ANADOLU SELÇUKLU DEVLETİ: 81

“ABDURRAHMAN ġEREF EFENDĠ TARĠHĠ‟NDE

OSMANLI DEVLETĠ‟NĠN ĠLK YÜZYILI (1300-1400) :

OSMANLI HANEDANININ KÖKENĠ, FETRET DEVRĠ VE

SĠYASETEN KATL MESELELERĠNĠN

DEĞERLENDĠRĠLMESĠ”

ĠÇĠNDEKĠLER

ÖZET........................................................................................................................... iv

ABSTRACT ................................................................................................................. v

ÖNSÖZ ....................................................................................................................... vi

KISALTMALAR VE NOTLAR............................................................................... viii

GĠRĠġ ........................................................................................................................... 9

1. Abdurrahman ġeref Efendi‟nin Hayatı ............................................................... 11

2. Abdurrahman ġeref Efendi‟nin Eserleri ............................................................. 25

3. Abdurrahman ġeref Efendi‟nin “Tarih-i Devlet-i Osmaniyye” Adlı Eseri ........ 30

BĠRĠNCĠ BÖLÜM ..................................................................................................... 32

1. TARĠH/TARĠHYAZIMI, TARĠHÇĠ/TARĠHYAZICISI VE ANLATI

KAVRAMLARI ÜZERĠNE BAZI MÜLAHAZALAR ............................................ 32

1.1.Tarihçi/Tarihyazıcısı Kimdir? .......................................................................... 43

1.2.Tarihyazımı/Tarih ve Anlatı ............................................................................. 45

1.3. Osmanlı Devleti‟nde Resmi Bir Kurum Olarak Vakanüvislik ........................ 48

1.4.Osmanlı Vakanüvisleri ..................................................................................... 65

ĠKĠNCĠ BÖLÜM ........................................................................................................ 69

2.TARĠH-Ġ DEVLET-Ġ OSMANĠYYE ...................................................................... 69

2.1. Devlet-i Âliyye-i „Osmaniyye ......................................................................... 72

2.2. Osmanlıların Evail-i Ahvali ............................................................................ 72

2.3. Birinci Bab: Tesis Ve Tezelzül (699-705) ...................................................... 75

2.3.1. Saltanat-ı Müesis-i Devlet Osman Han GaziĠbn-i Ertuğrul Gazi (699-726) 75

2.4. Ahd-i Sultan Orhan Gazi Bin Sultan Osman Gazi (726-761) Cülûs-ı Orhan

Gazi (726) ............................................................................................................... 77

2.5. Fütuh ve Gazavat ............................................................................................. 78

2.6. Kavanin ve Nizamat ........................................................................................ 78

2.7. Osmanlıların Rumeliye Müruru (758) Mukaddime-i Fütuhat ......................... 80

2.8. Ġrtihal-ı Süleyman PaĢa ve Orhan Gazi ........................................................... 81

2.9. Ahd-ı Sultan Murad Han Ol Hüdavendigar Bin Sultan Orhan Gazi (761-791)

................................................................................................................................ 82

2.10. Kütahya Mülhekatıyla Amir Ġlinin Nısfının Osmanlı‟ya Geçmesi ............... 84

2.11. Ġsyan-ı Hakim-i Karaman: Muharebe-i MeĢhure-i Konya (789) .................. 84

2.12. Feth-i Bulgaristan : Vakıa-i Azime-i Kosova (791) ...................................... 85

2.13. ġehadet-i Hüdavendigar Gazi (791) .............................................................. 86

2.14. Tesisat ve Nizamat ........................................................................................ 89

2.15. Savcı Bey Vakası ........................................................................................... 91

2.16. Ahd-i Sultan Yıldırım Bayezid Han Gazi Bin Sultan Murad Hüdavendigar

(791-805)Yıldırım Sultan Bayezid Han‟ın Cülusu (791) ....................................... 91

2.17. ġehriyar-ı Kaviyuü‟l-Ġktirarın Azl ve Nasb-ı Kayasireye Müdahalesi ;

AlaĢehir‟in Fethi (794) ........................................................................................... 91

2.18. Tavaif-i Mülûk Ġlhaklarının Ġstilası ............................................................... 92

2.19. Rumlarla Muharebe: Kostantiniye‟nin Birinci Muhasarası .......................... 93

2.20. Muhasara-i Kübra-i Niğbolu (798) ................................................................ 94

2.21. Ġstanbul‟un Ġkinci Muhasarası ...................................................................... 95

2.22. Yıldırım Gazi‟nin Fütuhat-ı Ahiresi .............................................................. 95

2.23. Timurleng‟in Zuhuru ve Esbab-ı Muharebe .................................................. 95

2.24.Muharebe-i MeĢhure-i Ankara (804).............................................................. 97

2.25. Sultan Bayezid‟in Ġrtihalı (14 ġaban 805) ................................................... 100

2.26. Fezleke-i Bab ve MünakaĢa-i Vukuat ......................................................... 100

2.27. Ankara Muharebesi‟nin Netaici .................................................................. 104

2.28. Ankara Muharebesi‟nin Netaic-i Ber Vech-i Ati Üç Maddeye Ayrılır: ...... 106

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ................................................................................................. 108

3.TARĠH-Ġ DEVLET-Ġ OSMANĠYYE IġIĞINDA KURULUġ DÖNEMĠNE DAĠR

BAZI TARTIġMALAR ....................................................................................... 108

3.1.Osmanlı Hanedanı‟nın Kökeni Meselesi ........................................................ 108

3.2. Kay-Kayı Meselesi ........................................................................................ 109

3.3. Kay Meselesi Hakkından Bazı Mülahazalar ................................................. 110

3.4. Kayı Meselesi ................................................................................................ 111

3.5. Abdurrahman ġeref Efendi‟nin “Tarih-i Devlet-i Osmaniyye”Adlı Eserinde

Osmanlı Hanedanının Kökeni Meselesi ............................................................... 117

3.6.Osmanlı Kökeni Hakkında Genel Bir Değerlendirme.................................... 118

3.7. Ankara SavaĢı (1402) .................................................................................... 120

3.7.1. Timur‟un Ortaya ÇıkıĢı .............................................................................. 122

iii

3.7.2. Timur ile Yıldırım Bayezid‟in KarĢılaĢması .............................................. 124

3.7.3. Timur‟un Sivas‟ı ĠĢgali ............................................................................... 126

3.7.4. Malatya‟nın Alınması ................................................................................. 127

3.7.5. Osmanlı PadiĢahının Ahvali ....................................................................... 127

3.7.6. Yıldırım Bayezid ve Timur Arasında YaĢananlar ...................................... 129

3.7.7. Ankara SavaĢı‟nın Sonuçları ...................................................................... 135

3.7.8. Yıldırım Bayezid‟in Ölümü ........................................................................ 136

3.7.9. Ankara SavaĢı Hakkında Genel Bir Değerlendirme ................................... 137

3.8.Abdurrahman ġeref Efendi‟nin “Tarih-i Devlet-i Osmaniyye” Adlı Eserinde

Savcı Bey Vakası Bağlamında Siyaseten Katl Meselesi; Otoriteyi Tahkim Etme

Adına Siyaseten Katl ve Müsâdere....................................................................... 140

3.8.1. Siyaseten Katlin Dini Boyutu ..................................................................... 144

3.8.2. Siyaseten Katlin/KardeĢ Katl‟in Tarihsel Boyutu ...................................... 147

3.8.3. Osmanlı Devleti‟nde KardeĢ Katli ............................................................. 148

3.8.4. Abdurrahman ġeref Efendi‟nin Tarih-i Devlet-i Osmaniyye Adlı Eserinde

Savcı Bey Vakasını Diğer Osmanlı Kronikleri ve ÇağdaĢ Eserler Bağlamında

KarĢılaĢtırma ........................................................................................................ 152

3.8.5. Siyaseten Katl Meselesi Hakkında Genel Bir Değerlendirme ................... 163

SONUÇ .................................................................................................................... 169

KAYNAKÇA ........................................................................................................... 173

ÖZGEÇMĠġ ............................................................................................................. 185

EKLER ..................................................................................................................... 186

ÖZET

2019 : 195 Sayfa

Osmanlı Devleti‟nde Tarih bilimi, devlet kademesinde kurumsallaĢtırılarak siyasipolitik

bir hüviyet kazanmıĢtır. Bu kurumda görev alacak “tarihçi” memurlar devlet

bürokrasisi tarafından görevlendirilirdi. Bu tarihçilere malum olunduğu üzere

“Vakanüvist/vak„anüvis/vakanüvis”denilmiĢtir. Vakanüvislik bir kurum olarak tarihi süreç

göz önünde bulundurularak etraflıca incelenmiĢtir. Osmanlı vakanüvislerinin isim listesi

verilmiĢ ve bazı vakanüvisler hakkında özet bilgiler verilmiĢtir. Osmanlı‟nın son vakanüvisi

Abdurrahman ġeref Efendi‟dir.

Abdurrahman ġeref Efendi ve eserini konu alan bu çalıĢmada yazarın hayatı ve

eserleri hakkında bilgiler verilmiĢtir. ÇalıĢmada, Abdurrahman ġeref Efendi‟nin “Tarih-i

Devlet-i Osmaniyye” adlı eserinin medhal kısmının son alt baĢlığı olan “Osmanlıların Evail-i

Ahvali” ve “Birinci Bab‟ın günümüz latin harflerine transkribi yapılmıĢtır. Ancak bir bölüme

de tartıĢmalar ilave edilmiĢtir. Bu bağlamda, Osmanlı hanedanının kökeni meselesi veya

baĢka bir ifade ile menĢei meselesi, Ankara SavaĢı ile Savcı Bey Vakası bağlamında

Osmanlı Devleti‟nde siyaseten Katl meselesi problem olarak eklenmiĢtir. Bundan hareketle,

Abdurrahman ġeref Efendi‟nin “Tarih-i Devlet-i Osmaniyye” adlı eserinde bu hususlara ait

malumat ve çağdaĢ kaynakların değerlendirmeleri esas alınmıĢtır. Kökene dair tartıĢmaların

yazarın eserinde geniĢ bir yer tutmadığı anlaĢılmaktadır. Bu durum ise, muhtemelen ya

mezkur konunun eserin kaleme alındığı dönemde tartıĢmaya değer görülmemesinden ya da

yazarın ilgisizliğinden kaynaklanmaktadır. ÇalıĢmada ele alınan ikinci tartıĢma konusu,

devletin fetret devrine girmesine neden olan ve Abdurrahman ġeref‟in “tezelzül” diye

isimlendirdiği Ankara SavaĢı‟dır. Bu konuda yazarın derinlemesine verdiği bilgiler ıĢığında

bir takım değerlendirmelerde bulunulmuĢtur. Üçüncü tartıĢma konusu ise Savcı Bey Vakası

ekseninde siyaseten katl meselesidir. Bu bağlamda siyaseten katl meselesi bir çok boyutuyla

ele alınmıĢtır. Dolayısıyla tezde ele alınan hususlardan biri olan Osmanlı hanedanının kökeni

meselesi Abdurrahman ġeref Efendi tarafından kısaca ele alınmıĢtır. Diğer husus olan

Ankara savaĢı ise kaynak eserde uzun uzadıya ele alınmıĢtır ve araĢtırmacılara doyurucu

bilgiler sunmaktadır. Siyaseten katl meselesi ise Abdurrahman ġeref Bey tarafından Savcı

Bey vakası baĢlığı altında ele alınmıĢ ve olay özet olarak incelenmiĢtir.

Anahtar Kelimeler: Abdurrahman ġeref Efendi, Tarih-i Devlet-i Osmaniyye,

Ankara SavaĢı, Hanedanın Kökeni, Savcı Bey.

ABSTRACT

Master Thesis

The First Century (1300-1400) of the Ottoman Empirein Abdurrahman ġeref

Efendi‟s History: The Origin of the Ottoman Dynasty, the Interregnum (the Period of

Fetret) and Politically Evaluation of Murdering Issue

Ergül ÇETĠN

Mardin Artuklu University

The Institute of Social Science

Department of History

2019 : 195 Pages

In the Ottoman Empire, the science of history was institutionalized at the state level

and gained a political-political identity. The “historian” civil servants employed in this

institution were appointed by the state bureaucracy. As known, these historians werecalled

“Vakanüvist/vak‟anüvis/vakanüvis (historiographer/chronicler/ chronologist)”. As a concept,

Historiography was examined regarding the historical process in detail. The list of names of

the Ottoman historiographers was given and some information about several historiographers

was given. Abdurrahman ġeref Efendi was the last historiographerwithin the Ottoman

Empire.

In this study about Abdurrahman ġeref Efendi and his work, information about his

life and works are given. In the study, the last sub-title of the introduction part of

Abdurrahman ġeref Efendi's work “Tarih-i Devlet-i Osmaniyye” “Evail-i Ahval-i

Osmaniyye” and “Birinci Babwere translated into modern-day Latin alphabet. However,

discussions were added to one of the sections. In this regard, the issue of the origin of the

Ottoman Dynasty or in other words the question of itsroots, the question of political mass

murder in the Ottoman State was added as a problem within the context of the Battle of

Ankara and the Savcı Bey cases. From this point of view, Abdurrahman ġeref Efendi's work

of “Tarih-i Devlet-i Osmaniyye”is taken as a basis for the knowledge of these issues and

evaluations of contemporary sources. It is understood that the discussions about the origin do

not occupy a large part in the author's work. This is probably due to the fact that the subject

is not considered to be worth discussing at the time of writing or the author's indifference.

The second topic of discussion in the study is the Battle of Ankara, which caused the state to

enter the interregnum. In the light of the author's in-depth information on this subject, some

evaluations have been made. The third subject of discussion is the issue of political murder

in the axis of the Savcı Bey Case. In this context, the issue of political murder has been dealt

within many dimensions. Therefore, the issue of the origin of the Ottoman Dynasty, which is

one of the issues discussed in the thesis, was dealt with briefly by Abdurrahman ġeref

Efendi. The other issue, the Battle of Ankara, has been discussed at length in the source work

and provides satisfactory information to the researchers. The issue of political murder was

discussed by Abdurrahman ġeref Efendi under the title of Savcı Bey eventand the it was

examined in briefly.

Keywords: Abdurrahman ġeref Efendi, Tarih-i Devlet-i Osmaniyye, The Battle of

Ankara, The Origin of the Dynasty, Savcı Bey.

ÖNSÖZ

Tarih, hakikati öğrenmektir. GeçmiĢle ilgili gerçeklerin öğrenilmesi,

öğrenilen bu gerçeklerin anlaĢılması, bu gerçeklerden ders alınması gerçek tarihin

öğrenilmesi ile mümkün olabilir. Maddi manevi kalkınma, kültürel mirasa sahip

çıkma, uluslararası camiada arzulanan hedeflere ulaĢmada gerçek tarihi öğrenmenin

rolü büyüktür. GeçmiĢ tecrübelerden yararlanma, yapılan yanlıĢlardan ders alma ve

geleceğe umutla bakabilmek için tarihi öğrenmek hayatî derecede önemlidir.

Toplumların en önemli hedeflerinden birisi, varlıklarını devam ettirme, medeniyet

kurma, kurduğu bu medeniyeti devam ettirme gayretidir. Toplum ve tarihî Ģahsiyetler

baĢ ile vücut gibidir. BaĢsız vücut olmadığı gibi vücutsuz baĢ da olamaz. Tarihin

akıĢına yön veren ve tarihte önemli misyon yüklenen tarihî Ģahsiyetler vardır. Tarihî

olayları anlamak, onları anlamlandırabilmek ve onları kendi dönemleri içinde

değerlendirebilmek için o dönemin telif kaynaklarına müracaat etmek ve onlardan

faydalanmak gerekir. Zira ana kaynak olarak kabul edilen bu telif eserler kendi

dönemleri için çok büyük bir önem arz etmektedir. Bu bilgileri bir araya getirip ilim

dünyasına sunmak yorucu ve titiz bir çalıĢmayı gerektirmektedir.

Bu çalıĢmada Vakanüvislik kurumu, bazı vakanüvisler ve son Vakanüvis olan

Abdurrahman ġeref Efendi ve Abdurrahman ġeref Efendi‟nin eserleri hakkında

bilgiler verilmiĢtir. Abdurrahman ġeref Efendi‟nin “Tarih-i Devlet-i Osmaniyye” adlı

eserinin 1. Cildinin giriĢ kısmı ile 1. Bab‟ın transkribi yapılmıĢtır. Belirtmek gerekir

ki Osmanlı hanedanın kökeni meselesi veya baĢka bir ifade ile menĢei meselesi

Abdurrahman ġeref Efendi‟nin “Tarih-i Devlet-i Osmaniyye” adlı eserinde çok kısa

ele alınmıĢtır. Mezkur konunun19. yüzyıl tarihçisi olan Abdurrahman ġeref Efendi

tarafından hakettiği ölçüde incelenmemiĢ olması bir eksiklik olarak

değerlendirilebilir. Tersine hanedanın kökeni meselesi tartıĢmaya açık olsa gerektir.

Abdurrahman ġeref Efendi‟nin az ve öz değindiği konu olan Osmanlı hanedanının

kökeni meselesi ile Abdurrahman ġeref‟te uzun uzadıya ele alınan, devletin fetret

devrine girmesine neden olan ve Abdurrahman ġeref‟in “tezelzül” diye

isimlendirdiği Ankara SavaĢı ve yine Abdurrahman ġeref‟te ele alınan Savcı Bey

vakası ekseninde Osmanlı Devleti‟nde siyaseten Katl meselesi tezde ele alınan

konulardandır. Dolayısıyla tezde ele alınan konular yazarın uzun uzadıya ele aldığı

vii

Ankara SavaĢı ve kısaca ele aldığı Osmanlı Hanedanının Kökeni Meselesi ile özet

olarak iĢlediği Siyaseten Katl meselesi birer problem olarak iĢlenecektir.

Bu çalıĢmanın meydana gelmesinde doğrudan ve dolaylı olarak yardımı

dokunan herkese teĢekkür ediyorum. Özelikle bilgi, beceri ve yönlendirmeleriyle

katkılarını esirgemeyen değerli danıĢmanım Dr. Öğr. Üyesi Ercan GümüĢ‟e teĢekkür

ediyorum. Bir danıĢman gibi katkılarını esirgemeyen Jüri üyeleri Dr. Öğr. Üyesi

Hakan Kaya ve Dr. Öğr. Üyesi Mehmet Rezan Ekinci‟ye teĢekkür ediyorum. Tez

konusu belirleme aĢamasında yardımlarını esirgemeyen Av. ġenol Tokman‟a, emekli

Öğr. Gör. M. Ali YaĢar‟a çok teĢekkür ediyorum. Tezin teknik düzeltme ve basım

iĢlerinden dolayı ĠletiĢim Copy Center sahibi Seraceddin Koç‟a, Metin transkribi

esnasında yardımları dokunan hocalarım Doç. Dr. Ahmet Gemi, Öğr. Gör. Ayhan

Yıldız‟a, tezi okuma zahmetinde bulunan Türk Dili ve Edebiyatı Öğretmeni

Ramazan Orak‟a, tezin her aĢamasında yardımı dokunan kardeĢim ġahin Çetin‟e,

aileme, eĢime ve çocuklarıma teĢekkürü bir borç bilirim.

viii

KISALTMALAR VE NOTLAR

a.g.e. : Adı Geçen Eser

a.g.t.: Adı Geçen Tez

Bkz. : Bakınız

Der.: Derleyen

C.: Cilt

Çev.: Çeviren

ĠA : Ġslam Ansiklopedisi

Haz.: Hazırlayan

M : Miladi

TDAV : Türk Dünyası AraĢtırmaları Vakfı

TDV : Türkiye Diyanet Vakfı

TDVĠA : Türkiye Diyanet Vakfı Ġslam Ansiklopedisi

TTK : Türk Tarihi Kurumu

TOEM : Tarih-i Osmanî Encümeni Mecmuası

OSAV : Osmanlı AraĢtırmaları Vakfı

S. : Sayı

s. : Sayfa

Sad. : SadeleĢtiren

( ) : Yazara aittir.

GĠRĠġ

Abdurrahman ġeref Efendi ve eserleri hakkında daha önce yapılmıĢ

çalıĢmalara müracaat edildiğinde biri doktora, ikisi yüksek lisans çalıĢması olmak

üzere üç çalıĢmaya rastlanılmaktadır.

Dokuz Eylül Üniversitesi Atatürk Ġlkeleri ve Ġnkılap Tarihi Enstitüsü

bünyesinde Mehmet Demiryürek‟in “Devlet Adamı ve Tarihçi Abdurrahman Şeref

Efendi (1853-1925)” adıyla kabul edilmiĢ bir doktora tezi bulunmaktadır. Bu tezde

yazar, Abdurrahman ġeref Efendi‟nin hayatını beĢ bölümde incelemiĢtir.

Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı

bünyesinde Yahya Kemal TaĢtan“Abdurrahman Şeref, Yaşadığı Dönem ve Eserleri”

adlı yüksek lisans tez çalıĢmasını yapmıĢtır. Tezi incelediğimizde Tanzimat,

MeĢrutiyet ve Cumhuriyet dönemlerinde yaĢamıĢ Abdurrahman ġeref Efendi‟nin

hayatının dönemin sosyal ve siyasi olayları ıĢığında ele alındığı görülmüĢtür.

Yakınçağ tarihçiliğinin önemli bir devresini oluĢturan Tanzimat, MeĢrutiyet ve

Cumhuriyet dönemlerinde yaĢamıĢ, Osmanlı Devleti‟nin son vakanüvisi

Abdurrahman ġeref Efendi‟nin hayatının mufassal bir Ģekilde incelendiği

görülmüĢtür.

Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din

Bilimleri Anabilim Dalı Din Eğitimi Bilim Dalında Nazlı Kozan‟ın “Abdurrahman

Şeref Efendi‟nin Eğitim Din ve Ahlak Eğitimiyle İlgili Görüşleri” adlı yüksek lisans

tez çalıĢması mevcuttur. Bu çalıĢmada Tanzimat‟tan Cumhuriyet‟e uzanan süreçte

Osmanlı Ġmparatorluğunun en zor ve en çalkantılı yüzyılı içerisinde Abdurrahman

ġeref Efendi‟nin eğitim görüĢleri incelenmiĢtir. Abdurrahman ġeref Efendi‟nin

yaĢadığı dönemin siyasal ve sosyal özellikleri göz önünde bulundurularak O‟nun

siyasi kiĢiliği, terbiye anlayıĢı ve eğitimciliğinin dönemin özellikleri bağlamında

incelendiği anlaĢılmıĢtır.

Bahsedilen akademik çalıĢmalarda Abdurrahman ġerefEfendi‟nin hayatının ele

alındığını eserleri hakkında bilgi verildiğini fakat eserlerinin günümüz Türkçesine

kazandırılması ya da eserlerinin transkribe edilmesi konusunda çalıĢma yapılmadığı

görülmüĢtür.1 Okullarda ders kitabı olarak okutulmak için hazırlanmıĢ “Tarih-i

Devlet-i Osmaniyye” adlı eserin latinize edilmesinin önemli bir çalıĢma olabileceği

düĢüncesiyle bu çalıĢmaya giriĢilmiĢtir. Eser iki cilt halinde hazırlanmıĢtır.

ÇalıĢmada eserin birinci cildinde yer alan ve eserin Birinci Bab‟ını oluĢturan

Osmanlı Devleti‟nin kuruluĢundan Ankara SavaĢı‟na kadarki dönem olan

Osmanlının ilk yüz yılı ele alınmıĢtır. Bunun yanı sıra eserin giriĢ kısmı ve medhal

bölümünün son alt baĢlığı olan “Evail-i Ahval-i Osmanlı” kısmının da transkribi

yapılmıĢtır. Transkrip yapmadaki amaç, problem olarak seçilmiĢ Osmanlı menĢei

meselesinin, Abdurrahman ġeref Efendi tarafından bahsedilen kısımdan ele alınmıĢ

olmasından kaynaklanmıĢtır. Transkrip, tıpkı basım Ģeklinde yapılmıĢtır. Transkribi

yapılan kısımlardaki dipnotlar, italik olarak gösterilmiĢtir.

Tarih, tarihçi, tarihyazımı kavramları ele alınmıĢtır. Vakanivislik kurumu tarihi

süreç ekseninde incelenmiĢtir. Bu bağlamda Osmanlı Devleti‟nin kuruluĢundan

yıkılıĢına kadar geçen süre içerisinde tarih kurumu ve tarihçilik hakkında bilgiler

verilmiĢtir. Osmanlı Vakanüvisleri belirtilmiĢ ve son vakanüvis olan Abdurrahman

ġeref Efendi ve eserleri hakkında bilgiler verilmiĢtir.

Osmanlı hanedanının kökeni meselesi veya baĢka bir ifade ile menĢei

meselesi Abdurrahman ġeref Efendi‟nin “Tarih-i Devlet-i Osmaniyye” adlı eserinde

çok kısa ele alınmıĢtır. Çok kısa olması muhtemelen konunun o dönem için

önemsenmemesinden ya da 16. yüzyıl Osmanlı KuruluĢ dönemi tarihçiliği açısından

da kuruluĢ ve kökene dair tartıĢmaları gerektirecek bir atmosferin bulunmamasından

kaynaklanmıĢtır. Kökene dair tartıĢmalar çağdaĢ tarihçiler tarafından da yapılmıĢ bu

bağlamda çok farklı sorular etrafında konu irdelenmiĢtir.2 Bütün soruların cevaplarını

1 Bu uyarı bütün olarak bir çeviri bulunmadığı anlamına gelir. Bayram Kodaman ve Mehmet Ali Ünal

tarafından yapılan çeviri (transkrip) mevcuttur. Fakat iki ciltlik eserin tamamının transkribe edilmediği

görülmüĢtür. Transkribe edilen eserin künyesi Ģöyledir: Bayram Kodaman, Mehmet Ali Ünal, Son

Vak‟anüvis Abdurrahman Şeref Efendi Tarihi - II. Meşrutiyet Olayları (1908-1909)-, Türk Tarih

Kurumu Yay., Ankara 1996.

2 Örneğin; “Osmanlı İmparatorluğunu kurmuş olanlar etnik bakımdan Türklerin hangi koluna

mensupturlar?Anadolu‟nun kuzeybatısına ne zaman gelip yerleşmişlerdir?Bunların sosyal yaşamları

nasıldı?Göçebe mi, yarı göçebe mi yoksa yerleşik hayatta mı geçmişlerdi? Sosyal hayatta

gelişmişliklerinin sebebi ne kadar Türk ne derece yabancı idi? Dışarda gelenlerin yerli unsurlara

nispeti ne idi?Bunların birbirleri ile olan ilişkileri nasıldı?Göçebe halk ile şehirli ve köylü halk

arasında ne gibi ilişkiler vardı?Hristiyanlar ve Müslümanlar arasında nasıl bir münasebet söz konusu

idi?Farklı sosyal sınıfların imparatorluğun kurulmasında etki derecesi ne ölçüdedir?Osmanlı Devleti

mokratik bir teşkilat mı yoksa aristokratik bir teşkilat mı idi?Ondördüncü asırda hakimiyet anlayışı ne

ayrı ayrı ve etraflıca cevaplandırmanın konumuzun kapsamını aĢacağı noktasından

hareketle çalıĢmanın 3. bölümünde yalnız “Kayı meselesi” üzerinde durulacaktır.

Osmanlı Kökeni meselesinin 19. yüzyıl tarihçisi olan Abdurrahman ġeref

Efendi tarafından da hak ettiği ölçüde incelenmemiĢ olması bir eksiklik olarak

değerlendirilebilir. Tersine hanedanın kökeni meselesi tartıĢmaya açık olsa gerektir.

Abdurrahman ġeref Efendi‟nin az ve öz değindiği konu olan Osmanlı hanedanının

kökeni meselesi, Abdurrahman ġeref‟te uzun uzadıya ele alınan devletin fetret

devrine girmesine neden olan ve Abdurrahman ġeref‟in tezelzül diye isimlendirdiği

Ankara SavaĢı ile yine Abdurrahman ġeref‟te ele alınmıĢ olan Savcı Bey Vakası

bağlamında Osmanlı Devleti‟nde siyaseten katl meselesi ele alınan konulardandır.

Savcı Bey vakası bir örneklik teĢkil etmesi amacıyla Osmanlı kronikleri/eserleri ve

çağdaĢ eserler bakımından değerlendirmeye tabi tutulmuĢtur. Dolayısıyla tezimizde

ele aldığımız konular yazarın uzun uzadıya ele aldığı “Ankara SavaĢı” kısaca ele

aldığı “Osmanlı Hanedanının Kökeni Meselesi” ile özet olarak ele aldığı Savcı Bey

Vakası bağlamında “Osmanlı Devleti‟nde Siyaseten Katl” meselesi birer problem

olarak iĢlenmiĢtir.

1. Abdurrahman ġeref Efendi‟nin Hayatı

Abdurrahman ġeref Efendi Tanzimat Fermanından sonra Islahat

Fermanı‟ndan önce dünyaya gelmiĢ MeĢrutiyet, Ġstibdat ve Cumhuriyet dönemlerini

görmüĢtür. Osmanlı Devleti‟nin yıkılıp yerine çağdaĢ, laik, demokratik ve genç

Türkiye Cumhuriyeti‟nin kuruluĢuna damgasını vuran olaylara tanıklık etmiĢ, bazı

olayların içinde yer almıĢ, bu olayları yaĢamıĢ bir tarihçi ve eğitimci3 olarak olayları

kaleme almıĢ ve kendisinden sonraki nesillerin istifadesine sunmuĢ önemli bir devlet

adamı, siyasetçi, eğitimci ve tarihçidir.

Abdurrahman ġeref Efendi aynı zamanda o dönemin iki önemli okulu olan

Galatasaray Lisesi ve Mülkiye Mektebi‟nde öğretmenlik ve idarecilik yapmıĢtır.

Milli Eğitim Bakanlığı görevlerinde bulunmuĢ, birçok eser kaleme almıĢ, dönemin

gibi değişikliklere uğramıştır? Maddi ve manevi medeniyette nasıl bir seviyeye ulaşmıştı?gibi sorular

için bakınız. Mehmet Fuat Köprülü, Osmanlı İmparatorluğunun Kuruluşu, Alfa Yayınları, Ġstanbul

2015, s. 62-63.

3 Bayram Kodaman, M. Ali Ünal, Son Vakanüvis Abdurrahman Şeref Efendi Tarihi, Türk Tarih

Kurumu Yayınları, Ankara 1996, s. 154.

eğitimine yön vermede katkısı olmuĢ baĢarılı bir eğitimcidir. BaĢarılı bir eğitimci

olarak dönemin siyasî ve fikir hayatında önemli roller oynayan önemli Ģahsiyetler

yetiĢtirmiĢtir.

Tarihçi, devlet adamı ve eğitimci Abdurrahman ġeref Efendi,4 Tophane-i

Amire muhasebe kâtiplerinden Hasan Efendi‟nin oğludur. Annesi ġevket Feza

Hanımdır. Ailenin menĢei Safranbolu‟ya dayanır. 15 Zilkade 1269 (20 Ağustos

1853) tarihinde Ġstanbul‟un Tophane semtinin Otakçılar mevkiinde Ġlyas Çelebi

Mahallesi‟nde dünyaya gelmiĢtir.5 Asker bir aileye mensuptur. Abdurrahman ġeref

bunu Ģöyle ifade etmektedir: “Benim büyükbabam da, babam da, kardeşim de

askerdi. Bir asker ailesine mensubum. Benim de kısmetim olsaydı bir asker

mektebine girer şimdi bir asker olurdum.”6 Abdurrahman ġeref Efendi ilk tahsilini

ikamet ettikleri Edirnekapı dıĢındaki evlerinin yakınında bulunan Otakçılar Camii

imamı Hafız Mehmet Bey‟den aldı. Evlerinin yanında bulunan sıbyan mektebinde

eğitimine devam etti. Daha sonra Eyüp Sultan‟da bulunan Hazret-i Hâlit Mekteb-i

RüĢdiyesi‟ne girerek buradan mezun oldu. Bir ara medreseye de devam eden

Abdurrahman ġeref Efendi, 1867-68 yıllarında Mahrec-i Aklâmadlı okulda tahsil

hayatını devam ettirdi. Mahrec-i Aklâm‟dan sonra Mekteb-i Sultanî adı ile bilinen

Galatasaray Lisesi‟ne “224 numaralı Abdurrahman” olarak kaydoldu. Bu okulda

yatılı olarak eğitimine devam etti. Tarih ve coğrafya konularında gösterdiği baĢarı,

O‟nun bu alanda sivrilmesine zemin hazırladı.7

Türkçe ve Fransızca derslerini tamamlayarak 15 Temmuz 1873 tarihinde, 21

yaĢında, “Aliyy-ül-a‟lâ”8 derecesi ile mezun oldu. Bu okuldan mezun olabilmek için

Türkçe ve Fransızca derslerinin ikisini de baĢarıyla tamamlamak gerekiyordu. Bu

durumda çoğu öğrenci ya sadece bitirdiği derslerden diploma alabiliyor ya da okulu

uzatıyor veya bırakıyordu. Abdurrahman ġeref Efendi‟nin her iki dersten mezun

4 Abdulkadir Özcan, “Abdurrahman Şeref”, Türk Diyanet Vakfı Ġslam Ansiklopedisi, Türk Diyanet

Vakfı Yayınları, Ankara 1988, C. 1, s. 175.

5 Efdaleddîn Efendi, Abdurrahman Şeref Terceme-i Hali-Hayat-ı Resmiyye ve Hususiyyesi-,

Hakimiyet-i Milliye Matbaası, Ankara 1927, s. 8.

6 Mehmet Demiryürek, Tanzimat‟tan Cumhuriyet‟e Bir Osmanlı Aydını Abdurrahman Şeref Efendi

(1853-1925), PhoneixYayınları, Ankara 2003, s. 15.

7 Efdaleddîn Efendi, a.g.e., s. 10.

8 Mehmet Cemâleddîn, Osmanlı Tarih ve Müverrihleri, Âyine-i Zürefâ, NeĢ. Mehmet Arslan, Ġstanbul

2003, s. 131.

olması onun öğrenim hayatının baĢarılı geçtiğinin göstergesidir. Abdurrahman ġeref

Efendi Mekteb-i Sultânî‟den mezun olduktan sonra Latinceyi de iyi derecede

öğrenmiĢ bulunmaktaydı.9 Mektepten mezun olduğu zaman mümtaz bir dereceye

ulaĢmıĢtı. Diploması aynı tarihte Maarif Nezaretitarafından “Mülâzemet

Rü‟usu‟na”10 çevrildi. Abdurrahman ġeref Efendi, Mekteb-i Sultânî‟nin ilk

Müslüman ve Türk mezunudur.

Abdurrahman ġeref Efendi mezuniyetinden bir ay sonra 22 Ağustos 1873

tarihinde Mahrec-i Aklâm-ı ġâhâne adlı okulda Târih-i Umûmî öğretmeni olarak 500

kuruĢ maaĢla memuriyet hayatına baĢladı. Okuttuğu Lisan-ı Osmanî, Tarih-i Devlet-i

Osmaniyye, Coğrafya-yı Umumi, Ġstatistik ve Ahlak derslerinde, öğrencilere bilgi

aktarmaktan çok, onların düĢünce ufuklarını açmayı amaçladı.11 Aynı yıl Naciye

Hanım‟la evlendi. 13 Mayıs 1875‟te bu görevine ek olarak, maaĢına 300 kuruĢ

eklenerek, Mekteb-i Sultânî Kavâid ve Ġmla öğretmenliği görevi de ilave edildi. 13

ġubat 1878‟de 575 kuruĢ maaĢla Darulmuallimin‟de Târih-i Umûmî muallimliğine

tayin edildi. 13 Nisan 1878‟de,2500 kuruĢ maaĢla Mekteb-i Mülkiye-i ġâhâne

müdürlüğüne terfi edildi. Ġdarecilik görevi yanında Mülkiye‟de Coğrafya-yı Umûmî

dersini de vermek zorunda kaldı. Mahrec-i Aklam ve Darulmuallimin‟deki

görevlerini bıraktı.

Abdurrahman ġeref Efendi, Mekteb-i Mülkiye‟de uzun süre idarecilik ve

öğretmenlik görevlerini birlikte yürüttü. Bu okulda Ġlm-i Ahlak, Tarih-i Osmani,

Coğrafya-yı Umûmî, Coğrafya-yı Umrâni, Ġstatistik ve Usul-i Tercüme gibi dersler

okuttu. Hem idareci hem de bir öğretmen olarak çok sevilip sayılan Abdurrahman

ġeref Efendi, bu okuldaki öğrencilerin o döneme göre çağdaĢ fikirli olarak

yetiĢmelerinde etkili olmuĢ, eğitimlerini tamamlamaları için elinden gelen gayreti

göstermiĢtir. Bazı öğrencilerin askerlik görevi nedeniyle, okuldan ayrılmamak için

aldıkları çürük raporlarında Abdurrahman ġeref Efendi‟nin de imzası vardır. O bunu

öğrencilerinin öğrenimlerine devam etmelerini istediği için yapmıĢtır. Eğitim

öğretimi askerliğe tercih etmiĢtir.

9 Nazlı Kozan, “Abdurrahman Şeref Bey (1853-1925)‟in Eğitim Din ve Ahlak Eğitimiyle İlgili

Görüşleri”, YayınlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler

Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Din Eğitimi Bilim Dalı, Isparta 2011, s. 24.

10 Efdaleddîn Efendi, a.g.e., s. 11-12.

11 Metin AteĢ, Ġstanbul ġehir Üniversitesi Kütüphanesi Taha Toros ArĢivi, TT-524500/19.897)

Ġkinci Abdülhamit rejiminden sonra ortaya çıkan jurnalcilik hareketlerinden,

okulunu ve öğrencilerini korumaya çalıĢmıĢ, bunda da baĢarılı olmuĢtur. Efdaleddîn

Efendi onun bu baĢarısını “tecrübeye müstenid bir vukûf ile hareket” etmesine

bağlar.12 Abdurrahman ġeref Efendi bu okulda bazı yenilikler yapmayı baĢardı.

Bunlardan birisi okulun yatılıya dönüĢtürülmesidir. PadiĢahın bu konudaki isteği de

göz önünde bulundurularak yatılı ve gündüzlü eğitim sistemi birbirinden ayrılarak

belli baĢlı kurallara bağlandı. Bu Ģekilde öğrenciler arasındaki manevi bağın

güçlenmesi ve öğrencilerin mülkiyeli olma ayrıcalığını özümsemeleri amaçlanmıĢ

olmalıdır.13

Ġlm-i Hukuk, Usul-u Maliye, Ġktisat, Usul-u Mülkiye gibi daha üst sınıflarda

okutulan dersler için Avrupa‟dan uzman öğreticiler getirtmek istedi. Abdurrahman

ġeref Efendi‟nin Mekteb-i Mülkiye‟deki bu baĢarılı çalıĢmaları gözden kaçmamıĢtır.

PadiĢah Ġkinci Abdülhamit tarafından rütbesi sürekli yükseltilerek ödüllendirilmiĢtir:

“29 Ramazan 1296‟da uhdesine rütbe-i salise verilmiş, 13 Safer 1298‟de terfi

ederek rütbeyi saniye sınıf muhabiri olmuş, 13 Şevval 1298‟de rütbe-i evveli sınıf-ı sanisine,

14 Zilkade 1298‟de rütbe-i evveli sınıf-ı evveline terfi etmiş, 8 Safer 1310 tarihinde de

terfileri, rütbe-i bala tevcih olunmuştur”.

Bütün bu olumlu görünen gidiĢata rağmen okuldaki bazı geliĢmeler yönetimi

rahatsız etti. Okulda Târih-i Umûmî dersi veren Murat Bey, Mizan Gazetesini

çıkarıyordu. Öğrenciler arasında fikirleri benimsenen ve sevilen Murat Bey‟le

özdeĢleĢen Mizan Gazetesi; hürriyet, eĢitlik, adalet, meĢrutiyet gibi kavramları

iĢliyordu. Bir diğer vakıa ise Muallim Naci ve Recâizâde Mahmut Ekrem‟in

Edebiyat-ı Cedide ve Edebiyat-ı Atika tartıĢmalarıdır. Bu fikirler öğrenciler arasında

da rağbet gördü ve mezun olan öğrenciler vasıtasıyla da okul dıĢına taĢınmıĢ oldu.

Abdülhamit rejimine karĢı duyulan hoĢnutsuzluk konuĢulmaya ve yazılmaya

baĢlandı. Bu konu, devrin güzide hocaları tarafından aĢılanan müspet fikir ve hürriyet

aĢkı belirtilerinin, verilen jurnaller vasıtasıyla padiĢaha ulaĢtırılması nedeniyle

okuldaki eğitim sistemi değiĢtirildi.

12 Efdaleddîn Efendi, a.g.e., s. 8.

13 Yahya Kemal TaĢtan, Abdurrahman Şeref Yaşadığı Dönem ve Eserleri, YayınlanmamıĢ Yüksek

Lisans Tezi, Kırıkkale 2004, s. 71.

14 Mehmet Cemâleddîn, a.g.e., s. 132. ; Demiryürek, a.g.e., s. 19.; Kozan, a.g.t., s. 26.

Mülkiye Mektebi camiası açık bir Ģekilde asıl darbeye 24 Kanunıevvel 1307

tarihli nizamnamesinin 1308 tarihinde yürürlüğe konulmasıyla muhatap olmuĢtur.

Artık bu zamandan itibaren Mekteb-i Mülkiye‟nin geliĢmesi durmuĢ, 1316 senesine

kadar açık bir duraklama devresine girmiĢtir. Buradan Mülkiye Mektebi‟nin

özgürlük yolunda gerilediği ve Ģüphelerin odağı haline geldiği anlaĢılmaktadır.15

1307 tarihli kararnamede görüldüğü üzere okuldaki geliĢmelerin rejim için tehlikeli

olabileceği yönünde bir endiĢe mevcuttur. Her memurun devlet ve memleketine karĢı

sadakatle mükellef olduğu ve devlet için çalıĢması gerektiğine vurgu yapılır.

Muallimlerden ders dıĢında konuĢmaması, talebeye okutulacak konulara itina

edilmesi tavsiye edilir. Ġdare tarafından 17 Kanunisani 1302 tarihinde sadrazamlığa

tebliğ edilen iradede, Mekteb-i Mülkiye ve diğer Ġslam mekteplerinden mezun olan

öğrencilerin akaidlerinde zaaf eseri görüldüğü, bunun önüne geçmek için,

ġeyhülislam baĢkanlığında Mülkiye Mekteb-i müdür muavini Recai Efendi‟nin de

bulunduğu bir komisyon toplanarak ders programındaki bazı derslerin kaldırılıp

onların yerine dini içerikli dersler konulması kararlaĢtırılmıĢtır. Bu değiĢiklik sadece

derslerle sınırlı olmayıp, Mülkiyenin yönetici kadrosu da değiĢtirildi. Komisyonun en

aktif üyesi olan ve hükümete yakınlığıyla bilinen Recai Efendi Müdürlüğe, Ali Rıza

Efendi ise müdür yardımcılığına atandı.16

Abdurrahman ġeref Efendi‟nin bu okuldaki gayret ve çabaları, baĢarısı,

baĢarısının ödüllendirilmesi, 16 yıllık idareciliğinden uzaklaĢmasını engellemedi.

ÇeĢitli entrikalar ve jurnaller sebebiyle Mülkiyedeki görevinden alındı. Mülkiye

Mektebindeki derslerini okutmaya devam etmek üzere 17 ġaban 1312 tarihinde 6000

kuruĢ maaĢla, Mekteb-i Sultânî Müdürlüğüne tayinedildi. Abdurrahman ġeref

Efendi, Mülkiye‟deki derslerini okutmaya devam etti. Bu durum okuldan

ayrılmasıyla büyük üzüntü yaĢayan talebeleri için bir nevi teselli olmuĢtur.

Abdurrahman ġeref Efendi, Mülkiyede yaĢadığı üzücü olayları yeni görevinde de

yaĢamamak için bazı tedbirlere baĢvurdu. Efdaleddîn Efendi‟nin ifadesiyle ,“Üstad-ı

Muhterem durumu bildiği için nisbeten bir ta‟dilat yaparak dışarıdan mektebe

15 TaĢtan, a.g.t., s. 73.

16 Kozan, a.g.t., s. 27.

yapılabilecek müdahalenin önüne geçmek için çareler aradı.”17

Galatasaray Lisesi Abdurrahman ġeref Efendi‟nin de eğitim gördüğü okuldur.

Önceleri Fransızlar, daha sonra da gayr-i müslimler tarafından idare edilen okulun ilk

Türk yöneticisi Ali Suavi‟dir.18 Ali Suavi ve ondan sonra gelen idareciler okulu

TürkleĢtirmeye gayret ettiler. Abdurrahman ġeref Efendi bu okulda, mevcut siyasi

durumdan da faydalanarak daha özgür bir çalıĢma ortamı bulmuĢtur. Abdülhamit

rejimi tarafından yasaklanan birçok yayın, kapitülasyonlar sebebiyle ülkeye giriyor,

gümrük memurları ve polislere rüĢvet verilmek suretiyle de yayılıyordu. Doğal

olarak Mekteb-i Sultânî de bu durumdan payını alıyor her tür yayına ulaĢabiliyor ve

bunları çatısı altında bulundurabiliyordu.

Ġkinci Abdülhamit döneminin bütün baskısına rağmen Galatasaray Sultanîsi

gibi bir hürriyet ve irfan kaynağını, güzel idaresi ve ihtiyatlı yaklaĢımı sayesinde

istibdatın kabusuna karĢı korumayı baĢardı. Abdurrahman ġeref Efendi bu okuldaki

idareciliği esnasında da öğrencinin baĢarısı ve özellikle korunup kollanması

hususunda elinden gelen gayret ve çabayı göstermiĢtir. Öğrencilerin baĢarılarını

artırmak amacıyla, mezun öğrencilere, akĢamları diğer öğrencilere ders vermeleri

için imkan sağladı. Öğrencilerin beden eğitimine veya beden ve ruh sağlığına katkı

sağlamak amacıyla Galatasaray futbol takımının kurulmasına öncülük etti.19

Abdurrahman ġeref Efendi, bu okuldaki müdürlüğü sırasında baĢarılı ve

özverili çalıĢmaları nedeniyle Osmanlı Devleti tarafından ve okulda Tanzimat ruhunu

yeniden oluĢturması dolayısıyla da bazı Avrupa devletleri tarafından da çeĢitli niĢan

ve madalyalarla ödüllendirildi. Fransa Maarif ve Sanayi Nezareti‟nin verdiği Afelya

rütbesinden maarif niĢanı, Karadağ prensinin verdiği birinci rütbeden Danilo niĢanı

ve Romanya hükümetinin verdiği ikinci rütbeden Kuron dö Romani niĢanı bunlar

arasındadır.20 Yine Osmanlı Devleti tarafından kendisine altın ve gümüĢ imtiyaz

madalyaları ve niĢanlar verildi. Galatasaray Lisesindeki müdürlüğü sırasında 1904

yılında çıkan büyük yangın Abdurrahman ġeref Efendi‟yi çok etkilemiĢ, kendisine ve

ailesine ait eĢyadan ve Ģahsî kütüphanesinden hiçbir Ģeyi kurtaramamıĢtır.

17 Efdaleddin Efendi, a.g.e., s. 55.

18 TaĢtan, a.g.t., s. 10-15.

19 Efdaleddîn Efendi, a.g.e., s. 57.

20 Demiryürek, a.g.e.,s. 22.

Yangından sonra harabeye dönen okulun yeniden kurulması, yine onun gayret

ve çabalarıyla olmuĢtur.Efdaleddîn Efendi tarafından aktarılan aĢağıdaki olay,

Abdurrahman ġeref Efendi‟nin öğrencileri ve eğitim için nasıl canla baĢla çalıĢtığını

göstermektedir:

“Abdurrahman Şeref Efendi işin menbaından hall-i mesele için teşebbüs

eylediğinden birkaç gün sonra muhterik mektebin harikten masun kalan mahallerinde

tedrisat başladı. Abdurrahman Şeref Efendi artık müsterih idi. Bundan sonra mektebin

tamiren ve tecdiden ihyâsı esbâbını istikmal ederek kendince itmi‟nan hâsıl olmadan oradan

çıkmadı. İnşâât başlamak üzere iken Beylerbeyi‟ne nakl edilerek inşâât hitâm buluncaya

kadar orada kaldı. Galatasaray mekteb-i bina-yı muazzamı bugünkü liseye işte bu surette

kavuştu.”21

Abdurrahman ġeref Efendi, 14 Eylül 1908 tarihinde Galatasaray Lisesi

Müdürlüğünden ayrıldı fakat eğitim hayatına devam etti. Dârulfunûn‟da Umûmi

Tarih ve Osmanlı Tarihi derslerini okutmaya devam etti. Ġkinci MeĢrutiyet‟in

ilanından sonra Defter-i Hakanî nazırı olarak siyasi hayata baĢladı.22 16 Aralık 1908

tarihinde de 10.000 kuruĢ maaĢla, PadiĢah Ġkinci Abdulhamit tarafından 38 kiĢiyle

birlikte Ayan Meclisi azalığına tayin edildi.23 Abdurrahman ġeref Efendi‟nin

Abdülhamit tarafından Ayan Meclisi azalığına atanmasıyla ilgili olarak Ģu

denilebilir. ÇeĢitli entrikalar ve jurnaller sebebiyle Abdurrahman ġeref Efendi daha

önce Mülkiye idareciliğinden alınmıĢtı. Abdurrahman ġeref Efendi‟nin kurduğu

futbol takımı öğrencileri, hafiyelerin haber uçurması nedeniyle tutuklanmıĢtı.

Abdülhamit, iktidarının güvenliği için bunları yapmıĢtı. Demek ki Abdülhamit,

bizzat Abdurahman ġeref Efendi‟nin kendisine bir soğukluk duymuyordu. Bu görevi

sırasında önemli bir Tapu Nizamnâmesi‟nin yapılmasını sağladı.24

Kabinenin Maarif Nazırı Ġbrahim Hakkı Bey istifa edince, bu görevi sona erdi

ve 29 Ocak 1909 tarihinde vekaleten ilk kez Maarif Nazırlığına atandı.25 Yeni

hükümetin kuruluĢundan kısa bir süre sonra kimin çıkardığı belli olmayan, birçok

sorumlusu olan “31 Mart Vakası” patlak verdi. Olayın önü alınamayınca, hükümet

21 Efdaleddîn Efendi, a.g.e., s. 18-19.

22 Mehmet Cemâleddîn, a.g.e., s. 131.

23 Demiryürek, a.g.e., s. 26.

24 Efdaleddîn Efendi, a.g.e., s. 20.

25 Kozan, a.g.t., s. 30

istifa etmek zorunda kaldı. Abdurrahman ġeref Efendi:

“Biz bu işin üstesinden gelemeyeceğiz.Aczimiz bellidir.Bizi de

istemiyorlardı.Padişah müdahale etmedikçe önü alınamayacaktır.Vazife başında ölmekten

çekinmeyiz fakat kendimizi feda etmekle de derde deva olamayacağız.Anın içün hükümeti

sahibine teslim edelim. O meydana çıksın, mesele derhal hallolunur ve vakay-i faciaya

meydan verilmemiş olur”26

diye bir teklifte bulundu. Bunun üzerine Sadrazam, Meclis-i Vükelayı toplayarak

durumu değerlendirdiler. Abdurrahman ġeref Efendi, Abdülhamid‟e istifasını sundu.

Olaylar devam ederken Ahmet Tevfik PaĢa tarafından yeni bir kabine kuruldu (14

Nisan 1909). Bu kabinede de Abdurrahman ġeref Efendi Maarif Nazırı olarak

görevini sürdürdü.27

Ahmet Tevfik PaĢa hükümeti çeĢitli çevrelerce kabul görmedi. Ġsyanlar

devam etti. Ġstanbul‟dan sonra bazı Anadolu Ģehirlerinde olaylar çıktı. Bursa, Adana,

Erzurum, Erzincan gibi yerlerde ayaklanmalar baĢladı.28 31 Mart Vakası nedeniyle

Selanik‟ten gelen Harekat ordusu, ilk iĢ olarak isyanı bastırdı. Bundan sonra da

olaydan sorumlu tuttukları Ġkinci Abdülhamid‟i tahttan indirip yerine Mehmet

ReĢat‟ı getirdi. Bu durumu değerlendiren Abdurrahman ġeref Efendi, Abdülhamid‟i

bencillikle suçlamıĢ iki padiĢah arasında Sultan Abdülhamit‟in, iki yüzlü, söz getirip

götüren, ara bozan politikasına karĢılık, Osmanlı Devletinin anayasasına gerçekten

taraftar olan, “özü sözü doğru, devletin haysiyetini, refahını, saadetini düĢünen,

milletin refah ve saadetini her Ģeye tercih eden, Ģer‟i hükümleri ve kanunları

uygulayacak millî hakimiyete dayalı bir hükümet göreve baĢladı” Ģeklinde bir

mukayese de bulunmuĢtur.29

Yeni padiĢah kabineyi değiĢtirmediğinden Abdurrahman ġeref Efendi‟nin

Maarif Nazırlığı görevi de devam etmiĢtir. Ġttihat ve Terakki, yönetime tamamen el

koymak istediğinden, Abdülhamit Dönemi bürokratlarını tamamen tasfiye etmek

istiyordu. Bu yüzden de Meclis-i Mebusan‟daki Ġttihatçılar Tevfik PaĢa hükümetine

çekilmeleri yönünde baskı yapıyorlardı. Abdurrahman ġeref Efendi‟nin düĢüncesi de

26 Kodaman, Ünal, a.g.e., s. 154.

27 Demiryürek, a.g.e., s. 32. ; Kozan, a.g.t., s. 31.

28 Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, C. 9, Ankara 1995, s. 92.

29 Kodaman, Ünal, a.g.e.,s. 32-33.

bu yönde idi. Abdurrahman ġeref Efendi:

“Milletvekillerinin çoğunluğunu teşkil oluşturan İttihat ve Terakki Cemiyeti

mensupları iradeyi genç ve güçlü ellere teslim etmek istiyorlar. Bizim çekilerek iradeyi

onlara teslim etmemiz gerekir. Bilemedikleri kestiremedikleri işlerde bize mürâcaat ederler

ve sorarlarsa bildiğimizi içtenlikle söyleriz.”

demek suretiyle fikrini beyan etmiĢtir.30

Hükümet üyeleri 3 Mayıs 1909‟da mevcut durumu görüĢerek istifa etmeye

karar verdi. Abdurrahman ġeref Efendi tarafından hazırlanan istifalar PadiĢah‟a

sunuldu. PadiĢah Sultan Mehmet ReĢad istifaları kabul ederek yeni hükümeti kurma

görevini Hüseyin Hilmi PaĢa‟ya verdi. 5 Mayıs 1909‟da kurulan bu yeni hükümette

Abdurrahman ġeref Efendi görev almadı. Kısa bir süre sonra ülkenin içinde

bulunduğu siyasî durum nedeniyle Hilmi PaĢa ile Ġttihat ve Terakki arasında

anlaĢmazlıklar baĢ gösterdi. Meclisin ikinci defa toplanmasında Hilmi PaĢa hükümeti

güvenoyu almasına rağmen istifa etti.31 Böylece hükümet düĢmüĢ oldu. Ġbrahim

Hakkı PaĢa‟nın kurmuĢ olduğu yeni hükümette Abdurrahman ġeref Efendi yer

almamıĢtı. Maarif Nazırı Ġsmail Hakkı Bey istifa edince 11 Mayıs 1910‟da onun

yerine Maarif nazırı olarak atandı. Abdurrahman ġeref Efendi‟nin en uzun Maarif

Nazırlığı bu hükümet döneminde oldu.(5 ay 15 gün) Abdurrahman ġeref Efendi bu

dönemde bazı önemli iĢlerde görev almıĢtır. Bunlardan birisi Hıfz-ı Sıhha-i Mekâtip

komisyonudur. Komiyonun görevi: “Dersaadet‟te resmî, gayr-ı resmî ve özel bütün

mekteplerdeki sağlık işlerini düzenlemek, öğrencinin, öğretmenin ve müstahdemlerin

sağlık problemlerini çözmek”tir.32

Yine bu dönemde Abdurrahman ġeref Efendi, mevcut okulların tamiri,

Arnavutluk, Arabistan ve Doğu Anadolu‟da inĢa edilmesi planlanan RüĢtiye ve Ġdadî

mekteplerinin yapımı (1327-1328 yılı) için Maarif bütçesine ödenek

koydurmuĢtur.33 Sadece devletin verdiği ödenekle yetinmemiĢ halktan yardım

istemeyi de planlamıĢtır. Bilimsel çalıĢmaları da destekleyen Abdurrahman ġeref

Efendi, Osmanlı Devleti içinde, arkeolojik kazı yapan yabancı araĢtırmacıların

30 Kodaman, Ünal, a.g.e., s. 44.

31 Ali Fuat Türkgeldi, Görüp İşittiklerim, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1987, 4. Baskı, s. 15.

32 Türkgeldi, a.g.e., s. 15-22

33 Demiryürek, a.g.e., s. 38.

kimine izin vermiĢ, kiminin ise iznini uzatmıĢtır.34

Yukarıda bahsedilen geliĢmeler olurken Abdurrahman ġeref Efendi aynı

zamanda Maarif Nazırlığının yanı sıra vakanüvislik görevini de devam ettirmiĢtir.

Ġtalya‟nın Trablusgarp‟a saldırmasıyla hükümet bir kez daha sarsıldı. Olaylardan

kendine de pay çıkaran Ġbrahim Hakkı PaĢa hükümeti istifa etme yolunu tercih etmiĢ

ve bu durumda hükümeti kurma görevi tecrübeli bir siyasetçi olan Sait PaĢa‟ya

verildi. Sait PaĢa zorda olsa yeni bir kabine kurmayı baĢardı.35 Abdurrahman ġeref

Efendi‟nin MeĢrutiyet dönemindeki son bakanlığı 7 Ekim 1911‟de kurulan Sait PaĢa

hükümetinde oldu. Mütareke dönemine kadarkurulan yeni hükümetlerde görev

almadı fakat Âyan Meclisi azalığı görevi devam etti.36

Bu dönemde II. Abdülhamid‟in var olma çabası, Ġttihat ve Terakki‟nin baskıcı

rejimi gibi zorlamalarla karĢılaĢılmıĢ; 31 Mart Vakası, ayaklanmalar, iĢgaller

karĢısında çaresizliği ve kaos ortamını yaĢamak zorunda kalmıĢ olan Abdurrahman

ġeref Efendi, ülkenin hızlı bir değiĢimden geçtiği, birçok fikir akımının bir arada

bulunduğu bir ortamda nerede durduğunu çok belli etmemiĢtir. Klasik bir Tanzimat

aydını olarak zaman zaman Ġttihatçı olmakla suçlanmıĢ ve ülkesinin menfaatini

düĢünmüĢ, siyasi olayların içinde yer almıĢ fakat kendini ön plana çıkarmamıĢtır. Bu

durum onun kiĢiliğiyle de alakalı bir durum olsa gerektir. Bu dönemde kısa ömürlü

hükümetlerde yer aldığı için fazla bir varlık göstermemiĢse de baĢarılı sayılabilecek

iĢlere imza atmıĢtır.

Ġttihatçıların ülkenin kaderini ellerinde tuttukları dönemde, vatan toprakları

kaybedildi. Ülke, Birinci Dünya SavaĢı gibi bir kabusun içine itildi. Bu sonucu gören

ve sorumluluktan korkan Ġttihatçı lider Talat PaĢa‟nın kabinesi istifa etti. Yerine yine

Ġttihatçıların mirası olan Ahmet Ġzzet PaĢa kabinesi kuruldu. Abdurrahman ġeref

Efendi, bu kabinede Meclis-i Ayan ikinci reis vekilliğine tayin edildi.37 Mütareke

yıllarında kısa süre görevde kalabilen (14 Ekim 1818-11 Kasım 1918) Ahmet Ġzzet

PaĢa kabinesinde ise Evkaf Nazırı olarak bulunan Abdurrahman ġeref Efendi,38

34 Demiryürek, a.g.e., s. 109.; Kozan, a.g.t., s. 33.

35 Yılmaz Öztuna, Büyük Osmanlı Tarihi, C. 5, Ötüken Yay., Ġstanbul 1994, s. 446-447.

36 Demiryürek, a.g.e., s. 40.

37 TaĢtan, a.g.t., s. 118.

38 Türkgeldi, a.g.e., s. 53.

Telgraf ve Posta Nazırlığını da vekaleten yürüttü.39

Yeni hükümet Birinci Dünya SavaĢı sonrası, ülkenin idam fermanı anlamına

gelen Mondros Mütarekesi‟ni imzalamak zorunda kaldı. Ġttihatçılar ise ülkeyi çoktan

terk etti veya saklandı. Hükümetin Ġttihatçılara kaçmaları için yardım ettiği de

söylentiler arasındaydı. Hükümetin Ġttihatçılara yardım ettiği söylentisi tepkilere

sebep oldu. PadiĢah Vahdettin‟in ısrarı üzerine Ġzzet PaĢa hükümeti istifa etmek

zorunda bırakılmıĢtır. PadiĢah Vahdettin, Damat Ferit PaĢa‟yı yeni hükümeti

kurmakla görevlendirdi. ĠĢgal altında kurulan yeni hükümet ilk iĢ olarak Ġttihatçıları

tasfiye etti. Kimini cezalandırdı kimini ise sürgüne gönderdi. Siyaset sahnesine

çıkmaya baĢlayan Mustafa Kemal PaĢa‟yı da Dokuzuncu Ordu MüfettiĢi olarak

Samsun‟a gönderdi fakat Ġzmir‟in Yunanlılar tarafından iĢgal edilmesi üzerine

hükümet istifa etti.

19 Mayıs 1919‟da yeniden kurulan Damat Ferit hükümeti bu sefer durumunu

sağlamlaĢtırmak için karma bir kabine oluĢturdu. Tecrübeli siyasetçilere de kabinede

yer verdi. Abdurrahman ġeref Efendi bu kabinede Meclis-i Vükelaya memur olarak

atandı.40 Abdurrahman ġeref Efendi bu görevi, kendisine bunu haber veren Ali Fuat

Bey‟e, “Bu halde benim için yapılacak bir şey kalmamış” demek suretiyle

istemeyerek de olsa bu görevi kabul etmiĢtir.41

Meclis-i Ayân Reisi Ahmet Rıza Bey, Abdurrahman ġeref Efendi ve ReĢit

Akif Bey bir heyet oluĢturarak ülkenin içinde bulunduğu durumu müzakere etmek

amacıyla PadiĢah Vahdettin‟e bir teklif götürdüler. Saltanat Ģurasının toplanmasını

istiyorlardı. PadiĢah ise topu sadrazama atarak duruma pek sıcak bakmadı. Fakat

Ġtilaf devletlerinin iĢgallerine ve ülkenin içinde bulunduğu duruma olan tepkiler

sebebiyle Damat Ferit PaĢa, meclisi toplamayı ve sorumluluğu paylaĢmak

istiyordu.42

Bunun için Maliye Nazırı Tevfik, ayanlardan Rıza Tevfik, Abdurrahman

ġeref Efendi ve Çürüksulu Mahmut PaĢa bir toplantı yaparak toplantının programını,

toplantıya kimlerin katılacağını tespit ettiler. ġura-yı Saltanat 26 Mayıs 1919

39 TaĢtan, a.g.t., s. 119.

40 TaĢtan, a.g.t., s. 124.

41 Türkgeldi, a.g.e., s. 214.; Kozan, a.g.t., s. 35.

42 ġerafeddin Turan, Türk Devrim Tarihi, Bilgi Yay., Ankara 1992, C, I, s. 143. ; Kozan, a.g.t., s. 37.

Pazartesi günü Yıldız Sarayı‟nda toplandı. Toplantının açılıĢ konuĢmasını yapan

PadiĢah Vahdettin gözyaĢları içinde toplantıyı terk etti. Ne yazık ki programda yer

alan: “Saray-ı Humâyûn‟da in‟ikâd edecek meclis sırf istişârî bir mâhiyetde olub

hüzzârın vaz‟iyet-i hâzıra hakkında ittihâzı muktezi tedâbire dâ‟ir efkâr ve

mutâla‟âtına kesb-i ıttılâ‟ile tenevvür edecekdir.” cümleleri, toplantının sadece

istiĢarî mahiyette olduğunu, icra yetkisinin olmadığını göstermektedir.43

Vahdettin‟in yeni hükümeti kurmakla görevlendirdiği Ali Rıza PaĢa‟nın

kurduğu “hulleci kabinede”44 Millî Blok‟tan olduğu düĢünülen, Ġngilizlerin Ġttihatçı

olarak gördüğü Abdurrahman ġeref Efendi, ġûra-yı Devlet Reisi olarak yer aldı.

Sultan Vahdettin, kurulacak hükümetin tarafsız olması gerektiği iddiasıyla

Abdurrahman ġeref Efendi‟nin bu görevi almasına itiraz etti.45 Ancak durum

değiĢmedi. Aynı zamanda Ticaret ve Ziraat Nazırlığına da vekaleten atandı (8 ġubat

1920). Abdurrahman ġeref Efendi‟nin bu hükümette yer alması memnuniyetle

karĢılandı. Halkın duygularına tercüman olan Servet-i Fünûn gazetesi O‟nu : “Tarihi

yazmak gibi yapmanın da mühim bir ameliye olduğunu herkesten ziyâde selâhiyetle

takdîr eden Abdurrahman Şeref Efendi‟yi heyet-i vükelâda ârâ-yı sâ‟ibesinden

bihakkın istifâde edilebilecek olan ricâl-i devletten…”46 biri olarak

değerlendiriyordu. Abdurrahman ġeref Efendi de Ankara Hükümeti ile iliĢki

kurulması hususunda istekli davranmıĢtır. Misak-ı Milli‟nin kabul edilmesinden

sonra Ġtilaf Devletleri Ġstanbul Hükümeti üzerindeki baskılarını arttırdılar. Baskılara

dayanamayan Ali Rıza PaĢa Hükümeti istifa etti (8 Mart 1920).

PadiĢah Vahdettin‟in vezirlik ve müĢirlik payesiyle yeni kabineyi kurmakla

görevlendirdiği Salih PaĢa, 25 gün görevde kalabilen bir kabine kurabildi.

Abdurrahman ġeref Efendi bu hükümette Maarif Nazırlığına, vekaleten de ġura-yı

Devlet Riyasetine atandı.47 Abdurrahman ġeref‟in görev aldığı son hükümet budur.

Birinci Dünya SavaĢı‟ndan sonra ülkenin içinde bulunduğu karıĢıklıktan yararlanmak

amacıyla azınlıklar, iĢgallere giriĢmiĢtir. Bu haksız iĢgallere direnmek, iĢgalleri

dünya kamuoyuna duyurmak amacıyla da Türk halkı birtakım bölgesel cemiyetler

43 Türkgeldi, a.g.e., s. 216.

44 Türkgeldi, a.g.e., s. 245.

45 Türkgeldi, a.g.e., s. 246-247.

46 Demiryürek, a.g.e, s. 43.

47 Türkgeldi, a.g.e., s. 259.

kurmuĢtu. Abdurrahman ġeref Efendi de “işlerin gidişatından endişe duyarak, içi

kan ağlayan, her tedbir ve teşebbüste bir kurtuluş çaresi arayanlardan birisi

olarak”, Türk halkının çıkarlarını korumak amacıyla kurulan Milli Kongre Cemiyeti

ve Milli Blok Cemiyeti‟nde yer aldı.48

Abdurrahman ġeref Efendi Milli Mücadele hareketinin de karĢısında yer

almamıĢtır. Hatta bu hareketin aleyhinde olanlara: “Arkadaşlar benim ayağımın biri

çukurdadır. Bu yaştan sonra kendime lanet ettirecek hiçbir karara imza koyamam”49

demiĢtir. Ankara Hükümeti, Abdurrahman ġeref Efendi‟nin bu özelliğini göz önünde

tutmuĢ olacak ki Sevr AntlaĢmasını imzalayanları vatan haini ilan ettiği halde,

Abdurrahman ġeref Efendi, hain damgası yememiĢtir.

Mustafa Kemal PaĢa tarafından, Abdurrahman ġeref Efendi Sivas Kongresine

kendisine hitaben bir mektup yazmak suretiyle davet edilmiĢtir.50 Abdurrahman

ġeref Efendi‟nin Milli Mücadele karĢısındaki tutumu, Milli Kongre ve Milli Blok

cemiyetlerine katılması, ulusunu, vatanını seven namuslu bir devlet adamı olarak

tanınması ve vatanperverliği buna sebep olmuĢtur. Fakat yaĢlılığı ve böylesine uzun

ve yorucu bir yolculuğa dayanamayacağı endiĢesinden dolayı Sivas‟a gidememiĢtir.

Ankara‟yı ilk ziyaret eden Âyan Âzasıdır. Mustafa Kemal‟in aday gösterdiği

Abdurrahman ġeref Efendi, bu seçimlerde Ġstanbul milletvekili seçilmiĢtir. 1922

yılında TBMM hükûmeti, saltanatı kaldırınca Âyan Meclisi de lağv edilmiĢ oldu.

Siyasi hayatının Âyan azalığı dönemi sona eren Abdurrahman ġeref, 6 Ocak 1923

tarihinde Ġstanbul Valiliğine bir mektup yazarak kendi ifadesiyle: “Kırk dokuz buçuk

sene çeşitli sıfatlarla devlete ve millete hizmet ettiğini belirterek emekli sayılması için

gerekli işlemlerin yapılmasını istedi.”51

Bu dilekçe Ġstanbul Valiliği tarafından Ankara Maarif Vekaletine gönderildi.

Özel bir komisyonun inceleyip değerlendirdiği 24 ġubat 1923 gün ve 23 sayılı karara

göre, Abdurrahman ġeref Efendi‟nin “öteden beri namus ve irfanı ile tanınmış zevatı

muhteremeden bulunmasına ve vatanperverliği hakkında kat‟iyyen tereddüt

48 Kozan, a.g.t., s. 38.

49 Demiryürek, a.g.e., s. 53. ; TaĢtan, a.g.t., s. 141. ; Kozan, a.g.t., s. 38.

50 Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, 1918-1920, Ġstanbul 1973, C. I, s. 35.

51 Demiryürek, a.g.e., s. 54. ; Kozan, a.g.t., s. 39.

edilemeyeceğine binaen caizü‟l isdihdam olduğuna karar verildi.”52 Mustafa Kemal

PaĢa dokuz umdeyi halka açıklayarak, seçimde bu umdeleri benimsemiĢ kimselerin

aday olmasını istedi. Vatanperverliği ile tanınan Abdurrahman ġeref Efendi,

Ġstanbul‟dan aday olarak gösterildi. Yapılan seçimler sonucunda Ġstanbul mebusu

olarak TBMM‟ye girdi. Meclisin en yaĢlı üyesi sıfatıyla TBMM‟nin açılıĢ

konuĢmasını yaptı(11 Ağustos 1923). Abdurrahman ġeref, MeĢrutiyet ayânından

Cumhuriyet mebusu olan iki kiĢiden biri idi.53 Bu görevi ömrünün sonuna kadar

yürüttü. Abdurrahman ġeref, kurulacak yeni devletin cumhuriyet olduğunu

kavrayabilen ve bu yeni devleti destekleyen kiĢilerden biri olmuĢtur. Cumhuriyet

Halk Fırkası grubunda, cumhuriyetin ilanı tartıĢmaları yapılırken söz alarak Ģunları

söylemiĢtir: “Hükümet şekline isim aramaya lüzum yok. Hâkimiyet kayıtsız şartsız

milletindir dedikten sonra kime sorarsanız sorunuz. Bu,cumhuriyettir. Doğan

çocuğun adıdır ama bu ad bazılarına hoş gelmezmiş, varsın gelmesin,”54 demiĢtir.

Cumhuriyetin ilanıyla birlikte Osmanlı Devleti tarihe karıĢmıĢ oldu.

Saltanatın kaldırılmasıyla da saltanatla ilgili bütün kurumlar gibi vakanüvislik görevi

de sona ermiĢ oldu. “Abdurrahman Şeref‟in Osmanlı Devleti‟nden miras kalan tek

vazifesi Tarih Encümeni Riyâseti idi.” Abdurrahman ġeref Efendi‟nin ömrünün

sonlarına doğru üstlendiği son görev ise Hilâl-i Ahmer Cemiyeti üyeliği oldu.55

Abdurrahman ġeref Efendi, 72 yaĢındayken Ġstanbul‟da Gurebâ-yı Müslimîn

Hastanesinde 18 ġubat 1925 ÇarĢamba günü saat üç buçukta boğaz kanseri nedeniyle

vefat etti. Fakat onun hastalığına tanık olan Efdaleddîn Efendi‟ye göre onun ölüm

sebebi, çekilen diĢinin iltihap kapan yerine yapılan ameliyat sonrası yaĢanan kan

kaybıdır. Mecliste onun için dualar okundu. Cenaze iĢlemleri için, cenazenin techiz

ve tekfini için ĠĢ Bankasına iki yüz elli lira tevdi edilmek suretiyle Hakkı ġinasi PaĢa

ailesini, taziye görevi için de Ġsmail Kemal Bey görevlendirildi.56 Cenazesi, 20 ġubat

1925 Cuma günü, Fatih Camii‟nde kılınan cenaze namazından sonra Otaktepe aile

kabristanına defnedildi. Cenaze törenine kalabalık bir cemaat eĢlik etti.

Zamanın basını Abdurrahman ġeref Efendi‟nin ölüm haberine geniĢ yer

52 Demiryürek, a.g.e., s. 54.

53 Demiryürek, a.g.e., s. 56.

54 Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk,1920-1927, C. I., s. 812.

55 Kozan, a.g.e., s. 40

56 Demiryürek, a.g.e., s. 63.

ayırdı. Hamdullah Suphi Tanrıöver, onun ölümü üzerine Hâkimiyet-i Milliye

gazetesine yazmıĢ olduğu bir makalede: “Öldükleri vakit koskoca bir bina yıkılmış

gibi velvele ile devrilirler, ufukta asr-ı dîde bir kubbe eksilir, manzarada bir boşluk

bir eksiklik hissedersiniz. Abdurrahman Şeref Efendi bu nadir adamlardan biri idi,”

demektedir.57

2. Abdurrahman ġeref Efendi‟nin Eserleri

Osmanlı Ġmparatorluğunda tanzimat, ıslahat, modernleĢme yani batılılaĢma

çabaları ve hareketleri askerî, siyasî, idarî alanlarda olduğu gibi eğitimde de padiĢah

ve sadrazamların doğrudan yetki ve denetiminin olduğu alanlarda hayata

geçiriliyordu. Çünkü bu tür yenilikler halkın ve ulemanın düĢünce yapısına ters

düĢüyor ve tepkisini çekiyordu. Genelikle halk bu tür yeniliklere hazır değildi.58 18.

yüzyılın (1789) sonlarından meydana gelen Fransız Ġhtilali‟yle devletlerin siyasî ve

kültürel yapılarında köklü değiĢiklikler meydana gelmiĢ ve bu ihtilalin sonucu olarak

milliyetçilik akımı ulusların hâkimiyetlerinin kaynağı olmuĢtur. Uluslar, meĢruiyetini

tarihsel ihtiĢamlarını milliyetçilik duygusuyla ortaya çıkarma çabası içerisine

girmiĢlerdir. Bu durum tarih yazıcılığına farklı bir boyut kazandırdı. Artık tarih,

devletlerin ideolojilerini ve meĢruiyetlerini açıklamıyor bizzat bu ideolojileri üreten

bir merkez haline gelmiĢ bulunuyordu.

Osmanlı tarih yazıcılığı da bu yüzyılda bu geliĢmelerden nasibini aldı ve

farklılık kazanmıĢ oldu. Klasik tarih yazıcılığına damga vuran dinî tarih anlatımı

yerini hanedan tarih anlatımına bırakmıĢ oluyordu. 19. asra kadar Osmanlı

tarihçiliğinde dinî tarih anlatım anlayıĢı hakimdi. Tarih yazıcıları geleneksel Ortaçağ

toplumlarında görülen tarihçi tipini temsil ediyor ve bu anlayıĢla eserlerini meydana

getiriyorlardı. Tarihçilerin anlayıĢı “devleti yüceltme ve nizam-ı alem idi.”59

Nasihatçı tarih anlayıĢı geniĢ halk kesimlerine bir Ģey öğretmek amacını taĢımıyordu.

Osmanlı tarihi, Ġslam tarihinin bir bölümü olarak ele alınıyordu ve Türklerin Ġslam

öncesi dönemi unutulmuĢ veya hafızalardan silinmiĢ gitmiĢti. Bunların Osmanlı

Devleti‟nin kuruluĢundaki etkileri göz ardı edilmiĢti. Türkler hakkında konu edilen

57 Kozan, a.g.t., s. 41.; Demiryürek, a.g.e., s. 63.

58 Bayram Kodaman, Abdülhamit Devri Eğitim Sistemi, TTK Yayınları, Ankara 1991, s. 2.

59 Ġlber Ortaylı, İmparatorluğun En Uzun Yüz Yılı, Alkım Yayınevi, Ġstanbul 2006, 2 Baskı, s. 39-48.

tek Ģey, askeri ve siyasi tarihleri idi. Medeniyetleriyle alakalı herhangi bir bilgi ele

alınmıyordu.60

Tarih kapalı ve sınırlı bir dünya görüĢü ön görüyordu ve bu yönüyle tarihçi

yönetici zümreye hitap eden bir konumdaydı.61 14. ve 18. yüzyıl Osmanlı tarihçiliği

hükümdarların ve devlet adamlarının hayatları ve baĢarılarının tasvirlerinden

ibarettir. Tarih, Devlet-i Aliyye‟nin baĢarılarının etrafında dönüyordu. Resmî tarih

yazıcılığı Osmanlı tarihçiliğinin çehresini değiĢtirdi ve onun geliĢmesini sağladı.

Ancak bu uğraĢın bir geçim kaynağına dönüĢmesi ve vakanüvis tayininin

vakanüvislik kurumunu yozlaĢtırmasına ve tarihin bir övgü edebiyatına

dönüĢtürmesine sebebiyet vermiĢtir. Vakanüvislik makamında bulunanlarda hüner,

tecrübe, marifet, basiret, dirayet, sadakat, dindarlık, iyilik, ketumiyet, tahrirat ve

ilimle meĢgul olma gibi sıfatlar aranıyordu.62 Vakanüvislik makamında bulunanlar

görevleri karĢılığında devletten arpalık alıyordu. PadiĢaha takdim ettikleri tarihî

eserlerden dolayı ev, sahilhane gibi hediyelere ve çeĢitli payelere mazhar

oluyorlardı.63

Yeniçağ Osmanlı Tarih yazılarının eserlerine damgasını vuran “nasihatçı

anlatım şekli” devlet ve nizam-ı alem resmî tarih yazıcılığının da biçimini belirledi.

18. yüzyıl baĢlarında (1702) Naima ile baĢlayan vakanüvislik Osmanlı merkez

teĢkilatında Divan-ı Hümayun‟a bağlı bir kurum haline gelmiĢtir. Vakanüvisler

devletin resmi tarihçisi olarak kabul edilmiĢlerdir.64 ġânizâde Ataullah Efendi

Osmanlı Devleti‟nde modern tıp bilimini tanıtan kiĢidir.65 Tanzimat Dönemi Osmanlı

Tarih yazıcılığı yeni bir dönemin baĢlangıcı sayılır. Ġslamî tarih anlayıĢı yerini

hanedana bağlı bir tarih anlayıĢına bıraktı. Osmanlı hanedanı etrafında din ve ırk

ayrımı gözetilmeksizin ittihad-ı anasır dediğimiz “Osmanlıcılık fikri” etrafında bütün

Osmanlı tebaasını bir arada tutmayı hedefliyordu.

60 BüĢra Ersanlı Behar, İktidar ve Tarih Türkiye‟de Resmi Tarih Tezinin Oluşumu (1929-1937),

Ġstanbul 1992, s. 42.

61 Halil Berktay, Cumhuriyet ideolojisi ve Fuat Köprülü, Ġstanbul 1983, s. 24-25.

62 Bekir Kütükoğlu, “Sultan II. Mahmut Devri Osmanlı Tarihçiliği”, Vekayinüvis Makaleler, Ġstanbul

1994, s. 272.

63 Erhan Afyoncu, “Osmanlı Müverrihlerine dair tevcihat kayıtları”, Belgeler, S. 24, Ankara 1999, s.

77-155.

64 Kütükoğlu, Vekayinüvis, s. 272.

65 Kütükoğlu, Vekayinüvis, s. 199-200.

19. yüzyılın ikinci yarısında Osmanlı Devleti‟nde ders kitaplarına duyulan

ihtiyaçtan ötürü ayrıca bu dönemde Avrupa‟nın da etkisiyle tarih kitaplarının

yazılmaya baĢlandığı görülür. Ders kitaplarının yazımında ahlakî özelikler ön plana

çıktı. Birçok yazar, daha iyi hükümet politikaları üretebilmek için tarihî olayların

nedenlerini ve sonuçlarını araĢtırmak, açıklamak ve eleĢtirmek yolunda giriĢimlerde

bulunmuĢlardır. Macaristan‟da geliĢen Turancılık fikri Osmanlı aydınları arasında da

rağbet buldu. Böylece Türklerin Ġslamiyet öncesi tarihi ile ilgilenilmeye baĢlandı.

Bütün bunlar Türkçülük hareketinin doğup geliĢmesine yol açtı.66 Abdurrahman

ġeref Efendi bir tarihçi ve eğitimci olarak daha çok tarih kitapları yazmıĢtır.

Bilinen eserleri aĢağıda verilmiĢtir:

1. Tarih-i Osmanî, 2 cilt, Ġstanbul 1307, Matbaa-i Mülkiye-i ġahane Destgahı,

285 ve 216 s:

Eser Yükseköğretim öğrencilerine ders kitabı olarak, onlara okutulmak üzere

hazırlanmıĢtır. GiriĢ bölümünde Ġslam Devleti‟nin kuruluĢundan Haçlı Seferleri ve

Cengiz Han Dönemine kadar geçen süreyi ele almıĢtır.67 Yazar, eserin 1. cildinde

Osmanlı Devleti‟nin hicrî on birinci asrın baĢına kadar olan olayları, ikinci cildinde

ise Kırım SavaĢı‟na kadarki olayları ele almıĢtır.68

2. Tarih-i Devlet-i Osmaniyye, 2 Cilt, Ġstanbul 1309 ve 1312, Karabet

Matbaası 368 ve 431s:

Abdurrahman ġeref Efendi Mülkiye müdürlüğü yaptığı sırada

yayımlanmıĢtır. Tarih Muhasebeleri‟nden sonra onun en çok tanınan eseridir. 1. cilt

1315 ve 2. cilt ise 1318 yıllarında yeniden basılmıĢtır. GiriĢ bölümünde Ġslam tarihi,

diğer bölümlerde (Bab) ise Osmanlı Devleti çeĢitli bölümlere ayrılarak iĢlenmiĢtir.69

“Tarih-i Devlet-i Osmaniyye” ile “Tarih-i Osmanî” isimli eserler

karĢılaĢtırıldığında aralarında fazla bir fark olmadığı görülür. Tarih-i Devlet-i

Osmaniyye‟nin birinci cildindeki mukaddime ve sekizinci sayfada bulunan dipnot,

Tarih-i Osmanî‟de yoktur. Tarih-i Devlet-i Osmaniyye‟nin birinci cildinde “Medhal”

66 Hilmi Yavuz, Osmanlı Devleti ve İslamiyet, Ġstanbul 1991, s. 236-241.

67 Demiryürek, a.g.e., s. 154.

68 TaĢtan, a.g.t.,s. 196.

69 Demiryürek, a.g.e., s. 154.

baĢlığı altında verilen Ġslam Tarihi‟nin kısa özeti, Tarih-i Osmanî‟de “Mukaddime”

baĢlığı altında yer alır. Bu küçük farklar dıĢında iki eserin muhtevası aynıdır. Bu

nedenle Abdurrahman ġeref Efendi‟nin Tarih-i Osmanî adlı eseri daha sonra “Tarih-i

Devlet-i Osmaniyye” adı ile yayımlanmıĢtır denilebilir.70

3. Fezleke-i Tarih-i Devlet-i Osmaniyye, Ġstanbul 1312, Kasbar Matb., 194 s:

Osmanlı Devleti tarihinin bir özeti olup liselerde okutulmak üzere kaleme alınmıĢtır.

Eserin 2. baskısı 1315‟te Karabet Matbaası‟nda basılmıĢtır.71

4. Fezleke-i Tarih-i Düvel-i Ġslâmiyye, Ġstanbul 1301, Mahmut Bey

Matbaası, 212 s:

Abdurrahman ġeref Efendi‟nin yayımlanan ilk eseridir. Bu eser Mekteb-i

Sultani‟deki Müslüman öğrencilerin dinî akidelerinin zayıflaması düĢüncesi üzerine,

bu öğrencilerin akidelerini güçlendirmek veya canlı tutmak amacıyla kaleme

alınmıĢtır. Bu durumu dert edinen, düĢünen ve soruna çözüm arayan devlet adamları

tarafından yazdırılmıĢtır. Eser; Asr-ı Saadet, Hulefa-i RâĢidîn ve Emevi Devleti

dönemlerini ihtiva eder.72

5. Zübdet‟ü-l Kısas, 2 Cilt, Ġstanbul 1315-1316, Matbaa-i Amire, 416 ve 374

Bu eser, genel bir dünya tarihidir. Üç cilt olarak basılmıĢ fakat jurnal hareketlerinden

dolayı üçüncü cildi basılmamıĢtır.73

6. Tarih-i Asr-ı Hâzır, 1 Cilt, Ġstanbul 1329, Müsterakü‟l Menfa‟a Osmanlı

ġirketi Matbaası, 479 s:

Bu eser Darulfunûn-ı Osmanî Edebiyat üçüncü sınıfında okutulan Tarih-i

Hâzır dersinin ders notlarıdır. Eser Mehmet Zekai ve Mehmet Kamil tarafından

yazılmıĢ ve yayımlanmıĢtır. Abdurrahman ġeref Efendi bu eserde Fransız Ġhtilali‟nin

sebeplerini, sonuçlarını, etkilerini ayrıntılarıyla iĢlemiĢtir.74

70 TaĢtan, a.g.t., s. 210.

71 TaĢtan, a.g.t., s. 204.

72 TaĢtan, a.g.t, s. 205.

73 Demiryürek, a.g.e., s. 166

74 Demiryürek, a.g.e., s. 171.

7. Tarih-i Lütfî, 8. Cilt, NeĢ. Abdurrahman ġeref Efendi, Dersaadet 1328,

Sabah Matbaası, 582 s:

Abdurrahman ġeref vakanüvisliğe tayin edilince kendine verilen görev gereği

Ahmet Lütfi Efendi‟nin eserini düzenlemiĢ ve neĢretmiĢtir. Aynı zamanda bu esere

ekler, özetler ve önsöz ilave etmiĢtir.75.

8. Tarih Muhasebeleri, Ġstanbul 1329, Matbaa-i Âmire, 409 s:

Önemli bir tarihî kaynaktır. Abdurrahman ġeref Efendi bu eserdeki olayların

bir kısmına Ģahit olmuĢ, bir kısmını da Ģahit olanlardan dinlemiĢtir. Bu eser

Abdurrahman ġeref Efendi‟nin Sabah ve Vakit gazetelerindeki makalelerinden

derlenmiĢtir.76

9. 11 Temmuz 1324 tarihinde Ġlan-ı MeĢrutiyyeti Ġcab Eden Ahvâl-i Ahire

Hakkında Bazı Mütalaat (yazma), Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi Nu: 542.

Abdurrahman ġeref Efendi, vakanüvisliği döneminde yazdığı bir eserdir. Bu

eser Bayram Kodaman ve Ali Ünal tarafından günümüze uyarlanmıĢtır. Eserde

MeĢrutiyet‟in ilanı, II. Abdülhamit Dönemi, 31 Mart Vakası77 Harekat Ordusu‟nun

Ġstanbul‟a gelmesi gibi olaylar iĢlenir. Bu eseri önemli kılan özeliklerden birisi

olayların sıcağı sıcağına kaleme alınmasıdır.78

10. Gazi Ethem PaĢa(yazma) Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi, Nu: 213

Maarif Nazırı iken yazdığı bir risaleden ibarettir.79

11. Coğrafya Ders Kitapları:

Abdurrahman ġeref Efendi Mekteb-i Sultanî ve Mekteb-i Mülkiye‟de

öğretmenlik yaptığı sırada Coğrafya dersleri de okutmuĢtur. Okuttuğu Coğrafya

dersleriyle ilgili ders kitapları yazmıĢtır. Bunlar, Coğrafya-i Umumi adlı dört ciltlik

bir eser, Coğrafya Dersleri, Ġstatistik ve Coğrafya-i Umranî‟dir.

12. Ġlm-i Ahlak Ders Kitapları:

75 TaĢtan, a.g.e., s. 208-209.

76 TaĢtan, a.g.e., s. 215.; Kozan, a.g.t., s. 43.

77 TaĢtan, a.g.e.,s.216-217.

78 Demiryürek, a.g.e., s. 205.

79 Demiryürek, a.g.e., s. 208.

Abdurrahman ġeref Efendi‟nin Ġlm-i Ahlak ders kitapları 1912 yılına kadar

birçok kez basılmıĢ olup Mekteb-i Mülkiye‟de verdiği Ġlm-i Ahlak derslerinin özeti

Ģeklindedir. Eserde Ġlm-i Ahlak‟ın tarifi, mevzuu, gayesi, taksimi, terbiye, terbiyenin

kısımları, Ġlm-i hikmet, Ġlm-i Ahlakın esasları, fazilet-i ahlakiyye, vezaif-i beytiyye,

izdivaç Ģeraiti, vezaif-i medeniyye, ehl-i memleketin vezaifi, vergi, hizmet-i

askeriyye, memurin-i hükümetin vezaifi, vezaif-i insaniyye, ticaret ve mübadele,

hayvanat hakkında, dostluk, yabancılarla olan muamele, vezaif-i diniyye gibi konular

vardır.80

13. Makaleleri:

Tarih-i Osmanî Encümeni Mecmuası‟ndaki(TOEM) makaleleri, Sabah

Gazetesi‟ndeki makaleleri, Vakit Gazetesi‟ndeki makaleleri, Donanma

Mecmuası‟ndaki makaleleri, DüĢünce Mecmuası‟ndaki makaleleri olmak üzere

genellikle tarihi konuları iĢlemiĢtir. Bunun yanı sıra hatırat, biyografi vb. konulardan

da yazılmıĢ pek çok makalesi bulunmaktadır.81

3. Abdurrahman ġeref Efendi‟nin “Tarih-i Devlet-i Osmaniyye” Adlı

Eseri

Tarih-i Devlet-i Osmaniyye, 2 Cilt, Ġstanbul 1309 ve 1312, Karabet Matbaası,

368 ve 431 s:

Abdurrahman ġeref‟in Mülkiye müdürlüğü yaptığı sırada yayımlanan bu eseri

en bilinen eserleri arasında yer alır. Ġki ciltten oluĢan eser yükseköğrenim

öğrencilerine ders kitabı olarak okutulmak için hazırlanmıĢtır. 1. cild, GiriĢ, Medhal

ve dört babtan oluĢur.

Birinci Bab: Te‟sis ve Tezelzül (699-805) babı, Osman Bey döneminden

Ankara SavaĢı sonuna kadarki süreyi ele almaktadır.

Ġkinci Bab: Ġntibah ve Te‟eyyüd (805-918) babında Ankara SavaĢı‟ndan 2.

Bayezid dönemi sonuna kadarki olayları inceliyor.

80 Kozan, a.g.t., s. 44.

81 Demiryürek, a.g.e., s. 213-220.

Üçüncü Bab: ġükûh ve Ġkbal (918-1003) babında 1. Selim döneminden 3.

Murad dönemi sonuna kadarki olayları inceler.

Dördüncü Bab: Tekmile-i Ulâ “Teşkilat ve Nizamat-ı Kadime Derece-i

Maarif ve Sınaî” baĢlığı altında sosyal ekonomik ve kültürel geliĢmelere yer verilir

ve Klasik Dönem Osmanlı müesseseleri anlatılır.82 Eserin 2. cildi ise 1003 yılından

1272 yılına kadar olan olayları içine alır.83 2. cilde biri, “nizamat-ı kadimenin nasıl

bozulduğunu” biri de, “teşkilat-ı ahireyi tanıtan” iki ek daha eklenmiĢtir.

BeĢinci Bab: “Tevakkuf ve Teşettüt” baĢlığı altında III. Mehmet döneminden

IV. Mehmet dönemine kadarki olayları kapsar.

Altıncı Bab: Köprülüler Devri olaylarını inceler.

Yedinci Bab: Fazıl Ahmet PaĢa‟nın ölümünden YaĢ AntlaĢması‟na kadar olan

olayları inceler.

Sekizinci Bab: Orta Çağ ve Yeni Çağ Avrupa‟sında meydana gelen

geliĢmeler konu edinir.

Dokuzuncu Bab: “Teceddüdat ve Terakkiyat” baĢlığı altında Paris

AntlaĢması ile kitabına son vermeyi hedefler.

Onuncu Bab: “Tekmile-i Salise” baĢlığıyla Avrupa Tarihi ve Osmanlı

Devleti‟nde 19. yüzyılda yapılan ıslahatlar ele alınmıĢ ve yazar bu babda kendi

düĢüncesine sadık kalmamıĢ ve 1856 tarihinden sonraki olaylarıda ele alıp kendi

zamanına kadarki geliĢmeleri incelemeye almıĢtır. Çünkü Abdurrahman ġeref

Efendi, bir olayın tarihî nitelik kazanması için üzerinden 30 yılın geçmesi gerektiği

düĢüncesini taĢır. Üzerinden otuz yıl geçmemiĢ olayları, tarihin değil siyasetin

malzemesi olarak görmektedir.

82 TaĢtan, a.g.t., s. 208.

83 Abdurrahman ġeref, Tarih-i Devlet-i Osmaniyye, cild 2, Ġstanbul 1312, Karabet Matbaası, s. 431.

BĠRĠNCĠ BÖLÜM

1. TARĠH/TARĠHYAZIMI, TARĠHÇĠ/TARĠHYAZICISI VE

ANLATI KAVRAMLARI ÜZERĠNE BAZI MÜLAHAZALAR

“Tarih”, Arapça bir kelimedir ve lügatte “vaktin bilinmesi” anlamını ifade

eder. Bu anlamda, “tarih”, her Ģeyin zamanının kendisinde sona erdiği gayesi ve

vaktidir. Tarihin konusu da zaman ve insandır.84

Tarihten kastedilen bugünün dünyasında tarihyazımıdır.85 Zaman, insanoğlu

için birçok boyutu olan önemli bir kavramdır. Bu yüzdendir ki insanoğlu, zamanın

mı insanın içinde varolduğu yoksa insanın mı zamanın içinde varolduğu gerçeğini

birçok boyutuyla yüzyıllardan beri tartıĢmaktadır. Ġnsanın zaman konusundaki farklı

yaklaĢımları, hem bilimsel hem felsefi; hem soyut hem somut; hem genel hem de

özel olarak bu tartıĢmalarda kendini göstermektedir.86 Hem geçmiĢini hem bugününü

hem de geleceğini bilmek isteyen insanlık, doğrudan veya dolaylı olarak zamanı

gündemine almaktadır. Atîsini yani geleceğini bilmek isteyen insan, aynı zamanda

mazisini de yani geçmiĢini de bilmek isteyecektir. Bu noktada tarihin zaman ile çok

yakın bir iliĢkisi vardır. Ayrıca geçmiĢine ve geleceğine Ģimdiki zamandan bakmak

zorunda olan bir insan gerçeğiyle karĢı karĢıyayızdır. Ġnsanın Ģimdiki konumu,

geçmiĢle geleceği kurgulmasında da belirleyicidir. Bu kapsamda insanlık tarafından

tarihin aynı Ģekilde bir zaman bilimi olarak adlandırılması ise manidârdır. Tarih ile

zaman iliĢkisini Osmanlı Vakanüvisi Nâ‟îma Mustafa Efendi Ģöyle ifade eder: “Tarih

dehrin (zamanın) tercümanıdır.”87 O yüzden tarihi bilmek, anlamak veya

anlamlandırmak, aynı zamanda insanın içinde yaĢadığı zamanı da bilmek, anlamak

ve anlamlandırmaktan kaynaklanmaktadır. Buna benzer insanın doğasıyla

iliĢkilendirilebilecek gerekçelerden dolayı, tarih olarak düĢünülen kavram ele

alınmaya çalıĢılırken zaman gerçeğinden ayrı olarak düĢünülemez.

84 Ahmet GüneĢ, “Tarih, Tarihçi ve Meşruiyet,” Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi AraĢtırma ve

Uygulama Merkezi Dergisi, S. 17, s. 29.

85 Hilmi Anaç, Osmanlı İmparatorluğu, Vak‟anüvis ve Toplumsal Cinsiyet: Tarih-i Na‟ima ve Tarih-i

Cevdet, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Tarih Programı

Doktora Tezi, Ġzmir 2016, s. 3.

86 Anaç, a.g.t., s. 1.

87 Na‟imâ Mustafa Efendi, Tarih-i Na‟imâ, Haz. Mehmet ĠpĢirli, TTK Yay., Ankara 2007, C. I, s. 6.

Tarih, bilim olup olmadığı tartıĢmalarına rağmen, sosyal bilimlerin

disiplinlerinden biri olarak düĢünülmektedir. Bu disiplinin bilim olarak çok yakın bir

geçmiĢi olsa da çok eski çağlara kadar uzanan bir yazın geçmiĢi vardır. Gerçekte

tarihin bilim olması ve sosyal bilimler içerisinde sürekli geliĢme eğilimi gösteren bir

disiplin olması, bu yazın geleneğinin geçmiĢten günümüze insanlığa varlığını kabul

ettirmesinden kaynaklanmaktadır. Eski çağlarda zamanın önemini anlayan insanlık,

merak ve bilme kaygısından dolayı bulunduğu zamanın ilerisini bilmek istediği gibi

yine bulunduğu zamanın gerisini de bilmek istemiĢtir. Aynı zamanda insanlık, tarihin

eski zamanlarından beri varlığını veya meĢruiyetini tarihyazımı üzerinden kabul

ettirmek istemiĢtir. Kimi insan, günlük iĢlerini kayıt altına almak için, kimi insan,

Hitit anallarında olduğu gibi Tanrılarına hesap vermek için, kimi insan, Homeros gibi

bir edebî eser ortaya koymak için, kimi insan, iktidarını meĢru göstermek için, kimi

insan da gerçekten tarih yazmak için bir Ģekilde tarihyazımının içinde yer alarak tarih

olarak kabul edilen kaydedilmiĢ geçmiĢi inĢâ etmiĢtir.

GeçmiĢten günümüze tarihyazıcılığı usûllerini yansıtan uygulamalar,

doğrudan ya da dolaylı olarak tarihyazımının tarihinin de bir parçası olmuĢtur. ĠĢte o

yüzden tarihin XIX. yüzyılda bilim olmasından çok öncelere dayanan bir yazın

geleneği vardır. Hatta tarih denen kurgulanmıĢ geçmiĢ, tarihyazımı sayesinde

bilimsel olmadan önce ancak kalem ehlinin yazabildiği ciddi bir edebî türdü.

Gerçekten geçmiĢi anlamanın veya açıklamaya çalıĢmanın püf noktası, bu alanın çok

daha öncelere dayanan yazın geleneğindeki yerini bilmekten geçmekteydi. Bu yazın

geleneğinin somut olarak ortaya konmasını sağlayan da tarihyazımının kendine has

biçim ile içerik uyumudur. O yüzden tarihi anlatının edebiyat olup olmadığı konusu

dâhil olmak üzere, tarihte yorumun yerinin ve öneminin ne olduğuna kadar birçok

önemli sorunsal dahi tarihyazımı için ciddi bir önem arz etmektedir. Ayrıca

tarihyazımında kurgusallık boyutuyla anlatı unsurunun önplana ne kadar çıkıp

çıkmayacağı sorunsalı üzerinde de bu kapsamda durulması gerekmektedir.88

Edward Hallett Carr‟ın kitabına baĢlık olacak kadar önem arz eden bir

soruyla iĢe baĢlamak gerekirse: “Tarih Nedir?” bu sorunun cevabını aramak Doğu

ve Batı dünyasındaki tarih nedir sorusu için ortaya konulan yaklaĢımlar temelinde

88 Anaç, a.g.t., s. 2.

olacaktır. Tarih kavramı, etimolojik, felsefi ve bilimsel anlamlarıyla ve anahatlarıyla

ortaya konulmaya çalıĢılacaktır. Daha sonra ise “Tarihçi Kimdir (?)” sorusu üzerinde

durulacaktır.89 Çok daha erken dönemlerde Jules Michelet (1798–1874), çok çeĢitli

tanımı yapılmıĢ olan tarihçi hakkında Ģöyle bir tanım ortaya koymuĢtur: “Tarihçi

nasıl tarihi yaratıyorsa; tarih de tarihçiyi yaratır.”90 Gerçekten tarihçi, tarihi yaratan

mı yoksa tarih tarafından yaratılan mı? Belki ikisi de değil. Fakat ikisini var eden bir

Ģey olmalı ki her ikisi de varlıklarını bir Ģekilde ispat etsinler. ĠĢte onları var eden ise

ortaya koydukları tarihyazımı usulüdür. Burada tarih yazımından kastedilen ise

kendinden bağımsız, bütünsel ve katıksız halde bulunan bir geçmiĢi, insanın kendi

perspektifinden, daha dar açıdan ve daha çok kendine bağımlı olacak Ģekilde

kurgulamasıdır. Yani aslında yapılan insanın dil sayesinde, normal seyrinde giden saf

bir geçmiĢin dıĢında kendi gerçeğine uygun bir geçmiĢi inĢâ etmesidir.91 Üstelik

insanlık, sahiplenerek kurgusallaĢtırdığı ve tarihselleĢtirdiği kendine ait olmayan

geçmiĢi, yüzyıllar sonra, XIX. yüzyılda yine kendi perspektifinden bilimselleĢtirme

teĢebbüsü içinde bulunmuĢtur. Artık kurguladığı geçmiĢi yani tarihi edebiyat olarak

değil de bilim olarak kabul etmiĢtir. GeçmiĢ ile tarihi birbirinden ayırma çabasını

nihayete erdiremeden, belki de tarihe daha farklı anlam katmanları ekleyerek sondaj

yapılması gereken anlam zeminini daha da derinleĢtirmiĢtir.

Keith Jenkins‟in Tarihi Yeniden Düşünürken adlı çalıĢmasında tarihçilerin

ilgi nesnesi olarak geçmiĢi, geçmiĢi ele alıĢ Ģekli olarak da tarihyazımını göstermesi

bu yüzden önemlidir.92 Buradan da anlaĢılacağı üzere hem tarihi hem de tarihçiyi

ortaya koyan en önemli unsur tarihyazımıdır. Tarihyazımının içeriğini oluĢturan

tarih; tarihyazımını içerikle beraber biçimsel olarak ortaya koyan da tarihçidir. O

zaman tarih-tarihçi-tarihyazımı olarak düĢünülen bu iliĢki birbiriyle diyalektik

haldedir. Fakat bu diyalektik aslında tam tersi olarak tarihyazımı-tarihçi-tarihdir.

Çünkü tarihi ve tarihçinin varlığını ispat eden tarihyazımıdır. Bahsi geçen bu

89 Edward Hallet Carr, Tarih Nedir ?, Çev. Misket Gizem Gürtürk, ĠletiĢim Yayınları, 9. Baskı,

Ġstanbul 2006. (Ocak Mart 1961‟de Cambridge Üniversitesi‟nde VerilmiĢ George Macaulay

Trevelyan Konferansları)

90 François Dosse, Ufalanmış Tarih –Annales Okulu‟dan Yeni Tarihe-, Çev. IĢık Ergüven, Türkiye ĠĢ

Bankası Kültür Yayınları, 1. Baskı, Ġstanbul 2008, s. 209.

91 Anaç, a.g.t., s. 3.

92 Keith Jenkins, Tarihi Yeniden Düşünmek, Çev. Ayhan ġahin, BirleĢik Yayınevi, 1. Baskı, Ankara

2011, s. 28.

diyalektikten doğan ahenk ise aynı zamanda birbirini birçok yanıyla varedendir.

Üçünü birbirinden ayrı düĢünmek veya bu korelasyonu tersten almak bazı sonuçlara

ulaĢmak açısından bu iĢ ile ilgilenenleri epeyce yorabilir.93

The Lincoln Library of Essential İnformation adlı ansiklopedik tarzda

hazırlanmıĢ kaynak eserde, tarih kavramı dar ve geniĢ anlamıyla ele alınmıĢtır. Tarih

genel anlamda insan ve onun tarihine dair yaĢanmıĢlıkların üretimlerin her türlü

kalıntıları ve kayıtları inceler. Ġnsana dair bulunan ne varsa tarihyazımı için birer araç

ve materyal sayılır.94

Aynı Ģekilde evrensel bilginin yeni bir incelemesi olarak yola çıkan

Encyclopedia of Brıtannica, tarih sözcüğünü hem geniĢ hem de dar anlamı olmak

üzere iki Ģekilde ele almaktadır. Dar anlamıyla tarihçilerin belirli olayların belirli

Ģekillerde ve yöntemlerde kaydetmesi olduğunu belirtirken; geniĢ anlamıyla da

tarihin, yalnız insan yaĢamına ait bütün olayları değil aynı zamanda doğal dünyada

da meydana gelen bütün olayları kapsadığını belirtmektedir.95

Meydan Larousse, tarih kelimesinin yaklaĢık yirmi farklı anlamını verirken

kavramı geniĢ perspektifte ele almaktadır. Tarih eğitimini kastederek Tarih dersi;

tarihten ikmale kalmak örneğini bahsi geçen alan için okuyucularına sunmaktadır.96

Büyük Larousse, tarih kavramının edebiyat, felsefe güzel sanatlar ve hukuk olmak

üzere toplam on bir farklı anlamını belirtmektedir. Bu esere göre tarih hukuk

açısından ele alınırsa; “bir hukuksal işlemin yapıldığı veya sonuç doğurduğu zaman

anlamına gelmektedir.”97 Yeni Türk Ansiklopedisi ise tarih kavramının üç farklı

anlamını vermektedir; fakat tarih kelimesiyle bağlantı kurularak târih Ģuuru, tarihçi

okulu, tarih felsefesi ve tarih düĢürme gibi maddelere ayrıca yer vermektedir. Bahsi

geçen ansiklopedi için tarih sözcüğünün tanımlarından birine, “yazının keşfinden

93 Anaç, a.g.t., s. 3.

94 The Lincoln Library of Essential Ġnformation, “History”, Edi.Clyde W. Park, 3. Baskı, The Frontier

Press Company, 1959, s. 353 ; Hilmi Anaç, a.g.t., s. 27.

95 Encylopedia of Britannica, “History”, Chicago; Encylopedia Britannica Ġnc, Volumme 11, 1972,

s. 594–595.

96 Meydan Larousse Büyük Lûgat ve Ansiklopedi, “Tarih”, Meydan Yayınevi, 2. Baskı, Ġstanbul

1973, C. 11, s. 902–909.

97 Büyük Larousse, “Tarih”, Gen. Yay. Yön. Adnan Benk, Ġnterpress Basın ve Yayıncılık A.ġ., ,

Ġstanbul 1986, C. 22, s. 1258-1261.

günümüze kadar insanlığın geçirdiği akla gelebilecek her türlü olay, hareket ve

gelişmeyi, belirli metod‟la inceleyen sosyal ilim…” tanımı örnek verilebilir.98

Burada ansiklopedik bilgi konusunda Ģu hususa dikkat etmek gerekir.

Ansiklopedinin doğal olarak ansiklopedistlerin yazılı bir kaynak olarak ilk ortaya

çıktığı andan itibaren, tarih kavramı için kendi perspektifinden ve çok daha geniĢ bir

çerçevede anlam sunma arayıĢı içinde olduğu bilinmesi gerekmektedir. Çünkü onlar

bu maddeleri geniĢ tutarak genel kitleye ulaĢmayı amaç edinirler. Fakat teknolojinin

geliĢmesiyle beraber yükselen biliĢim çağında ansiklopedilerin önemi konusunda

kültür çevrelerinde tam bir görüĢ birliği olmadığı gerçeği bilimsel ve kültürel

çalıĢmalarla uğraĢanlar için yüzleĢilmesi gereken baĢka bir gerçektir.99

Hem etimolojik hem filolojik açıdan sözlükler, kamûslar, lûgatlar ve

ansiklopediler tarih kavramına kendine has ve ayrı bir anlam dünyası sunmaktadır.

Bu anlam dünyası sayesinde tarih kavramına salt bir açıdan değil; çok daha fazla

açıdan bakılabilmektedir. Tarih nedir sorusunun peĢine düĢen bir araĢtırmacı için, iç

içe geçmiĢ anlam katmanları ve bu katmanların oluĢturduğu sınırı tam olarak

kestirilemeyen bir alanlar ile disiplinler dünyası sözkonusudur. Fakat bu iç içe

geçmiĢ farklı sahalara ve disiplinlere rağmen sözlükler, kamûslar, lûgatlar ve

ansiklopediler açısından düĢünülürse; bu kaynaklarda tarih kavramının ne olduğu

konusunda üç ana yaklaĢım olduğu görülmektedir.

Birinci yaklaĢım olayları tarihlendirmek olarak ele alınan tarihtir.

Ġkincisi geçmiĢe ait insanî ve doğal bütün olayları içine alan ve

tarihselleĢtirilmemiĢ geçmiĢ zamanı kastetmek için kullanılan tarih kavramıdır. Bu

yaklaĢıma göre geçmiĢ çok daha geniĢ perspektifte ele alınmaktadır.

TarihselleĢtirilmiĢ geçmiĢe göre daha bütünsel, saf ve katıksız bir geçmiĢ

kastedilmiĢtir.

Üçüncüsüyse geçmiĢe iliĢkin araĢtırmalar yapan bir çalıĢma alanı olarak tarih

kavramıdır. Bu tanımda tarih kavramı, geçmiĢ zamanın hem tarihselleĢtirilmesi hem

de bilimselleĢtirilmesi üzerine kuruludur.100 Bu noktada üç ana yaklaĢımın yanına

98 Yeni Türk Ansiklopedisi, “Tarih”, Ötüken NeĢriyat A.ġ., Ġstanbul 1985, C. 10, s. 3976-3980.

99 Anaç, a.g.t., s. 28-29.

100Ayhan Bıçak, Tarih Felsefesinin Oluşumu, -Tarih Düşüncesi III-, Dergâh Yayınları, 1. Baskı,

eklenebilecek bir yaklaĢım daha vardır. Bu yaklaĢımsa tarihin kurgusal bir anlatı

olduğu gerçeğinden hareketle tarihin bilim değil de edebiyat olduğu gerçeği

üzerinden ulaĢılabilecek bir noktadır. Tarihin bilim mi edebiyat mı olduğu tartıĢması

halen bitmiĢ değildir. O yüzden üçüncü yaklaĢımda akademi ve kültür çevrelerinde

bir görüĢ ayrılığı sözkonusu olabilir. Bu noktadan hareketle tarihin bilim olmasının

dıĢında kurgusal bir anlatıysa edebiyat olduğu gerçeği yönünde akademik ve kültürel

çevrelerde taraftar toplamaya devam edeceğe benziyor. Bu durumda tarih kavramı

ister istemez bir çift anlamlılık kazanacaktır. Yani tarih derken geçmiĢ zamanın hem

tarihselleĢtirilmesi hem de bilimselleĢtirilmesi anlamı ortaya çıkacaktır. Çünkü tarih,

geçmiĢi kurgusal bir anlatıya dönüĢtürdüğü andan itibaren edebiyatın bir türü

durumuna gelecektir. Bu durumda tarih kavramı için bilimselleĢ(tiril)miĢ tarih

yaklaĢımı yanında dil vasıtasıyla kurgulanmıĢ bir tarihyazımı boyutu da bir Ģekilde

önplana çıkacaktır.

Aydınlanma ve modernitenin getirisi olan geçmiĢ zamanın hem

tarihselleĢtirilmesi hem de bilimselleĢtirilmesi ile geleneksel döneme ait geçmiĢ

zamanın tarihselleĢtirilmesi aynı Ģey demek değildir. Çünkü geleneksel dönemde

geçmiĢ zamanın tarihselleĢtirilmesinin göstergesi bilim değil; edebiyattır.101 Bu

noktadan hareketle tarihin edebiyat olduğu gerçeği, eleĢtirel tavır elden bırakılmadan

dikkate alınmalıdır. Ayrıca tarih kavramının anlamsal olarak çift yönlüğü üzerinden

hareket edilerek tarihyazımının tarih kavramının ne olduğu konusu için anlam

karĢılığı olarak düĢünülen dördüncü bir yaklaĢım olduğu kabul edilmelidir. Yani

tarih kavramından bahsederken birincisi olayları tarihlendirmek, ikincisi

tarihselleĢtirilmemiĢ bütünsel bir geçmiĢ, üçüncüsü tarihselleĢtirilmiĢ ve

bilimselleĢtirilmiĢ bir tarih bilimi, dördüncüsü ise kurgusal bir anlatı yönü daha

önplanda olan tarihyazımıdır. Bu durumda tarih kavramının ister bilim ister edebiyat

isterse felsefe olduğu iddia edilse bile her durumda anlatı özelliği bulunmasından

dolayı tarihyazımı olduğu gerçeğinden bir Ģey kaybetmemiĢ olacaktır. O yüzden

farklı sahalara ve disiplinlere ait sözlükler, kamûslar, lûgatlar ve ansiklopediler

açısından düĢünülürse; bu kaynaklarda tarih kavramının ne olduğu konusunda üç

Ġstanbul 2004, s. 16-17.

101 Bıçak, a.g.e., s. 17.

yaklaĢımdan ziyade dördüncü bir yaklaĢım olduğu üzerinde de ciddi olarak

düĢünülmelidir.102

Tarih anlayıĢı, Tarih düĢüncesi ve tarihin tanımı ile ilgili bazı

değerlendirmeler yapılmıĢtır. Tarih sosyal bir boyuta veya iĢleve sahiptir. Bu durum;

tarihin geçmiĢ, günümüz ve gelecekte bir meĢruiyet aracı olarak kullanılmasına yol

açmıĢtır.103 Yine tarih kavramı ile ilgili Ģu değerlendirme yapılmıĢtır. Bir sosyal

bilim olan tarihi pozitif bilimlere yaklaĢtırmak, tek bir tarih vardır anlayıĢında

olunmamalıdır. Farklı tarihlerin olduğunu çünkü tarihin geçmiĢin bizatihi kendisi

değil, geçmiĢin insan hafızasının dolambaçlı yollarından geçerek gelen yazılı

anlatımların tümünün toplamıdır.104

Ġbn-i ArapĢah‟ın Tarih düĢüncesi, Tarih anlayıĢı veya Tarih nedir sorusuna

verilebilecek bir cevap olması hasebiyle ele alınmıĢ değerlendirmesi Ģu Ģekildedir.

Tarih, DüĢünen kiĢi için bir ibret, bir uyarı, dünyada yaĢayan kiĢinin yolculuk

halinde olduğu konusunda bir bildiri; geçmiĢte yaĢamıĢ kiĢilerin nasıl bir takdire

boyun eğdikleri, nasıl imar ettikleri, nasıl zulmettikleri, yakıp yıktıkları, servet yığıp

kibirlendikleri, gururlanıp baĢkalarını küçük gördükleri, gülüp eğlendikleri; kaza ve

kaderin cilvelerine karĢı güven içinde oldukları zannettikleri sırada ibretli olayların

onları ne hale getirdiği, çocukluktan yaĢlılığa doğru adım adım yürüdükleri, iyi

günlerinin kötü günlere, zevk ve eğlencenin üzüntü ve kedere dönüĢtüğünü gösteren

bir ibret sahnesidir.105

Tarihin diğer bir tanımı Ģu Ģekilde yapılmıĢtır. Tarih, insanların zaman ve

mekân çerçevesinde meydana getirmiĢ oldukları olayların, bunların Ģuursuz iptidai

hallerinde, tabiat eserleri yahut bir vücudun organları sıfatıyla yaptıkları fiilleri

itibarıyla ve hayatında mevzu bahis ayrı hallerde rol ve ehemmiyetleri tayin ve tespit

edilen âmillerin teĢkil ettiği olayların tetkik ve tasvir edilmiĢ halidir.106

102 Anaç, a.g.e., s. 31.

103 Ahmet GüneĢ, “Tarih Tarihçi ve Meşruiyet”, s. 1.

104 Y.Hakan Erdem, Tarih-Lenk (Kusursuz Yazarlar, Kağıttan Metinler), Doğan Kitap Yay., Aralık

2008, s.20.

105 Ġbni ArabĢah, Acaibu‟l Makdûr (Bozkırdan Gelen Bela), Çev.: D. Ahsen Batur, Selenge Yay.,

Ġstanbul 2012, s. 30.

106 A. Zeki Velidi Togan, Tarihte Usûl, Enderun Kitabevi, 4. Baskı, Ġstanbul 1985, s. 13.

Tarih‟in baĢka bir tanımı ise Ģu Ģekilde yapılmıĢtır. Tarih,Ġnsanlar tarafından

meydana gelen olayların neden ve sonuçlarını araĢtırarak geçmiĢi yeniden kuran ve

yeniden kurduğu bu geçmiĢle içinde bulunduğu an ve gelecek arasında köprü

kurmaya çalıĢan bir bilimdir.107

Tarih, her zaman yaĢanan hayatın geçmiĢ zaman içindeki bir kesitidir. Bir

baĢka ifade ile geçmiĢ zamanda yaĢanan hayatın bütün yönleriyle tetkik ve

tasviridir.108 Diğer bir tanım ise Ģu Ģekilde yapılmıĢtır. Tarih, Ġnsan topluluklarının

bütün faaliyetlerini, geçirdikleri geliĢmeleri ve aralarında geçen olayları yer ve

zaman göstererek sebep-sonuç iliĢkisi içinde, belgelere dayanmak suretiyle araĢtıran

ve günümüze nakleden sosyal bir bilim dalıdır.109 Diğer bir tanım Ģu Ģekilde

yapılmıĢtır. Tarih, Ġnsan tarafından biçimlendirilmiĢ veya insan üzerinde etkisini

göstermiĢ, herhangi bir zamanda olmuĢ olayları, bu olaylara iliĢkin sözlü yazılı

kaynakları ve maddi kültür kalıntılarını analiz sentez yöntemiyle eleĢtiri süzgecinden

geçirerek, neden-sonuç iliĢkileri içinde kavrayıp, sistematik olarak aktaran bir

bilimdir.110

Daha baĢka bir tanım ise Ģöyle yapılmıĢtır. Tarih, Ġnsanoğlunun geçmiĢte

meydana getirmiĢ olduğu olayları, zaman ve mekân çerçevesi içinde, yazıya

dayandırarak anlatan ve geleceğe ıĢık tutan bir ilimdir.111 Aynı Ģekilde diğer bir

tanımda ise; Tarih, geçmiĢ insan topluluklarını değiĢik yönleriyle zaman dizgesi

içinde, yer ve zaman belirleyerek, neden ve sonuç iliĢkisi yönünden inceleyen,

olayların akıĢında süreçleri analiz eden ve böylelikle geçmiĢ insan topluluklarının

yaĢantılarını; toplumsal, siyasal ve kültürel iliĢkilerini ve geliĢmelerini araĢtıran bir

bilim dalıdır.112

Tarih nedir sorusu için ortaya konulan bazı yaklaĢımları örnek olarak ortaya

koymak ise bazı sorunsalların aydınlatılmaya çalıĢılması için bu noktada daha doğru

107 Yavuz Ercan, Tarih Araştırmalarında Yöntem ve Teknik, Turhan Kitabevi, Ankara 2010, s. 50.

108 Tuncer Baykara, Tarih Araştırma ve Yazma Metodu, Ġrfan Kültür ve Eğitim Derneği Yayını No: 1,

Ġzmir 1995, s. 4.

109Ġsmail Özçelik, Tarih Araştırmalarında Yöntem ve Teknikler, Nobel Akademik Yayıncılık, 1. Baskı,

Ankara 2011, s. 6.

110 Bülent Ġplikçioğlu, Eski Batı Tarihi I -Giriş, Kaynaklar ve Bibliyografya-, Türk Tarih Kurumu,

Ankara 1997, s. 6.

111 Ekrem MemiĢ, Tarih Metodolojisi, Öz Eğitim Yayınları, 2. Baskı, Konya 1995, s. 6.

112 Kemal Arı, Tarih Yöntemi, Ġleri Kültür Merkezi, 1. Baskı, Ġzmir 2011, s. 10.

bir iĢ olarak görülmektedir.113 Çok eski zamanlarda Taoizme yakın Çinli düĢünürler,

tarihi, kötülüklerin cezalandırılıp iyiliklerin mükâfatlandırıldığı bir ahlâk eğitiminin

kaynağı olarak görüyorlardı.114 Samsatlı Lucianus (M.S. 120-190) da övgücü

tarihçilere ahlâklı olmaları yönünde tarih, tıpkı nefes borusu gibidir. Nasıl ki nefes

borusu bir tek damla su kaldırmazsa tarih de bir tek yalanı kaldıramaz diye telkinde

bulunmuĢtur.115 Cioran ise çok daha sonraları tam tersi olarak tarihi ahlâkın

yadsınması olarak görmektedir.116

X. ve XI. yüzyılda önemli bir bilim adamı olan Ebû Reyhan El Birûnî ise

tarihi, bilinen ve yaygın olan zaman üzerinde gösterilen bir vakit olarak

tanımlanmıĢtır.117 XIV. yüzyılda Ġbn Haldun ise târihi Ģu Ģekilde tanımlamıĢtır. Tarih

Bilimi, kavimlerin ve milletlerin birbirlerine nakledilegeldikleri fenlerdendir. Bu ilim

için sefere çıkılır, binekler hazırlanır, yolculuk için kafileler düzenlenir. Sıradan

kimseler ve gaflet içindeki kiĢiler bile bu ilmi öğrenmek için heveslenirler.

Hükümdarlar ve devlet adamları ise bu konuda yarıĢırlar. Bu ilmi anlama hususunda

âlimler ve câhiller birbirine eĢit olurlar.118

Max Nordau‟da “mevzû-u târihî, hıfz ve idâme-i hayât için vukû‟bulan

mücâdelât-ı beşeriyenin mecmû-u safahât-ı asliye ve fer‟iyesi” olarak

tanımlamaktadır.119 Yani tarihin konusu, korunma ve hayatın sürdürülmesi için

ortaya çıkan insan mücadelelerinin esas olan ve esasta olmayan safhalarının

toplamından ibarettir.

Ali ġeriati‟nin tarih tarifi ise Ģöyledir. Tarih; Ģimdiki zamanı ortaya çıkarmıĢ

bir geçmiĢtir. Geleceğe dönük bir harekettir. Ġnsan türünün ömrüdür. Gerçek bir

insan gibidir; doğumundan Ģimdiye kadarki ömrü sürecinin üzerinden seneler

geçmiĢtir, Ģekil almıĢtır, Ģahsiyet bulmuĢtur. Ġnsan nev‟i de, ömrü boyunca tarihte

113Salih Özbaran, Tarih, Tarihçi ve Toplum, Tarih Vakfı Yurt Yay., 3. Baskı, Ġstanbul 2005, s. 27.

114Alban G. Widgery, Tarih Boyunca Büyük Öğretiler -Konfüçyüstan Toynbee‟ye Kadar-, Çev.

Gülçiçek Soytürk, Milliyet Yayınları, 1. Baskı, Ġstanbul 1974, s. 13.

115Samsatlı Lucianus, Seçme Yazılar III, Çev. Nurullah Ataç, Milli Eğitim Yay., Ġstanbul 1949, s. 176.

116Besim F. Dellaloğlu, Benjaminia: Dil, Tarih ve Coğrafya, Ayrıntı Yayınları, 1. Baskı, Ġstanbul

2012, s. 91.

117Günay Tümer, Birûnî‟ye Göre Dinler ve İslâm Dini, Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı, Ankara 1975, s. 66.

118Ġbn Haldun, Mukaddime, Haz. Süleyman Uludağ, Dergâh Yayınları, 7. Baskı, Ġstanbul 2011, s. 158.

119Max Nordau, Tarih Felsefesi (Felsefe-i Tarih), Haz. Levent Öztürk, AyıĢığı Kitapları, 1. Baskı,

Ġstanbul 2001, s. 41.

hayat sürmüĢ ve Ģimdiki Ģekle ulaĢmıĢtır. Bu nedenle Egzistansiyalistlerin dediği gibi

denilse abartı olmayacaktır. Ġnsan, tarihte mahiyyet alan bir varlıktır.120

Görüldüğü üzere tarih nedir sorusuna tarih felsefesi açısından yaklaĢımlar ve

tanımlar bu Ģekildedir. Tarihin tanımı hakkında yapılan tanımlar ve yaklaĢımlar farklı

açılardan düĢünülürse hayli fazladır.

Anlam katmanlarının çokluğu onun için bir anlam derinliği oluĢturmaktadır.

ĠĢte bu anlam derinliği içindeki arayıĢından dolayı insanlık, hem yorulmaktadır hem

de bu anlam derinliği içinde kaybolmaktadır. O yüzden de ne olursa olsun insanlık,

tarih nedir sorusunun cevabını geçmiĢ zamanda ve Ģimdiki zamanda aradığı gibi

gelecek zamanda da aramaya devam edeceğe benzemektedir.

Sonuç olarak Hilmi Anaç‟ın da belirtiği üzere tarihin genel-geçer bir tanımını

yapmak zordur. Bunun farklı nedenleri vardır.

Birincisi her tanımın kendine göre bir konumu veya bu konumdan

kaynaklanan bir perspektifi vardır.

Ġkincisi ise yapılan tanımların kendince bir görecelik içermesidir. Her Ģeyden

önce kavramların göreceliği sözkonusudur. Hem kavramın ortaya çıktığı andan

itibaren yaĢamıĢ olduğu uyumsuzluktan dolayı hem de toplum düĢüncesindeki

göreceliğin sosyal bilimlere yansımasından dolayı kavramların değiĢkenliği XXI.

yüzyılda da tartıĢılması gereken bir sorunsaldır.

Üçüncüsü bu tanımları ortaya çıkaran söylemlerin niyetselliğidir. Yani bu

tanımları yapan insanların farklı farklı alanlarda bulunmaları aynı zamanda ulaĢmak

istedikleri amaç doğrultusunda ortaya koydukları tanımı bir Ģekilde etkilemektedir.

Dördüncüsü ise anlam çeĢitliliğidir. Belli oranda perspektivizm ve

rölativizmin olduğu yerde anlam çoğulluğu da kaçınılmaz hale gelmektedir. Bu

durum aynı zamanda bilginin arkeolojisi için anlam katmanlarının inĢâsı veya hiç

değilse varlığı anlamına da gelmektedir. Buna bağlı olarak iki durumun varolduğu

bir gerçektir. Birinci durum tarihin tanımıyla ilgili bu kadar anlam katmanı varsa

120Ali ġeriati, Medeniyet Tarihi I (Tarih-i Temeddün), Çev.Ġbrahim Keskin, Fecr Yayınevi, 5, 1.

Baskı, Ankara 1987, s. 93.

tarihin tanımındaki bu anlam katmanını ortaya çıkaran bir anlatı çeĢitliliği de vardır.

Bu anlatı çeĢitliliğiyse birçok alana yayılmıĢ Ģekilde kendini göstermektedir. Aksi

halde tanımları etimolojik, felsefî, epistemolojik veya metodolojik diye tanımlamak

mümkün olmazdı. Ġkinci durum ise zaten kendi de bir söylem olan tarihin bu kadar

çok farklı tanıma sahip olması aynı zamanda tarihteki söylem çeĢitliliğinin de

göstergesidir.

Anlatı olma halinden dolayı tarihin kendisi bir söylemdir. Aslında anlatı

çeĢitliliği de tarihin tanımı için söylem çeĢitliliğine neden olmaktadır. Ayrıca

herkesin ve her alanın kendine ait bir tarih tanımı olması, aynı zamanda tarih

üzerinden herbirinin birer söyleminin de olduğunun göstergesidir. O yüzden

yapılacak tanımlar ise tarihin ancak bir veya birkaç yönü üzerinden olacaktır. Genelgeçer

değil; zaman ve mekâna göre değiĢebilen özellikte olacaktır. Yani herkes

bulunduğu mekândan ve zamandan tarihe bakacaktır. Bu durumda söylemi ortaya

çıkaran konum da önem arz etmektedir.

Keith Jenkins, tarihin tanımını Ģu Ģekilde yapmaya çalıĢmıĢtır. Tarih, iĢlerini

epistemolojik, metodolojik, ideolojik ve pratik olarak konumlanmıĢ olan, karĢılıklı

olarak bilinen Ģekillerde ele alan ve ürünleri dolaĢıma girdiğinde, aslında herhangi

bir anda var olan bir dizi güç üslerine genelde uygun olan, tarihlerin anlamlarını bir

zaman aralığında ve çok farklı boyutlarda yapılandırıp dağıtan, mantıken sonsuz bir

dizi faydalanmaya ve kötü kullanıma maruz kalan bir grup günümüz fikirli iĢçiler

veya baĢka bir deyiĢle maaĢlı tarihçiler tarafından üretilen, görünüĢte dünyanın bir

yönü, yani geçmiĢ üzerine değiĢken problemli bir söylemdir.121

Tarihin tanımı hakkında bu kadar tanım yapılıyorsa bu durum bugünün

dünyasında tarihin daha çok tarihyazımı olarak algılamasından ileri gelmektedir.

Tarih hakkında ne kadar tanım yapılırsa yapılsın; isterse de bu tanımlar doğrudan ve

dolaylı bir Ģekilde olsun, bu durum tarihi bir perspektivizm, bir rölativizm, bir

niyetsellik, bir anlam çokluğu ve bir tarihyazımı boyutu olan bir söylem olmaktan

öteye götürmeyecektir.122

121 Keith Jenkins, Tarihi Yeniden Düşünmek, Çev. Ayhan ġahin, BirleĢik Yayınevi, 1. Baskı, Ankara

2011, s. 52.

122 Anaç, a.g.t., s. 40-41.

1.1. Tarihçi/Tarihyazıcısı Kimdir?

Tarih kavramı gibi anlam derinliği olan kavramlardan biri de tarihçi

kavramıdır. Tarihçinin anlamsal boyutunu öğrenmek isteyen bir araĢtırmacı,

tarihçinin ne ve neci olduğu sorusundan ziyade tarihçinin kim olduğu sorusunu

kendine sormalıdır. Ayrıca tarihçinin kim olduğu sorusu üzerinde kafa yorarken

tarihçinin ontolojik olarak ne kadar eskiye gittiğini görecektir. Hatta o kadar ki

geçmiĢe dönük bu eylem yazının ilk kez kullanılmaya baĢladığı, zamanın

takvimselleĢtirildiği, devletin ve bürokrasinin ortaya çıkmaya baĢladığı ve Tanrıya

hesap vermenin elzem hale geldiği zamanlara kadar gidilebilir. Çünkü tarihçi, ismine

farklı dillerde ne denirse densin, her Ģeyden önce tarihin en eski zamanlarından

itibaren, varlığını ispat etmiĢ bir bireydir. Varlığının gerekçesi ister memuriyet, ister

yazı, ister zaman, ister Tanrı, ister resmî, isterse de gayr-ı resmî olsun fark

etmeyecektir. Geneli itibariyle de tarihçiler üst sınıflar veya egemenler için var

olmuĢlardır. Fakat bilgiyi arayıĢ sırasında ilk olarak üzerinde durulması gereken

yaklaĢım ise Ģu olmalıdır: Tarihçi kimdir sorusu üzerinde kafa yoran bir araĢtırmacı,

tarihçinin içinden süzülerek geldiği uzun bir insanlık geçmiĢini dikkate almak

durumundadır.123

Tarihçi, ister sıradan bir kâtip ister sıradan bir edebiyatçı isterse de bir meslek

erbâbı olsun, dünyanın en eski iĢlerinden birini yapmaktadır. Yazının ortaya

çıkmasında öncü olan Sümerler‟de, modern ölçütlerle yaklaĢarak modern anlamda

bir tarih yazımının olmadığı iddia edilebilir. O yüzden Batı merkezli uygarlık tarihi

kitaplarında ilk tarihyazıcıları olarak Yunanlılar gösterilmektedir. Tarih genelde

Herodotos‟tan baĢlatılır. Fakat bu durum ilk kez yazının kullanıldığı coğrafyanın

Mezopotamya olduğu gerçeğini değiĢtirmiyor. Tarihi baĢlatan erken dönem

Mezopotamya uygarlıklarının geleneksel dünyasında tarihyazıcılığı kendine

özgüydü. Kendi çağlarına uygun olarak ve çeĢitli Ģekillerde yazdıkları tarihyazımı

tarzları vardı. Aksi takdirde M.Ö 2500‟lerden itibaren Sümerlerin LagaĢ Ģehrinde

yaĢayan, bürokrasinin siyasi-askeri iĢlerinde etkin olan ve Sümerlerdeki LagaĢ ile

123 Anaç, a.g.t., s. 41-42.

Umma kent-devletleri arasındaki iktidar mücadelelerini bugünlere taĢıyan

tarihçilerden nasıl haberdar olunacaktı.124

Dikkat edilmesi gereken durum Ģudur. Geleneksel dönemin ilk tarihçileri

güçlerini ve konumlarını, modern dönemin tarihçileri gibi bilimsel ölçütlerden

almıyorlardı. Fakat bu tarihyazıcıları güçlerini, Leonard M. Dudley‟in çalıĢmasının

baĢlığında da olduğu gibi geleneksel döneme ait olan kelime ile kılıcın ortaklığından

alıyorlardı. Yani geleneksel bir evrende, siyasal ve askeri kaynaktan beslenen bir

devlet için, yazı ve bürokrasinin geliĢmesiyle siyasal ve askeri unsurların geliĢmesi

eĢzamanlıydı.125

Sonuç olarak hem mekân, zaman ve duruma bağlı olarak hem de kavramların

kendi iç-dıĢ yapısından kaynaklanan özelliklerinden dolayı kavramların göreceliği

sorunsalı tarih kavramının tanımında olduğu gibi tarihçi kavramının tanımı içinde

sözkonusu olmuĢtur. Ġkincisi belli bir zaman zarfında etimolojik, metodolojik,

epistemolojik ve ideolojik farklılıklardan dolayı tarihçi kimdir sorusu ciddi bir

sorunsal olarak sosyal bilimcilerin karĢısında durmaktadır. Hatta tarihçi kimdir

sorusunun genel-geçer olmaması tarihçinin ne anlama geldiği sorusunu da cevapsız

bırakacağa benziyor. Üçüncü olarak Michel Foucault, Hayden White, Keith Jenkins

gibi tarihçilerin tarihin aynı zamanda anlatı vasıtasıyla oluĢturulmuĢ bir söylem

olduğu yönündeki yaklaĢımları da bu noktada önemli bir tespit olarak sosyal

bilimcilerin karĢısında durmaktadır. Gerek kavramların göreceliği durumundan gerek

anlamsal derinlikten dolayı gerekse de söylemin kendini sürekli olarak

yenilemesinden dolayı, tarihçi kavramı için genel-geçer bir tanım yapmak zordur. Bu

tespitten hareketle tarihçi, “kendi nev‟i şahsına münhasır” olandır.126 Çünkü tarihçiyi

kendine özgü hale getiren, kiĢiliği ve karakterinden ziyade anlatılar dünyasının bir

türü olan tarihyazımıyla uğraĢmasıdır. Bu noktada bir tarihyazımının anlatı olarak

kendine özgü biçime ve içeriğe sahip olması, tarihyazıcısının da kendine has

özelliğini ortaya koyması bakımından ayrıca önemlidir.

124Samuel Noah Kramer, Tarih Sümer‟de Başlar, Çev. Hamide Koyukan, Kabalcı Yayınevi, 138, 2.

Baskı, Ġstanbul 2002, s. 59-68.

125 Leonard M. Dudley, Kalem ve Kılıç, Çev. Müfit Günay, Dost Kitabevi Yayınları, 1. Baskı, ,

Ankara 1997, s. 37-49.

126 Keith Jenkins, Tarihi Yeniden Düşünmek, Çev. Ayhan ġahin, BirleĢik Yayınevi, 1. Baskı, Ankara

2011, s. 85.

1.2. Tarihyazımı/Tarih ve Anlatı

Ġnsanlık tarihinde yazılı kültürden çok daha eskilere giden bir sözlü kültür

vardır. Yazının kullanılmaya baĢlamasıyla birlikte hem sözlü kültürün yazılı kültüre

aktarımı sözkonusu olmuĢtu hem de insanlık birçok Ģeyi kayıt altına alma imkânına

kavuĢmuĢtu. Böylece insan düĢüncelerinin ve eylemlerinin kayıt altına alınmasıyla

da insan kendini dilin hem öznesi hem de nesnesi haline getirmiĢ oluyordu.

Ġnsanlığın dilden kaynaklanan bu çift değerli durumunun ortaya konulmasında bile

dille kurgulanmıĢ bir gerçeğin ifadesi olan tarihyazımının çok önemli bir yeri vardır.

O yüzden doğu ve batı dillerinde tarihyazımı sözcüğünün etimolojik kökeni, tarih

olarak düĢünülen geçmiĢ zamanın yazıyla birlikteliğine dayanmaktadır. Telaffuzları

veya kullanım biçimleri ne kadar farklı olursa olsun, genellikle tarihyazımı

sözcüğünün oluĢumu hem doğu dillerinde hem de batı dillerinde yazıyla baĢlayan

pratiğin bir sonucudur.127

Ural-Altay Dil Grubunda bulunan farklı lehçelerde Türkçe konuĢan Türklerde

ise geçmiĢten bugüne müverrih, rûznâmeci, vakayi-nüvislik, vakayı-nigârlık,

Ģehnâmecilik gibi Arap ve Fars tarihyazıcılığı örneklerini çağrıĢtıran tarihçi

kelimelerinin karĢılıkları kullanılmıĢtır. Modern Türkçede ise daha çok Arapça tarih

sözcüğünden -çi yapım ekiyle oluĢturulmuĢ tarihçi kelimesi kullanılmaktadır. Tarihçi

aynı zamanda tarihyazıcılığı yapan kiĢiyi değil; tarih öğretimini gerçekleĢtiren tarih

öğretmeni için de kullanılmaktadır. Ayrıca Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda padiĢah adına

ferman ve beratların sonuna Arapça ibâre ile tarih koymakla mükellef memur için

tarihçi tabiri kullanılırdı. Yine Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda bütün maliye evraklarına

tarih atan kalemin ismine de tarihçi kalemi denirdi.128 Aynı Ģekilde Türkçede bir

Ģahıs için tarihi nasıl denildiğinde tarih bilgisi; tarihçiliği nasıl diye sorulduğunda ise

tarihyazıcılığı kastedilmektedir.

Türkiye‟deki tarih metodolojisi ile ilgili kitaplarda, tarih bilim olarak kabul

edildiği için tarihçi bilim insanı, tarihyazımı ise bilimsel bir anlatı olarak kabul

edilmektedir. XIX. yüzyıldan beri diğer ülkelerdeki metodoloji kitapları da aynı

127 Anaç, a.g.t., s. 55-56.

128 Mehmet Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, MEB Yayınları, Ġstanbul

1993, C. 3, s. 402-403.

varsayım üzerinden hareket etmektedir. Hatta tarih ve tarihçilik kavramları farklı

yazarlar tarafından farklı Ģekillerde tarihyazımı yerine kullanılmaktadır. Örneğin

rivayetçi tarih kavramından rivayetlerle öykülerle herhangi bir geçmiĢ zamanı

tarihselleĢtiren tarihyazımı kastedilmektedir. Avrupa‟da, özellikle daha sonradan

adlandırılan Rönesans Çağı‟nda, yapılan tarihyazımı edimi veya tarihyazıcılığı

genelde örnek olarak gösterilmektedir.129

Sümer, Asur, Akad gibi Mezopotamya uygarlıkları, Mısır, Anadolu, Pers,

Anadolu uygarlıkları, Çin ve Hint uygarlıkları çok eski tarihlerden itibaren yazıyı

kullanmaya baĢlamalarıyla beraber tarihyazımını da bir meĢguliyet olarak görmeye

baĢladılar. Daha öncesi ise kültür ve dine kadar yayılan köklü bir sözlü kültürün

varolduğu dönemdir. Hatta Yunan ve Yahudi tarihyazımı ortaya çıkıĢ yeri ve zamanı

itibariyle doğu tarihyazımı içinde değerlendirilebilir. Yıllıklar, mitolojiler, destanlar,

manzûmlar, mensurlar, nâmeler (vakayinâme, tarihnâme, fetihnâme, silsilenâmeler

vb.) Ģehnâmeler, menâkıblar, Zent Avesta, ZerdüĢt‟ün yaĢamı, Tao‟nun ve

Konfüçyus‟un yaĢamı ve öğretileri, Buda ve müritlerinin yaĢamlarına ait anlatılar,

kilise tarihleri, hanedan yıllıkları, saray takvimleri, Doğu Roma kronikleri, tabakat ve

tezkireler, Ġslam‟dan sonra Hz. Muhammet (s.av.)‟e ait siretler, gazve hikâyeleri,

kısasü‟l-enbiyalar, haber kitapları, Taberi, Ġbn Kesir, Birûnî, Ġbn Haldun gibi

Ortadoğulu tarihçiler ve Kâtib Çelebi ve daha baĢka Osmanlı tarihyazıcıları ile

eserleri doğu tarihyazımı içinde değerlendirilmektedir.130

Tarihyazımının geleneksel olarak adlandırılmasında, hem tarihyazımının

belirli yazım gelenekleri üzerinden yürümesi, hem bilimsel ölçütün geçerli olmayıp

edebî geleneklerin tarihyazımında kıstas olarak alınması gibi faktörler etkilidir.

Modernizm ise, tarihyazımının tarihi için ikinci süreçtir. Rönesans ve Aydınlanma

felsefesiyle baĢlayan modernitenin, özellikle XIX. ve XX. yüzyılda, eski geleneksel

edebî meĢguliyetleri bilimselleĢtirmesi veya bu edebî geleneklerin izlerini silmeye

baĢlaması sonucu tarihyazımında modernizm anlayıĢı ister istemez ortaya çıkmıĢtır.

129 A. Zeki Velidi Togan, Tarihte Usûl, Enderun Kitabevi, 4. Baskı, Ġstanbul 1985, s. 2-7.

130 Samuel Noah Kramer, a.g.e., s. 59-68 ; Anaç, a.g.t., s. 65.

Özellikle Leopold von Ranke‟nin tarih disiplinini bilimselleĢtiren yaklaĢımları

önplana çıkarmasıyla tarihte metodoloji gerçeği de tartıĢılmaya baĢlandı.131

Tarihte teori-pratik iliĢkisi, özne-nesne iliĢkisi, determinizm-raslantısallık,

bireysellik-kolektiflik, kuram-olgu ikilemi, nesnellik-öznellik, belge pozitivizmibelge

fetiĢizmi, edebiyat-bilim vb. tartıĢmalar bu dönemden sonra ilgili çevrelerin

tartıĢma gündeminden düĢmedi. Yine sözlü ve yazılı tarihin metodolojik olarak tarih

biliminde nasıl kullanılacağı gündeme geldi. Bilimsel etik hususu da tarihin bilim

olmasıyla bazı çevrelerde konuĢulmaya baĢlandı. Ayrıca tarihin bilim olarak kabul

edilmesiyle tarih, üniversitelerde retorik için öğretilen sıradan bir ders olmaktan

çıkarak bir bölüm, fakülte veya enstitü oldu. Yeni ekoller örneğin yapısalcılığı

önplana çıkaran Fransa‟da Annales Ekolü gibi akımlar ve yaklaĢımlar ortaya çıktı.

Kısacası modern dönemde tarihyazımı/tarih, rivayetten dipnota doğru hareket eden

bilimsel bir disiplin olmaya doğru yüz tuttu. Bundan sonraki süreçte tarihyazımında

bilimsel ölçüt, edebî ölçütün önüne geçmeye baĢladı.132

Anlatı, olay ve yeniden sunumla iliĢkili olarak bir olayın yeniden

anlatılmasıdır.133 ĠĢin içine hikâye etme ve yeniden sunum girdiyse anlatı sadece

yazılı kültürü değil, sözlü kültürü de ifade eder. Anlatı, sözlü kültüre atıf yaptığı

oranda sözlü kültürden yazılı kültüre geçiĢin araçlarından biri olduğunu ortaya

koymaktadır. Kitle kültürü çağında hikâyecilik üzerine çalıĢmasıyla tanınan Robert

Fulford, anlatının kökenini dedikodu kültürüne yani sözlü kültüre kadar

götürmektedir. Yazar‟ın bu konudaki yaklaĢımı Ģu Ģekildedir. Anlatı dünya

üzerindeki varlığına dedikodu, yani bir kiĢiden ötekine anlatılan basit hikâyeler

biçiminde baĢladı. Dedikodu, varlığını edebiyatın halk sanatındaki karĢılığı olan,

olayları özetlemenin ve anlamlarını araĢtırmanın kestirme yolu olarak sürdürdü.

Hikâye anlatmanın daha ihtiĢâmlı diğer biçimleri gibi, dedikodu da endiĢeleri ve

korkuları da ifade eder. Ahlakî yargılar ortaya koyar ve tıpkı muhteĢem yazarların en

büyük eserlerinde olduğu gibi, yalnızca kısmen anlayabileceği ironiler ve

131 Anaç, a.g.t., s. 66.

132 Anaç, a.g.t., s. 66.

133 Zeynel Kıran, AyĢe Eziler/Kıran, Yazınsal Okuma Süreçleri, Seçkin Yayıncılık, 3. Baskı, Ankara

2007, s. 100.

belirsizlikler barındırır. Ġnsan dedikodu yaparken, hakkında konuĢulan insanlar kadar

kendini de yargılar.”134

V. Doğan Günay bir metnin anlatısal olma özelliğini Ģu Ģekilde ortaya

koymaktadır. Bir metnin anlatısal tip olmasını sağlayan özellik; bir olay örgüsünün,

anlatıcı tarafından belirli bir bakıĢ açısı ile, belirli bir zaman kesiti içinde ve

onun/anlatıcının belirleyeceği bir sıralama düzeninde anlatılmasıdır. Anlatısal

metinlerde, bir Ģeyi anlatma biçimi ve olayların art arda gelmesi anlatısallığın iki

temel nedenidir. Aynı izlek bağlamında geliĢen olayların art arda gelmesi anlatının

devingenliğini belirtir. Bu metinlerde, anlatıcı tek bir izleği ilgilendiren olaylar

dizisini belirli bir zaman kesiti içinde alır ve belli bir bakıĢ açısı ile bir savı ortaya

koyar. Anlatıdaki olayların ve durumların zamansal geliĢimi ve ard arda gelmesi,

anlatı için en belirleyici özelliklerdendir. Öyleyse kiĢilerin birbiriyle etkileĢimi ve

anlatının genel yapısını belirten metnin genel yapısı ile olayların ve durumların süre

içinde art arda gelmesini belirten süredizimsel boyut, anlatı kavramının kurucu

öğeleridir.135

Bu yaklaĢımdan da anlaĢılacağı üzere anlatı bir metindir. Biçim ile içeriğe

dayanan bir kurgusu vardır. ĠĢte bir metni anlatı yapan da bu kurgudur. Fakat anlatıyı

önemli yapan baĢka bir özelliği ise anlatı, kiĢisi, süresi ve uzamı olan ve

katmanlardan oluĢan bir söylemdir ve bir söylem olduğu kadar da bir edimdir.136

Zaten anlatı içerisinde barındırdığı söylem özelliğinden dolayı, hem anlatıcısını hem

anlatılanı hem de okuyanını çeĢitli Ģekillerde ele vermektedir. O yüzdendir ki anlatı,

vermek istediği bir mesajı veya anlatmak istediği bir meramı olmasından kendine has

özelliklere sahip olan bir bütündür.

1.3. Osmanlı Devleti‟nde Resmi Bir Kurum Olarak Vakanüvislik

Vakanüvis, iĢtikak itibariyle Arapça وقع vak„a ile aynı kökten gelen ve aynı

mânâdaki vâkı‟a veya vakıanın cem‟i olan vaka‟i ile Farsça yazıcı, yazan anlamına

gelen neviĢten نوشتن kelimesinden gelen neviĢ/nüvis kelimesinin birleĢmesinden

134 Robert Fulford, Anlatının Gücü -Kitle Kültüründe Çağında Hikâyecilik-, Çev. Ezgi Kardelen,

Kolektif Kitap, 1. Baskı, Ġstanbul 2014, s. 15.

135 Doğan Günay, Metin Bilgisi, Multilıngual, 1. Baskı, Ġstanbul 2003, s.118.

136 Tahsin Yücel, Anlatı Yerlemleri Kişi/Süre/Uzam, Yapı Kredi Yayınları, 2. Baskı, Ġstanbul 1993, s.

25-50.

oluĢur.137 Bahsi geçen sözcük, Arapça ve Farsçadan oluĢan adaptasyon sonucu ortaya

çıkan bir birleĢik isimdir. Çoğulu ise genellikle vakanüvisan olarak kullanılmaktadır.

Vakanüvis وقعەنويس Arapça-Farsça birleĢik isminin genel ve özel olmak üzere iki

anlamı vardır. Bu kelimenin geniĢ anlamı eskiden zamanın olaylarını yazmakla

görevlendirilmiĢ resmi devlet tarihçisi anlamına gelmektedir. Çok eski tarihlerden

itibaren Eski Dünya kıtalarında görülmekte olan bir tarihyazıcılığı tarzıdır.138 Özel

anlamda ise Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda XVIII. yüzyılda Divân-ı Hümâyun‟a bağlı

olan ve reisü‟l-küttabın emrinde bulunan resmî devlet tarihçisidir.139 Abdurrahman

Abdi PaĢa‟nın ilk vakanüvis olduğu üzerinde de durulduğu düĢünülürse; bu konuda

arĢiv temelinde yapılacak çalıĢmalar bazı farklı yaklaĢımları da ortaya çıkarabilir.

NiĢancı olarak da görev yapan Abdurrahman Abdi PaĢa‟nın eserinin ismiyse

Vekâyi‟nâmedir.140 Görüldüğü üzere Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda vakanüvis kavramı

çok daha sonraları ve belli bir zaman içerisinde ĢekillenmiĢtir. XIX. yüzyılda ise

vekâyi‟nüvis kelimesi vakanüvis kelimesine dönüĢmüĢtür.

Osmanlı tarihyazımı, Eski Dünya kıtaları üzerinde bulunan tarihyazımı

örneklerinden biridir. XIV. yüzyılın ilk yarısında beylik olarak siyasal faaliyetlerine

baĢlayan Osmanlı Devleti, yaklaĢık iki yüz yıl içinde üç kıtaya hâkim olan geniĢ bir

imparatorluğa dönüĢmüĢtür. Bu imparatorluk anonim ve anonim olmayan Tevârih-i

Al-i Osman geleneğinden Ģehnâmecilik; Ģehnâmecilikten vakanüvisliğe kadar hem

Türk hem Fars hem de Arap tarihyazımı geleneğini bünyesinde barındırmıĢ olan

önemli bir sosyo-politik güçtür. Bu durum özellikle XVI., XVII. ve XVIII.

yüzyıllarda belirgindir. Ayrıca Konstantinopolis‟in 1453‟de II. Mehmet tarafından

fethedilmesinden sonra Doğu Roma‟ya ait imparatorluk geleneklerini de bünyesine

alan bir imparatorluk anlayıĢıyla da karĢı karĢıya kalınmıĢtır.

Doğu Roma Ġmparatorluğu‟ndan sonra Ġstanbul‟u baĢkent olarak devralan

Osmanlı Ġmparatorluğu‟nun eski imparatorluğa ait olan tarihyazımı geleneklerine ve

usûllerine kayıtsız kalması düĢünülemezdi. Ayrıca toprağa bağlı bir imparatorluk

137 Bekir Kütükoğlu, “Vekâyi‟nüvis”, Ġslam Ansiklopedisi, Milli Eğitim Bakanlığı Basımevi, C. 13, 5.

Baskı, 1978, s. 271-273.

138 Yavuz Ercan, Tarih Araştırmalarında Yöntem ve Teknik, Turhan Kitabevi, Ankara 2010, s. 263.

139 Mehmet Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, MEB Yayınları, Ġstanbul

1993, c. 3, s. 574.

140 Anaç, a.g.t., s. 194.

olan Osmanlı imparatorluğu‟nun tarihyazımı, yaĢadığı tarihsel süreç itibariyle hem

geleneksel hem de modern tarihyazımı örneklerini de bünyesinde barındırmaktadır.

Modern Osmanlı tarihyazımı örnekleri Osmanlı Ġmparatorluğu‟nun siyasal olarak

sona ermesinden sonra da devam etmiĢtir. Örneğin Türkiye‟de Cumhuriyet

Dönemi‟nde de hem tarihçilerin ortaya koyduğu çalıĢmalarla hem üniversitelerdeki

bölümlerle hem de araĢtırma kurumları ve enstitülerle bilimsel ölçütler dikkate

alınarak Modern Osmanlı tarihyazımı devam etmektedir. Fakat Osmanlı

Ġmparatorluğu‟nun siyasal olarak var olduğu zaman ile belli bir zamanda Osmanlı

Ġmparatorluğu‟nun sınırları içinde yaĢamıĢ tarihçiler ve bu tarihçilerin ortaya

koyduğu tarihyazımı örneklerinin sayısı arasında ters orantı vardır. Hem anonim ve

anonim olmayan Tevarih-i Âl-i Osman geleneğine ait tarihyazımı örnekleri, hem

Ģehnâmenüvislik ve vekâyinüvislik gibi resmî devlet görevi olarak da görülen

tarihyazıcılığı hem de Osmanlı Ġmparatorluğu‟nun son döneminde kurulan Tarih-i

Osmanî Encümeni gibi kurumların ortaya koyduğu tarihyazıcılığı örnekleri; her biri

Osmanlı tarihyazımı içinde yer alsa da tarihyazımı Ģekli olarak farklı yaklaĢımlar

sergilemiĢlerdir.141

Vakanüvislik, ġehnâmecilikten sonra XVIII. yüzyılda Divan-ı Hümâyun

dairesinde ihdas olunan bir memuriyet olmasının yanında aynı zamanda

imparatorluğa ait bir tarihyazıcılığı örneğiydi. O yüzden günümüz düĢünce yapısında

olmasa da o zamanın siyasal ve kültürel bağlamında resmî bir tarihyazıcılığıydı.

Kimi kaynaklara göre ilk Vakanüvis Abdurahman Abdi PaĢa‟dır. XVII. yüzyılın

sonu ile XVIII. yüzyılın baĢında Halebli Na‟ima Mustafa Efendi ile baĢlayan bu

süreç Abdurrahman ġeref Efendi‟ye kadar devam etmiĢtir.142

Osmanlı tarihyazıcılığının erken dönemi (XIV-XVII. yüzyıllar), her ne kadar

daha önce baĢladığı düĢünülse de aslında imparatorluğun kuruluĢundan çok daha

sonra düĢünce ve eylem olarak Ģekillenmeye baĢlayan ve gittikçe de geliĢen bir

tarihyazımı sürecidir. Erken Dönem Osmanlı tarihyazıcılığını XIV. ve XV. yüzyıllar

için ÂĢık PaĢazâde‟nin naklettiği ve eseri henüz mevcut olmayan YahĢi Fakih‟e

dayandırılır. Ayrıca Ġskendernâme‟nin yazarı Ahmedî, ġükrullah, Edirneli Adil

141 Anaç, a.g.t., s. 10.

142 Mehmet Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, MEB Yayınları, Ġstanbul

1993, C. 3, s. 574.

Kazaz‟ın Oğlu Oruç Bey, Düstürnâme‟nin yazarı Enverî, Tevârih-i Âl-i Osman‟ın

yazarı ÂĢık PaĢazâde, Kitâb-ı Cihan-nüma‟nın yazarı Mehmed NeĢrî, Târîh-i Ebu‟l-

Feth‟in yazarı Tursun Bey, Tevârihü‟s-Selâtini‟l-Osmaniyye‟nin yazarı Karamanî

NiĢancı Mehmed PaĢa, Tevârih-i Âl-i Osman‟ın yazarı Kemal PaĢazâde erken dönem

için akla gelen ilk isimlerdir.

Ayrıca Fetihnâme-i Sultan Mehmed‟in yazarı Kıvamî ve ilk Ģehnâmenüvis

olarak da kabul edilen ġehdî bu dönemin tarihçileri arasındadır. Ayrıca yazar ismi

belli olmayan Anonim Tevârih-i Al-i Osman eserleri yine bu dönemin ürünleridir.

XVI. yüzyıl tarihçileri arasında ise HeĢt BehiĢt‟in yazarı Ġdris-i Bitlisî, Tabakatü‟l-

Memâlik fî Derecetü‟l-Mesâlik‟in yazarı Celalzâde Mustafa Çelebi, Tevârih-i Âl-i

Osman‟ın yazarı Lütfi PaĢa, Künhü‟l-Ahbâr‟ın yazarı Gelibolulu Mustafa „Alî,

Tacı‟t-Tevârih‟in yazarı Hoca Sadeddin Efendi, Târih-i Selânikî‟nin yazarı Mustafa-i

Selânikî, Târih-i Cenâbi‟nin yazarı Mustafa Cenâbi örnek olarak gösterilebilir.143

Ayrıca Arifî Fethullah Çelebi, Eflatun ġirvanî, Lokman bin Hüseyin, Talikizâde

Mehmed Subhi Efendi gibi isimleri barındıracak olan Ģehnâmenüvislik; içerisinde

Ġdris-i Bitlisî, Ġshak Çelebi ve KeĢfî gibi isimlerin bulunduğu Selimnâme yazarlığı ve

aralarında Bostan Çelebi, Celâlzâde Salih, Matrakçı Nasuh ve Eyyubî gibi tarih

yazarlarının bulunduğu Süleyman-nâme yazarlığı yine bu dönemde tarihyazımı tarzı

olarak ortaya çıkmıĢtır. PadiĢahların seferlerinin anlatıldığı fetihnâme yazarlığı da bu

süreçte tarih yazarları arasında görülen yazım örnekleridir. Koçi Bey Risalesi olarak

bilinen eser de bu dönemde Osmanlı tarihyazıcılığı örnekleri arasında

gösterilebilir.144 Osmanlı Ġmparatorluğu‟nun Ġran, Nemçe/Avusturya ile Akdeniz

seferleri ve dönemin fetihleri üzerine yazılmıĢ fetih-nâmeler, bu dönem tarihyazımı

örnekleri arasındadır.145

Bunun yanısıra XIX. yüzyılda Vakanüvis Ahmed Lütfi Efendi‟nin yaptığı

çalıĢmada Ģehnâmenüvislerden sonra Osmanlı Ġmparatorluğu‟nun ilk vakanüvisi

olarak ismini zikrettiği ve bir Vek‟âyi-nâme yazmıĢ olan Abdurrahman Abdi PaĢa da

143 Erhan Afyoncu, “Osmanlı Siyasi Tarihi‟nin Ana Kaynakları: Kronikler”, Türkiye AraĢtırmaları

Literatür Dergisi, C. 1, Sayı. 2, Ġstanbul 2003, s. 101-172

144 Anaç, a.g.t., s. 181.

145 Erhan Afyoncu, Tanzimat Öncesi Osmanlı Tarihi Araştırma Rehberi, Yeditepe Yayınevi, 1. Baskı,

Ġstanbul 2007, s. 63-83.

XVII. yüzyıl tarihyazıcıları arasında yer almaktadır.146 Yine Musîbetnâme‟nin yazarı

Hüseyin Tûgî de XVII. yüzyıl tarihçileri arasındadır.

XVII. yüzyıl tarihçileri bu isimlerle sınırlı değildir. Bu sayı daha da

arttırılabilir. Fakat isimleri ve sayıları ne olursa olsun, bu dönemde yaĢamıĢ Osmanlı

tarihyazarları, imparatorluk için önemli bir zaman diliminde yaĢamıĢlardır. Çünkü

Erken Dönem Osmanlı Tarihyazıcılığı ile Geç Dönem Osmanlı Tarihyazıcılığı

arasında imparatorluğun içinde bulunduğu döneme uygun olarak tam bir geçiĢ söz

konusudur. Bu dönemin en önemli tarihyazımı örneklerinden biri de sarayın

düğünleri ve Ģenliklerini yazıya dökmeye çalıĢan sûr-nâme yazarlığıdır. Bu konuda

en önemli örnek Sûr-nâme-yi Vehbi olarak bilinen Seyyid Hüseyin Vehbi‟nin

eseridir.147

XVIII. yüzyılda vakanüvislik kurumunun tarihyazıcılığı için devlet tarafından

oluĢturulmasıyla Osmanlı tarihyazıcılığı yeni bir boyut kazanmıĢtır. Bu yüzyılda bazı

değiĢim ve dönüĢümler, Osmanlı tarihyazıcılığı için geç dönem olarak nitelendirilen

XIX. ve XX. yüzyılın temellerinin atılmasında belirleyici olmuĢtur. O yüzden Geç

Osmanlı tarihyazıcılığı üzerinde araĢtırma yapmak isteyen bir araĢtırmacı Osmanlı

Ġmparatorluğu‟nda XVIII. yüzyılın ne getirip ne götürdüğünü dikkate almak

zorundadır. Aksi takdirde bahsi geçen yanlıĢ izlenim, Osmanlı tarihyazıcılığı için

birden geleneksel dönemden modernist eğilimlerin görüldüğü geç döneme geçtiği

çıkarımına neden olur ki, bu durum tartıĢmaya açık bazı genellemelere

araĢtırmacıları götürebilir.148

Osmanlı tarihyazıcılığı için Geç Dönem Osmanlı Tarihyazıcılığı olarak

isimlendirilen süreç, XVIII. yüzyıldan baĢlayan ve daha çok imparatorlukta

modernitenin etkisinin hissedildiği XIX. ve XX. yüzyılları kapsamaktadır.

Anahatlarıyla Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda tarihyazıcılarının genel durumu bu

Ģekildedir. Osmanlı tarihyazıcılığı hakkında anahatlarıyla bilgi verilmesinin nedeni,

146 Birinci Ģehrî NiĢancı Vezir Abdurrahman PaĢa, bin yetmiĢ dörtde (1663-64) nasb olunub bin yüz

ikide vefât etmiĢdir. Bin elli bir tarihinden bin doksan üçe kadar Veka‟yi‟nâme namıyla tarihi vardır.

Ahmet Lütfî Efendi, Târîh-i Lütfî, Matbaa-yı Amire, 23 Cumade‟l- Uhra /18 Ağustos 1873, Cild-i

Evvel, s. 4-5; Vak‟anüvis Ahmed Lütfi Paşa Tarihi, Haz. Ahmet Hazarfen, Tarih Vakfı Yurt Yayınları,

Ġstanbul 1999, 1. Baskı, C. 1, s. 4-5.; Hilmi Anaç, a.g.t., s. 182 (192).

147 Franz Babinger, Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri, Çev. ÇoĢkun Üçok, Kültür Bakanlığı,

Ankara 1982, s. 297-298

148 Anaç, a.g.t., s. 185.

vakanüvislik/vekâyinüvislik kurumunun ve bu kuruma ait tarihyazıcılığı eyleminin

Osmanlı tarihyazıcılığı içindeki yerini göstermek içindir. Çünkü Osmanlı

tarihyazıcılığı, tarihselleĢtirilmiĢ bir süreçte, bünyesinde tek bir tarihyazımı tekniğini

değil de çok daha fazla tarihyazımı tekniğini bünyesinde barındıran Eski Dünyaya ait

bir tarihyazımı örneğidir. Ġçerisinde farklı farklı geleneklerin ve yaklaĢımların

bulunması onun bulunduğu siyasal, sosyal, iktisadi ve coğrafi konumuyla doğrudan

alakalıdır. Ayrıca çok fazla aĢırı tarihselciliğe düĢmemek kaydıyla vakanüvislik

kurumunun Osmanlı Ġmparatorluğu içinde oluĢması, zamanın Ģartlarının da zarurî bir

sonucudur.149

Kısa zamanda oluĢması ve sonunda önemini yitirmesi ise ancak böyle bir

arayıĢın da ifadesi olmalıdır. O yüzden Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda vakanüvislik

konusu üzerinde çalıĢan bir araĢtırmacı, Osmanlı Ġmparatorluğu‟nun tarihyazıcılığı

geçmiĢini anahatlarıyla da olsa irdelemek zorundadır. Çünkü vakanüvislik

kurumundan istenilen randıman alınamamasına rağmen, yaklaĢık iki asırlık bir yazım

geleneğini bilmeye çalıĢmak bile Osmanlı tarihyazımındaki değiĢim ve dönüĢümü

anlamak için ciddi bir çabayı gerektirmektedir. Bu yüzden derinlemesine bir

araĢtırma yapılmadan bahsi geçen soruya aĢırı indirgemeci veya tam tersi

genellemeci bir yaklaĢımla cevap vermek kolay bir iĢ olmasa gerektir.

Unutulmaması gerekir ki imparatorluklar her alanda olduğu gibi tarihyazımı

alanında da pragmatist davranabilen siyasi yapılardır. Bu yüzden daha çok Eski

Dünya kıtasına ait siyasi yapı örneklerinden olan imparatorluklar, faal oldukları

zamanlarda, zarurî ihtiyaçları doğrultusunda tarihyazıcılığının eskiliğine ya da

yeniliğine pek bakmazlardı. Ġhtiyaçları doğrultusunda biçim ve içerik olarak

iĢlevselliği olan tarihyazıcılığı tarzını kullanmaktan çekinmezlerdi. Ġlber Ortaylı‟nın

resmi tarihçilikten kasıt, toplumun baĢındaki yönetimin yüceltilmesi ise böyle bir

eğilim, tarihin kendisi kadar eskidir yaklaĢımı bu noktada önem kazanmaktadır.150

Eğer Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda hanedanı merkeze alan resmî bir tarihyazıcılığı

anlayıĢı olduğu kabul ediliyorsa, böyle bir resmî tarihçilik anlayıĢı, yakın dönemin

icadı olan resmi tarihyazımı anlayıĢıyla aynı Ģeyi ifade etmemektedir.

149 Anaç, a.g.t., s. 187-188.

150 Ġlber Ortaylı, “Resmi Tarihçilik Sorunu Üzerine”, Tarih ve Demokrasi, Tarık Zafer Tunaya‟ya

Armağan, Cem Yayınevi, , Ġstanbul 1992, s. 31.

Osmanlı tarihyazımı açısından Ģehnâmenüvislik ile vekâyi‟nüvisliğin arasında

bir bağlantı olduğu genel olarak düĢünülmektedir. Aynı zamanda bu bağlantı

Osmanlı Ġmparatorluğu‟nun resmî tarihçilik kavramı üzerinde Ģekillenmektedir.

Özetle Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda Ģehnâmecilik ile vekâyinüvislik arasındaki

bağlantı, devlet yöneticilerinin Ģifahî ve yazılı olarak bazı kalem ehli kiĢileri

tarihyazıcısı olarak görevlendirmesinden kaynaklanmaktadır. Her ne kadar bu resmî

görevliler Ģahsî ve kurumsal olarak resmî devlet tarihçileri olarak, resmen devlet

statüsünde değerlendirilseler de bugünün dünyasındaki modernist dünyanın

realitelerine uygun resmî tarihçilik anlayıĢı ile karıĢtırmamak gerekir. Çünkü

geleneksel dönem ile modern dönemin resmî tarih teorisi ve pratiği methiye ve övgü

temelinde birbirine yaklaĢsa da övgü ve methiyenin yöneldiği unsurlar ve bu

unsurların kullanım amaçları eylemin niyeti bakımından birbirinden farklılık arz

etmektedir.

ġemseddin Sami‟nin Kâmûsu‟l-a‟lâm‟daki Ģu tespiti her Ģeyi özetlemektedir.

Firdevsî‟nin ġehnâmesi taklidi mümkün olmayan bir kıymetdar eserdir. Sahibinin

Yunanlıların Homeros‟u, Romalıların Vergilius‟u, Ġtalyanların Dante‟si ve

Ġngilizlerin Milnon‟u gibi örneği gelmez Ģairlerin dehalarından olduğuna apaçık bir

delildir.151

Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda tarihyazıcılığı tarzı olarak Ģehnameciliğin ortaya

çıkmasında birçok neden veya koĢul sözkonusudur. Ġran/Fars tarihyazıcılığı olarak

değerlendirilen ve geleneksel dönemin edebî ölçütlerinden biri olarak gündeme gelen

Ģehnâmeciliğin, imparatorluk içinde ortaya çıkıĢı geleneksel dönemdeki Eski

Dünya‟ya ait birçok imparatorluğu ilgilendiren değerler sisteminin bir sonucu olarak

değerlendirilebilir. Fakat geleneksel dönemi yaĢamıĢ Eski Dünya kıtalarındaki

imparatorluklardan biri olan Osmanlı Ġmparatorluğu‟nun içinde bulunduğu siyasal,

ekonomik, sosyal ve kültürel durumla Ģehnameciliğin yazım tarzı ve kurum olarak

ortaya çıkıĢı arasında doğrudan ve dolaylı bir iliĢki olduğu da unutulmamalıdır.152

Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda Ģehnâmeciliğin ortaya çıkıĢı, resmî tarihçilik

açısından değerlendirilecekse, Fatih Sultan Mehmet zamanında ortaya çıkıp Kanuni

151 ġemseddin Sami, Kâmûsu‟l-A‟lâm, Mihran Matbaası, Ġstanbul 1314/1896, C. 5, s. 3388.

152 Anaç, a.g.t., s. 199.

Sultan Süleyman devrinden itibaren memuriyet haline dönüĢerek kurumsallaĢma

içine girdiği görülecektir. Bu noktada Fatih Sultan Mehmet devrinden Kanuni Sultan

Süleyman devri arasındaki dönem Ģehnamecilik açısından da tarihyazımı

örneklerinin verilmeye çalıĢıldığı bir dönemdir. Bu Ģehnamecilerden ilki II.

Mehmed‟in görevlendirdiği ġehdî‟dir.153

Sonuç olarak Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda Klasik Çağ olarak nitelendirilen

süreçte resmîyeten tayin edilen Ģehnâmeciler olarak adlandırılan tarihçiler de vardır.

Kimi tarihçiler görevlerini ortaya koydukları eserleriyle taçlandırırken kimileri de

kendisinden istenilen eseri ortaya koyamamıĢlardır. Fakat Ģehnâmecilik

Osmanlılarda resmî bir görev olsa da aynı zamanda kendi heveslisini ortaya çıkaran

bir tarihyazımı tarzıdır.

Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda Kanuni Sultan Süleyman döneminden XVIII.

yüzyılın baĢlarına kadar Ģehnâme tarzında ve ahenginde yazmaya çalıĢan fakat

resmîyeten görevlendirilmeyen müverrihler de vardır. 1578-1685 tarihlerinde

Özdemiroğlu Osman PaĢa tarafından Ġran savaĢları veya Tebriz KuĢatması, Kafkasya

fetihleri ve Kırım Hanı Mehmed Girâyla mücadelesi gerçekleĢtirilir. Özdemiroğlu

Osman PaĢa‟nın bu mücadelelerini anlatan Şecâatnâme adlı eserin giriĢ kısmında

Âsafî Dal Mehmed Çelebi, Sultan III. Murad‟ın isteği ve öğütleriyle eserini yazdığını

ve bu eserini ortaya koyarken sultânü‟Ģ-Ģua‟râ Firdevsî‟yi örnek alarak, onun boĢ

bıraktığı yeri doldurmak istediğini yazmaktadır. Ayrıca bu tarihyazıcılarından

bazıları eserlerini manzum olarak yazarken bazıları da mensur olarak yazmıĢtır. Bu

durum da Osmanlı Ģehnâmeciliğinin kendine has özelliği olduğunu göstermektedir.

Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda Ģehnâmeciler, dil kullanımı, söz ve belagât

sahibi, hat üzerine bilgisi olan, nazım ve nesirde maharetli ve ilimsahibi insanlar

arasından seçilirdi. O yüzden Ģehnâmecileri basit bir devlet memuru olarak

görmekten ziyade erbâb-ı kalem veya münĢî olarak da görmek gerekmektedir. Ayrıca

ister nazım olarak yazılsın ister nesir olarak yazılsın Ģehnâmecilerin eserleri,

içerisinde Doğu‟nun sanatsal özelliklerini bulunduran edebî örneklerdir. Buna benzer

eserlerin içerisinde hattın yanında tezyin, tezhib, tersim sanatları matbaadan önceki

153 Ahmed Refik, “Bizde Şehnâmecilik ve Seyyid Lokman ve Halefleri”, Yeni Mecmua, S. 9, Ġstanbul

1917, s. 169-170.

döneme ait geleneksel kitap iĢçiliğinin örneklerini görmek mümkündür. O yüzden

Ģehnâmeciler bir eseri oluĢtururken belli sayıda mahâretli ustadan oluĢan kadrolarla

çalıĢıyorlardı. PadiĢahlar iyi bir eser vereceğini düĢündüğü Ģehnâmeciler‟e maddi ve

manevi desteklerini vermekten çekinmiyorlardı.154

Osmanlı Ġmparatorluğu‟ndaki Ģehnâmecileri sadece devletin resmî tarihini

yazan devlet tarihçileriymiĢ gibi görmekten ziyade Doğu sanatının inceliklerini anlatı

temelinde ve ahenk içinde kurgulamaya çalıĢan tarihyazıcıları olarak görmek de

gerekmektedir.

Sonuç olarak Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda Ģehnâmeciler, XVIII. yüzyılda

kurumsallaĢmaya baĢlayan ve resmî devlet tarihçileri olarak bilinen vakanüvisliğe

geçiĢte dikkate değer bir makamdır. Vakanüvislik öncesinde böyle bir makamın

ortaya çıkmasında birçok sebep vardır. Ġlk olarak belirtmek gerekir ki “önceki

parağraflarda da değinildiği üzere”Ģehnameyazıcılığı ve okuyuculuğunun Ġran

menĢe‟li olmasına rağmen Doğu toplumlarında köklü bir geçmiĢi vardır. Ayrıca

özellikle XVI. ve XVII. yüzyılda uzun süren Osmanlı-Ġran/Safevi savaĢları da

Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda Ģehnamecilerin ilgi görmesinde önemli bir faktördür. O

yüzden gerek genel perspektiften gerek özel perspektiften olsun, Ģehnâmecilere

devletin yükseliĢiyle birlikte bu yükseliĢin ihtiĢâmını ve görkemini yansıtacak

insanlar olarak bakıldığından önemli ayrıcalıklar tanınmıĢtır. Kimileri bu

ayrıcalıklara dayanarak ciddi eserler ortaya koyarken kimileri ayrıcalıklara sahip

olmadan da Ģehnâme tarzında Osmanlı Tarihi için kaynak olacak eserler

oluĢturmuĢlardır.

Fakat geneli itibariyle bakılırsa; devletin Ģehnâmecilere bakıĢı hem gelenek

hem de güç gösterisi açısından müspettir. Üstelik zaman zaman resmî bir kurum

olarak çeĢitli pâyeler, yetkiler ve tahsisâtlarla donatılması, bu kuruma devlet

tarafından müspet bakıĢın somut bir göstergesidir. O yüzden Osmanlı

Ģehnamecilerine hem Doğu Dünyası‟nın edebî ve sanatsal değerini anlatı temelinde

kurgulayan tarihyazıcıları hem de imparatorlukta vakanüvisliğin bir ihtiyaç olarak

ortaya çıkıĢında gerekli zemini hazırlayan resmî tarihçiler olarak bakmak ve bu

154 Ahmed Refik, Onuncu Asr-ı Hicrîde İstanbul Hayatı 961-1000, Matbaa-i Orhaniyye, Ġstanbul

1333, s. 52-53.

Ģekilde görmeye çalıĢmak hiçte yanlıĢ olmasa gerektir. Çünkü kendilerinden sonra

vekâyinüvisliğin resmî olarak oluĢturulmasında Osmanlı devlet adamlarında bir

bilinç oluĢturmaktadır. ġehnameciler, bir dönem için bile olsa Osmanlı tarihyazımı

için bir sürekliliğin de ifadesi olmuĢtur. Kısacası Ģehnâmecilik, tarih denen kurgusal

dünyanın belli bir dönemi için, belli amaçlara sahip insan topluluklarına hizmet eden

iĢlevsel bir edebî araç olmuĢtur.155

Vekâyi-nüvislik/vakanüvislik, XVIII. yüzyıl‟da Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda

hem bir tarihyazıcılığı hem de bir devlet müessesesinin adıdır. YaklaĢık altı yüz

yıllık bir Ġmparatorluk için çok geç tarihlerde ortaya çıkan vakanüvislik kurumunun

kısa sürede iĢlevsiz kalması önemli bir meseledir. Vakanüvislik, imparatorluğun

geleneksel dönemden modern döneme geçiĢi sürecinde, tarihyazıcılığında yazımsal

ve kurumsal bir arayıĢın da ifadesi olmuĢtur.156 Osmanlı Ġmparatorluğu‟ndaki

vakanüvislik müessesinin ortaya çıkıĢı hakkında farklı yaklaĢımlar vardır.

Bu yaklaĢımların ilki Osmanlı Ġmparatorluğu‟ndaki vakanüvislik müesesinin

resmi tarih temelinde ele alınarak Ģehnamecilik müessesiyle bağlantılı olarak

düĢünülmesidir. Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda geleneksel dönem için Ģehnâmecilik,

ihtiyaçlar doğrultusunda devlet tarafından oluĢturulmuĢtur. Yine onun devamı olarak

da vakanüvislik te böyle bir ihtiyaç sonucunda devlet tarafından oluĢturulmuĢtur. O

yüzden temelde bu iki tarihyazıcılığı arasında bazı kesintiler ve farklılıklar olsa da

kurumsallaĢma temelinde iki tarih yazıcılığı da birbirinin devamıdır.

Bu konuda iki alt yaklaĢım vardır:

Birinci alt yaklaĢım, vakanüvislik müessesesinin geleneksel resmî tarihçilik

temelindeki ilk temsilcisi Fatih Sultan Mehmet Dönemi‟nde bir Ģehnâme yazmak

için görevlendirilen ġehdî‟dir.157 Bu teĢebbüsü yarım kalsa da devletin bu

görevlendirmeye yaklaĢımı normal tarihyazıcılarına olan yaklaĢımdan farklı olduğu

için vekâyinüvislik kurumu Ģehnâmenüvislikle bağlantılı olarak düĢünülmektedir.

Ġkinci alt yaklaĢım ise vekâyinüvislik müessesesinin Kanunî Sultan Süleyman

döneminden sonraki Ģehnâmenüvislik müessesesiyle yakın ilgisi vardır. Fethullah

155 Anaç, a.g.e., s. 210.

156 Bekir Kütükoğlu, “Vekâyi‟nüvis”, Vekâyi‟nüvis-Makaleler-, Ġstanbul 1994, s. 103-138.

157 Afyoncu, Tanzimat Öncesi Osmanlı Tarihi Araştırma Rehberi, s. 29-30.

Arifî, Eflatun Bin ġirvanî, Seyyid Lokman, Talikîzâde Mehmed Subhi Efendi ve

Hasan Hükmî gibi Ģehnâmenüvisler müessesenin bilinen temsilcileridir.158

Vakanüvisliği ortaya çıkaran ikinci ana yaklaĢım ise tarih yazdırma geleneği

ve isteği üzerine tesis edilen yaklaĢımdır. Bu yaklaĢıma göre II. Bayezid döneminden

itibaren ortaya çıkan Firdevsî-i Tavil, Kemal PaĢazâde ve Ġdris-i Bitlisî gibi

tarihyazıcılarıyla vakanüvislik müessesesi iliĢkilendirilmektedir.159

Üçüncü ana yaklaĢım ise ilk vakanüvisin IV. Mehmet dönemi idarecilerinden

ve tarihyazıcılarından olan ve bir vakaname yazan NiĢancı Abdurrahman Abdi PaĢa

olduğudur. Hatta vakanüvis Ahmet Lütfi Efendi kendi tarihinde kendisine kadar

gelen resmî vakanüvislerin isimlerini verdiği bölümde Ģehmnamecilerle baĢlattığı

listesini Abdurrahman Abdi PaĢa ile devam ettirmiĢtir.160

Dördüncü ana yaklaĢım ise vek‟âyinüvislik müessesesinin Nâ‟ima Mustafa

Efendi‟nin göreve getirilmesiyle baĢlatılmasıdır. Vekâyinüvisliğin bürokratik bir ofis

gibi XVIII. yüzyılda baĢlandığının vurgulanmasını sağlayan ise bu resmî

görevlendirmedir. O yüzden Nâ‟ima Mustafa Efendi‟nin tarihyazıcılığı için

vazifelendirilmesi Osmanlı tarihyazıcılığı için de bir kırılmadır. Çünkü bu durumu

sadece Osmanlı tarihyazıcılığında ortaya çıkan Ģartlara uygun bir tarihyazımı

ihtiyacının karĢılanmak istenmesi olarak görmek makûl bir yaklaĢım değildir.

Ġlber Ortaylı vakanüvislik tabirinin Klasik Dönem Osmanlı tarihyazıcılığı için

kullanılamayacağını, edebî olarak kendine has yazım tarzı ve amacı olduğunu, bunu

diğer Osmanlı tarihyazıcılığı türleri arasında ayrı bir yere koymak gerektiğini

belirtmektedir. Ayrıca O, ister müverrihlik olsun ister vakanüvislik olsun üç temel

özelliğin dikkate alınması gerektiği üzerinde durmaktadır. Birincisi Vakanüvislik bir

memuriyettir fakat XVIII. ve XIX. yüzyılı kapsayan bir Divân-ı Hümayun

memuriyetidir. Ġkincisi tarihyazıcılığı günün iktidar sahiplerini değilse bile o

toplumda var olan ideolojinin hatta resmî ideolojinin ve bildirgeciliğin ihtiyaçlarına

cevap verir. Üçüncüsü ve en önemlisi Osmanlı tarihyazıcılığı bir üsluptur ve

müverrihin en çok meĢgul olduğu, en maharetli düzeyi bu yazma eyleminin bu

158 Ahmed Lütfî Efendi, Târih-i Lütfî, Matbaa-i Amire, 1290 (1873), s. 4-7.

159 Afyoncu, Tanzimat Öncesi Osmanlı Tarihi Araştırma Rehberi, s. 30-31.

160 Ahmed Lütfî Efendi, Târih-i Lütfî, Matbaa-i Amire, 1290 (1873), s. 4-7.

Ģekilde gerçekleĢtirmesidir. Bu mahâretin Tanzimat Devrine kadar her

tarihyazıcısında da bulunmayabileceğini de vurgulamaktadır. Ayrıca resmî görevden

kasıt belli bir kalıba dayanan resmî görüĢ de değildir. Vakanüvis sadece bir dünya

görüĢünün ve kültür atmosferinin adamıdır.161

Ġlber Ortaylı hem yazımsal boyutuyla hem de kuramsal boyutuyla

vakanüvisliğin, Osmanlı tarihyazıcılığında oturaklı bir gelenek sayılmayacağı

görüĢündedir.162 Bunun nedeni ise daha önce de vurgulandığı üzere Osmanlı

Ġmparatorluğu‟nda vakanüvislik müessesesinin bir geçiĢ süreci içinde ortaya çıkmıĢ

olmasıdır. Bu dönemin Ģartlarının Osmanlı Ġmparatorluğu nazarında Divan-ı

Hümâyûna bağlı resmî bir memuriyet olarak vekayınüvislik/vakanüvislik kurumu

oluĢturulmasını zarurî kıldığı anlaĢılmaktadır. Vekâyi‟nüvislik tam da geçiĢ

sürecinde oluĢturulmuĢ ve belli bir dönem devlet tarafından istifâde edilen bir

müessese olmuĢtur.

Tarih yazımında vakanüvislik, yeni yaklaĢımların ortaya çıkması ve Osmanlı

Ġmparatorluğu‟na özgü bazı Ģartların ortaya çıkmasıyla kısa süre içinde önemini

kaybetmiĢtir. Kısacası geçiĢ döneminin ihtiyaçlarını karĢılayan vakanüvislik

müessesesi Osmanlı tarihyazımının geç döneminde önemini kaybetmeye

baĢlamıĢtır.163 Tarih ile geçmiĢin epistemolojik uyuĢmazlığından dolayı, bizim

gerçek olarak algıladığımız durum, aslında tarihyazımının yazarın kurgu dünyasının

bir ürünü olduğu gerçeğini ortaya çıkarmasından kaynaklanmaktadır.164 Bir

vakanüvis, resmî tarihyazıcısı olarak devlete bağlı olduğu kadar anlatısını

oluĢtururken kendine her durumda bağlıdır. Bu yüzden devletin her istediğini

tarihyazıcısı olarak yazması bile onun kendi seçtiği olaylar üzerinden kendi anlatısını

oluĢturduğu gerçeğini değiĢtirmez.

Üçüncüsü bir anlatı oluĢturulurken genel çıkarlar özel çıkar üzerinde etkili

olabileceği gibi özel çıkar da genelçıkarların üzerine çıkabilir.165 Her ne kadar

161 Ġlber Ortaylı, “Osmanlı Tarihçiliğinin Evrimi”, Tarih Yazıcılık Üstüne, Cedit NeĢriyat, I. Baskı,

Ankara 2009, s. 80-83.

162 Ortaylı, a.g.e., s. 82.

163 Kütükoğlu, “Vekâyi‟nüvis”, s. 103-104.

164 Keith Jenkins, Tarihi Yeniden Düşünmek, Çev. Ayhan ġahin, BirleĢik Yayınevi, 1. Baskı, Ankara

2011, s. 79.

165 Anaç, a.g.t., s. 216.

vakanüvisler devletin bazı reflekslerini tarihyazıcılığı sırasında üzerinde taĢısa da

bazı Ģahsî çıkarları gereği kimi olayları ve aktörleri aynı zamanda söylem teknolojisi

olan tarih anlatısında farklı Ģekilde ortaya koyabilir. Osmanlı vakanüvisleri bütün

vesaiki görmeyip gizli olanları ağızdan ve tayin ve teĢrifat merasimi vb

ehemmiyetsiz Ģeyleri de tahvil, rüûs ve teĢrifat kalemlerinden aldıklarından dolayı bu

tarihlerde ehemmiyetli Ģeylere tesadüf edilmemektedir.166 Görüldüğü üzere Osmanlı

vakanüvislerinin devlet mekanizmasında bürokratik bir karĢılığı, konumu ve yerine

getirmesi gereken sorumlulukları vardır.

Vakanüvisin devletin bünyesindeki birçok memuriyet gibi sıradan bir devlet

memuru olduğunu unutmamak gerekir. Devletler ise tarih boyunca mahremiyet

alanları ve gizli sırları olan siyasi teĢeküllerdir.167 Devlet idarecileri, mahremiyetin

ve sırların ifĢâsında tek söz sahibidir. Ayrıca geleneksel impratorluklar için bu

sırların açıklanması, belli oranda ileri gelen devlet yöneticilerinin keyfi irâdesine

veya resmî idaresine bağlı bir durumdur. Modern olmayan siyasal oluĢumlarda,

modern siyasal anlayıĢlar gibi her Ģeyi kamuya açıklama eğilimi beklenemez. Ayrıca

devlet kendince problem yaratabileceğini düĢündüğü vesikayı vakanüvise vermeme

hakkına da sahiptir.

Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda devlet mekanizması, vakanüvislere evrak ve

vesîka temininde gösterdiği hassasiyeti ve uygulamaları, vakanüvis seçiminde de

göstermektedir. Bu kapsamda Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda vakanüvis olabilmek için

bazı özelliklere de sahip olmak gerekir. Devlet, vakanüvislerini seçerken ilmî ve

edebî bazı özellikler aramaktadır. Her Ģeyden önce hanedana ve devlete sadık

olmalıdır. Hem aklî hem de naklî derinliğe sahip olmalıdır. Liyakat sahibi olduğu

gibi etraflıca düĢünme yeteneğine de sahib olmalıdır. Siyasi ve dini tartıĢmalarla

fazlaca alakalı olmamalıdır. Vesveseli, aykırı ve aĢırı kırılgan olmamalıdır. Akıllı ve

insâf sahibi olmalıdır. Ahlâk ve adâb-ı muaĢeret sahibi ve salah-ı hale sahip olacak

kadar dindâr ve iyi kiĢilikli olmalıdır. Tarikat ehli olması sorun değil gibi görünse de

tarikat aidiyetinin mevcut konjonktüre uygun olması makbul gibi görünmektedir.

Örneğin ġani-zâde Mehmet At‟âullah Efendi Yeniçeri Ocağı‟nın kaldırıldığı

166 Ġsmail Hakkı UzunçarĢılı, Osmanlı Devleti‟nin Merkez ve Bahriye Teşkilâtı, Türk Tarih Kurumu

Basımevi, 3. Baskı, Ankara 1988, s. 64.

167 Anaç, a.g.t., s. 217.

sıralarda sosyo-politik konjonktüre uygun olarak BektaĢi olduğu gerekçesiyle

vakanüvislik görevinden alınmıĢtır.

Ayrıca ihtiyar ve bunama ihtimali düĢük olmalı yani aklî melekelerinde

bozulma olmamalıdır. Ağır hasta olmaması ve ölüm halinde ise yerine uygun biri

getirilmelidir. ĠĢini yapamayacak kadar engelli olmamalıdır. Resmî vesikaların ve

evrakların tasarrufu ile mahremiyeti konusunda bilgi sahibi olmalıdır. Kuyûdâtın

intikâlini ve yazımın sürekliliğini bilmeli, kayıtlarını ona göre dikkatli tutmalıdır.

Gündemi takip etmelidir ve Ġmparatorluk merkezli iç-dıĢ olayların farkında

olmalıdır. Maddi ve manevi yönden ne olacağını ya da ne olmayacağını tahmin

edebilen ve yaptığı iĢin karĢılığı olarak alacağı maaĢ konusunda fazla tamahkâr

olmamalıdır. Ayrıca devlet mekanizmasında yakın iliĢkiler kurabileceği devlet

adamları ve bürokratlar olmalıdır.168

ĠĢin bir diğer boyutu ise Osmanlı Ġmparatorluğu, ataerkil, babadan oğla geçen

hanedana dayalı Eski Dünya Kıtaları imparatorluklarından biridir. O yüzden siyasi

iktidarın cinsiyeti erkek egemendir.169 Bunun en önemli göstergelerinden biri de

bürokrasinin cinsiyetidir. Bürokratik yazı iĢlerinde erkekler tercih edilmekteydi. Bu

durum sadece Osmanlı Ġmparatorluğu‟na özgü bir durum değildir. Hem Batı

Ġmparatorlukların hem de Doğu Ġmparatorlukların siyasi düĢüncelerinin ve

felsefelerinin sonucu olarak erkek egemen söylemin bürokratik pratiği de devlet

mekanizmasına bir Ģekilde yansımaktadır.170 Bu yüzden Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda

birçok devlet memuriyetinde olduğu gibi Osmanlı vakanüvisleri de her zaman

erkekler arasından seçilmekteydi.

Bu durumu anlamak için siyasetnâmelere bakmak yol gösterici olabilir. Hem

Batı Dünyasına hem de Doğu Dünyasına ait siyasetnâmelerdeki eril dil bu açıdan

önemlidir. Kadının toplumun diğer alanlarında olduğu gibi iktidar ve bürokrasiden de

uzak tutulması gerektiği geleneksel dönem siyaset düĢünürlerinde hâkim görüĢtür.

Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda çoğunlukla iki vekâyinüvis bulunurdu. Bunlardan biri

rikâb-ı hümâyûn vekâyinüvisi olarak Ġstanbul‟da kalırdı. Ġmparatorluğun

168 Kütükoğlu, “Vekâyi‟nüvis”, s. 105-106.

169 Cemal Bâli Akal, Siyasi İktidarın Cinsiyeti, Ġmge Kitabevi, 1. Baskı, Ankara 1994, s. 27-48.

170 H. Bahadır Türk, Çoban ve Kral –Siyasetnâmelerde İdeal Yönetici İmgesi–,ĠletiĢim Yayınları, 1.

Baskı, Ġstanbul 2012, s. 61-76.

merkezindeki olayları kaydederdi. Esas vekâyinüvis olarak düĢünülen bürokrat ise

Ordu-yı Hümâyun‟la birlikte giderdi. Bu vekâyinüvis ise daha çok askeri olayları

yazardı.171 AnlaĢılan her iki durumda da bu vekâyinüvislerin iĢlerini yapabilmesi için

bazı koĢullar devlet tarafından hazırlanmalıydı. Zaten onlara devlet tarafından hakkı

olan maaĢ sürekli olarak verilirdi. Ayrıca vakanüvislere mansıp, arpalık, tevcihât ve

payeler verilirdi.

Bunun dıĢında atıyyeler ve hediyeler verilirdi. Resmî vakanüvislere devlet

tarafından ödeme, yardım, harçlık vb. nâkdî ve aynî ödemeler yapılırdı. Lütuflar,

iyilikler ve ihsanlarda bulunulurdu. Örneğin kendisi ve yakınlarıyla ilgili olan

istekler devlet tarafından karĢılanmaya çalıĢılırdı. Kısacası devlet bu resmî tarih

yazıcılarını ihyâ etmek ve onların iyi koĢullarda çalıĢması için elinden geleni

yapmaya çalıĢırdı. ĠĢin baĢka bir boyutu vakanüvisler, görevinin dıĢında baĢka resmî

iĢlerde de görevlendirilebilirdi. Ordan da gelir elde etmesinde iĢini iyi yaptığı sürece

bir sıkıntı yoktu.172 Bu resmî görev vakanüvislere, matbaanın etkin olarak

kullanılmaya baĢlanmasıyla ve yazdıklarının basılı eser ve kitap haline getirilmesiyle

de bir tanınırlık ve Ģöhret de kazandırmıĢtır. Azil, tayin, elçilik görevi gibi resmi ve

özel durumlardan dolayı vakanüvisler tarihyazıcılığına ara vermek zorunda

kalabilirler. Örneğin Ahmed Vâsıf Efendi, 2 Kasım 1783 tarihinde vakanüvislik

görevine tayin edilmiĢtir. Fakat 1 Temmuz 1787‟de fiilî olarak Ġspanya Elçiliği için

vazifeden ayrılmak zorunda kalmıĢtır.173

Aynı zamanda bir vakanüvis birkaç kez vakanüvislik görevine tayin

edilebilir. Örneğin Ahmed Vâsıf Efendi ve Sadullah Enverî Efendi birkaç kez

vakanüvis olarak devlet tarafından tayin edilmiĢtir. Kırtasiye, ödenek, maaĢ,

aydınlanma ve seferî durumundaysa harcırâh gibi masraflar bir vakanüvisin

karĢılaĢabileceği sorunlardır. Ayrıca vefat durumunda da bir vakanüvisin

tarihyazıcılığı doğal olarak sona ermektedir. Osmanlı vakanüvisleri veya daha

sonradan yakıĢtırılan ismiyle Bab-ı Âli Vakanüvisleri174 Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda

171 Kütükoğlu, “Vekâyi‟nüvis”, s. 105-107.

172 Kütükoğlu, “Vekâyi‟nüvis”, s. 103-138.

173 Mücteba Ġlgürel, “Vakanüvis Ahmed Vâsıf Efendi‟nin İspanya Elçiliği ve Götürdüğü Hediyeler”,

Ġstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, S. 46, Ġstanbul, 2009, s. 27-35.

174 Nazır ġentürk, Babıâli Vakanüvisleri –İlk Resmi Tarihçiler –, Doğan Kitap, 1. Baskı, Ġstanbul

2008, s. 7-9.

bir dönemin hem devlet memurları hem de kendine özgü tarihyazıcılarıydılar. Zaman

içinde Divan-ı Hümâyuna bağlı olarak devlet tarafından oluĢturulmuĢ bir müessese

olan vakanüvislik, yine bu müesseseseyi oluĢturan devletin ilgisini kesmesiyle de

kurumsal olarak önemini aĢama aĢama kaybetmiĢtir.

Gazetelerin ortaya çıkıĢıyla imparatorluk içinde olan olaylar günlük veya

haftalık olarak yayınlanan özel ve resmî gazeteler tarafından duyuruluyordu. Hatta

Vakanüvis Ahmet Lütfi Efendi bile bu gazetelerin önemini anlamıĢ olacak ki bu

gazetelerden faydalanarak tarihî kayıtlarını ve daha sonra da basılacak eserini

oluĢturmuĢtur.175 Kütükoğlu‟nun bu konudaki Ģu yaklaĢımı önem kazanmaktadır.

Hakikati olduğu gibi ve sade bir dille yazma meylinin gittikçe önem kazandığı bir

devirde, bazı defa beğenilmek veya göze batmamak için gerçeği örtmeğe çalıĢmak,

belki de yazdıklarını okutabilmek için sözü ve söz sanatına çıplak hakikat tasvirine

tercih eden ananeye bağlı tarihçiliğin itibar kaybetmesi mukadderdir.176

Görüldüğü üzere vakanüvislik müessesesi zamanın ihtiyacı doğrultusunda ve

bir ihtiyacın soncunda XVIII. yüzyılda ortaya çıkmıĢtır. Kısa süre sonra da çeĢitli

nedenlerden dolayı önemini kaybetmiĢtir. Fakat ne olursa olsun, belli bir dönem

hakkında, kendini bilimsel bir tarihyazıcısı olarak tanımlayan her araĢtırmacı,

çalıĢtığı alan gereği bu kaynaklardan faydalanmak zorundadır. Hatta Osmanlı

Ġmparatorluğu‟nun resmî vakanüvislerinin eserleri, bugünün tarihyazıcıları tarafından

yeni yaklaĢımlar ve anlatılar oluĢturulmak üzere, farklı açılardan yeniden okunmaya

ve yeniden değerlendirilmeye bile ihtiyacı vardır.

Tarihyazımında gerçeklikten ziyade anlatıyı önplana çıkaran eserler vardır.

Bu eserlerde anlatım olay ağırlıklı ele alınmıĢtır. Önce tarih alanındaki öğeler,

olayların zaman içindeki oluĢumları içinde sıraya konularak bir vekayinâme Ģeklinde

düzenlenir. Sonra bu vakayinâme, olayların oluĢ süreçlerindeki bölümleri ile yeniden

tanzim edilerek bir öykü olarak düzenlenir. Bunun belli bir baĢı, ortası ve sonu

vardır.177

175 Kütükoğlu, “Vekâyi‟nüvis”, s. 136-138.

176 Kütükoğlu, “Vekâyi‟nüvis”, s. 138.

177 Hayden White, Meta-Tarih –On Dokuzuncu Yüzyıl Avrupası‟nda Tarihsel İmgelem-, Çev. Mehmet

Küçük, Dost Kitabevi, 1. Baskı, Ankara 2008, s. 21.

Vakanüvislik tarzı tarihyazıcılığı, Eski Dünya kıtalarının birçoğunda görülen

ve çok eski tarihlere kadar giden bir geleneğin devamıdır.178 Görüldüğü üzere

Osmanlı vakanüvisleri olay örgüsü içinde kronolojik eserlerini oluĢtururken, bahsi

geçen kaynakları kullanmıĢlardır. Bu kaynak kullanımındaki çeĢitlilik zaten genel

olarak Osmanlı tarihyazıcılığında görülebilecek bir durumdur. Fakat genel anlamda

düĢünülürse, Osmanlı‟daki vakanüvislik müessesesine ait tarihyazımındaki kaynak

kullanımında bir çeĢitlilik sözkonusudur. Bu durumun vakanüvisliğin imparatorluğun

geleneksel dönemden modern döneme geçiĢ sürecinde hem kurumsal hem yazımsal

olarak oluĢturulmasıyla yakından ilgisi vardır. O yüzden bu kaynakların

kullanımındaki çeĢitlilik, Osmanlı vakanüvislik müessesesinin oluĢturulmaya

çalıĢıldığı dönemi göstermesi açısından dikkate değerdir.

Vakanüvis cüz takdimini gerçekleĢtirirse hem bürokratik görevini yerine

getirmiĢ oluyor hem tarih anlatısını ortaya koymuĢ oluyor hem de yaptığı hizmetin

karĢılığı neyse onu bürokratik kanallardan alıyordu. ĠĢin bir baĢka boyutu da cüz

takdiminden sonra müsvedde halinde olan evraklar, eğer vakanüvis değiĢmiĢse yeni

gelen tarihyazıcısına yeni bir tarihsel sürecin yazılması için devredilirdi.179 Ġlave/ek

varsa bazı zeyiller daha sonraki süreçte bu müsveddelere eklenirdi. Matbaanın etkin

kullanılmadığı zamanlarda bu müsveddeler eser haline gelirse, bunları elle çoğaltmak

gerekirdi. Bu yüzden eserler risâle, el yazması Ģeklinde olabileceği için müstensihin

yazı karakteri de önem kazanmaktaydı. Bazı zeyiller matbaanın kullanılmasından

sonra da eserlere eklenmiĢtir.180 Bu durum ise oluĢturulmuĢ eserde çeĢitli Ģekillerde

görülebilen istinsâh farkını ortaya çıkarmaktaydı.

Ayrıca vakanüvislerin bahsi geçen müsveddeleri uygun koĢulların

sağlanmasıyla ve Osmanlı‟da matbaanın etkin kullanılmaya baĢlamasıyla birlikte

bugünlere kadar çeĢitli Ģekillerde kitap olarak basılmıĢtır. Bu seferde basılan

eserlerin cilt sayısında değiĢimler, basılan veya basılmayan nüshalar, basım hataları

vb. sorunlar bu eserlerin oluĢumunda ortaya çıkmaktaydı. Bundan baĢka

vakanüvislerin eserlerinden özet halinde veya müntehâb halinde oluĢturulmuĢ

178 A. Zeki Velidi Togan, Tarihte Usûl, Enderun Kitabevi, 4. Baskı, Ġstanbul 1985, s. 55-57.

179 Kütükoğlu, “Vekâyi‟nüvis”, s. 108-111.

180 Örneğin Tarih-i Na‟ima‟nın Ġbrahim Müteferrika baskısının ikinci cildinin ardına 29 sayfalık

“Feyzullah Efendi Vak‟ası” olarak bilinen kısım eklenmiĢtir. Na‟ima Mustafa Efendi, Târih-i Na‟ima,

Dâr-ı Tab‟aat-ı Amire, 1147, 711 sayfadır.; Anaç, a.g.t., s. 228.

eserlerde vardır.181 Bazı nüshaların veya müsveddelerin ortaya çıkması halinde ise

uzmanlar tarafından bu eserler düzenlenerek hazırlanmaktaydı.

Sonuç olarak bu vakanüvislerin tarihî kayıtları, Osmanlı tarihyazımı örneği

olarak ve çeĢitli aĢamalardan geçerek belli bir süreçte birer esere dönüĢmektedir.

1.4. Osmanlı Vakanüvisleri

XIX. yüzyılın ikinci yarısında Vakanüvis Ahmed Lütfî Efendi kendi tarihinde

kendisine kadar gelen resmî vakanüvislerin isimlerini verdiği bölümde

Ģehnamecilerle baĢlattığı listesini Abdurrahman Abdi PaĢa ile devam ettirir. Bu

bölümde “Birinci şehrî Nişancı Vezir Abdurrahman Paşa bin yetmiş dörtde nasb

olunub bin yüz ikide vefât itmişdir. Bin elli bir tarihinden bin doksan üçe kadar

Vekâ‟yi‟nâme namıyla tarihi vardır” diye yazmaktadır.182 Buradan anlaĢılacağı üzere

ilk vekâyinüvisin IV. Mehmet Dönemi bürokratı olan ve bir de vekâyi‟nâme yazan

NiĢancı Abdurahhman Abdi PaĢa183 olduğudur.

1- Abdurrahman Abdi PaĢa184

2-Halepli Nâ‟ima Mustafa Efendi185

3- Masraf-zâde ġefik Mehmed Efendi186

181 Örnek olarak bakınız. Na‟imâ Mustafa Efendi, Na‟imâ Tarihi, Ġntihâb iden Ali Canib, Türk

Edebiyatından Numuneler, Devlet Matbaası, Ġstanbul 1927.; Hilmi Anaç, a.g.t., s. 228.

182 Ahmed Lütfî Efendi, Târih-i Lütfî, Matbaa-i Amire, 1290 (1873), s. 4-7; Vak‟anüvis Ahmed Lütfî

Efendi Tarihi, Haz. Ahmed Hezarfan, YKY-Tarih Vakfı, 1. Baskı, C. 1, Ġstanbul 1999, s. 4-6; Hilmi

Anaç, a.g.t., s. 229.

183 Abdurahman Abdi PaĢa biyografisi hakkında bilgi veren eserlere bakınız. Mehmed Süreyya, Sicilli

Osmanî Yahud Tezkire-i Meşâhir-i Osmâniyye, Matbaa-i Âmire, C. III, Ġstanbul 1311, s. 408;

Cemâleddin (Mehmed), Osmanlı Târih ve Müverrihleri –Âyîne-i Zurefâ–, Ġkdâm Matbaası, Der

Saadet 1314, Kütüphane-i Ġkdâm Aded 6, s. 51-52; Franz Babinger, Osmanlı Tarih Yazarları ve

Eserleri, Çev. ÇoĢkun Üçok, Kültür Bakanlığı, Ankara 1982, s. 250-251; Hilmi Anaç, a.g.t., s. 229-

230.

184 Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda resmî vakanüvisliği ilk olarak kimin yaptığı konusu tartıĢmalıdır. O

yüzden Abdurrahman Abdi PaĢa‟nın ilk vakanüvis olup olmadığı konusu kesinlik kazanmamıĢtır.

Emrin Ģifâhî verilmesi, hassa hizmeti için tarih yazması ve Divan-ı Hümayun‟a bağlı bir kurum olup

olmamasının belirsiz olması bahsi geçen durumun nedeni olarak gösterilmektedir. Bilgi için bakınız.

Bekir Kütükoğlu, “Vekâyi‟nüvis”, Vekâyi‟nüvis-Makaleler-, s. 104.

185 NiĢancı Abdurrahman Abdi PaĢa‟nın Osmanlı Ġmparatorluğu‟ndaki ilk resmî vakanüvis olup

olmadığı hususu tartıĢmalı olsa da Nâ‟ima Mustafa Efendi‟nin ilk vakanüvis olduğu yaklaĢımı, ilgili

çevrelerce daha fazla kabul edilen bir görüĢ gibi görünmektedir. Bilgi için bakınız. Franz Babinger,

Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri, Çev. ÇoĢkun Üçok, Kültür Bakanlığı, Ankara 1982, s. 268-270.

186 Masraf-zâde ġefik Mehmed Efendi (ö. 1127/1715)‟nin vakanüvisliği hususunda farklı yaklaĢımlar

vardır. Bazı yaklaĢımlara göre vakanüvisliği hususunda net bir bilgi yoktur. BaĢka yaklaĢımlara göre

4- RâĢid Mehmed Efendi187

5-Küçük Çelebizâde Ġsmail Âsım Efendi188

6- Sâmî Mustafa Efendi

7- Hüseyin PaĢa-zâde ġâkir Hüseyin Bey-efendi

8- Râmî Mehmed PaĢa-zâde Abdullah Refet Beyefendi

9- Hıfzı Mehmed Efendi

10- Vakanüvis Subhî Mehmed Efendi

11- Ġzzî Süleyman Efendi

12- Es-Seyyid Mehmed Hâkim Efendi

13- ÇeĢmî-zâde Mustafa ReĢid Efendi

14- Musazâde Mehmed Ubeydullah Efendi

15- Behçetî Hasan Efendi

16- Ömer Efendizâde Süleyman Efendi

17- Enverî Sâdullah Efendi

18- Ahmed Vâsıf Efendi

19- TeĢrifâtî Hasan Efendi

20- Mehmed Emin Edîb Efendi

21- Halil Nuri Bey

22- Es-Seyyid (Muvâkkıt-zâde) Mehmed Pertev Efendi

de Halepli Nâ‟ima Mustafa Efendi‟den sonra bürokrasi kökenli ġefik Mehmed Efendi vekâyi‟nüvistir.

Onun vekâyi-nüvis olmasında Ramî Mehmed PaĢa ve ġehid Ali PaĢa gibi devlet adamlarının desteği

olmuĢtur. Bakınız. Kütükoğlu, “Vekâyi‟nüvis”, s. 112-113.

187 RâĢid Mehmed Efendi (ö.1148/1735) Süleymaniye Medreseleri müderrisliğinden sonra Halep

kadılığına gönderilmiĢtir. Bir dönem Ġran elçiliği görevinde bulunmuĢtur. Bakınız. Cavid Baysun,

“Müverrih RâĢid Mehmed Efendi‟nin Ġran Elçiliğine Dair”, ĠstanbulÜniversitesi Türkiyat Mecmuası,

S. IX, Ġstanbul 1951, s. 145-150.

188 Ġsmail Âsım Efendi (ö. 1173/1760) II. Mustafa zamanı reisü‟l-küttâblarından Küçük Çelebi

Mehmed Efendi‟nin (ö.1706) oğludur. ÇeĢitli medreselere müderris olarak tayin edilen Küçük

Çelebizâde Ġsmail Âsım Efendi, kadılık ve kazaskerlik (hem Anadolu hem Rumeli) görevlerinde

bulunmuĢtur. Ayrıca kendisi Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda Ģeyhülislâmlık makamına kadar

yükselmiĢtir. Bakınız. Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmanî Yahud Tezkire-i MeĢâhir-i Osmâniyye,

Matbaa-i Âmire, C. I, , Ġstanbul 1308, s. 366.

23- Es-Seyyid Ömer Âmir Bey189

24- Mütercim Asım Efendi (Ayıntâblı/Antebli) Ahmed Asım Efendi

25- ġâni-zâde Mehmet „Atâ‟ullah Efendi

26- Sahhâflar ġeyhi-zâde Seyyid Mehmed Esâd Efendi

27- Recâî Mehmed ġakir Efendi

28- Âkif PaĢa-zâde Nâil Mehmed Bey

29- Ahmed Cevdet PaĢa190

30- Ahmed Lütfi Efendi191

31- Abdurrahman ġeref Efendi192

Sonuç olarak Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda resmî vekâyinüvisler ve bu

vekâyinüvislerin tarihî kayıtları belli bir zaman içinde belli Ģekillerde ortaya

çıkmıĢtır. Kimi vekâyinüvisler vefat etmiĢ, kimileri azledilmiĢ kimileri istifa etmiĢ

kimileri de görevini yerine getirememiĢ olabilir. Kimi tarihi kayıtlar müsvedde

halinde kalmıĢ kimi kayıtlar yanmıĢ kimi kayıtlar da birer esere

189 Bekir Kütükoğlu, bu vakânüsvislerin görevde bulunduğu süreci makalesinde Ģu Ģekilde

anlatmaktadır: “Vekâyinüsvislikte Vâsıf‟a halef olan âmedî hulefâsından Pertev, Safer-Receb

1222/Nisan-Eylül 1807 arasında orduda bulunmuĢ, fakat Silistire‟de hastalanıp Edirne‟ye dönüĢte

vefât etmiĢ olduğundan hizmet, orduda âmedci olarak bulunan Es-Seyyid Ömer Âmir Bey‟e (ö.

1230/1815) verilmiĢ (19 ġa‟ban 1222/22 Ekim 1807) ise de kendisi, gece gündüz iĢret yüzünden

dünyayı görecek halde olmadığından üç buçuk ay sonra istifa etmiĢtir. Gerek Pertev, gerek Âmir‟in

orduda bulunduğu sırada Ġstanbul‟a bir vekil tâyini an‟anesi ihmal edildiği gibi, bu istifâ ile Rikâb

vekâyi‟nüvisliği yanında ordu hizmeti boĢaldığından vekâyi‟nüvislik asâleten, Ġstanbul‟da

müderrislerden Antebli Ahmed Âsım Efendi‟ye (ö. 9 Safer 1235/8 Ocak 1808) teklif olunmuĢtur.”

Bakınız. Bekir Kütükoğlu, “Vekâyi‟nüvis”, s. 124.

190 Ahmed Cevdet PaĢa, Encümen-i DaniĢ‟in oluruyla ve 1188-1241 (1774-1826) yılları arasını

yazmak üzere bir yıl önceden bu göreve getirilmiĢtir. Genel anlamda düĢünülürse; geleneksel tarih

anlayıĢıyla modern tarih anlayıĢını tarihyazımı temelinde birleĢtirebilen bir târihyazıcısıdır. Ayrıca

Tanzimat sürecinin aydınlarından olması bir tarihyazıcısı olarak onun tarihyazımına farklı bir iĢlev

yüklüyor Ahmet Cevdet PaĢa vesikaları, belgeleri ve evrâkları kullandığı gibi yerli ve yabancı

kaynaklar ile sözlü kaynakları da kullanmayı ihmâl etmeyen bir tarihyazıcısıdır. Ayrıca kendisinden

önceki Osmanlı tarihyazıcılarının ve vakânüvislerinin eserlerinden de önemli ölçüde faydalanmıĢtır.

GeniĢ bilgi için bakınız. Christoph K. Neumann, Amaç Tanzimat Araç Tarih, Tarih Vakfı Yurt

Yayınları, Çev. Meltem Arun, Ġstanbul 1999.

191 Ahmed Lütfî Efendi‟nin eserinin ismi literatürdeTârih-i Lütfî yani Lütfi Tarihi olarak

bilinmektedir. Vakanüvis Ahmed Lütfî Efendi en uzun süre vekâyinüvislik görevinde kalan

tarihyazıcısı ve bürokrattır. Özellikle Osmanlı Ġmparatorluğu‟nun en uzun yüzyılının (XIX. yüzyıl)

uzun bir bölümünü tarihyazımı olarak nakletmeye çalıĢması ona diğer vakanüvisler yanında farklı bir

özellik katmaktadır. GeniĢ bilgi için bakınız. Anaç, a.g.e., s. 260.

192Osmanlı‟da son vakanüvis olarak kabul edilmektedir. Bakınız. Anaç, a.g.t., s. 260.

dönüĢmemiĢ/dönüĢmüĢ olabilir. Kimi tarihi kayıtlar bir seneyi, kimi kayıtlar beĢ

seneyi kimi kayıtlar da yaklaĢık yarım asrı içerebilir. Fakat ne olursa olsun, Osmanlı

Ġmparatorluğu‟nda çeĢitli gerekçelerle bir arayıĢın da ifadesi olan vekâyinüvislik hem

bir tarihyazıcılığı hem de bürokratik bir müessesenin kendini somut olarak ortaya

koymasıydı.193

Vekâyinüvislik kurumu tam oturmamıĢ olabilir ya da pratik amaçlar

bakımından istenilen nitelikte olmayabilir. Bazı yaklaĢımlara göre modern

tarihyazıcılarının beklentilerini ve isteklerini karĢılamayabilir. Fakat tarihyazıcılığı

açısından kendi bağlamı içinde veya belli bir zaman sürecinde belli bir süreklilik

oluĢturabilecek kadar sınırları olan bir anlatı tarzı bugünlere kadar bir Ģekilde

taĢınmıĢtır. Osmanlı Ġnparatorluğu‟nun resmî vakanüvislerinin eserleri sınırlı olarak

düĢünülen anlatılarına rağmen yakın zamana kadar birçok bilim insanı ve araĢtırmacı

tarafından gerek tercüme gerek sadeleĢtirme gerekse de tıpkıbasım olarak

kamuoyunun önüne bir Ģekilde çıkarılmıĢtır.194 Bundan sonraki süreçte daha önce

yapılan bu çalıĢmalardan yola çıkarak, vakanüvislerin ortaya koyduğu anlatı tarzı

üzerine farklı okumalar yapılarak farklı yaklaĢımların da ortaya çıkarılması bir

zorunluluktur. Ġster mikrodan makroya olsun, isterse de makrodan mikroya olsun, bu

anlatılar farklı okunup değerlendirilmesi bugünün sosyal bilimcileri açısından

zorunluluk haline gelmiĢtir. Bu gereklilik ise her Ģeyden önce bazı Ģeyleri anlamak

ve anlaĢılanı anlatı olarak ortaya koyma üzerine kurulu ciddi bir ihtiyaçtır. Aslında

bahsedilen bu gereklilik halini, bir konuyu ya da sorunsalı belli bir bağlam içinde

bulunan anlatı üzerinden tanımlama veya keĢfetme arzusunun ortaya çıkardığı bir

arayıĢ halinin de ifadesi olarak da yorumlamak mümkündür.

193 Anaç, a.g.t., s. 262.

194 Anaç, a.g.t., s. 263.

ĠKĠNCĠ BÖLÜM

2.TARĠH-Ġ DEVLET-Ġ OSMANĠYYE

Mekatib-i Aliyye‟de tedris olunmak üzere iki cilt olarak tertip olunmuĢtur.

Eser

Abdurrahman ġEREF

Müdür-i Mekteb-i Sultanî

Cild 1 (Tab-ı Sânî)

Devlet-i Ġslamiye‟nin suret-i tesis ve inbisat ve inkısamını mübîn bir medhal

ile Saltanat-ı Seniye-i Osmaniyye‟nin 11. Karn-ı Hicrî evailine kadar olan veka„ini

yani tarihinin nısf-ı evvelini ve tesisat ve nizamat-ı kadimesine dair birde tekmileyi

havidir.

ĠĢbu mühür ile mühürlenmemiĢ olan nüshalara sahte nazarıyla bakılacaktır.

Maarif-i Nezaret celilesinin ruhsatıyla tab olunmuĢtur.

Ġstanbul

(Karabet) matbaası, Bab-ı Ali Caddesi‟nde

1315

Bismillahirrahmanirrahim

Bad edai maveceb aleyna, beyan-ı maksata Ģu vecihle ibtida olunur.

Mekatip için ders kitabı yazmak müĢkilatı en ziyade tarihte zahir ve aĢikar

olup çünkü vekain süresiyle zikr ve tadadından ibaret olan muhteserat bu fennin ders

olarak okutulmasından intizar olunan menafii mutazamın olmadığı halde tafsilata

giriĢmek dahi faide ve imkanın haricindedir. Hakim-i zî-fünûn Ġbn-i Haldun'un bu

fende açtığı çığır ki elyevm Avrupalılar nezdinde gayetle mergub ve hikmet-i tarih

ismiyle maruftur ve havadis-i kevniye ve tağirat-ı Ģeniyeyi tecarüp ve müĢahedat-ı

mütetabiadan münbais bir kanun-u nazariye tabi farz ederek vukuatın yalnız suret-i

(sayfa 2) ceryanını nakl ve hikaye ile iktifa etmeyip esbap ve netaicini dahi tahari ve

istiksa ve ahval-ı cariyeden suver-i atiyeye intikal eylemektir. ĠĢte terbiye-yi

tarihiyeyi tazammun eden yalnız bu tarik müstahsendir.

Devlet-i ebed müdetimizin tarihini mekatipte tedris olunmak üzere telhis ve

tedvin eden erbab-ı himmet bu noktayı nazar-ı dikkate almadıkları eserlerinde

görülmektedir. Birde elyevm mevcut olan Tarih-i Osmanî hülasaları ibtidaiye ve

rüĢtiye mektepleri için mürettep olmakla mekatip-i aliyede tedrise elveriĢi yoktur.Bilütfihi

Teala telifine ve nısf-ı evvelini tab ve neĢre Ģürû eylediğim iĢbu risale-i naçiz

derece-i evveli ve saniye mekatibinde tarih-i umumiyi filcümle tahsil eylemiĢ olan

müdavimin mekatib-i aliyeye ve bilhassa talibin Mekteb-i Mülkiye-i ġahane‟ye

mahsus (sayfa 3) olmakla gerek münderecatı ve tertip ve ifadesi onların iktidar ve

bidaa-i müktesibelerine kıyas ve tevfik edilmiĢ ve binaenaleyh Devlet-i Ġslamiye‟nin

zuhur ve intiĢar ve inkısamına dair ve üç makale üzerine mürettep bir medhal ile bu

cilde memurin-i devlet için bilinmesi lâ bed olan nizamat ve teĢkilat-ı kadimemizi

maarif birde tekmile derc edilerek gerek metin arasında ve gerek nota tarzıyla

kudema-i müverihinin asarından mehuz bazı cümel ve makalat dahi biayniha ilave

olunmuĢtur.

Elli, ellibeĢ sahifeden ibaret olan medhal, Tarih-i Umumi-i BeĢeriyenin

güzide vakaiini mülahas?olmakla müĢataa-i kalem hin-i tasvir ve tezyinde ziyadece

uzunmuĢ ve bu sebepten medhalın sureti inĢası asıl kitaptan farklı düĢmüĢtür. Ve

birde medhal fezleke-i (sayfa 4) tarih-i düvel-i Ġslamiye‟nin henüz tab olunamayan

ikinci cüzünden, tedris için, istiğna hasıl etmiĢtir.

Vukuatın meĢhurlarını biraz tafsil ve gayrı mühimlerini tay etmek ve ilam ve

rical haklarında sırası geldikçe malumat-ı lazıme ve nafia vermek ve lisanımıza

ecnebi olan ism-i alemleri sıhhat üzere yazmak veledelhace yanlarına Fransızca

huruf ilede sabit etmek ve Devlet-i Aliyye ile münasebet-i cariyelerinde Düvel-i

Ecnebiyye‟nin hal ve mevki-i siyasiyelerini tarif ve beyan ve mülûk ve ümerasının

isim ve Ģöhretlerinide zikr ve ityan eylemek tarikini ihtiyar eyledik.Bazı teracüm-ü

ahvalde tadvil-i kelam olunmuĢ gibi görünüyor isede esas maksadımız tülabın

terbiye-i ahlakiyesi ve hizmet-i devlette süluk edilecek rah-ı müstakimi öğrenmesi

olmakla tadvilat (sayfa 5) bu maksattan münbaistir.

Gars-ı Yemin Hazreti (Abdülhamid) Hanı olup min gayr-ı liyakat müdürlükle

vayedar mübahat olduğum mekteb, fünun-u mülkiye-i ulum ve fünun-u cedide ve

müteneviaya dair mekatip-i Ģahaneye ders kitabı yetiĢtirmek gibi hizmet-i asliyesine

muadil bir büyük hizmet daha ifa etmektedir ki asr-ı maarifhasr hümayunun mahsülü

teĢvikatı olan bunca kütüp ve müelifat-ı nafia defterinde faide-i amme hasebiyle

mektep kitapları haiz sername-i itibar olduğuna nazaran bu hizmetinde ehemmiyeti

takdir olunabilir. Hame-i aciz ve iftikarın en tatlı ve en ciddi ihtisasat tarikiyle nakĢ-ı

sütur iĢtihar eylediği bu eser-i naçiz dahi o defterin bir kıyısında yer tutarak maksad-ı

müellife velev cüz‟i olsun hadim olursa müterettip zimmet-i ubudiyet ve memuriyeti

olan vezaifin ifasına bir vesile daha bulduğu için müellif-i hakirin (sayfa 6) ne

derecelerde calib-i memnuniyet ve masif-i emniyeti olacağı azade-i tariftir.

Vebillahittevfik.

1309

Ġhtar

ĠĢbu tab-ı sanide bazı tadilat ve tashihat icra olunmuĢtur.

1315

(sayfa 7)

2.1. Devlet-i Âliyye-i „Osmaniyye

2.2. Osmanlıların Evail-i Ahvali

Fitne-i Tatar‟ın zir u zeber eylediği yıllardan firar ile yakayı kurtaran

tavaiften biri de Osmanlıların cedd-i „alası olan Kayı Han aĢireti idi. Tarihlerimizin

rivayetine nazaran aĢiret-i mezbure Al-i Selçuk refakatiyle Mavera‟ün-nehir‟den

zemin-i Ġran‟a intikal eden Türk kebailinden olup, Merv müzafatından mahan

nevahisinde ihtiyar-ı tavattun etmiĢ iken gaile-i Cengiziye zuhurunda terk-i diyara ve

cihet-i garbiyeye doğru firara mecbur olmuĢ ve ibtida Ahlat‟a ve andan Erzincan‟a

hicret ve nihayet Halep mamurelerine doğru azimetinde Caber Kalesi piĢgahında

Reis-i Süleyman ġah ibn-i Kaya Alp kazaen Fırat nehrine düĢerek irtihal-i dar-ı

ahiret eylemiĢtir.

Bunun üzerine aĢiretin bir kısmı vatan-ı aslîlerine avdet ve dörtyüz hane halkı

kadarı dahi Süleyman ġah oğullarından Ertuğrul ve Dündar Beyler maiyetiyle

Sürmeli çukurda ve Pasin Ovası‟nda rekz-i hayme-i ikamet eyledi.

Hamisizlik ve kararsızlık ve dıyk-ı maiĢet esbabına mündam olan hizmet ve

cihad hevesi ilkalarıyla Ertuğrul Gazi 630 (sayfa 76) tarihlerine doğru oğlu Sarubati

Beyi liecliistihma-i Sultan Rum Alaeddin Keykubad bin Keyhusrev Selçukî nezdine

irsal ve sultan müĢarünileyh derhal cenah kabul ve refet-i küĢad idüp Ankara

civarında Karacadağ arazisini ki güzel kıĢlak ve yaylakları havi idi. Yeni

mahmilerine yurt ve has tayiniyle esbab-ı istirahatlerini istikmal eyledi.

Asakir-i Selçukiyye ile LeĢker-i Tatar‟ın bir muharebelerinde Ertuğrul Bey

bilmeyerek fakat saika-i hamiyet ve merdanki ile Selçukîlere imdat ve müzaheret ve

bu sayede galip görünen düĢmanlarını düçar-ı hüsran ve hezimet etmekle nezd-i

sultanîde mezid-i teveccüh ve ikbale mazhar ve hasane sükut „amalının ilavesiyle

muvakkar oldu. Andan sonra Ertuğrul Gazi Selatin-i Selçukîyye‟nin havas-ı ümerası

adadına dahil olarak metbuanın hizmet-i askeriyesinde ifna-yı vücud eylemiĢ ve

nihayet 680 senesi doksan yaĢını mütecaviz olduğu halde sükudda azm-i mülk beka

olarak Osman Bey ve Gündüz Bey ve Savcı Bey nam oğullarından Osman Bey‟i

aĢirette serdar bırakmıĢtır.

Olvakitler Devlet-i Selçukiyye‟nin vehn ve inhitat zamanı olup füru-u

Cengiziyye‟den Tebriz hükümdarı Gazan Mahmut Han müdahalesiyle köhne bina-i

saltanat yıkılmakta olduğundan ümera ve vülat-ı Selçukîyye‟nin her biri külah

kapmak ve yedinde olan hassa-i miratı (sayfa 77) kaçırmamak kaydına yani

bulundukları eyalette tahsil-i istiklal gayretine düĢerek Han-ı Tatar‟ın mesai-i

tahribiyesine men-i cihet-i yardım ettikleri sırada Osman Bey meselin mütavaat ve

inkıyada daim ve hatta Rumlar üzerine bi‟d-defaat gaza ederek fütuh-u cedide ile

i‟la-yı devlet velinimette hadim olurdu. Seyf-i celadet-i Osmaniyye‟ye ibtida boyun

iken kasaba Karacahisar olup (688) belde-i mezkurede Tursun Fakih Hutbede nam

Sultaniye terdifen nam-ı Osmaniyi dahi zikr etmeye baĢlamıĢ ve mukaddeme-i ayat-ı

Nusret olan iĢbu feth-i mübinden sonra Sultan Alaeddin Sânî ibn-i Feramerz

tarafından Osman ġah hitabıyla ve Karaca Balaban ÇavuĢ marifetiyle tuğ ve tabl ve

alem ve feth ettiği yerlerin temlikini meĢ‟ur ġevval 688 tarihlu ve terk‟i-l ibare

menĢur imaret gönderilerek Osman Bey‟in istiklalı tasdik olunmuĢtur. [1]

Diğer taraftan Kıyasere hükümetinin zaif idaresinden naĢi ahval-ı vilayet yüz

üstü bırakıldığından vali ve hakim sıfatıyla fela‟ ve imsarda mensur olan tekfurlar [2]

kendi hevalarına tabi olmakla Osman Gazi bazılarını vurup ezmeye ve bazılarının

dahi‟ü-l harb-î hud‟â fehvasınca beynlerine ilkayı tahattüm nifak ile biri birlerine

çarparak kasr-ı kuvvetlerinden sonra memleketlerini zapt etmeye

[1] Feridun Bey “Münşeat”ına nazar oluna.

[2] Tekfur Ermenice melik ve Hakim ma‟nasına olan “takavur”

kelimesinden muhareftir. (sayfa 78)

Ģüru‟ etmiĢ ve hatta Harman Kaya Hakimi Köse Mihal gibi müttefikler dahi peyda

ederek tekfurların amal ve niyetini ve beynlerindeki fitne ve mefasidi öğrenmek

tarikini tutmuĢ idi. ĠĢte Köse Mihal Bey‟in ihbar-ı sadıkanesi üzerine Ġnegöl ve

Bilecik ve Yarhisar hakimlerinin kurduğu dam-ı helaktan kurtularak husun-u

mezkureyi kabza-i tasarrufa geçirmiĢ [1] ve vesile-i dolap fesad olan suver-i pür-

[1] 698‟de Bilecik Tekfuru Yarhisar Tekfuru‟nun kızını tezevvüç bahanesiyle

bir düğün tertibini ve düğüne Osman Gazi‟yi dahi d‟avetle ol kahramanı düğünde

itlaf etmeyi etraf-ı tekfurları ile bi‟l-müzakere tesmim eyledi. D‟avetçi gönderdikleri

Köse Mihal Osman Gazi‟yi maceradan haberdar eyledikte Gazi‟yi müşarünileyh

aslen ser-rişte vermeyerek da‟vete icabet edeceğini ve her sene yaz mevsiminde

„aşiret yaylaya çıktığı zaman fazla eşyasını Bilecik hisarında emanet bıraktığından ol

sene dahi ber-vech-i mutad eşyayı bazı „êcaiz-i nisvan ile beraber göndermek üzere

bulunduğunu tekfura bildirdi ve bu defa sanduklar derununa eşya yerine müslih

yiğitler gizleyip ve hayvanları yatmak için dahi kırk kadar seçme cengaveri kadın

kıyafetine koyup aşiretin ağırlığı olmak üzere Bilecik‟e gönderdi ol kahramanlar

düğün münasebetiyle asker ve ahaliden hali olan Hisar‟ı „ale‟l-gafle zapt ettiler.

Osman Gazi dahi mahal-i cemiyet ittihaz olunan Çakır Peykar nam sebzezari müslih

bahadırlarla bastırıp düğün cemiyetini tarumar ve gelin ile eşyayı mevcudde-yi

iğtinam eyledi. Ve işbu ittifakta dahil olan Tekfurları dahi savlet-i kahra ile birer

birer tedmir edip yerlerini kendi mülküne ilave etti. İşte Orhan Gazi‟nin menkuhası

olan Nilüfer Sultan bu akife-i mühtediye-i salihadır ki pek çok hayrat ve hasenat

te‟sis etmiş ve Bursa sahrasında cari olan ırmak üstünde köprü yaptırdığından Nehri

mezkurNilüfer namıyla meşhur olmuştur. (sayfa 79)

Ģürurdan Nilüfer namında olan Arusi istirkak ile oğlu Orhan Gazi‟ye nikah etmiĢtir

ki Süleyman PaĢa ile Murad Hüdavendigar bu izdivacın mahsulü temin ve

müddetidirler. Mihaloğulları bin tarihlerine kadar Rumeli Serhad beyliklerinde

bulunmuĢlar ve ordularımızda hidemat-ı mebrure ifa eylemiĢlerdir.

Kevkeb-i tali‟î Osmanî bu suretle lami‟i iken 699 senesi istila-yı Gazan Han

ile Konya‟da Devlet-i Selçukiyye münkariz olup vülat ve „îmal bulundukları yerlerde

kesb-i istiklal ile Selçukiyye enkazı üzerine bir çok hükümet-i sağire teĢkil ettiler.

Anlardan biride Osman Bey hükümeti idi. Gerçi mir-i müĢarünileyh on onbeĢ

seneden beri ülkesinde müstakilen icra-yı hükümet ve harp ve sulh hususlarında

muhtarane hareket etmekte ise de cibiletinde olan hasail kadar Ģinasi ve vefakari

muktezasınca kendini Devlet-i Selçukiyye‟nin mahmisi bilip ve Selatinine ibraz-ı

ihtiram ve fermanberiden geri durmayıp ancak Sultan Alaeddin-i Sânî‟nin vefatından

sonra „ilan-ı istiklal eylemiĢ ve bu ecelden Devlet-i Osmaniyye‟nin bidayeti 699

senesi olmak üzere „ınd‟e-l müverrihin karargir olmuĢtur. (sayfa 80)

2.3. Birinci Bab: Tesis Ve Tezelzül (699-705)

2.3.1. Saltanat-ı Müesis-i Devlet Osman Han GaziĠbn-i Ertuğrul Gazi

(699-726)

Sultan Osman Han Gazi hazretleri hükümette istiklal bulduktan sonra yirmi

yedi sene daha gaza ve cihada devam ve ikdam ve Rumlardan hayli yerler teshiriyle

hüsn-ü teslimiyet ve idarelerine dikkat ve ihtimam göstermiĢ ve meĢâk-ı seferiye

münasebetiyle vefatına yakın vücud-u Ģeriflerinde rükub ve nüzulü adem iktidar

nemayan olduğundan askerin kumandasını oğlu Orhan Bey‟e tevdi ederek kahraman

müĢarünileyh dahi 726 senesi Bizans Devleti‟nin Anadolu‟da en büyük beldesi olan

Bursa Ģehrini almıĢtır ki Osman Gazi hazretleri dahi müteakiben azmı nüzhetgah-ı

cenan buyurmalarıyla vasiyetleri üzere (sayfa 81) naaĢ-ı pakileri Ģehri mezburde

dürud Hisar‟da Manastır kümbetine defin olunmuĢtur. [1]

(Rahmetullahualeyh)

[1] Bursa‟nın teshirinden sonra Yenişehir‟e avdet eden Orhan Gazi pederiyle

mülakatında hayırduasına mazhar olmuş ve şu yolda nasihatlarını dahi

telakki buyurmuştur:

Akıbet-i kar budur herkese Yad fena pir u cevane ise

Azm-i beka eylersem ben bu dem Devlet u ikbal ile evvel muhterem

Çünkü senin gibi halef koymuşum Rıhlet edersem bu cihandan ne gam

Lik vasiyet ederim guş kıl Gayr-ı gam din-i feramuş kıl

Dilerim ey sahib-i ikbal ve ca Etmeyesin canib-i zulme nigah

Adl ile bu alem-i âbad kıl Rüsûm-i cihat ile beni şad kıl

Rah-ı cihad içre edip içtihat Memleket-i Rumda kıl adl u dad

Eyle riayet ulemaya tamam Ta ki bula emr-i şeriat nizam

Her nerede işitesin ehl-i ilm Göster Ona rağbet u ikbal u hilm

Asker u mal ile gurur eyleme Şer-î şeref ehlini dûr eyleme

Şeriattır remaye-i şahî u bes Şer‟e muhalif işe etme heves

Matlubumuz din-i hüdadır bizim Mesleğimiz rah-ı hüdadır bizim

Yoksa kuru mihnet u kavga değil Şah-ı cihan olmayı dava değil

Nusret din oldu çu maksat beka Maksadıma kast yaraşır sana

Aleme inamını am ede gör Memleket emrini temam ede gör

Şah ki ihsan ile biganedir Saltanat ismi ona efsanedir

Hıfzı reayaya çalış ruz u şeb Ta ki kârın ola Sana lütf-u Rab

(Tacı‟t-tevarih)

Terbiye-i şerifleri Bursa harık-ı kebirinde muhterik olduğundan müceddeden

inşa olunmuş ve cennetmekân Sultan Abdülaziz Han hazretleri Osmanî

nişanını ihdas (sayfa 82) buyurduktan sonra bir kıtasını kendi yedi

hümayunlarıyla sandukanın göğsüne talik buyurarak zirine dahi kıta-yı atiye

vaz kılınmıştır: Bu nişanı Hazreti Osman Gazi namına “Tecelli han Abdülaziz

icad ve tesis eyledi vaz ve talik eyleyip kendi eliyle boynuna” şan ve ruhu

ceddini ila ve takdis eyledi.

Osman Gazi‟nin tesis ve teĢkil eylediği devlet kendi ism-i celadetine nispet

olunmuĢtur. Bu devlet ebet müddet daha iptida-i zuhurunda alaim-i feyz ve refet

göstermiĢ ve rical hakkında himaye ve kadırzanî ve bilad hakkında haraset ve

umurinperveri asarıyla celb-i kulüp eylemiĢ oldu. Yeniden Rumların su-i idaresinden

bizar olan kura ve kasabat ve Konya devletinin inkırazıyla mercisiz ve periĢan

kalansınıf-ı askeriye livanın Osmaniyyenin saye-i felahına iltica ile cemiyett-i

Osmaniyye‟nin yevmen fi yevmen tezayüdüne sebep olmuĢlardır. Hin-i irtihalinde

memalik-i Osmaniyye Sakarya ve Atranas sath-ı mailerini muhit olup cenuben

Kütahya civarına ve Ģimalen Marmara sahiliyle Sakarya ağızlarına kadar ümitdad

eylemiĢ idi. Bütün bu yerleri envar-ı adaletle tenvir-i imara çalıĢarak her Kazada

birer kadı ve her livada evlad-ı emceddinden ve ümera-yı nigenhadından birer

mirliva yani sancak beyi nasp ve ikame eylemiĢ ve kendisi dahi harbden ferağatında

YeniĢehir‟i makar ittihaz buyurmuĢ idi.

656‟da Söğüt‟e saha ârayı vücud olup eyyam-ı Ģebabında mülazım dergahı

olduğu müneze-izemaneden ġeyh Edebali‟nin, Duhter-i Pakizeleri Mal yahud Bala

Hatun‟u izdivaç buyurmalarıyla Alaettin PaĢa ve Orhan Gazi nam oğulları dünyaya

gelmiĢtir. [1] Ümerasından ve cihat rüfekasından (sayfa 83) Samsa ÇavuĢ ve Turgut

Alp ve Hasan Alp ve Aykut Alp kendi zamanında vefat edenlerden veya mütekait

olanlardandır. Biraderlerinden biri dahi Domaniç muharebesinde Ģehiden vasıl sermenzil

iftihar ve derhet devlete hûn-u Osmanî ile abyar olmuĢtur.

2.4. Ahd-i Sultan Orhan Gazi Bin Sultan Osman Gazi (726-761) Cülûs-ı

Orhan Gazi (726)

ġehriyar mağfur hazretlerinin büyük oğlu Alaettin PaĢa cedd-i Fazlı ġeyh

Edebali‟nin tahtı terbiyetlerinde perverĢiyap olmakla tahsil muarefe salik ve rağib

idi.

Küçük oğlu Orhan Gazi ise öteden beri Ģematet-i cenk ve âĢub ile meluf ve

mütelezziz olarak pederlerinin murad-ı eyyamında hizmet-i ser-askeride âsar besalet

ve Ģecaat ve hükümet ve riyaset iĢlerinde ehliyet ve fetanet göstermiĢ olduğundan

calis-i taht-ı hükümet oldu (726).

Anadolu‟nun ahval-ı evvel esnada Anadolu nim-ceziresi Devlet-i

Selçukiyye‟nin inkırazından naĢi tavaif-i mülûk elinde münkasım idi.

[1] İşbu izdivaç hayrı intaç eden meşhur rüyayı Tacı‟t-tevarih nazmen

tasvir ediyor. (sayfa 84)

ġöyleki erbab-ı Ģerr û Ģürûrdan Karamonoğlu Mehmet Bey namında

mütegalibeden birisinin sa‟y ve gayreti semeresi olarak birtakım ihtilalattan sonra

Hafid-i YahĢi Bey Konya hükümetinde müstekar olup Devlet-i Selçukiyye yerine

kaim olduğunu ilan eyledi isede Ümeray-i Selçukiyye‟den Aydın Bey ve Saruhan

Bey ve MenteĢe Bey ve Germiyan Bey ve Hamit Bey ve Tekke Bey ve Karesi Bey

itaat etmeyip elyevm isimleriyle maruf olan sancaklarda ve Kızıl Ahmetlu Emir

ġems oldun ki evlat ve ahvadına Ġsfendiyaroğulları dahi tesmiye olunur.

Kastamonu‟da bil-istiklal tarh-ı mebani-i hukûmet eylemiĢlerdi ve bakiye-i

memalikten her birinde birtakım Türkmen aĢairi tahakküm ederek MaraĢ‟ta

Dulkadiroğulları ve Adana‟da Al-i Ramazan hükümetleri takarrür ve tesis etmekte

idi. Bunlardan biride Orhan Gazi‟nin varis olduğu Hükümet-i Osmaniyye olup

bidayeti istiklalinde pek cesametli değil ve bu ecilden Devlet-i Selçukiyye veraseti

için Karamanoğulları‟nın ika etmekte olduğu tezvirat ve ihtilalatta gayr-i müdahil

iken Sultan Osman Gazi‟nin ikdamat-ı aliyesiyle epeyce vüsat ve kudret kesp etmiĢ

ve Bursa‟nın teshirinden sonra gereği gibi revnak bulmuĢtu. Çünkü Sultan Orhan

Gazi “ol zamana kadar rıhĢ-ı gaza üzerinde bikarar olan serir-i saltanatta o belde-i

garabi makkarr-ıittihaz”ederek satvet ve Ģevket-i atiyeyi mesaiyi celile-i

mülükperveri ile ihzar ve ima ediyor idi. (sayfa 85)

2.5. Fütuh ve Gazavat

Orhan Gazi Hazretleri cülusunu müteakip seyf-i celadet-i meyan-ı himmetbend

ve Ģehrah-ı gaza ve cihada sevk sement eyleyerek maiyetinde pederi

ümerasından Akçakoca ve Koğuralp ve Gazi Abdurrahman ve mühtedi Köse Mihal

gibi ġîrdalan mücahidin olduğu halde Rumlardan Aydos ve Ġzmit nam kadimiyle

Ġznikmid ve Herke kalelerini ve bir müddet muhasaradan sonra Ġznik beldesini ve

bilahare Taraklı ve Gemlik kasabalarını velhasıl bütün Marmara kıyılarını ta Kartal‟a

kadar fetih ve istila edip Anadolu‟da Kayasire (Kayserler) idaresine yalnız AlaĢehir

ile Biga kalası kalmıĢtı. ĠĢbu hurûb ve Megazi 728‟den 738 tarihine kadar 10 sene

mümted olmuĢtur.

737 senesi birinci defa olarak bilad-ı Ġslamiye‟den Karesi memleketi zamimei

müluk-u Osmani kılındı ve sebebi dahi Karesi hakimiAclan Bey‟in vefatı üzerine

oğulları beyninde vaki olan veraset-i hükümet davası oldu ve acilen Bey‟in vezir-i

müdürü Hacı Ġlbeyi ile Evranos Bey hizmet-i padiĢahîye dehalet eyledi.

2.6. Kavanin ve Nizamat

Bir devletin itila-yı Ģanı ve beka-yı Ģevketi kuvve-i kahire den ziyade adilane

kavanin ve nizamat ve tesisat-ı nafia-i siyasiye ile müyesser olduğu görülmektedir.

Bursa‟nın fethiyle 727 tarihinden itibaren payitaht ittihaz olunmuĢ Hükümet-i

Osmaniyye‟ye tavaif-i mülûk içinde bir mevki-i mahsus tayin vermiĢ olmakla tanzim

(sayfa 86) umur idaresi ve istihsal esbab-ı irtikası derece-i vücubta idi. Yukarıda zikr

olunan fütuhu gara icra olunduğu sırada biraderinin hizmet-i vezaretini kabul ile

hasbelhamiye hassa-i mirasını dahi terk eden Alaettin PaĢa hükema-yı dehrden Bursa

Kadısı Mevlana Çandarlı Kara Halil ile bilmüzakere vüzu-u kavanine cehd ve

himmet etmekte idi. Ġbtida 729‟da PadiĢah-ı Osmaniyan namına sene darb olundu

bade her sınıf ahaliye ve memurin ve ümera ve sınıf-ı askeriyeye ayrıca libaslar

tahsis ve tayin kılındı. Ve en ziyade mucip-i itina olan umur-u askeriyenin tensikine

sarf ikdam olundu çünkü evvel zamana değin efrad-ıümmettenharp ve darbe kadir

olanlar vakt-i seferde umumen silah altınagirerlerse de muvazıf ve müntezim asker

terkip olunmamıĢ ve tertip için edilen ilk tecrübe dahi semeresiz kalmıĢtı. Vezir

Sahip tedbir devĢirme usulünü vaz ve Yeniçeri ocağını tesis eyledi. DevĢirme usulü

iktizasınca Hristiyan çocuklarından her sene mümkün olduğu kadar etfal ahz ve cem

olunup adab-ı Ġslamiye üzere talim ve terbiyelerine bakıldıktan sonra sin-i askeriye

vüsullarında yevmiye birer akçe vazife ile rikab-ı hümayunda kıĢla nıĢin olan

Yeniçeri ocağına idhal olunurlar idi. Ġptida-yı sene bin nefer çocuk alınıp bade sene

beseneadedleri teksir olunmuĢ ve bu kanun 1050 tarihlerine kadar cereyan eylemiĢtir.

(sayfa 87)

ĠĢbu devĢirme çocuklarından pek çok ümera ve vüzera ve Mahmut PaĢa ve

Rüstem PaĢa ve Sokullu Mehmet PaĢa gibi kübera zuhura gelmiĢ olmakla Hristiyan

ahali sonraları çocuklarını kendi rıza ve ricalarıyla vermeğe baĢlamıĢlardır.

Yeniçeri ocağına meĢayih-i kiramdan Hacı BektaĢ hayır dua etmekle

Yeniçeriler ocağı mukaddes addedip aleyhine kimseye söz söyletmemiĢler ve

BektaĢiyan ile akd-i muahat eylemiĢlerdir. Ve yemekleri mirîden verilmekle

kazagani niĢane-i ittifak ittihaz eyledikleri gibi ekser zabıtları dahi taama mahsus

elkab ile telkib etmiĢlerdir: Çorbacı baĢı, AĢçı baĢı, Saka baĢı misillü.

Feth olunan arazi ve memalik dahi suret-i muntazimede idaresi tezekkür

olunarak arazi-i müstevliye Has ve Tımar namıyla iki sınıfa ayrılıp haslar Hazine-i

Hassa-i Hümayun ve Ģehzadegana ve ümeraya tahsis ve tımarlar dahi Ģecaan erbab-ı

seyfe tevcih ve tevfiz olunurdu. Has ve tımarlar çiftlik demek olmayıp çünkü her

Has ve Tımar‟ın havi olduğu arazi Ģunun bunun mutasarrıf oldukları tarlalardan

ibaret olarak ashab-ı ziraat ve haraset ederler ve öĢr-ü Ģer‟iyesini ve ferağ ve intikal

arazide muayyen olan haraç-ı has ve tımara mutasarrıf olanlara itta eylerler idi.

Ashab-ı tımar, tımarının hasılatına göre maiyetinde bir veya iki veya daha ziyade

talimli ve tam essilah süvari beslemekle mükellef olup harp (sayfa 88) vukuunda

bunlar mensup oldukları mirlivanın maiyetinde içtima ile sefere giderlerdi. Bu sınıf

asker Tımarlı Sipahiyesi tesmiye olunarak atide beyan olunacağı vecihle devlette geli

hizmet etmiĢlerdir.

2.7. Osmanlıların Rumeliye Müruru (758) Mukaddime-i Fütuhat

Kostantiniye‟de Kayasire (Kayserler) Hükümeti enva-ı ĢureĢ içinde idi.

Zimam saltanat ekseriye sülaleden sülaleye intikal ile rast gelen mütegalibin dest-i

istibdadına küçük bu nevi imparatorlar terfi Ģukûh-i devlet ve istihsal refahet raiyet

hususatına çendan mültefit olmayarak zevk ve sefa ve îĢ û nûĢ ile veya def istirkap

gavailiyle imrar-ı eyyam eylerler idi. Ahlak-ı umumiye derece-i nihayette bozulmuĢ

ve nisvan huduttan ziyade yüz bulmuĢ olduğundan onların müdahaleti iğtiĢaĢ-ı

idareyi bir kat daha tezyit eyler idi ve elhasıl bu devlette kuve-i kıyam ve sıfat-ı beka

mevkut idi.

741 senesi Rum Ġmparatoru Üçüncü Andronikus vefat etmekle varis-i saltanat

olan Yuannes (Jean) Palatologous sabî bulunduğundan saray nazırı Kantakuzenos

emsali mesellü davayı Ģirket hükümette kıyam ve Orhan Gazi‟nin imdat ve

müzaharetini istirham etmeyin Gazi müĢarünileyh Kantakuzenos‟un kızı Teodora‟yı

izdivaç ederek muavenetine birkaç kere asker gönderdi hatta bir defasında Karesi

Valisi bulunan büyük ġehzade Süleyman PaĢa memur buyrulup PaĢa‟yı

müĢarünileyh miktar-ı kafi askerle (sayfa 89) Rumeli‟ye geçmiĢ ve

Kantakuzenos‟un hasmını tedmiren Bilad-ı Rumî ta Balkanlar‟a kadar pazde-i heyul

garet eyleyerek Ğenaim ve fire ile avdet eylemiĢti. Bu suretle PadiĢah-ı Osmaniyan

Bizans Devleti‟nin istikbalinehakim olmuĢtu.

ĠĢbu seferlerde ümera-yı Osmaniyye Rumeli‟nin yollarını Hükümet-i

Kıyasere‟nin yolsuzluklarını öğrendiklerinden eyaletgahının müsade-i mevkiyesine

mebni Süleyman PaĢa‟yı mücahit maiyeti ümerası olan Aca Bey ve Gazi Fazıl ve

Hacı Ġlbeyi ve Evranos Bey nam seramdan güzat ile758 senesi

AydıncıkGarbındanRumeli‟ye mürur ve Gelibolu kalasını zapt ve teshir eyledi.[1]

Ve Anadolu‟dan asker

[1] İşbu rivayet Rum müverrihlerinin verdiği malumata muvafık olup bizim

tarihlerde Osmanlıların böyle imdat için ba‟d-defaat Rumeli‟ye sefer eylediklerine

dair bir kayıt görülmemiştir. Hatta tacı‟t-tevarih Süleyman Paşa‟nın Rumeli‟ye

seferini şu suretle nakl ederek paşayı müşarünileyh amm-ı mekrumî Alaeddin

Paşanın vefatından sonra hizmet-i vezarete ve nezd-i Padişahide müzid teveccüh ve

ikbale nail ve Rumeli‟de bir bab-ı istila keşad-i iksayı amel şehriyari olduğunu

Kuraın ahval ve akvalden müstedil olmakla bir gaza-yı kebira ile hayır dua-yı

velinimeye mazhariyet için Aydıncık garbında ansızın iki sal yaptırıp ve karkarkeşi

olmak üzere birine bâlâda mezkûrü‟l-esami bahadıran ile kendisi ve diğerine

Hanedan-ı Osmanî emektarlarından Ak Sungur ve Kara Oğlan oğlu ve Kara

Timurtaş ve Kara Hasan ve Akçakoca oğlu ve Bilbancukoğlu nam dilaveran rakip

olarak geceleyin semt-i maksuda doğru saldırdılar ve rahnümuniyi Tevfik bari ile

Gelibolu müdafatından Çimni Kalesi pişkahına vüsul ile kale-yi mezkureyi avorde-i

dest teshir ettiler ki Rumeli‟de ibtida alınan yer burasıdır. (sayfa 90)

celbiyle tevsi-i fütuhat ederek ertesi sene sırasıyla Bolayır Malkara ve Ġpsala ve

Tekfur Dağı beldelerini dest-i tasarruf-u Osmaniyane geçirdi ve Avrupa‟da tecelli-i

bâb-ı bırûz olan ayat-ı fevz ve zafere Bismillahan oldu.

2.8. Ġrtihal-ı Süleyman PaĢa ve Orhan Gazi

Ancak veli ahd-i saltanat ve vezir-i devlet ve serasker cüyuĢ-i mevudu‟nnusret

olan Süleyman PaĢa‟yı Kamran-ı Gazavat aliyesi arasında bir gün Ģikar

arkasından Ģiddetle kovarken atı sürçmekle mütesiren azm-ı geliĢinserayı cenan

olarak Bolayır‟da türbe-i mahsusasına defn olunmuĢ (760) ve haber-i ciğersuz mevt-i

üzerine Sultan Orhan biğayetıminak olup iki mah sonra rah-ı bekada ferzendar

cemendini takip eylemiĢtir.

(Rahmetullahualeyh)

ġehriyar müĢarünileyh pederleri gibi ulema ve füzelaya hürmet ve riayet ve

müstahkinümeraya bezl-i inayet eyleyerek saye-i muadaletine dahil olan memleketler

mamur ve abadan olmuĢlardır. Emval-ı ğenaim ile hazine-i devlet kesb-i servet

eylediğinden ahd-i saltanatında mektep ve medrese ve köprü ve yol gibi pek çok

hayrat ve merrat ve müdun ve kasabat ihya ve inĢa buyrulmuĢtur. Osman Gazi‟nin

tesisine Ģürû eylediği bina-yı devleti Orhan Gazi kuvvetli temellerle tersin ederek bir

müddet ikdam Anadolu sahralarında haymeniĢin gezen bir aĢiret taht-ı idare-i

adilanelerinde Avrupa ve Asya‟da infaz-ı hükmeder bir devlet (sayfa 91) heyetine

girmiĢtir. Sadr-ı vezarette ibka-yı nam eden biraderi Alaeddin PaĢa kanun vüzû ve

içtihadı ve oğlu Süleyman PaĢa Rumeli cihadı ile takviye-i bünyan saltanata büyük

hizmet etmiĢlerdir.

2.9. Ahd-ı Sultan Murad Han Ol Hüdavendigar Bin Sultan Orhan Gazi

(761-791)

Feth-i Ankara (762).- Devlet-i Osmaniyye‟nin bu suretle irtifa Ģan ve Ģevketi

Karaman hükamının tahrik haseddine baĢlayıp tebdil-i saltanat vukuunda onların

ifsadıyla Ankara civarında mütehakkim olan Ahi Türkmenleri Osmanlı aleyhine

kıyam ve bazı Bilad-ı Osmaniyye‟ye iktiham eylediler. Fakat savlet ve muhabbet-i

padiĢahiden her asan olarak Ankara Kalesi‟ni Hüdavendigar Gazi‟ye teslim ettiler.

ġehr-i mezkur sonraları Anadolu Beylerbeyliği‟ne makar olmuĢtur.

Rumeli Fütuhat-ı PadiĢah hazretlerinin nazar-ı dikkatleri en ziyade Rumeli

cihetine matuf olduğundan 763 senesi tertibat-ı askeriye ikmal edilerek Rumeli

seferine hazırlık görüldü.

Elyevm Rumeli tesmiye olunan Balkan Ģubh-i ceziresi olvakitler kısmen

Bizans hükümetine tabi olup ekser yerlerinde Bulgar ve Sırp (sayfa 92) ve BoĢnak

ve Arnavut akvam-ı müstakil hükümetler teĢkil eylemiĢler idi. Kayserin zir

hükmünde olan yer Marmara ve Adalar Denizi ile Balkan Dağları meyanında

bulunan Trakya kıtası idi. Selanik ve Teselya ve Atina ve Mora semtleride Rum

prenslerine tabi idi. Bulgarlar hicretin karn-ı evvelinde Dobruca Ovası‟na ve

Balkanların cihet-i Ģimaliyesine mürur ve Sırplar ve BoĢnaklar bir karn sonra

Ģimalden hücum ederek Tuna nehrini ubur ile bulundukları yerlerde temekkün ve

tavattun etmiĢler ve Arnavutlar memleketin sükan-ı kadimesi olup birtakım

beyliklere münkasım olmuĢlar idi.

Orhan Gazi‟nin imdadıyla tac-ıKayseriye iĢtirak eden kâin pederi

Kantakuzenos vefat etmiĢ ve Yuanis Palaulogous taht-ı imparatoride müstakil kalmıĢ

olmakla Rum Devleti‟ne ilan-ı sefer olunarak Hüdavendigar Gazi Çorlu ve Misuri ve

Lüleburgaz beldelerini ve Hacı Ġlbeyi Dimetoka Ģehrini fethedip Edirne üzerine sevk

olunan Rumeli Beylerbeyi Lala ġahin Bey Sazlıdere nam mahalde Rum leĢkerini

tarumar eyleyerek Edirne‟nin hasr ve tazyikine mübaĢeret eyledi. Arkadan PadiĢah

hazretleri dahi yetiĢmekle Edirne Ģehri feth-i bab itaat edip memalik-i Osmaniyye‟ye

ilhak olundu. (763) ġehr-i mezkur Avrupa‟da Rum Devleti‟nin ikinci beldesi olmakla

fethi mekatip-i hümayun ile bazı mülûk-u Ġslamiye‟ye tebĢir buyruldu ve cevaben

tebriknameler dahi geldi. Diğer taraftan (sayfa 93) Evrenos Bey Gümülcine

taraflarını teshire zafer-yab olarak Vardar cihetine doğru tevsi-i fütuhatta ikdam

etmekte idi.

Kara Rüstem ihtarı ve Kadıasker Çandarlı Kara Halil fetvasıyla hass-ı

ganimet hazine-i beytü‟l malla ifraz ve tahsis olunmak usul ittihaz kılındı ve tımar

usulü Rumeli‟ye dahi tamim edilerek daire-i devlet büyüyüp Âl-i Osman Ģan

vermeye baĢladı.

ġehriyar Gazi hazretleri Rumeli muhafazasını Lala ġahin PaĢa‟ya tevdi ve

Evrenos Bey‟den hidemat-ı mergube memul olmağın istila eylediği yerleri ve sancak

itibarıyla ve istediği kadar arazi vakfetmek mezuniyetiyle uhdesine tevcih buyurup

Bursa tahtgahına avdet eylediler.765‟te Lala ġahin PaĢa Filibe‟yi dahi zabtederek

gerek müĢarünileyhin ve gerek Evrenos Bey‟in ihtimamatıyla hudud-u mülûk-ü

Osmanî Balkan silsilelerine dayandığından mavera-i cibalde bulunan umum nasaraya

bas-ı hof ve dehĢet olmaya baĢladı ve Papa‟nın teĢvikatıyla ehl-i Ġslam‟ı Rumeli‟den

çıkarmak hususuna müluk-u Ġseviyye müttefik ve azm ve Sırp ve Macar ve Eflak ve

Boğdan milletlerinden elli altmıĢ bin kiĢilk bir ehl-i salip ordusu hazırlanarak

Serhad-ı Hakaniye doğru müteveccih ve mühacim oldu.

Böyle bir hücum-u azime karĢı Lala ġahin PaĢa büyük telaĢa (sayfa 94)

düĢerek huzur-u hümayuna peyderpey irsal peyam istimdad etmekle mevkib-i

hümayun Bursa‟dan hareketle Biga sahillerine vasıl olmuĢtu. Hüdavendigar Gazi

istikĢaf ahval-i düĢman için Hacı Ġlbeyi‟yi oradan on bin kadar askerle izam

buyurdular. Evvel ġehsuvar Aruse-i Bahtiyarı Edirne‟ye karip halen Sırpsındığı

demekle meĢhur olan sahrada geceleyin ehl-i salip ordusuna mülaki olup bilatebĢir

ve ihtisat sermest iĢret ve genude-i hab gaflet olduklarını istihbar eyledikde

mütevekilen‟alellah Ģebhun etmekle düĢman kamilen tame-i tığ mücahidin oldu

(766).

Bu haber mesret eser vasıl semi hümayun olunca Rumeli‟ye geçmekten sarf-ı

nazar buyrulup Rumlar‟dan Biga Kal‟a‟sının teshiriyle Bursa‟ya avdet Ģehriyari vuku

buldu. Ancak Lala ġahin PaĢa ibtida-i hücumda vakıayı izam etmiĢ iken Hacı

Ġlbeyi‟nin böyle Nusret-ı biadil ile iĢi bitirivermesi hased ve garazını teĢdit etmeyin

evvel Ģir meydan karzari tesmim ettirdiği merviyattandır.

768‟de Hüdavendigar Gazi hazretleri tekrar Rumeli‟ye geçip Edirne Ģehrinde

bina olunmakta olan sarayı valla reĢide-i had hitam (sara-yı Vâlâ ReĢid‟e hadd-ı

hitam) olmakla Ģehr-i mezkur payitaht-ı saltanat ittihaz ve birtakım ebniye-i aliye ve

tesisat-ı hayriyye ile tezyin ve imar buyruldu ve 777 tarihine kadar Yanbolu ve Vize

ve Samaku tarafları ve Evrenos Bey (sayfa 95) darp ĢimĢiriyle Kavala ve Derame

(Derme)?ve Siruz canipleri zapt ve Sırbistan‟dan NiĢ Kalesi‟ne savlet-i padiĢah-i ile

teshir olunduktan baĢka Sırp kralı ve Kostandil ve Niğbolu ve Silistre hakimleri

rikab-ı hümayuna senevî vergi itasına rapt edildi.

Ba‟de Filibe Sancağı has olarak Lala ġahin PaĢa‟ya ve Rumeli beylerbeyliği

TimurtaĢ PaĢa‟ya tevcih olunup Manastır ve Parlıpa ve Karlı PaĢa‟yı müĢarünileyh

himmetiyle ve muahharen Sofya Balban Bey yediyle dahil gabza-i hükümet ve

Bosna ve Hersek semtleri dahi pazde-i heyûl garet oldu ve Sırp kralı vergiden baĢka

hizmet-i Osmaniyye‟ye malum‟ül miktar asker irsalınıda taahhüt eyledi.

2.10. Kütahya Mülhekatıyla Amir Ġlinin Nısfının Osmanlı‟ya Geçmesi

783 senesi Sultan Murad Han hazretleri büyük ġehzade Yıldırım Bayezid‟e

Germiyan Beyi‟nin kızı Devlet ġah Hatun‟u alıvermekle cihaz-ı arusu tarikiyle

Kütahya ve mülhekatı olan altı kaza Osmanlı hükümetine geçti. Yine evvel tarihte

Hamit ilinin BeyĢehir ve SeydiĢehir ve Isparta ve Yalvaç ve Kara ağaç kazaları

deven ve kerhen hakimi Hüseyin Bey‟den iĢtira olunarak dahil kalemrû sahipkıranı

oldu. Zira mezkur kazalar memalik-i Osmaniyye‟ye dide-keĢayi hased ve hasar

olmaya baĢlayan Karamanoğulları‟na karĢı Osmanlıda bulunmak ve ahkam olunmak

labed idi.

2.11. Ġsyan-ı Hakim-i Karaman: Muharebe-i MeĢhure-i Konya (789)

Karaman hükamı kendilerini Devleti Selçukiyye‟nin vârisi addedip (sayfa

96) öteden beri sair ümera-yı Selçukiyye üzerine tefevvuk davasında

bulunduklarından satvet-i Osmaniyye‟nin bu mertebe tevsiini bittabi çekemezler idi.

Karamanoğlu Ali Bey (Alaeddin Bey) sihriyyet-i Murad Hanî‟ye nail olmuĢ iken

küfran-ınimet edip padiĢah hazretlerinin Rumeli‟de bulunmasından bilistifade ilan-ı

harp ve kıtal etmekle mukib hümayun heman Anadolu‟ya ateĢ-bar nüzul olarak

Konya Muharebe-i meĢhuresinde cemiyet-i Germaniyan duçar inhizam kahkeri oldu

(789). ġehzade Bayezid Han Yıldırım lakabını ve Rumeli Beylerbeyi TimurtaĢ PaĢa

vezaret mansıbını bu vakıada kazanmıĢlardır. Karamanoğlu haremi olan sultanın

Ģefaatiyle mazhar-ıaff u Ģehriyari olmuĢtur.

2.12. Feth-i Bulgaristan : Vakıa-i Azime-i Kosova (791)

Karamanoğlu meselesinde müttefik-i hafiyesi bulunan Bosna kralı dahi

hükümet-i seniyyeye izhar-ı tuğyan ve adavete mütecasir olduğundan Rumeli

Beylerbeyi TimurtaĢ PaĢa [1] yirmi bin kadar askerle Bosna‟ya girip cünud-u

Osmaniyye yağma ve garet ile meĢgul ve müteferrik iken ida birdenbire baskın

etmekle TimurtaĢ PaĢa külliyen mağlup ve periĢan ve on beĢ bin Osmanlı Ģehidan

azm-ı riyad cenan oldu. ĠĢbu hezimet üzerine

[1] Hace tarihinde Lala Şahin Paşa olmak üzere mahki‟i sede sahaifülahbar

Lala Şahin Paşa‟nın akdemce vefat etmiş olduğunu zikriyle Bosna‟da bozulan

Timurtaş Paşa‟dır diyor. (sayfa 97)

Mukaddema vergiye rabt olunmuĢ olan müluk ve hükam-ı Ġseviye müttefikan

vade-i isyana salik ve Konya muharebesinde ber mucib-i muahede hizmet-i

Osmaniyye‟de bulunan bir miktar Sırp askeri hilaf-ı emr-i ali emval-ı ahaliye itale-i

dost teadi etmelerine [1]binaen siyasetle tedip olunduklarından dolayı muğayyer olan

Sırp kralı Lazari dahi iĢbu ittifak hükümdaran nasaraya dahil oldu.

ĠĢbu ittifak-ı umumi haberi vasıl-ı sem‟-i hümayun oldukta vezir-iazam

Çandarlızade Ali PaĢa miktar-ı vafi askerle hemen Rumeli‟ye imrar olunup

Hüdavendigar Gazi dahi ardı sıra Çanakkale Boğazı‟nı ubur eyledi. Ali PaĢa

Peravadi ve ġimni ve Tornoyu ve Niğbolu ve Silistre kalelerini feth ile nakd-ı ahid

eden Bulgar kralı Samanisi te‟dip ve Bulgaristan‟ı ez sernu teshir eyledikten sonra

Kosova üzerine hareket etmekte olan mevkib-i hümayuna mülaki oldu.

Sırp kralı Lazari (Las Oğlu) Sırp ve Macar ve Evlak ve BoĢnak‟tan ve mülulu

saireden yüzbin kadar asker toplayarak vürud-u Osmaniyane müterakip idi. ĠĢte

791 senesi ġaban‟ın onbeĢinci Salı günü Kosova sahralarında en Ģedit ve en korkunç

muharebelerden biri vâki olmuĢtur. DüĢman çokluğuna ve mevkiinin merciyettine

güvenerek gayetle mağrur idi. Ancak kıtal fırtınası

[1]İhanet-i düşmandan neş‟et etme birkaç istitnadın kat-ı nazar padişahan-ı

Osmaniyan hazeratı asakire memalik-i İslamiye‟yi boğma ve tahrib

ettirememişlerdir. (sayfa 98)

patladıkta ġehzade Yıldırım Bayezid‟in barge-i ĢimĢir celadeti düĢman alaylarının bir

kesif tahĢidini paralayarak cemiyet-i mersuselerini baran bala altında giriftar-ı hüsran

ve haybet etmekle Lazari‟nin ümidi mübedel-i yeis ve herman ve kendisi maktul ve

askeri hezimet-i kamile ile mahzul ve periĢan oldu. [1]

2.13. ġehadet-i Hüdavendigar Gazi (791)

Zafer kemal-i derece müyesser olduktan sonra Ģehriyar bahtiyar eltaf-ı

ilahiyyeye müteĢekkiren hass-ı mukarebini ile meydan harbi gözden geçirerek

dolaĢırkenölü yığınlarından MiloĢ Kabiloviç nam Sırplı mecruh ve bimecal olduğu

halde Müslim olmak için huzur-u Ģahaneye geldi ve ayak öpmek bahanesiyle eteği

altında gizli olan hançeriyle Sultan Murad‟ı Ģehit eyledi.(Rahmetullahualeyh)

[1] Muharebenin Tafsilatı.- Ordu-yu Hümayun‟un vürudundan evvel „âdayı

Kosova sahralarına nüzul ile en iyi mevki-i harbiyeyi tutmuş olduğundan

çadırlarının kesret ve intizamı daha uzaktan görülerek çokluk ve kalabalıklarına dair

deveran eden şayiat ile zaten yürekleri oynamakta olan cübena-iümera-i

Osmaniyye‟ye mucib-i haf ve raşa oldu(Sırp ordusunda yüz bin ve mukib-i

hümayun‟da kırk bin asker var idi.). Mevkib-i Hümayun dahi cihet-i mukabelede

yerleşip hümayun şehriyar gazi bir yüksek mevkiden istilam ahval düşman

buyurdukta miktarı leşker-i müttefikinin cüyuş-u Osmaniyye‟ye nisbeten birkaç misli

olduğunu tahmin ve mevkilerinin ehemmiyetini müşahede ve bahusus Osmanlıya

karşı esmekte olan sert bir rüzgarın öyle tozlu sahrada muzırrat-ı harbiyesini kesif ve

takdir buyurarak dide-i hamiyetleri bir aralık perde-i ehvam ile müstetir ve kalb-i

hümayunları bazı vesvese ile münkesir olduysada tecellüd-ü merdaneleriyle o efkar

dıl fıkari dağıtılır ve o akşam için bir şura-yı harbiye içtimaını emr ve ferman

buyurdular.

Ordu-yu Hümayun‟da erkan-ı harbiye riyaseti hizmet-i emr-i harpteki vukuf

ve malumatına mebni Evrenos Bey nam pîr cevan himmet uhdesine tevdi olunmuştu

(sayfa 99) ve kübera-yı ümera-yı askeriyeden Yıldırım Bayezid ve Yakup Çelebi nam

Şehzadeler Vezir-i „Azam Ali Paşa Rumeli Beylerbeyi Timurtaş Paşa ve Anadolu

Beylerbeyi Saruca Paşa ve Subaşı Ayna Bey ve Evrenoszade İsa Bey ve Lala Şahin

Paşazade Yahşi Bey ve Kara Mukbil ve Balaban Beyler fırka-i kumandanlıklarını

deruhte etmişler idi. Âda çokluğuna ve sair mercihiyet-i harbiyesine ol kadar mağrur

ve galebe edeceğine ol derece şüphesiz ve emin idi ki Sırp kralı, Padişah‟ı diri diri

tutana mükafat adamağa başlamış ve hemen o gece ordu-yu hümayuna şebhun

etmeyi teklif eden kumandanlarından birinin reyi şücununda belki Padişah kurtulur

ve ordugahı dağılır da ele geçmez deyû sairleri tarafından reddedilmişti.

Teşekkül eden şura-yı harbiyede ümeradan bazıları rüzgar sükunet bulunca

ve asker yorgunluk alıncaya değin muharebe çend gün tehir olunmak ve bazı zaifü‟rrey

olanları dahi sıf harbin önüne birkaç sıra deve vaz‟ ve tertibiyle düşman atlarını

ürkütmek ve süvarilerini bu suretle mutel etmek reylerini dermiyan ve irad ve

cümlesi âdanın cihet cihet rücanet-i tezkir ve tadad ederek feza-yı kulubda sabah

olan sehab-ı hüznü karartmaktalar (sayfa 100) iken Yıldırım Bayezid meydan-ı

sahnede berk olup muharebenin tehiri şayiat guna gun ile lerzan olan emniyet ve

şecaat-ı askeriyeyi büsbütün zayıflatacağını ve harbde yorgunluk ile zayıf itikadın

su-i netaici biri birine mikyas olmadığını ve Osmanlı askeri gibi dövüşmekle zevkyap

olan kahramanlar için böyle tehlikeli ihtiyada lüzum görülmediğini ve düşman

atlarını ürkütmek için vüzu olunacak develer bir kere dağılıp da maasker-i

hümayuna doğru dönecek olurlarsa bunların yüzünden görülecek perişanlığın vahim

ve bu tedbirin dahi sakim olduğunu ve düşmanın kesreti ve rüzgarın şiddeti

bahislerine gelince lütf-u Hakk‟a tevekkül ve hitap (İnnafetehna) ile mübeccel olan

sahibimizin imdad-ı ruhaniyetine tevessül kafi ettiğini berahin-i mukni ve kemal-ı

belagatle ispat ve beyan ve müsademe-i efkardan barika-ı hakikati ayan edince

mağmum gönüllere neşve ve intibah geldi ve mütevekilenalellah askerin ayağı

tozuyla ertesi günü meydan cengine karar verilerek meclis dağıldı.

Ol şeb-i hayır ki bir sabah felahın miftah-ı zafer küşasi idi. 791 senesi

Şaban‟ın onbeşinci Berat gecesi idi. Şehriyar-ı Gazi hazretleri cebin-i tazarru ve

iftikarı zemin-i teşeffi ve istinsardan kaldırmayıp ve mübarek gözlerinden ışk-ı niyazi

(sayfa 101) sel gibi akıtıp söz-ü güzar ile saatlerce Cenab-ı Hakk‟a şu yolda

münacat eyledi:

Ab-ı ruy-i Habib-i Ekrem için Kerbela‟da revan olan dem için

Şeb-i fırkata ağlayan göz için Rah-ı aşkında sürünen yüz için

Ehl-i derdin dıl-ı hüznü için Cana tesir eden inini için

Eyle ya Râb lütfunu hemrah Hıfzını eyle bile poşt ve penah

Ehl-i İslam‟a evvel muin ve nasır Dest-i a‟dayı bizden eyle kasir

Bakma Ya Rab bizim günahımıza Nazar et can ve dılden ahımıza

Etme Ya Rab mücahidini telef Tir-i a‟daya bizi kılma hedef

Çeşmimiz sakla gerd maarikeden Cünud-u İslam‟ı bekle mühlikeden

Bunca yıl sa‟y ve içtihadımızı Gazavat içre yahşi a‟damızı

Etme Ya Rab kahrın ile tabah Yüzümü halk içinde etme siyah

Rah-ı din içre ben feda olayım Siper asker hedi öleyim

Din yolunda beni şehid eyle Ahirette beni said eyle

Mülk-ü İslam‟ı payimal etme Menzil-i fırka-ı dalal etme

Keremin çoktur ehl-i İslam‟a Dilerim kim irişe itmama

Ve birkaç hizb Kuran-ı Kerim dahi tilavetinden sonra galebe-i nevm ile biraz daldı.

Gözlerini açtıkta sabah olmuş, (sayfa 102) ortalık aydınlanmış ve menba-ı

rahmetten nüzul eden baran hem rüzgar haili kesmiş ve umde-i toprağı çamur etmişti

ki esna-yı karzarde Macar atlarının ayakları kayarak süvari harekatı

sektelenmiştir.Hemen tertib süfufe mübaşeret olunub kaide-i harbiye-i kadimemizi

vecihle Padişah hazretleri Yeniçeri askeriyle ruh-u cesed gibi merkezde mukin ve

yemininde Ali Paşa ve yesarında Timurtaş Paşa kendilerine muin oldular ordunun

sağ cenah kumandanlığı Şehzade Yıldırım Bayezid‟e ve sol cenah kumandanlığı

Şehzade Yakup Çelebi‟ye tevdi buyrulup Yeniçeri sakaları arasına dahi toplar

tabiye(tabya) edildi.Lakin topların ol vakte ki yapılışına göre istimalinden büyük

faide memul olmadığından mukaddime-i askere iki bin kadar tir endaz tertip olundu.

Vakta ki ateş giriftar-ı alav ve nesar oldu düşman kuvve-i kailiyle sol cenahımıza

yüklenip ol tarafta inhizam ve perişan-ı emarat-ı belirdiğini ve hatta kuvve-i

merkeziyemize bila leşkerade (a‟da) ile ihata edildiğini Yıldırım Bayezid müşahede

eyledikde saika-i şarka gibi yetişerek ve tosun-ı celadet-i inanunu tehlikenin gözüne

doğru çevirerek zann-ı galebe ile hasıl olan masarrat-ı mevkute-i a‟dayı yeis-i kati-i

hezimete tebdil ve muzafferiyeti bizim tarafa temin ve tahvil eyledi. “Gerçi çok

dilaver gazi ol maareke-i serbazide şerbet-i şehadeti nûş ve hayat-ı fani lezaizini

feramuş eyledi ama düşman hak-ı sar berkuşte rüzgardan düşman kuştelerden ol

bidadepeşteler peyda oldu ve ol sahra-yı vasi seylhûn ile doldu. Merdan-ı perestij

şed kul-ı hun riz ettiler ki tiğ-i elmaskuları yakut roman-ı ve sinan-ı cansitanları

akik-i yemani oldu. Süpa-i cihad ayin-i nizeleri üzere dikilen ser-hunin-i düşmanan

sefalet-i karin ile ol aruse-i karzar nümüne-i lalezar ve hasm-ı haksar encümeni pürnale

u zar oldu. Velas tesnas zahm-ı şimşir-i gaziyan bi hıras ile helak olup bekayayı

süyuf gaziyan-ı dılir elerindegiriftar” esar olanlar verehi vesmet firar olanlar dahi

savlet-i muakiban ile endahte-i hak-ı ihtikar oldu. (sayfa 103)

PadiĢahlarımız birer suretle ifna-yı vücud eyleyerek ihyayı devlet etmiĢlerdir.

Mülkümüzün her avuç toprağı onların himem-imahsusalarıyla kazanılmıĢtır.

Hüdavendigar Ģehit hazretleri devr-i hükümetinde zuhura gelen otuz yedi gaza-yı

gara da ilâ livay-ı galibiyetle memalik-i Osmaniyye‟yi Tuna Nehri‟ne ve Bosna

hududuna kadar tevsi eylemiĢ ve Osmanlı bayraklarının Ģimdiki renk ve heyetiyle

tuğra-i hakan-i ahd-i hümayunlarında ihtira olunmuĢtur.

2.14. Tesisat ve Nizamat

Orhan Gazi zamanında nizamat-ı iptidaiye-i devlet vüzu olunduğu sırada

payitaht kadılarının sefer vuku„unda ordu ile beraber bulunmaları kaide-i ittihaz

kılınmıĢtı. Asakir teksir eylediği cihetle Hüdavendigar Gazi hazretleri 763 senesi

Rumeli‟ye geçerken Bursa Kadısı Çandarlı Kara Halil münhasıran asakir beynindeki

da„aviyi ve hususat-ı saireyi Ģeriyeyi rüyet etmek üzere Kadıasker nasp ve tayin

buyrulmuĢlar ve evvel hilalde sin-i rüĢte baliğ Ģehzade bulunmadığından lalaları

ġahin Bey dahi Rumeli beylerbeyi ünvanını ihsan eylemiĢlerdir. 775 senesi

Kadıasker müĢarünileyhe Hayrettin PaĢa namıyla vezaret tevcih olunmuĢ ve

Mevlanayı MüĢarünileyhin 788 de vuku„u irtihaline mebni Kadıasker bulunan oğlu

Ali PaĢa pederi makamına kaim olmuĢtur.

Kavm-i Türk beyninde büyük evlada PaĢa demek adet olmasıyla Alaeddin ve

Süleyman PaĢalara paĢalık izafesi tabii olup Çandarlı Kara Halil‟e Hayrettin PaĢa

namının itası hidemat-ı meĢkuresine mebni evlad makamına kıyamını telmihen

olmak gerektir. Rumeli feth olunduktan sonra Lala ġahin PaĢa ve muaheren TimurtaĢ

PaĢa Rumeli Beyler Beyi nasp olunarak bunlara dahi PaĢa unvanı verilmiĢ ve daha

sonraları TimurtaĢ PaĢa‟ya ve bazı ümeraya vezaret ihsan olunmuĢ olmasıyla

Çandarlızade Ali PaĢa Vezir-i „Azam unvanıyla tembiz kılınarak hizmet-i vezaret

azimi Fatih Sultan Mehmet Han zamanına kadar Çandarlı sülalesine meĢrut

kalmıĢtır. (sayfa 104)

Memalik-i Osmaniyye tevsi ettikçe tımar çoğalıp, tımar çoğaldıkça tımarlı

sıpahisi dahi artmakta ise de bunlar eyalet askeri demek olup Yeniçeri askeri gibi

merkez-i saltanatta mukim ve muvazıf süvari askeri tertibine lüzum göründüğünden

asr-ı Murad Hanî‟de TimurtaĢ PaĢa himmetiyle yine devĢirme çocuklarından olmak

üzere ebna-yı sıpahiyan büluğ-u tanzim ve tertip olunmuĢ ve tımarların hizmette

muktedir evlada ırsen intikalı kanun ittihaz kılınmıĢtır.

Hüdavendigar Gazi asrında dahi pek çok ebniye-i hayriyye ve tesisat-ı nafia

vücuda gelmiĢtir. Ulum ve maarif ve hassaten fenn-i askeri terk ederek Bursa ve

Ġznik muhasaralarında hayli uğraĢılmıĢ iken sonraları alat ve edavat kalegiri ihdas ve

imal ve birinci defa olarak Avrupa‟da Kosova Muhaberesi‟nde Osmanlılar tarafından

top istimal olunmuĢtur.

789 senesi Rumeli‟ye teĢrif Ģahane olmazdan evvel Hüdavendigar Gazi

Hazretleri YeniĢehir‟de azim suver-i hümayun tertip ettirerek Rum imparatoru

Yuanis Palasologous‟un üç kızlarından birini kendileri tezevvüç ve diğer ikisini

mahdumları Yıldırım Bayezid ve Yakup Çelebi‟ye tezviç buyurmuĢ ve Yıldırım

Han‟ın üç mahdumu dahi sünnet ettirilmiĢtir. ĠĢbu suver-i hümayunda Evrenos Bey

tarafından takdim olunan hedaya ki yüz nefer köle ve yüz nefer cariye ellerine altın

ve gümüĢ tepsiler tutarak ve içlerinde evaini zer ve sim memlu idi bunları PadiĢah

hazretleri kamilen Mısır sultanına ihda ve Mısır sultanından gelenleri dahi Mir-i

MüĢarünileyhe ita ettiği gibi hedaya-yı saireden kendi nefsleri için bir Ģey

alıkomamıĢlar ve selefin alileri misillü darat ve ihtiĢama meyl ve rağbet etmemek

meslek-i farikasını ihtiyar buyrulmuĢlar idi.

2.15. Savcı Bey Vakası

Rumeli fütuhatıyla iĢtigal Ģahanelerinde Anadolu ciheti temin edilmek üzere

büyük ġehzade Sultan Bayezid‟a Germiyan ve ortanca ġehzade Yakup Çelebi‟ye

Karesi memalikini ita buyurup küçük ġehzade Savcı Bey‟i dahi Bursa da kaim

makam bırakmıĢlar idi. Savcı Bey etba-ı heva-yı (sayfa 105) Ģebab ile ve bazı su-i

karin ilkaatıyla Rum Kayseri‟nin oğlu genç Andronikos ile bilittifak pederleri

aleyhine isyan etmiĢler isede mehabet padiĢahı ile cemiyetleri periĢan ve

Andronikos‟un pederi tarafından gözlerine mil çekilip Savcı Bey huzur-u valid

macedde dereĢt cevaplara ve küstahane muamelelere cüret etmeyin hedef-i tiğ

ferman kaza cereyan olmuĢtu (787).

2.16. Ahd-i Sultan Yıldırım Bayezid Han Gazi Bin Sultan Murad

Hüdavendigar (791-805)Yıldırım Sultan Bayezid Han‟ın Cülusu (791)

Hüdavendigar Gazi hazretleri hançer ihtiyaliyle ceriha-i mevti aldıkları

zaman Yıldırım Bayezid ümera-yı saire misillü takip düĢman ile ordugahından tebaid

etmiĢler idi. Hemen kendilerine haber gönderilerek nezd-i peder vel-ekhere avdet ve

bazı nesayih ve vesaya-yı mülukaneyi telakki buyurdular ve maarekede resm-i beyat

icra kılındı. Savcı Bey vak„asının henüz unutulmadığına ve sınıf-ı askeriyenin

meyelanına mebni hükümette Ģerik zuhur edebilmesi haf-ı Ģehzade Yakup Çelebi‟yi

tiğ kazaya uğratmıĢtır. Biatı müteakip henüz cenin ateĢinden çıkmıĢ ve takip

düĢmana memur edilmiĢ olan fırka-i askeriye berk-i bala gibi a‟danın bünyanı

mukavemetini tahrip ve serhedani temin eyleyerek (sayfa 106) Edirne‟ye avdet

etmekte olan mevkib-i hümayuna birer birer ganimen ve muzaffere mülaki oldular.

2.17. ġehriyar-ı Kaviyuü‟l-Ġktirarın Azl ve Nasb-ı Kayasireye

Müdahalesi ; AlaĢehir‟in Fethi (794)

Bizans hükümetinde vehn ve teĢettüt günden güne artarak Yuanis

Palaologous Hüdavendigar Gazi‟ye karĢı fevkalade ihtiyar müzelet etmiĢ ve

Osmanlı padiĢahı dilediği gibi Kayserleri azl ve nasp etmek iktidarını ihraz eylemiĢti.

Savcı Bey‟in müttefiki olup gözlerine mil çekildiği halde kuvve-i basireden büsbütün

mahrum olmayan genç Andronikos zindandan Ģehriyar namdara gizli haberler

göndererek pederinin tahtına iclas kılındığı halde otuz bin altın vergi vereceğini vaad

etmekle Andronikos pederi makamına iclas edildi. Lakin bir müddet sonra Yuanis

dahi PadiĢah-ı mehabetpenaha bilmüracaa olmiktar vergi ile beraber Osmanlı

ordularında hizmet etmek üzere on iki bin asker dahi göndereceğini arz etmekle bu

Ģartla tekrar taht-ı saltanata ikaad olundu.

Elyevm Ġzmir vilayeti dahilinde bulunan AlaĢehir Tekfuru kaleyi Osmanlıya

teslim etmediğinden Sultan Bayezid Han Kayser-i Rumu bervech-i muahede kendi

askeriyle bilad-ı mezkurun teshirine memur etmekle 794‟de AlaĢehir dahi Kayser‟in

himmetiyle zamime-i müluk-u Osmanî kılındı ve Kayserzade Emanuel mukib-i

hümayunda istihdam olunmak üzere (sayfa 107) alıkonuldu. Çünkü fünun-u

harbiye ve intizam-ı askerinin mükemmeliyeti cihetinde Osmanlı orduları ahval-ı

zamaneye nazaran en ileri gitmiĢ olduğundan müluk-ü mütecare oğullarını terbiye

olunmak ve tahsil-i fünun-ü askeriye etmek üzere rikabı hümayuna irsal ederler idi.

2.18. Tavaif-i Mülûk Ġlhaklarının Ġstilası

Anadolu‟da Devlet-i Selçukiyye bekayasından henüz pabercayı kıyam olan

Aydın ve Saruhan ve MenteĢe ve Tekke ve Germiyan hükümdarları

Karamanoğlu‟nun teĢvikiyle müttefikan Yıldırım Bayezid‟e karĢı ref-i rüyet adavet

ettiklerinden savlet-i PadiĢahî ile memleketleri birer birer zabt ve istila edilerek

müteferrik halinde bulunan bu kadar ecza-yı Ġslamiye anasır-ı Osmanî ile mezc ve

terkip ve tevhid edildi. Memleketlerinden matrud olan Aydın ve MenteĢe ve Saruhan

oğulları Kastamonu hakimi Kızıl Ahmetli kötürüm Bayezid Bey‟e dehalet edip

hükümet-i sabıkalarını tahsil eylemek fikriyle hakim müĢarünileyhi Yıldırım Han ile

cenge tahrik ve iğva ol dahi ibtida Rumeli‟de bir aile ihdası için Eflaklıları tahriz ve

iğra etmekle PadiĢah hazretleri Ģiddet-i muatadesiyle Tuna boyuna savlet ederek

793‟te asat-ı Eflak‟ı kahr ve tenkil eyledi.

Ġkbal-ı Osmaniyye‟nin hasm-ı kavisi olan Karamanoğlu Alaeddin Bey

mukaddema tazyane-i tedibi yemiĢ iken yine uslanmayıp mukib-i hümayunun Tuna

yalılarında bulunmasından bilistifade feth-i bab husumetle (sayfa 108) Ankara

havalisini pazde-i esban teshir ve TimurtaĢ PaĢa‟yı esir eylediği vasıl itilâa hümayun

oldukta Yıldırım Han hazretleri berk-i hatif gibi Anadolu‟ya inip Karamanyan ile

vukua gelen muharebede cemiyetlerini tarumar ve Alaeddin Bey‟i oğlu Mehmet Bey

ile beraber kayd-ı esarete giriftar eyledi (794). Mehmet Bey habes olunmak üzere

Bursa‟ya izam ve Alaeddin Bey (Ali Bey) hükümetgahına isal olunmak üzere

TimurtaĢ PaĢa‟ya teslim olundukta muamele-i sabıkasından naĢi PaĢay-ı

müĢarünileyh kindar olmakla Ali Bey‟i izn-i PadiĢahî olmaksızın idam ve her ne

kadar mazhar-ı tekdir ve itab olduysada makul cevaplarla mazeretini ispat ve ilam

eyledi. Bunun üzerine Mehmet Bey mahbusta ika olunarak bilad-ı Karaman defter-i

eyalet-i Osmaniyyeye kayd ve ilave olunmuĢtur.

Yine o sene (794) Kayseri ve Sivas ve Tokat semtleri erbab-ı huruçtan ve

bekaya-yı eĢya-yı cengiziyeden Kadı Burhanettin dest-i tağalübünden istihlas

kılındı.

Andan Kastamonu üzerine tevcih liva-yı celadet olunup Kötürüm Bayezid

Bey Sinop‟ta tazyik ve muhasara olunurken vefat etmekle oğlu Ġsfenderyar Bey‟den

Kastamonu ve Samsun ve mülhakat-ı Osmanlıya terk olunmak Ģartıyla vaki olan

musalaha niyazı kabul buyuruldu(795).

Üç dört sene zarfında Anadolu tavaif-i müluku saika-i (sayfa 109) savlet

Yıldırım Han‟ı ile makhur ve müdemmir ve memleketleri serapa musahhar olarak

bahusus eĢida-yı hasmımızdan olan Karamanoğulları ortadan kaldırıldıktan sonra

Anadolice gaile kalmamıĢ ve secere-i fitne istisal olunmuĢ gibi göründü isede tevali-i

hurub ve megaziden naĢi memalik-i meftuhanın takvit-i idaresine ve takyid

revabıtmütaveetine bakılamadı ve bu halin su-i netaici Ankara vakasında müĢahede

olundu.

2.19. Rumlarla Muharebe: Kostantiniye‟nin Birinci Muhasarası

Evamir-i PadiĢahiye muti ve fermanber olan Yuanis Palasolus elli sene

hükümetten sonra vefat eyledikte (793) rikab-ı hümayunda bulunan oğlu Emanuel

Palasologous bilaistizankarar ile calis örnek Kayseri olduğundan bu hareket

küstahanesi nezd-i Ģahanede müstehak-ı tedip görülerek ilk defa Kostantiniyye

muhasarasına kıyam olunup diğer taraftan dahi Makedonya üzerine sevk olunan

cünud, zafer-i mevud Selanik ve YeniĢehir taraflarını ilave-i müluk-u Osmanî

eyledi(796). Gerçi bu defa ki muhasara pek ciddi değil isede Feth-i Kostantiniye

PadiĢah hazretlerinin cayigir zamiri ve istihsal esbab-ı kasarayı tedbiri oldu. Fakat

atide beyan olunacağı üzere mevani-i mücbere hayluleti bu emr-i azimin tehirini

altmıĢ sene daha ta‟vik eylemiĢtir.

2.20. Muhasara-i Kübra-i Niğbolu (798)

Kevkebe-i Ġslamiye‟nin himmet-i (sayfa 110) Osmaniyye ile bu mertebe

revnak ve nur kesb etmesi ve ummum nasaranın meth-i nazarı olan Kostantiniye‟nin

muhasara olunması gayret-i Ġseviye‟yi uyandırıp Macar kralının teĢviki ve Papa‟nın

tahriki üzerine Avrupa‟nın en muteber silahĢörlerinden mürekeb bir ehl-i salip

ordusu hazırlanarak hudud-u Memalik-i Osmaniyyeye müteveccihen hareket etmiĢti.

Ehl-i salip Tuna sahillerine vüsul buldukta PadiĢah hazretleri Ġstanbul muhasarasıyla

meĢgul olduğundan a‟da bilamüzahim Tuna‟yı geçerek Niğbolu‟yu muhasara

eylediler. Kalenin imdadına memur olan Koca Gazi Hacı Evrenos Bey muavenette

rah ve imkan bulamadıysa da muhafız Hisar Doğan Bey nam merd-i hamiyetĢiar

helat düĢmana gazanferane 560 mukavemet edip ser hudutta zan olunan Sultan

Bayezid dahi Yıldırım gibi Tuna boyuna yetiĢtiğinden miyanede bir Ģiddetli

muharebe vaki oldu. Avrupa Ģövalyeleri sadme-i ulada saff-ı harbimizin

mukaddimesini teĢkil eden baĢı bozuk takımını periĢan ederek Deli Hasan‟a bir

sevinç ile takib-i firaryan için dağıldıklarında maiyet-i hümayunda silah bıdest intizar

olan Yeniçeri asakir-i muntazamesinin ateĢine uğrayarak külliyen mağlub ve

mahzum oldular (798). Macar kralı Sigismund bir balıkçı kayığına rakiben güç ile

tahlis keriban edebildi isede askerinden kimse kurtulmadı. Frank ġövalye zadegan-ı

ekseriyet üzere uluf-u senan canistan oldular. Miktar-ı esiran (sayfa 111) ol derece

çok idi ki yalnız TimurtaĢ PaĢazade Umur Bey fırkasına iki binden ziyade isabet

etmiĢtir. Fransa kralının biraderi Korkusuz Jan zümre-i esirde dahil olup

müĢarünileyh nacelan esira ile muaheren bedel-i nakti vererek memleketlerine avdet

etmiĢlerdir. Osmanlıların ahlakı ve adetine ve ahval-ı içtimailerine dair en evvel

Avrupa‟da kitap yazan muhharir iĢbu vakıada esir olarak sinin-i vefire içmezde

kaldıktan sonra memleketine avdet eden Fransa kralının berber baĢısıdır.

ĠĢbu zafer Nusret eser mekatip –i hümayun ile eyalet-i Osmaniyye‟ye ve

ekser müluk-u mütecavere-i Ġslamiye‟ye tebĢir ve ilan kılınmıĢ ve Mısır‟da mukim

Halife-i Abbasî yazdığı cevapnamede Ģehriyar-ı namdara Sultan-ı Ġklim-i Rum

unvanıyla hitap ederek ondan sonra PadiĢahan-ı Osmaniyan Sultan unvan-ı celil-i

sanıyla manun olmuĢlardır.

2.21. Ġstanbul‟un Ġkinci Muhasarası

Sabıkan altı ay kadar Ġstanbul hisarı tazyik olup ehl-i salibin hücumu

sebebiyle muhasaradan feragata mecburiyet elvermiĢti. Niğbolu gaza-yı

küberasından sonra yeniden ikame-i alat hasr ve tazyike mübaĢeretle boğaz içinde

halen Anadolu Hisarı namıyla maruf olan Güzelce Hisar inĢa olundu. Ancak Rum

Kayseri Emanuel Palasologous derun-ı Ģehirde bir Ġslam mahallesi ihdasıyla cami-i

Ģerif bina ve kadı ve imam nasb ve tayin ve icra-yı ahkam-ı Ģer„i-i mubin kılınmak

(sayfa 112) ve nam-ı padiĢahiye hutbe okutmak Ģartıyla ve taraf-ı hümayuna ve

hasetten vezir-i „azam Ali PaĢa‟ya ağır hedaya takdimiyle musalaha niyazında

bulunmakla ve zaten kendisi Osmanlı perverdegan ve hulusu ranendenolmakla veziri

azamın Ģefaati üzerine niyazı ve cizyesi kabul buyruldu. Muahharen Ankara

vakasının intaç eylediği fetret hengamında mezkur cami-i Ģerif tahrip ve ahali-i

Ġslamiye Ģehirden ihraç ve tebiid edilmiĢtir.

2.22. Yıldırım Gazi‟nin Fütuhat-ı Ahiresi

798‟den 800 tarihine kadar Selanik‟ten Teselya üzerine sevk sipah olunarak

Tırhala ve Atina semtleri pamal fürus yağma ve Anadolu‟da dahi Divriği ve Kemah

ve Malatya ve Behisni tarikleri TimurtaĢ PaĢa himmetiyle averde-i dest istila oldu.

2.23. Timurleng‟in Zuhuru ve Esbab-ı Muharebe

Tarihinde nam bırakan küberayı zalime-i fatihandan Tatar Han‟ı Timurleng

sekizinci karn-ı hicrinin nısf-ı ahirine doğru Semerkant taraflarında zuhur edip bir

Ģiddet ve suret-i harikulade ile Tataristan-ı kebir ve Harezm ve Ġran ve Bağdat

ülkelerini ve Moskova‟ya kadar Rus memalikini ve Ganj hududuna doğru

Hindistan‟ı pazde-i heyul istila ve geçtiği yerlerde garet ve taraç ve yağma ve tahrip

ile nam-ı dehĢet etsamını ibka eyleyerek 802 senesi Gürcistan‟ın teshirinden sonra

serhad-ı Osmaniyye karib Karabağ sahralarında ordu kurmuĢ idi. (sayfa 113)

Memleketleri Timurleng eline geçen Bağdat Hakimi Sultan Ahmet Celayir ile

Tebriz Hükümdarı Karakoyunlu Kara Yusuf Bey [1]

[1] Tebriz‟de Sultan-ı İlhaniye münkariz olarak Karakoyunlu Türkmenleri

said taht-ı İclal olmuşlar idi ki Kara Yusuf Bey onlardandır.}

Bargahbazid Haniye ve Bayezid Han‟ın zabt ettiği Kastamonu ve Germiyan

ve Aydın ve MenteĢe kıtalarının beyleri dahi Timurleng nezdine iltica ile tarafını

yek-diğeriyle cenk ve harbe teĢvik iva eylemekte olduklarından Timurleng Ahmet

Celayir‟in kendisine teslimini ve Germiyan ve Kastamonu hakimlerinin ve sair

bakiye-i ümera-yı Selçukiyye‟nin hükümet-i kadimelerine iclasını talep edip bu

hususata dair tarafeynden birkaç kere muharreret ve seferen gidip geldi. Selatin-i

Osmaniyye o ana kadar hiçbir hükümdardan mütehakkimane muamele görmemiĢ

olmakla Timur‟un teklifat-ı muzırane ve amiranesi Bayezid Han‟ın infial ve hiddetini

müstecip olarak yazdığı cevapnameler [2]

[2]Birinci cevapnamesi Ya eyühhe‟l-kelbi‟l-ukuri‟l-mevsûm bi‟t-temıyyuz

hitabıyla başlamıştı.(Feridun Bey Münşeatına nazar oluna) (sayfa 114)

muatebat-ı Ģeddide ile malamal idi ve sefera-yı Timur dahi nezd-i Sultanî‟de pek

riayet görmemiĢ idi.

ĠĢte bunlardan dolayı Timurleng 803 senesi evailinde baĢında bulunan yüz

binlerle haĢerat ile hudud-u Osmaniyye‟yi geçip Sivas Kalesi‟ni zabt ve esasından

tahrip ve ahalisini katliam eyledi.

Melik-i Mısır mukaddema Timur‟un elçisini tahkir etmiĢ olduğundan

Timurleng‟in Sivas‟ı aldıktan sonra mülk-ü müĢarünileyhten ahz-ı sar için Suriye‟ye

doğru yürüyüp yer götürmez askeriyle Halep ve ġam mamurelerini [1] teshir ve

bilad-ı Suriye‟yi adet-i müstemiresi vecihle yağma ve tahrip eyledi. ġam‟dan Melik-i

Mısır‟ı takibe itina etmeyerek ve Sultan Ahmet Celayir‟in Bağdat‟ta tekrar tesis-i

hükümette çalıĢtığını haber alarak Irak‟a doğru irhayı inan zulm ve vahĢet eyleyip

Bağdat-ı Hülagü‟ye rahmet okutacak derecede yıktı ve ondan askerini kıĢlatmak

üzere Karabağ meĢitalarına avdet etti.

Timur Sivas‟ı tahrip eylediği esnada Sultan Bayezid Han hemen cem-i sipah

ederek Bursa‟dan hudud-u Ģarkiyeye doğru sevk-i semend eylemiĢ ve Timur‟u ġam

üzerine gitmiĢ görünce Kara Yusuf‟un teĢvikiyle Erzincan üzerine hareket

buyurmuĢtu. Erzincan hakim-i Tahirtan (Tahireddin) öteden beri Timur‟un

mahmilerinden ve dergah-ı Osmaniyye huĢunet ve tondi gösterenlerden olmakla

ġehriyar hazretleri Han-ı Tatar‟a rağmen Tahirten‟in evlad-ı iyalini istirkak ve

Bursa‟ya icla eylemiĢtir ki Timur ile harbin bir sebebi de bu olmuĢtur.

Timur, Karabağ‟da iken Bayezid Han ile araları telif edilmek

[1] Timur Şam‟da İbn-i Haldun ile mülaki olmuş ve birlikte Semerkant‟a

götürmek istemiş isede „alame-i müşarünileyh muvafakat etmemiştir. (sayfa 115)

üzere bazı teĢebbüsat daha icra olunduysada Timur‟un velev cüz‟i olsun esaf-ı

metalibi tarafına gidilmek Yıldırım Bayezid gibi bir ġehriyar-ı refi‟ü-l kadrin celadet

ve azametine dokunacağından iltihap etmek üzere olan Ģerare-i harbi itka etmek

gayr-ı kabil idi.

2.24.Muharebe-i MeĢhure-i Ankara (804)

Timur maiyetinde dört oğlu ve beĢ hafidi ve yirmi kadar hükümdar

bulunduğu halde hudud-i Osmaniyye‟yi geçti Sultan Bayezid ise yolunu kesmek

üzere evvelce Tokat‟ta azimetle derbentleri tutuğundan Timur Tokat yolundan

saparak Kayseri‟ye tarikiyle Ankara‟ya vasıl oldu ve su menbalarını zabt ile bazı

derelerin yollarını dahi çevirdi. Ardı sıra mevkib-i hümayun dahi yetiĢerek iki ordu

Ankara garbında karĢılaĢtılar.

Mübalağadan kat‟i nazar Timur‟un ordusunda iki yüz bin ve Sultan Bayezid

ordusunda yüzbin cengaver var idi ve tarafeyn Asya ve Avrupa‟nın en malum ve en

mahir ümera ve zabitanının kumandaları tahtında rub-u meskunu avaze-i

celadetleriyle tir tir titretmiĢ Ģecaattan mürekkeb idi. Maiyet-i hümayunda beĢ

ġehzade (Emir Süleyman ve Ġsa ve Musa ve Mustafa ve Mehmet Çelebiler) ve Veziri

„Azam Ali PaĢa ve Yeniçeri Ağası [1] Hasan Ağa ve TimurtaĢ PaĢa ve oğulları ve

Koca Gazi

[1] Yeniçeri ağalığı asr-ı Selim Han evvelde Sekban Başı Bal Yemez Osman

ağanın katlinden sonra ihdas olunduğuna ve ol zamana kadar ocağın ağalarına

Sekban başı denildiğine dair bir rivayet dahi vardır. (sayfa 116)

Evrenos Bey ve Nimet Bey ve Rumeli Beylerbeyi Firuz Bey ve SubaĢı Ayna

Bey ve Malkoç Bey ve Mukbil ve Balaban Beylerle beraber sekiz bin Sırp askeri ile

Lazari (Las oğlu) hazır idiler.

DüĢmanın kesretine mebni meydan muharebesinden sarf-ı nazarla medahil ve

maharic-i tarik ve muabir-i bend etmek ve düĢmanın zehair ve varidatını kesmek ve

Ģebhun ve baskınlarla taciz ederek yormak tedbiri bazı ümera tarafından dermiyan

edildi isede ordu-yu hümayun susuzluktan naĢi giriftar-ı ızdırap olduğundan naçar

harbe karar verilip 804 senesi Zilhicce‟sinin on dokuzuncu Cuma günü naire-i kıtal

dehĢet sar iĢtial oldu. Yıldırım Han Hazretleri sarf-ı nakdine-i himmet ve gayret

buyurmuĢ ve Rumeli askeri dahi Ģecaat ve metanette PadiĢah Hazretlerine peyrev

olmuĢ isede Aydın ve Saruhan ve MenteĢe ve Germiyan asakir-i kılet-ı zaman

sebebiyle Saltanat-ı Osmaniyye‟ye ubudiyet-i rasiha hasıl edemediklerine mebni eski

beylerini Timur tarafında görünce ordu-yu hümayunu terk ile o tarafa ilhak istediler.

Bu hal zaten nısf-ı derecesinde olan kuvve-i Osmaniyye‟yi lerzenan ederek bais-i

tefrik ve inhizam oldu. Büyük ġehzade Emir Süleyman beraberinde Vezir-iazam ve

Yeniçeri Ağası ve Sırp Kralı öldüğü halde ihtiyar Tarık firar edip firak-ı saire dahi

tarumar ve periĢan ve her biri bir yana girizan oldu ve ümera-yı ġehzadegani

kurtarmak kaydına düĢtü. Ancak PadiĢah Hazretleri (sayfa 117) maiyetlerindeki

pek az havass-ı bendeganıyla bir tepe üzerine çıkıp ve teklifi firar edenleri der edip

akĢama kadar Ģîr zeban gibi pay-ı sebat üzere hemelat-ı düĢmana mukavemet eyledi.

Ne çare ki hükm-ü kader yerini bulacağından o akĢam kendileri ve ġehzade Musa

Çelebi ve TimurtaĢ PaĢa ve oğlu Ali Bey ve Minnet Bey ve Firuz Bey ve sair bazı

dilaveran-ı desti a‟daya esir ve TimurtaĢ PaĢazade YahĢi Bey gibi nice fedakarlar

Ģehid oldu.

Tarafeyni muharebenin hal ve Ģan-ı nazarı itibara aldığı taktirde iĢbu Ankara

Muharebesi sahaif-i tevarih-i umumide bir nakĢ-ı hunin bırakan devahi-i müthiĢe ve

vekayi-i azimeden maduttur [1]. Müverrihin esbab-ı

[1] Evvel mareke-i minaya ve mühlike-i ber ayade bir vecihle harp ve kıtal ve

cenk ve cidal olmuştur ki kad hame-i müstakim el kame zir baradasında dal ve lisan-ı

seri‟ü-l beyan tabirinde lal-ı vekilin hayal-ı tasavurunda bi mecaldir. İzdiham-ı nas

mucib-i ihtibas enfas olup tas-ı eflak bim-i inşikak ile pür hüras olmuştur. Nefiri

deliran düşmangir ve nare-i şîran arase-i darugir tir ve kûs sadasına münzam olup

saday-ı sadamet alatı kital ve niday-ı mühib‟i-l edayı dellal fena ve zeval kube-i

gerdun gerdane ğulğule ve küre-i arza zelzele bırakıp sefaret-i sıhamı müstetbi ziban

avru-i hisam oldu. Gubar-ı nebert çark kuburi bir vecihle pürkerd etmiş idi ki dide-i

hurşide kararıp temaşayı suret-i cenkten kaldığından muğber ve sehil-i esban

tundenan-ı dilaveran ile gûş-i asiman kerr olmuş idi. Evvel mareke-i rezim güya bir

meclis-i bezm idi ki sakii ecel idare-i cam hamam etmekle Deliran-ı mareke-i iltiham

sermest olup akdahı küfah ile kamet-i ervah-ı temayil eylemeye başlamış idi. Siplab-ı

dem nice Dilaveri sabitkademi adem-i vadisine saldı ve tünbad-ı hamle-i deliran ile

ateşi kital bir vecih üzere iştial buldu ki heft huvan-ı Rüstem, hiz-i itibardan kaldı.

Melaike-i acal kabz-ı ervaha şöyle istical ederlerdi ki cevher-i ruh kalıb-ı cisimde

iraz-ı mütecedidetü‟l-emsal gibi zaman-ı saniye kalmak muhal idi. (sayfa 118)

“Ta cihan resm-i destberd nihad

Destberd-i çinin nedaret yad”

Evvel-i yevm-i hari tavil ve ruz-ı ateşi efruz derunsuz pürüveylide nice azizler zelil ve

nice bahadırlar kaid-i mevtrah fenaya delil olup hud ve muhfer ve ser ve evser ile

arase-i kital malamal ve ruy-ı rüzûmgah hun-ı sıpahginehah ile al oldu. Bir vecihle

cenk ve cidal oldu ki çapıksuvar-ı meydan-ı asiman tosun ablak, gerdane merdane

var-ı suvar-ı evvelden onun manend-i muharebe ve öyle koşuş ve müdaraba görmüş

değildi.(Tacı‟t-Tevarih)

hezimet-i Osmaniyan‟dan olmak üzere nakl ve irad ederler ki Yıldırım Han

Hazretleri erkan-ı devletin reyleri hilafına olarak Timur ile harbe kıyam eyledikleri

gibi muzafferiyat-ı sabıkaları fetretlerinde olan Timur ve gururu tezyid ve bazı güne

ihtiĢam ve hevaya meyl ve inhimanları vezaif-i askeriyeyi tenkis eylemiĢ olduğundan

tavaif-i askeriyenin aba ve ecdatlarına olan kemal-ı itikat ve itimatları zail ve zuzaya

zuhuru ve Orduyu Hümayunda Sırp askerinin huzuru gibi halkça teĢaum olunan bazı

alamet halattan naĢi emniyet-i kalbiyeleri münkesir ve mütezelzil olarak ve yeni feth

olunan memalik ahalisi layıkıyla isyana merak yevm-i Ankara‟da fedakarane harp

olunamadı.

100

2.25. Sultan Bayezid‟in Ġrtihalı (14 ġaban 805)

Timurleng (sayfa 119) Sultan Bayezid‟e Ģan ve rütbelerine layık derecede

hüsn-ü muamele ve ihtiram ile mürarat-ı esareti tatırmamaya ve hatta iade-i

saltanatları müvaidiyle tedip hatır-ı münkesirlerine çalıĢmıĢ isede alem-i cevalanene

müsaid bulmayan Yıldırım kayd-ı tazyike tahammül edemeyerek sekiz ay sonra

AkĢehir‟de terk-i dar-ı fena buyurmuĢtur (Rahmetullahualeyh). Demir kafes hikayesi

esnay-ı seyr u seferde rakip oldukları kafesli taht-ı revandan galat olduğunda sıfat-ı

müverrihin yekzıban ittifakıdır.

ġehriyar-ı celil alma sertab-ıserrah hazretleri eazım-ı gaziyan ve efahim-i

müluk Osmaniyan‟dan olup on üç sene süren zaman-ı saltanatında gayet parlak

fütuhat ve gazavat ile tevsii memleket ve telmii Ģükuve devlete muvafık olduğu gibi

ati için dahi büyük ümitler tevlid eylemiĢ ve surat-ı hareket ve Ģiddet-i savlet ile

Yıldırım lakabına istihkakını bi‟d-defaat ispat etmiĢtir. Ne fayda ki Timur “siper

saika gibi tarik-i istilasına denilerek ol ateĢpare-i celadet-i yok yere mahv olup

gitmiĢtir.”

2.26. Fezleke-i Bab ve MünakaĢa-i Vukuat

Balada beyan olunduğu üzere Devlet-i Aliye-i Osmaniyye bidayeti zuhurunda

emsalı olan emaretlere nisbeten pek büyük görünmez iken yüz sene zarfında Anadolu

Ģube-i ceziresini kamilen ve Rumeliyi garben Helen‟in selasil-i cibalına kadar istila

ve Eflak Hakimini ve Sırp Kralını ve Rum Kayserini cizye güzar etmekle beraber

Anadolu‟ca ümmülfesad olan Karaman Hükümetini imha etmesi (sayfa 120) ve

dahilen dahi kavanin ve tanzimat hasene ihdasıyla mebani-i satvet ve siyasetine

resanet ve istihkam vererek ferceyab-ıbıruz ve itila olması bir takım esbab-ı suriye ve

maneviden neĢet etmeyin bervech-i ati Ģerh ve beyanına ibtidar olunur: Evvelen

mehd-i zuhuru Devlet-i zaife-i Kıyasere serhadında olmakla müsaede-i muvakıe-i

seyf-i cihad ve celadetine ve kuvve-i inbisatiyesine güzel bir cevelengah açmıĢ ve

etraf ve eknafta bulunan Selçukiyye emaretleri dahilen takviye-i istiklal umuruyla

meĢgul olduklarından terakkiyatı Osmaniyye‟yi tasvip Ģöyle dursun Karesi ve

Ġsfendiyar hükümetleri gibi müsaede-i mevkiyeden behrememend olanlar bile ne

müĢkilat-ı istirkabiye ikaına ve ne gazavat-ı Osmaniyye‟ye iĢtiraka muktedir

101

olabildiklerinden nihal-ı Devlet-i Ali‟ye bostan-ı azimet ve iclalde ferih ve

fühûrneĢvünema bulmuĢtur.

Saniyen PadiĢahan Al-i Osman eyyedehümüllahuteala ilaahir‟i-d devran

ahkamı Ģeri-i Ģerife kemal-i mutaveet mesleğinden ser mu inhiraf etmeyip ve

devletlerini sair tavaif-i müluk misillü tagallüp ve tecebbür veya veli nimette serkeĢi

ve ihanet tarik na hemvarına götürmeyip daire-i meĢruiyet içinde teĢkil ve teyid

eylediklerinden böyle tevazi ve hulus-u muamele ile müzahir tevfik‟i-z zülcelal ve

bani-i mebani-i Ģevket ve iclal oldular ve beĢ altı asırdan beri memleket

mahrusalarında zuhur eden erbab-ı kıyam ve huruç üzerine daima zafer buldular.

Salisen ulema ve füzelaya riayet ve ihtiram ve ümera ve erbab-ı Seyfe

(sayfa 121) mana ve madetten iltifat ve ikram ve tafahus umur memlekette ikdamları

hasebiyle büyük bir teveccüh-ü ammeye nail olarak astan devletleri mecmu-u fühûl

ve ilam olup uğurlarına hiç kimse mahasıl vas ve istidaatını deriğ etmemiĢ ve bu

ahvalden naĢi yevmen fi yevmen artmakta olan hidam-ı bargah saltanatlarından her

biri uhdesine terettüp eden vazife-i fedayilin derecesinde bir himmet ile ifa

eylediklerinden teyid ve teĢyid bina-yı devlete el birliğiyle ve kemal-ı heves ve

ciddiyetle say olunmuĢtur.

Rabian Cemiyet-i Osmaniyye sair emarat-ı Selçukiyye misillü vehn-i piri ile

çökmüĢ bir binanın köhne azasından olmayıp uruk ve asabında cevelan eden hun-i

Ģebab ve kuvve-i namiyesinde mevcud olan istidad-ı fevkalade hasebiyle

beynelakran ser nemayı tayin ve tehir olarak az müddet zarfında cümlesini bel

eylemiĢtir.

ĠĢte bu sayede vatanından cüda olarak Anadolu yaylalarında kendilerine ve

devab ve mevaĢilerine maiĢetgah bulmak için tebdil-i mekandan hali olmayan

sahibsiz ve küçük bir aĢiret yaveri Tevfik bari ile 699 senesi Söğüt havalisinde bir

ufak hükümet teĢkil eylemiĢ ve yirmi yedi sene sonra Bursa‟yı teshir ile “Hayme-i

Bedeviyet-i Kasr-ı Hazriyete” tebdil ettiğinden sonra temiz (sayfa 122) ve

ehemmiyet kesb etmekle Orhan Gazi eknafı mülukuyle akran derecesinde muhaberat

ve müraselatta baĢlamıĢtır. [1]

102

[1]Ümera-yı Selçukiyye ile muhaberelerinden başka Orhan Gazi İznik fethini

Canik Han‟a tebşir etmiş ve Acem Şah‟ı Şeyh Hasan Celayir‟i Şeyh Hasan çobanı

bozduğu ifadesini havi Orhan Gazi‟ye muhabbetname göndermiştir.

(Feridun Bey münşeatına nazar oluna)

Anadolu‟nun yalnız Marmara denizi yalıları ġark Ġmparatorluğuna tabi olup

kıtaat-ı sairesi hükümat-ı Ġslamiye tasarufatında bulunduğu cihetle sarf-ı Anadolu‟ca

tevsi KiĢvereçalıĢmıĢ Devlet-i Osmaniyye için tezyid-i itibar-ı siyasiyye çendan

hadim olmayacağı gibi Avrupa Devletleri adadına girmeyince revnak ve irtifa ahirini

iktisab edemeyeceğinden 758‟de ġehzade Süleyman PaĢa himmetiyle Avrupa‟da

feth-i bab istila ve 768‟de Edirne Ģehri Rumeli tahtgahı ittihaz olunarak resm-i gaza

ve cihad “Kemayenbeği” icra ve ifa olundu. Hacı Ġlbeyi‟nin Sırpsındığı Ģebhunu ve

Hüdavendigar Ģehit hazretlerinin Kosova gazve-i küberası (791) Rumeli hakimiyetini

temin ve Yıldırım Han‟ın Niğbolu muzafferiyeti (798) Avrupa fütuhatı ümitlerini

tersin eyleyip Saltanat-ı Osmaniyye beynelmüluku‟l-Ġslamiye mezid-i Ģan ve Ģeref

ihrazıyla mübeccel ve münecceli ve her canipten tebrik ve tehniyeler ve hayır hahan

tariklerinden dua ve senalarla rayet zafer ayet-i muteber ve muteli oldu. (sayfa 123)

Mesai-i cihadiyeye vesail-i siyasiye dahi teĢrik olunup bir taraftan top ve

tufanın misillü alat-ı nariye ve sair edavatı harbiye ihzar ve ibda ve diğer taraftan

devĢirme ve tımar usulleri gibi idare-i askeriye ve mülkiyece tensikat-ı hakimane

vuzu ve ihtira olunmuĢ ve hukuk-u ibad mesele-i mühimesi ehil ve adil kadılara tevdi

kılınarak PadiĢahan hazeratı dahi kendi nefislerini mahzur Ģeri-i münifde efrad-ı

münzelesinden yüksek ve mütesena tutmamıĢ ve emval-ı genaimden husule gelen

servet ile cami ve medrese ve mektep ve yol ve köprü ve hamam ve han ve

kervansaray ve imaret misillü nice hayrat ve müberat tesis olunarak serapa

memleket-i mahrusanın imarına çalıĢılmıĢ ve müluk-u mütecavere ile münasebette

hukuk-u düvel kavaidi gözetilerek ve mamafih devletin muhhabet-i müktesebesi dahi

gösterilerek hele bazılarıyla akd olunan karabet-i müsaherette menfaat-ı mülk asla

unutulmamıĢ velhasıl kafe-i levazım terki ve memleketleri kemayetbaği taharri ve

istihsal edilmiĢtir.

103

Ancak bu ĢaĢa-i kemal içinde müverrih-i zî fünun Ġbn-i Haldun‟un tebai-i

düvel hakkında vaz eylediği kavanin-i nazariye hükmünce inhitat-ı hafi alayimi

lemean ediyordu. ġöyle ki Sultan Bayezid Han‟ın hidemat-ı harbiyesi fevkalade ve

müstemlekat ve gazavat-ı eslafından ziyade olup Rumeli bilad ve hükümatı baĢtan

baĢabazuyı iktidarında zebun ve saltanatı birkaç sene daha mümted olsa

Kostantiniye‟ (sayfa 124) ninde hakkından gelineceği maznun ve Anadolu‟da

tavaif-i müluk elinde dağınık ve periĢan olan anasır-ı adide-i Ġslamiyye‟ye pür-kâr

himmetiyle bir merkez-i kuvve-i içtima-i husule gelerek esdikayı hanedanları karir‟üluyun

isede pir tumturak olan iĢbu fütuhat ve icraat azgın bir dıreht-ı nameyvedar

gibi zaif isticale duçar idi. Zira eslaf-ı kiramı zamanında ki fikr-i teeni-i gurur

kamrani ile biraz tedeni-i bulduğundan memalik-i müstevliyenin merkeze ısınmasına

ve muhkem revabıt-ı inkıyadiye ile bağlanması lüzumu kadar itina olunamayıp

tundinan (tondinan) bir at ortalığı ürküterek ve önüne geleni yıkıp devirerek

hareketine ve koĢmasına nasıl meydan açarsa seyf-i istilayı Osmanî dahi o yolda bir

sürat ve Ģiddet-i harikulade ile önüne çıkan mevanii ziru zeber eyleyerek cevelanane

müsait yerler açmıĢ idi. Bu surat ve Ģidette harikuladelik mevcut fakat kuvvet-i

devam mevkut idi.

Diğer taraftan Ġbn-i Haldun‟un kavlince aslı bais tenezzülü umum olan ahval

ki servet-i genaim ile terefüh ve teneüm mevsimi iriĢip muharib-i itisam olan saka ve

sufe sıhhati ve salabet-i kadimeye cayigir olmak ve ahlak-i umumiyeye birdenbire

halel gelmektir, hasbülmevsim bu halat asar-ı ser nemayı zuhur oldu. Tacı‟t-

Tevarih‟te tafsil olunduğu üzere fidye-i necat olarak Sırp kralının haremserayı

izdivacı hümayuna kabul ettirdiği hemĢiresi meğer Ģive-i füsunkara (sayfa 125)

nesiyle PadiĢah hazretlerini „iyĢ ve nûĢa alıĢtırıp ve vezir-i azam Ali PaĢa ki yakını

vefata kadar cari olan darat ve zaratın muhteriidir. Zevk ve sefaya müptela bir adam

olduğundan evliya-yı umur devleti kendine uydurup bir aralık memurin vezaif-i

mevkulesinde kayıtsızlık izharıyla hilaf-ı rıza-yı Âli harekat-ı nasezaya muteseddi

olmuĢlar idi. Bereket versin mahrum-u hümayun olan füzelanın ve hasetten sehr

ġehriyarı Emir Buhari hazretlerinin [1] ihtarat-ı hayr hahaneleriyle çar çabuk bu

uygunsuzluğun önü alınmıĢ ve zalime-i kuzattan seksen kadarı emr-i PadiĢahî ile

104

haps ve tedip ve bîvecih para almak usulünün ref ve meniyle mahkemelerce ilam

harçları ve son rüsum-u tayin ve tahdid edilmiĢ idi.

Bu haller gerçi pek az müddet sürdü isede salabet-i milliyemizin nesim-i hava

ile mütezelzil olduğunu meĢur ve meslekte böyle tebeddül surii vukuu saltanat-ı

seniye-i müeyede için zarar ve hatarı mucip idi. ĠĢte Ankara muharebesi bu hakaiki

bitemamiha izhar ile Ġbn-i Haldun‟un kaide-i nazariyesine bir delil daha irad etmiĢ ve

kakt-ı süven-i Yezdan-ı Osmanlı ocağının ihyasına müteallik ve erzan buyrulmayın

hakim-i zi fünunun kanun-u nazariyesini bozmayada birinci misal olmuĢtur.

[1] Müşarünileyh 832 senesi Bursa‟da zuhur eden taun-u azimede irtihal-ı

dar u beka eden ve Bursalılarca Emir Sultan lakabıyla zebanzed olan zat-ı şeriftir.

(sayfa 126)

2.27. Ankara Muharebesi‟nin Netaici

Yevm-i Ankara‟da Sultan Bayezid Han‟ın esaretiyle sahipsiz kalan ordu-yu

Osmanî darmadağın olup ġehzadegan birer tarafa savuĢarak Timur‟un Ģerrinden

ihtifa veya Saltanat-ı mevruse-i pederi iddia eder olmuĢlar idi.

Timurleng bozgunluğu müteakip taraf taraf ümera ve sıpah irsaliyle

ġehzadeganı takip ettirdiyse de yalnız Musa Çelebi bulunarak diğerleri ele

geçirilmedi. Büyük ġehzade Emir Süleyman takibe memur olan hafidi ve evlat ve

ahvadı meyanında en sevgilisi olan Mehmet ġahEmir MüĢarünileyhin Rumeli‟ye

mürurundan sonra Marmara kıyılarına yetiĢebilip fakat Bursa‟da bulabildiği hazine-i

hümayunu be bizzat Timurleng dahi Kütahya‟ya gelerek orada muddahar olan

TimurtaĢ PaĢa hazain ve firesini [1] zapt ve istisal ve her tarafa dağılmıĢ olan

garetkıran-ı Tatar genaimiyle memlu birer hazine-i servet olan sair kasabat-ı

Osmaniyyeyi viraneye döndürerek yağma ve hasar-ı mertebe-i kemale isal eylediler.

Timur muamelatında daima sureti haktan görünür ve Saltanat-ı Osmaniyye

misillü mücahit bir devleti rehnedar etmek caiz olmadığını ve Yıldırım Han

hazretlerinin namelerinde tahrir eylediği tahkirattan

105

[1] Bu kadar mal cem edeceğine leşker tertip ederek velinimetine hizmet

lazım iken tegafül ve tekasül eylediğinden dolayı Timurtaş Paşa‟nın müzahir asap

Timurî olduğu tarihlerimizde mervidir. (sayfa 127)

dolayı maatteessüf mecbur harp ve kıtal olduğunu ve mamafih kendisini taht-ı

saltanatlarına iade etmek ehem-ı müham-ı siyasiyeden bulunduğunu itirafıyla avd-ı

latife ile padiĢah hazretlerini oyalar ve ġehzadegan hazeratını dahi mekatip ve

hedaya ile taltif eyler ve mukaddime-i sefer ve hareketi nehip ve garet olduğu halde

hile-i Ģeriyeye tevafukken güya mal-ı eman tahsiliyle iktifa eder ve Yıldırım Han

tarafından def ve tard edilen tavaif-i mülukun süzüĢlerine ve göz yaĢlarına

dayanılmadığından bunları yine yerlerine oturtmak mukteza-yı Ģefkat ve merhamettir

der idi. [1]

Bu sözlerin hepsi caali olduğunu ve ahs-ı amali devlet-i aliyeyi zaif düĢürmek

idüğünü revĢ-ı hal ve kendi icra-i ati ispat ider. Çünkü Sultan Bayezid Han

hazretlerini Saltanat kadimelerine iade etmek niyeti samimi olmadığı gibi

ġehzadeganene ayrı ayrı iltifatname yazması dahi aralarındaki nifakı idame etmek

maksadına mebni olduğu meydandadır. Mal-ı eman tahsiliyle iktifa değil her tarafa

çil yavrusu gibi dağıttığı Hune-i Tatar Anadolu diyarında taĢ taĢ üstünde kalmamak

Ģartıyla icra-yı zulm ve talan

[1] Timurleng Bursa‟da mahpus olan Karaman oğlu Mehmet Bey‟i Konya

Hükümetine ve Germiyan zade Yakup Bey‟i Kütahya ve Saruhan oğlu Hızır Şah Beyi

Manisa Hükümetlerine ve Aydın oğlu Canid Beyi ve İsfendiyar Beyi dahi Hükümeti

Kadimelerine isad ve ikad eylemiştir. (sayfa 128)

ve iĢal ateĢ hüsran eylediler. Tavaif-i müluk hükümetgah kadimelerine isal ve ikad-ı

hususu dahi Atî için Anadoluca gavail-i azime ihdas ve ihzarından ve Ģecere-i

Osmaniyye‟nin neĢvu nemasına bir çok mevani-i ikaından baĢka bir fikre müstenid

değil idi.

Timur‟un denizi geçmek adeti olmadığından Rumeli kıtasına tasallut etmeyip

hata Rum Kayseri tarafından gönderilen birkaç parça hedayaya kanaat eyledi fakat

Anadoluca elinden gelen mezalim ve tahribatı icrada kusur etmeyip Eğridir Gölü

içindeki Ata kalesinin metanetine ve Ġzmir limanında Cenevizlerin inĢa eyledikleri

106

hisarın resanetine dair huzurunda sitayiĢler iĢitmekle iktidarını izhar için iĢ bu iki

kaleyi dahi zapt etmiĢtir ki Anadoluca iki büyük vaka-i harbiyesi bunlardır. Ġzmir‟in

zapt ve garetinden sonra makar-ı hükümeti olan Semerkant‟a müteveccihen Kara

Tatar denilen taifeyi [1] müstashiben memalik-i Rum‟dan def olup gitmiĢtir (806).

Esna-yı avdetinde yüz binlerle haĢeratın güzergahı olan yerlerin ne hale gireceği

muhtaç-ı tarif değildir.

[1] İşbu Kara Tatar taifesi Cengizîlerden olup Sivas ve Kayseri taraflarında

haymenişin idiler Yıldırım Han hazretleri yalnız sefer vukuunda hizmet-i askeriyede

bulunmak üzere bunları tekalif-i divaniyeden mafu etmekle ve mürur-u zaman ile

bunlar çoğalıp mütegalibe haline gelmişler idi. Timur her ne sebebe mebni ise

bunları beraber götürdü ki diyar-ı Rum‟da olan ef‟alinin hayırlısı var ise oda budur.

(sayfa 129)

2.28. Ankara Muharebesi‟nin Netaic-i Ber Vech-i Ati Üç Maddeye

Ayrılır:

Evvelen Zulme-i Tatar memalik ve sia-i Osmaniyye‟yi baĢtanbaĢa nehip ve

yağma ederek ol kiĢver-i mamurede dikili ağaç bırakmadılar.

Saniyen Memleketleri kabza-i tasarruf-u Osmaniyye‟ye müntakil olan tavaif-i

müluktan Anadolu‟da bulunanlar Timur‟un inayet ve ihsanına uğrayarak ve

Rumeli‟de bulunanlar dahi ahval-ı teĢettüt-ü devletten istifade eyleyerek istiklal-ı

kadimelerini buldular ve saltanat-ı seniyeyi mülken taklil ederek elli altmıĢ sene

kadar uğraĢtırdılar.

Salisen ġehzadegan daiye-i saltanatla biri birine düĢüp zelzele-i nifak esas

devleti yerinden oynattı ki en heternakı bu idi.

Badi-i nazarda Osmanlı ocağı sönüyor gibi göründü fakat bilakis Devlet-i

Osmaniyye bu mağlubiyetten en büyük bir galebe kadar fayda görmüĢtür. Çünkü asrı

Bayezid Han‟da usul-ü idareye arız olan inhirafı veliaht-ı saltanat olan Emir

Süleyman‟ın düzeltmeye adem-i iktidarı nemayan olmuĢ ve binaenaleyh Ankara

vakası gibi bir felaket mucib-i ikaz ve intibah olmasa devletin meslek-i müstakimini

bulması müĢkül bulunmuĢ idi. Cilve-i Bari bu derd-i azim-i marizi devlete deva

107

kılmıĢ ve ümit-i necibeye kahr avretiyle lütf etmiĢtir. Nitekim mahsulatında azgınlık

görülen tarlalar bir kere pamal heyul edilir ise semeredar olur iĢte azgınlığı def ile

hükümeti eski itidal-ı hakimiyanesine çeviren bu mağlubiyettin ilcasıdır. (sayfa 130)

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

3.TARĠH-Ġ DEVLET-Ġ OSMANĠYYE IġIĞINDA KURULUġ

DÖNEMĠNE DAĠR BAZI TARTIġMALAR

3.1.Osmanlı Hanedanı‟nın Kökeni Meselesi

Osmanlı tarihçiliğinin özellikle Ankara SavaĢı (1402) sonrası Fetret Devri

diye nitelendirdiğimiz dönemden itibaren kendini göstermesi ve II. Bayezid

zamanında geliĢme göstermesi kayda değerdir. Yine, dinsel meĢr„u-i iddiaların, 16.

yüzyıl ve sonrasında Ġran/Safevi tehlikesi sürecinde, vurgulanması da dikkatte

alınması ve göz önünde bulundurulması gereken bir durumdur. Özelikle Türkiye

Cumhuriyeti‟nin kuruluĢ yıllarında tarihin ve doğal olarak tarihi iddiaların yeri ve

önemi artmaktadır. Bu iddia gelecekle ilgili projelerin hazırlanması, hedeflerin

belirlenmesi veya onların teorik arka planlarının oluĢturulmasının bir sonucu olarak

algılanabilir. Kısacası, kritik dönemlerde, var olan meselelerin çözülmesi ya da

geçiĢtirilmesi için tarihe müracaat edildiği gözlenmektedir.

Tarihî olayları anlamak onları anlamlandırabilmek ve kendi dönemleri içinde

değerlendirebilmek için o dönemin telif kaynaklarına müracaat etmek ve onlardan

faydalanmak gerekir. Zira ana kaynak olarak kabul ettiğimiz bu telif eserler kendi

dönemleri için çok büyük bir önem arz etmektedir. Bu bilgileri bir araya getirip ilim

dünyasına sunmak yorucu ve titiz bir çalıĢmayı gerektirmektedir. Osmanlı Devleti

13. yüzyıl‟da Bizans-Selçuklu sınırında ortaya çıkmıĢ olan bir Türkmen Beyliğidir.

Nasıl bir dünya imparatorluğu haline gelmiĢtir. Bu bağlamda Osmanlı

Ġmparatorluğunun Türk imparatorluğu olup olmadığı ve Onları 600 yıl boyunca

ayakta tutan etkenler nelerdir?”195 gibi sorular önemli ve araĢtırılagelen sorulardır.

Osmanlı Devleti kuruluĢu meselesi, kaynak yetersizliği sebebiyle üzerinde pek çok

düĢünürün/tarihçinin değiĢik sonuçlara vardığı bir proplem olarak görülebilir. Osman

195 Halil Ġnalcık, Doğu Batı/Makaleler-I-, Doğu Batı Yay., Ankara 2016, s. 115.

109

Gazi‟den Fatih dönemine kadarki yılların “ihtilaflı” dönem olarak adlandırılmasının

sebebi, kaynakların yetersizliğidir.196

Osmanlı Devleti‟nin kuruluĢ problemi ve hanedanın kökeni meselesi tam

olarak halledilmiĢ değildir. Osmanlı kronikleri yani ilk dönem tarihçilerinin hikayeci

-olağanüstü ve tabiatüstü- anlatım tarzları ve Batılı tarihçilerin konuyu her yönüyle

ele alma noktalarındaki eksik yaklaĢımları konunun açığa çıkmasını veya

halledilmesinin önündeki engellerdir.197

Osmanlı Ġmparatorluğunun kuruluĢu hakkındaki araĢtırmaların yetersizliği,

Osmanlı hanedanının kökeni hakkında bizi neticeye varma konusunda zora

sokmaktadır. Böylece etnografya, dinler tarihi, hukuk tarihi, iktisat tarihi kısacası

maddi ve manevi tarih ile alakalı birçok esas mesele vardır ki, bunlar hakkında geniĢ

ve kapsamlı bir dokümantasyona ihtiyaç vardır. Diğer taraftan Anadolu dıĢındaki dıĢ

geliĢmeleri de göz önünde bulundurmak gerekir.

Osmanlıların Anadolu‟ya geldikleri zamanki aĢiret devirleri ile devletin

kurulduğu ilk zamanlara ait tarihler tam ilmî bir Ģekilde açıklığa kavuĢmuĢ değildir.

Bu döneme ait eserler sonradan kaleme alındığı için bazı hususlarda kesin hükümlere

varmak için yeni tetkiklerin sonuçlarını beklemek lazımdır.198

3.2. Kay-Kayı Meselesi

Osmanlıların Moğol olduğunu ileri süren tarihçilerin dayandığı temel

dayanaklardan biri, Osmanlıların Kay‟lara dayandığıdır. P. Wittek,“Osmanlı

hanedanının Kayılara mensubiyeti hakkındaki saray ananesinin, II. Murat devrinde

uydurulduğunu” ısrar ile müdafaa etmiĢtir. Diğer taraftan Türk tarihinin önemli

tarihçilerinden Z. V. Togan‟ın; J.Marguardt tarafından ileri sürülen ve diğer Batılı

tarihçilerce kabul gören Osmanlı Devleti‟nin Kay=Kayı denkliğini/eĢitliğinin bazı

yeni deliller ile destekleyerek kabul etmesi ikinci bir görüĢ olarak ele alınabilir.199

Fahriye Arık yaptığı çalıĢma ile “Orhan Gazi‟den Fatih‟e kadar Osmanlı sikkeleri

196 Vedat Turgut, “Osman Gazi‟nin Kimliği Meselesi ve Cihanşümûl Bir Devlete İsminin Verilmesinin

Sebepleri Üzerine” Akademik Ġncelemer Dergisi, C. 11, S. 1, Bilecik 2016, s. 83 (83-120).

197 Mehmet Fuat Köprülü, Osmanlı İmparatorluğunun Kuruluşu, Alfa Yayınları, Ġstanbul 2015, s. 34.

198 Mustafa Cezar, Mufassal Osmanlı Tarihi, C. 1, TTK Yayınları, Ankara 2010 s. 33.

199 Köprülü, a.g.e., s. 34.

110

üzerinde Kayı damgasının kullanıldığını”200 ortaya koymuĢtur. Bu çalıĢma ile Kayı

damgası taĢıyan sikkelerin yalnızca II. Murat dönemine münhasır olduğu fikri

çürütülmüĢtür. Dolayısıyla Fuat Köprülü, P. Wittek nazariyesinin bir delilini geçersiz

kılıp Kay=Kayı denkliği/eĢitliği düĢüncesini veya nazariyesini çürütme çabası

içerisine girmiĢtir.

3.3. Kay Meselesi Hakkından Bazı Mülahazalar

Kay meselesi hem batılı tarihçiler hem de onların eserlerinden haberdar olan

Z. Velidi Togan gibi Türk tarihçiler tarafından ele alınmıĢ olması konuyu önemli

kılmaktadır. Bu nedenle konu hakkında bu değerlendirmeleri göz önünde

bulundurmak gerekir:

1-Kay kabilesine mensup köleler daha onbirinci asrın baĢlarında, Gaznelilerin

saray gulamları/köleleri arasında mevcuttur. Bunların Gazneli Mahmut devrinde

önce Sebük Tegin zamanında da mevcut olduğu söylenmektedir. Hatta daha önce

Samanoğulları zamanında Safariler, Tahiriler ve Abbasiler döneminde de onların

saray ve ordularındaki Türk köleleri arasında bunların olabileceğini tahmin etmek

yanlıĢ olmasa gerektir. Demek ki hiç olmazsa 10. asır sonlarından beri, yani

Gaznelilerin ilk zamanlarından baĢlayarak bu kabileye ait köleler saraylarda

bulunmuĢtur.

2-Kay kabilesine mensup köleler yalnız güzellikleriyle değil cesaretleriyle de

Ģöhret kazanmıĢlardır. Gerek edebi metinlerin iĢaretleri, gerek “Kabusnâme”nin açık

ifadesi bunu kanıtlamaktadır.

3-Edebî ve tarihî kaynaklarda bunların daima Tatarlarla beraber

zikredilmeleri, bu iki kabilenin etnik bakımdan birbirlerine yakın olduklarına dair bir

delil olarak ileri sürülebilir.

4-Gazneliler hanedanına mensup prenslerin saray köleleri arasında, Kaylara

rastlanılması, Selçuklu köleleri arasında Kayların varlığı gibi gerekçeler delil olarak

gösterilebilir. Fuat Köprülü; KûĢkanî‟nin Horasan Oğuzlarının isyanı ile ilgili yazmıĢ

200 Köprülü, a.g.e., s. 34.

111

olduğu manzum eserde adı geçen Kayların, Sultan Sencer‟in saray köleleri arasında

yer alan Kaylar olduğunu ifade eder.201

5-Bu vesikalar ile Kay adının daima bu Ģekilde geçmesi, bu ismin

Kayığ=Kayı/Oğuz ismi ile hiçbir iliĢkisinin olmadığına delildir.

6-XI. asrın ilk yıllarında Gazne sarayında bulunan büyük alim el-Bîrunî‟nin

Kaylar hakkında verdiği bilgiler, sarayda doğrudan doğruya gördüğü kölelerden

esinlenerek kullandığı veya bunlardan hareketle ifade ettiği anlaĢılmaktadır.202

Fuat Köprülü, Osmanlıların Kaylara dayanmadığını belirtir. Oğuzların Kayı

boyuna dayandığını, Kay ile Kayıların iki farklı kabile olduğunu ifade eder. Kayların

Moğol olduğu veya Moğollara dayandığı hususu üzerinde durmamaktadır. Yani

temel amacı Kay ile Kayıların aynı olmadığı ve farklı kabileler olduğudur. Bu

nedenle bu düĢüncesini ispat etme yoluna gitmiĢtir.

3.4. Kayı Meselesi

Osmanlı Devleti, Oğuzların Kayı boyuna mensup bir aile tarafından

kurulmuĢtur.203 Abdurrahman ġeref Efendi de transkribi yapılan“Tarih-i Devlet-i

Osmaniyye” adlı eserinde Osmanlıları Oğuzların Kayı boyuna mensup olduğunu ve

menĢe olarak Oğuzların Kayı boyuna dayandığını söylüyor.204 Sayıları 400 çadır

kadar olan bu aile, Kayı boyunun tamamı değil; bu boya dayanan küçük bir

aĢirettir.205

Ahmet Cevdet PaĢa, Osmanlı Ġmparatorluğu Tarihi adlı eserinde Osmanlı

Devletini: “Türklüğe mahsus güzel sıfatlar ile yiğitlik ve dindarlığı cem etmiş güzel

bir topluluk olduğundan, fetihler yaparak genişlemiş bir devlettir. Osmanlı

sultanlarının ulu atalarının Türkistan illerinde Han ve Sultan olarak çok asil ve şanlı

201 Köprülü, a.g.e., s. 272.

202 Köprülü, a.g.e., s. 273-274.

203 Köprülü, a.g.e., s. 91.

204Abdurrahman ġeref Efendi, Tarih-i Devlet-i Osmaniyye, Karabet Matbaası, Ġstanbul 1315, s. 76.

205 Köprülü, a.g.e., s. 96.

112

bir hanedan olduğunu” belirtmiĢ fakat hangi boya dayandığına açıklık

getirmemiĢtir.206

Gibbons ve diğer bazı batılı tarihçiler Osmanlı Hanedanının aslen Türk

olmadıkları belki Moğol neslinden olabileceğini ileri sürmüĢlerdir.207 Anadolu‟ya

geldikten sonra Müslüman olduklarını iddia eder derecede ileri gitmiĢlerdir. Bu ve

benzeri iddialar çok zorlama ile yapılmıĢ değerlendirmeler olup sadece menkıbevari

anlatımlara dayandığı yerli ve yabancı bilim adamlarınca ortaya konulmuĢtur.208

Osmanlıların Oğuz Bozoklar kolunun Günhan soyundan Kayılara dayandığı, Osman

Bey ve Ertuğrul Gazi ne kadar küçük olursa olsun Kayılara mensup bir aĢirete

dayandığı belirtilmiĢtir. Hz.Adem‟e kadar dayanan Ģecerelerin varolduğu hatta Hz.

Muhammed‟ (sav) e isnad eden Ģecerelerin bile hazırlandığı bilinmektedir.209 Bu

Ģecerelerin birbirini tutmadığı dolayısıyla ilmî bir hüviyete dayanmadığı denilebilir.

Osmanlı hânedanının Kayılarla iliĢkisi hakkında çeĢitli iddialar vardır. Faruk

Sümer yaptığı çalıĢmalar ile, Ertuğrul ve Osman Beylerin idaresindeki oymağın

Oğuz/Türkmen asıllı olduğunu belirtmiĢtir. Bu düĢüncesinde yerli ve yabancı

kaynakların tam bir ittifak içinde olduklarını dile gettirmiĢtir.210 Bu düĢüncesine daha

sonra eleĢtirel yaklaĢarak, Osmanlıların Kayı boyundan geldiğine dair iddialara

temkinli yaklaĢmaktadır. Osmanlıların Kayı dıĢında baĢka bir boya dayanabileceğini

ifade etmiĢtir. Bu durum bütün bilim dünyasınca kabul görmüĢ bir meselenin

reddidir. Faruk Sümer, bu fikrini çeĢitli delilerle ispat yoluna gitmektedir. Delilerini

bizzat Osmanlı tarihinden alır. II. Murat dönemine kadar Osmanlıların Kayı boyuna

mensup olduğuna dair bir bilgi ve belgenin bulunmadığını ileri sürer.

Faruk Sümer konuyla ilgili baĢka bir delil olarak ta Osmanlı tarihçisi Yazıcıoğlu

Ali‟nin kitabını vermektedir. Faruk Sümer, Yazıcıoğlu Ali‟nin tarih yazıcılığı konusunda

tarafsız olmadığını ileri sürmektedir. II. Abdülhamit dönemine kadar Osmanlı padiĢahlarının

bunu kabul ettiğini savunur. Faruk Sümer bu iddiasına Kayı damgasının kullanılmamasını

delil olarak gösterir. Faruk Sümer, “Oğuzlar” adlı kitabında bu konu ile ilgili Ģunları ifade

206 Ahmet Cevdet PaĢa, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, C. 1, Ġlgi Kültür Sanat Yay., Ġstanbul 2011, s.

42.

207 Ahmet Akgündüz, Sait Öztürk, Bilinmeyen Osmanlı, OSAV Yayınları, Ġstanbul 1999, s. 29.

208 Akgündüz, Öztürk, a.g.e., s. 29.

209 Akgündüz, Öztürk, a.g.e., s. 29-30.

210 Faruk Sümer, “Kayı”, TDVĠA., TDV Yay., C. 25., s. 77-78.

113

etmektedir. Osmanlı hanedanının Kayı boyundan olduğunu ilk defa söyleyen müellif, eserini

II. Murat döneminde yazan ve eserini II. Murat‟a takdim eden Yazıcıoğlu Ali‟dir. Ancak

Yazıcıoğlu‟nun telif ettiği eserlere milli duyguların tesirinde kaldığını ve eserlerine ilaveler

yapan bir tarihçi olabileceğini düĢünüyoruz. Kayı boyu Oğuz elinin en asil en Ģerefli boyu

idi. Bu sebeple Osmanlı hanedanı ile Kayı boyu arasındaki münasebet bize oldukça Ģüpheli

görünmekle beraber fakat imkansız değildir.211

Yazıcıoğlu, Osman Bey‟e:

“Osman/Ertuğrul oğlusun/

Oğuz Kara-Han neslisin/

Hakk‟ın bir kemter kulusun/

İstanbul‟u aç gülzar yap”

Ģiirini söyletirse de hanedan arasında Oğuzlara ve bu boya mensup sayılmaya ancak

II. Murat (1421-1451) döneminde ehemmiyet verildiği görülür. ġimdiki bilgilerimize

göre Kayı damgası, ilk ve son defa olarak onun bazı paralarında bulunuyor. Halefleri

zamanında; silahlara, Kayı boyunun damgası bir müddet daha konulmaya devam

etmiĢtir. Fakat hanedanın mensubiyetini iddia ettiği Kayı boyunun Türkiye‟de hala

göçebe yaĢayıĢlarına devam eden oymaklarına yakın bir ilgi gösterdiği ve onlara

imtiyazlı bir muamelede bulunduğuna dair elimizde herhangi bir veri

bulunmamaktadır. Hatta Türkiye‟nin fetih ve iskan tarihinde birinci derece rol

oynadığını gördüğümüz bu boyun XV. ve XVI. yüzyıllardaki mensupları da, diğer

oymaklar gibi belki vergi memurları, sipahi ve diğerleri tarafından baskılara maruz

kalmıĢlardır. XV. ve XVI. yüzyılda kendisini lafta da olsa Oğuz elinden ve Kayı

boyundan sayan hanedanın daha sonra bunu da unuttuğu görülüyor.

BaĢlangıcını yeterli bir Ģekilde tespit edemediğimiz bir zamandan beri

EskiĢehir bölgesinde yaĢayan Karakeçili oymağının Söğüt‟teki Ertuğrul Bey‟in

türbesini her yıl ziyaret ettiği ve Ģenlikler düzenlediği söylenmektedir. Kavmî Ģuura

sahip olan II. Abdülhamid, Karakeçililerin bizzat bu ziyaretine resmî bir mahiyet

kazandırdı ve öz oymağı saydığı Karakeçili gençlerinin bulunduğu bir alay meydana

getirdi ve ona “Ertuğrul Alayı” adını verdi.

211 Faruk Sümer, “Karakeçililer”, Türkiye Diyanet Vakfı Ġslam Ansiklopedisi, TDV Yay., C. 24, s.

427-428. ; Faruk Sümer, “Kayı”, TDVĠA, TDV Yay., C. 25, s. 77-78.

114

Yine onun devrinde veya daha sonra: “Ertuğrul‟un ocağında uyandık,

şehitlerin kanlarıyla boyandık” beyti ile baĢlayan bir marĢ da bestelendi.

Abdülhamid Han, Karakeçili oymağı mensuplarını Alman imparatoruna kendi

akrabaları olarak tanıtmıĢtı. Denilebilir ki yüzyıllardan beri ilk defa bir Osmanlı

hükümdarı, asırlarca yalnız ve yardımsız bırakılmıĢ milletine/ceddine karĢı manen

sıcak bir alâka duymuĢtur.212 Faruk Sümer, Kayılar üzerinde yaptığı çalıĢmalar

çerçevesinde Osmanlı Devleti‟ni oluĢturan Türk boyunun Kayılar olmadığı ihtimali

üzerinde durmaktadır. Osmanlı devletini kuranların baĢka bir Türk boyu

olabileceğini düĢünmekte fakat buna açıklık getirmemektedir.213

Osmanlı tarihi hakkında ilk rivayetlerin YahĢi Fakih tarafından yapıldığı ve

YahĢi Fakih‟ten bahseden Osmanlı Tarihçisi de AĢıkpaĢazade‟dir. AĢıkpaĢazade

1413‟te Geyve‟de YahĢi Fakih‟le görüĢmüĢtür. YahĢi Fakih‟in Menakıb-i Âl-i

Osman eserinden, AĢıkpaĢazade bahseder. Eserin günümüze gelmemesinden

hareketle bazı araĢtırmacılar, anonim Tevarih-i Âl-i Osman‟ın YahĢi Fakih‟in eseri

olabileceğini ifade etmiĢlerdir.214

Osmanlı tarihçiliği Yazıcızade ve ġükrullah ile baĢlamadığı zira bunların

öncesinde de Osmanlılara ait eserlerin varlığı kesin olarak bilinmektedir. Bunlardan

bir tanesi Ahmedî‟dir. 1334–1410 yılları arasında yaĢayan bu ilim ve devlet adamı

Osmanlı devletinin kuruluĢunun üzerinden daha yarım asır geçmeden olayların Ģahidi

konumundadır. Bu bakımdan eseri tam anlamıyla bir ana kaynak mesabesindedir.

Osmanlılardan kısaca bahsederken hanedanın Oğuz‟a ulaĢtığını açık bir biçimde

vurgulamaktadır. AĢıkpaĢazade‟den önce Germiyanlı Tarihçi ve ġair Ahmedî,

“Ġskendername” adlı eserinde:

“Askerlerini toplayıp Gündüz Alp

Ve Ertuğrul‟la birlikte yola koyuldu

Ayrıca Gökalp ve Oğuz‟dan pek çok kişi

212 Faruk Sümer, Oğuzlar (Türkmenler) Tarihleri –Boy Teşkilatı Destanları, TDAV (Türk Dünyası

AraĢtırmaları Vakfı) , TDAV Yay., Ġstanbul 1992, 5.Baskı, s. 178-180 ;Turgut Alpınar, “Bir

Tarihçinin ardından Faruk Sümer‟in Sessiz Ölümü”, Tarih ve Toplum, Aralık 1995, S. 144, s. 43.

213 Faruk Sümer, “Kayı Boyu ve Karakeçililer” , TDTD (Türk Dünyası Tarih Dergisi) TDAV Yay.,

Ġstanbul 1989 (Ekim), S. 34, s. 4-9.

214 Söğüt‟ten İstanbul‟a-Osmanlı Devleti Kuruluşu Üzerinde Tartışmalar-, Der.: Oktay Özel ve

Mehmet Öz, Ġmge Kitabevi Yay., Ankara 2005, (2.baskı), s. 94.

115

Bu yolda onun yoldaşı olmuştu”215

Selçuklu Sultanı Alaeddin gaza yapmaya gelirken Ertuğrul diye bir karakter

Gündüz Alp denen baĢka bir karakter ve Gökalp Oğuzlarından çok kiĢi diye ifade

ediyor.216 Ertuğrul‟u biliyoruz. Gündüz Alp‟te aileden, aslında Osman Gazi‟nin

dedesinin adı. Peki Gökalp dediği kim/kimler oluyor. Bunlar Oğuzların Gökalp kolu

olabilir.217

Osmanlıların Kayı boyuna dayanmadığını manzum bir Ģekilde dile getiren ilk

Osmanlı kronikçisi AĢıkpaĢazade‟dir. 85 yıl yaĢamıĢ olan AĢıkpaĢazade bu

menkıbeleri yazma sebebini “Âl-i Osman‟ı tanıtmak içindir” der. Nitekim tarihine,

“Haza menakıb-ı Tevarih-i Âl-i Osman” sözüyle baĢlamaktadır. AĢağıdaki beyitlerde

görüleceği gibi yazar tamda “Menakıbname” türü tarih yazma geleneğinin

karakteristik özelliğine uygun bir Ģekilde dinleyenin zihninde Âl-i Osman‟la

bütünleĢmiĢ “han ve sultanlardan oluşan yetkin bir gaziler topluluğu” algısını

hedeflemiĢtir.218

AĢıkpaĢazade, Osmanlı soyunu Oğuzlara dayandırıyor fakat “Oğuz‟dan

Gökalp‟e gitdüm” diyor. Bu da Oğuz kabile jeneolojisine/soy bilimine göre bir boy

Gök Han/Alp‟ten gelirse, istese de Kayı olamaz. Çünkü Oğuzlar‟ın soy bilgisine göre

Gök Han/Alp‟ten gelen bir aile “Peçenek”, “Çepni”, “Çavuldur” ve “Bayındır”

boyundan birine dayanmalıdır.219 AĢıkpaĢazade hem Oğuzlara hem Gökalp‟e

dayandırıyor.

Devrimde olanı defter ettim,

Oğuz‟dan olan Gökalp‟e gittim,

Yazdım menakıb-ı Âl-i Osman,

Heştâd u şeş bu yıl u sedde

Gelmez hisâba anılmazı yok

215 Ahmedî, İskendernâme, Çev. Furkan Öztürk, Türkiye ĠĢ Bankası Kültür Yay., 1. Basım, Ġstanbul

2018, s. 569.

216 Hakan Erdem, https://www.youtube.com/watch?v=gR7iIm8gDWA (EriĢim Tarihi 13.02.2019)

217 Hakan Erdem, Karar Gazetesi,

https://www.karar.com/yazarlar/hakan-erdem/su-kayi-boyu-efsanesi-3302 (27.03.2019)

218 AĢıkpaĢazade, Osmanoğulları‟nın Tarihi, Çev: Kemal Yavuz ve M.A. Yekta Saraç, Koç Kitaplığı,

Ġstanbul 2003, s. 320.

219 Mustafa Cezar, Mufassal Osmanlı Tarihi, C.1, TTK Yayınları, Ankara 2010 s. 34.

116

Oğuz‟dan olan Gök Alp‟a gitdüm

220

Dolayısıyla Osmanlının ilk kroniklerinden Ahmedî ve AĢıkpaĢazade açık bir

Ģekilde Gökalp‟e dayandırıyorlar. Gökalp/han‟e dayanan bir soy Kayı olamaz.

Ġmparatorluklarda çağdaĢ ulusçuluk aranmaz. Devleti kuran hakim unsur

Türk‟tür. Osmanlı Devleti Türk Devletidir.221

Ahmet ġimĢirgil yaptığı çalıĢmalarla Osmanlıların Kayı‟dan gelmediğine

vurgu yapan Halil Ġnalcık‟ı eleĢtirmektedir. Yazara göre, Halil Ġnalcık, Oğuz

meselesine gelince kabul etmektedir. Ahmet ġimĢirgil‟e göre, Osmanlı eserlerindeki

Osmanlı – Kayı iliĢkisini ve Osmanlıların etnik yapılarına dair bilgileri, uydurma bir

menĢe siyaseti görmek yerine, unutulmaya yüz tutacak bir zamanda hanedanın

köklerinin belirlenmesi, kayda geçirilmesi ve vurgulanması olarak değerlendirmek

yerinde olacaktır.222 Cumhuriyet kurulduktan sonra okullarda ders kitabı olarak

okutulan tarih kitabında Osmanlıların Kayı meselesi veya kökeni meselesi hakkında

Ģunlar ifade edilir; 1931‟de basılan ders kitabında Osmanlı Türklerinin Anadolu‟ya

ne zaman geldikleri hâlâ ilmî bir Ģekilde ispat edilmemiĢ, Osmanlıyı tesis eden ve

sonra Osmanlı namını alan Türklerin nereden ve ne zaman Anadolu‟ya geldikleri

ilmî bir Ģekilde tespit edilmiĢ değildir. Osmanlı hükümdarlarının Oğuzlara dayandığı

bir silsile varsa da bu uydurulmuĢ bir Ģeceredir.223

Osmanlı Hanedanının kökeni meselesi hakkında tartıĢmalar devam

etmektedir. Bu bağlamda Halil Ġnalcık Ģu değerlendirmelerde bulunmuĢtur. Osmanlı

hanedanının menĢei belli değildir. Timur Cengizhan ailesinden biriyle evli olduğu

için kendini “küregen” olarak görüyor. Moğolca damat anlamına gelen Küregen;

Timur, Kazan Hanım‟ın kızıyla evlendikten sonra bu lakabı almıĢtır veya kendisine

bu lakap takılmıĢtır. Timur‟un oğlu ġahruh II.Murat‟ı küçük gördü ve ona hil‟at

gönderdi. II. Murat bu hil‟atı giydi çünkü kendisinden korkuyordu. Ġlk olarak

Osmanlıların Kayılardan geldiğini söyleyen Yazıcıoğlu Ali‟dir. Osmanlıların Büyük

Oğuzların neslinden geldiğini ve Oğuzhan-Günhan-Kayı diyerek bu Ģekilde soyunu

220 AĢıkpaĢazade Osmanoğulları‟nın Tarihi, s.320.

221 Ġlber Ortaylı, Osmanlı ve Türklük, https://www.youtube.com/watch?v=J_9vgF_VDmk

(EriĢim Tarihi 13.04.2019)

222 Ahmet ġimĢirgil, https://www.youtube.com/watch?v=AEA0GkT85ms (EriĢim Tarihi 18.03.2019)

223 Hakan Erdem, https://www.youtube.com/watch?v=gR7iIm8gDWA (EriĢim Tarihi 13.02.2019)

117

belirtiyor. Yani Timurlara karĢı siyasî bir rekabetten kaynaklı bir saikle hareket

edildiğini ve tamamen uydurulmuĢ bir hikâyeden ibaret olduğunu belirtiyor. Kayı

nazariyesi tamamen masaldır siyasî maksatla yazılmıĢtır. II. Murat döneminde

yazılmıĢtır.224

3.5. Abdurrahman ġeref Efendi‟nin “Tarih-i Devlet-i Osmaniyye”Adlı

Eserinde Osmanlı Hanedanının Kökeni Meselesi

Osmanlıların Anadolu‟ya geldikleri zamanki aĢiret devirleri ve devletin

kurulduğu ilk zamanlara ait bilgiler ve bu bilgileri veren kaynaklar hayli karıĢıktır.

Bu döneme ait yani Osmanlı Devleti‟nin kuruluĢu ile ilgili eserler sonradan kaleme

alındığı için bazı hususlarda kesin kanaate varmak zor ve ciddi çalıĢma ve tetkiklere

gereksinim duyulmaktadır.225 En eski Osmanlı kaynakları Kayıların Merv

yakınındaki Mahan Ģehrinde Süleyman ġah emrinde hayatlarını devam ettirirken,

Moğol istilası üzerine batıya göç ederek I. Alaeddin Keykubad (1219-1236)

zamanında Anadolu‟ya geldiklerini belirtmiĢlerdir. Fakat bu iddia daha sonra yapılan

çalıĢmalarla yeni kaynaklara istinat edilerek Kayıların Alparslan‟ın 1071 Malazgirt

zaferine müteakip Anadolu‟ya geldikleri ve sınır boylarına yerleĢtikleri düĢüncesi

hakim olmuĢtur.

Ahmedî, Yazıcızade Ali, Enverî, Karamanlı Mehmet PaĢa gibi Osmanlı

tarihçilerine göre Ertuğrul Gazi‟nin babası Süleyman ġah değil Gündüz Alp‟tir.226

Ertuğrul Bey‟in kardeĢi olan Dündar Bey bizzat Osman Bey tarafından atılan bir okla

öldürülmüĢtür.227 Osmanlıların soyu ve Anadolu‟ya ne zaman geldikleri hakkında

farklı görüĢler vardır. Bu görüĢleri sıralarsak:

1- Osmanlının Türk olmadığı Moğol olduğu ve Moğol “Kay” kabilesine

dayandığı,

224 Halil Ġnalcık, Osmanlıların Uydurma Soy Ağacı, Teke Tek Programı, Habertürk Tv.,

teketek@haberturk.comhttps://www.youtube.com/watch?v=lrD8x__crrQ (EriĢim Tarihi 27.02.2019)

225 Cezar, a.g.e., s. 33.

226 Cezar, a.g.e., s. 36.

227 Nicolae Jorga, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, Çeviri: Nilüfer Epçeli, Çeviri Kontrol: Kemal

Beydilli, Yeditepe Yayınevi,Ġstanbul 2009, s.160.

118

2- Osmanlıların Moğol olmadığı “Kay” ve “Kayı”ların farklı kabileler

olduğu, Kayların Moğol olduğu ve Oğuz soyundan gelen Kayılarla aynı

olmadığı,

3- Osmanlıların Türk-Moğol karıĢımı “Melez” bir kavim olduğu,

(Moğolların Türk olup olmadığı farklı bir tartıĢma konusu olup tezimizin

konusu olmadığı gibi konumuzu aĢacak bir araĢtırma gerektirmektedir.)

4- Osmanlıların Oğuzların Kayı boyuna mensup olduğu,

5- Osmanlıların Oğuzların Gökalp soyundan geldiğini ve Oğuz soy bilgisine

göre, Gökalp‟ten gelen birinin Kayı olamayacağı,

6- Osmanlıların Türk olmadığı gibi tezler öne sürülmüĢtür.

Bütün bu tezler ıĢığında Abdurrahman ġeref Efendi‟nin bugün de resmî tarih

anlayıĢının esasını oluĢturan Kayı düĢüncesini esas almıĢ olduğunu görüyoruz.Yazar,

Osmanlıların Tatarların baskısından Maveraü‟n-nehir‟den Ġran‟a yerleĢtiğini daha

sonra Cengiz Han‟ın saldırısına karĢılık Anadolu‟ya firar ettiklerini belirtmiĢtir.

BaĢta Ahlat‟a daha sonra Erzincan‟a yerleĢmiĢler. Reisi Süleyman ġah ibn-i Kaya

Alp kazaen Fırat nehrine düĢerek irtihal-i dar-ı ahiret eylemiĢtir.228

3.6.Osmanlı Kökeni Hakkında Genel Bir Değerlendirme

Osmanlı Hanedanının kökeninin Kayılara dayandığı görüĢü/tezi 20. yüzyılın

baĢlarına kadar kabul görmüĢ bir düĢüncedir. Ġlk defa Alman Bilgin J. Marguardt

Osmanlıların Moğollardan geldiğini belirtmiĢtir. Bazı Avrupalı tarihçiler de bu fikri

desteklemiĢtir. Fuat Köprülü bu fikri yaptığı araĢtırmalarla çürütme yoluna gitmiĢtir.

Daha sonra Halil Ġnalcık Osmanlıların Kayılardan olmadığını belirterek tekrar bu

konuyu ilim dünyasınca tartıĢma konusu yapmıĢtır. Yazıcıoğlu Ali, devlet ve ilim

adamı ġükrullah, Ġdris-i Bitlisî, Hoca Sadeddin ve Abdurrahman ġeref Efendi

Osmanlıların Kayılara mensup olduğunu bildirmiĢlerdir. Onların bu görüĢleri bazı

tarihçilerce, Osmanlı Devleti siyaseti perçinleme gayesi taĢıdığı için böyle bir iddiayı

ortaya atmıĢlardır.

II. Murat, o dönem gittikçe yoğunlaĢan Moğol etkisini kırmak ve diğer

Türkmen beylikleriyle olan irtibatı kuvvetlendirmek için Oğuz Türkmen geleneğini

228 Abdurrahman ġeref, Tarih-i Devlet-i Osmaniyye, C. 1, Karabet Matbaası, Ġstanbul 1315, s. 76.

119

ön plana çıkardığı ve Osmanlıyı Oğuzların Kayı boyuna dayandırdığını belirtme

yoluna gitmiĢtir.229 II. Murat dönemi tarihçilerinden Yazıcıoğlu Ali ve ġükrullah,

Osmanlıların Kayılara dayandığını belirtmiĢ ve Timurluların Ankara SavaĢı ile

Osmanlıyı yenilgiye uğratması ve Fetret Devri diye nitelendirilen bunalımlı yılların

yaĢanması Kayı boyu meselesinin gündeme gelmesinde önemli bir etken olmuĢtur.230

Osmanlıların kuruluĢu hakkında bilgi veren Osmanlı kronikçileri; Ahmedî, AĢık

PaĢazade, Mehmet NeĢri, Oruç Bey, Yazıcızade Ali, ġükrullah, Ruhî, Hoca Sadeddin

ve Abdurrahman ġeref Efendi gibi tarihçiler eserlerini kaleme alırken, Anadolu‟da

Anadolu Selçuklu Devleti‟nin bırakmıĢ olduğu boĢluğu göz önünde bulundurarak

konuyu ele almıĢ büyüyen bir devlet olan Osmanlıdan bahsetmiĢlerdir.

Oğuz Han ile Mete Han‟ın aynı kiĢiler olduğu fikri ise kabul görmemiĢ ve

önemli tarihçiler tarafından reddedilmiĢtir. Osmanlılardan bahseden bütün Osmanlı

kronikçileri Osmanlıları Oğuzlara dayandırmıĢ ve bu konuda ittifak etmiĢlerdir.

ġükrullah, Behçetü‟t-tevarih adlı eserinde Sultan Murat nesebi, Oğuz oğlu

Gökalp‟e dayanır diyor. AĢıkpaĢazade Tevarih-i Âl-i Osmanî adlı eserde Oğuz Han-

Gökalp-Karahan- yoluyla Yafes‟e ve oradan Nuh (as) a kadar dayandırıyor. Oruç

Bey Oğuz neslindendir ve inançları sağlamdır der. Ġdris-i Bitlisî HeĢt BehiĢt adlı

eserinde; “ecdad-ı izam cennet mekan olan mücahidler babası Osman Bey‟in doğum

yeri ve makamı çıkış yeri Türkistan ve Turan zemini idi. Onların silsileleri Oğuz Han

ve Kayı Han‟a ulaşır.” Ayrıca Ruhî Çelebi, Lütfü PaĢa ve Karamanî Mehmet PaĢa

dönemin kıymetli tarihçi devlet adamı ve ilim adamları da Osmanlı hanedanının

Oğuzların Kayı boyuna mensubiyetini açık bir Ģekilde ifade etmiĢlerdir. Enverî‟nin

Osmanlıları ululamak için ileri sürdüğü Osmanlı hanedanının seyyidlik meselesi ve

Gibbons‟un Osmanlıları Moğollara dayandırma ve Kaylardan sayma nazariyeleri

Fuat Köprülü tarafından mukni derecede reddedilmiĢ olup ilim adamlarının

istifadesine sunulmuĢtur.

Halil Ġnalcık ise Osmanlıların Türk olmadığını Karakeçililere dayandığını,

Karakeçililerin ise KürtleĢmiĢ bir topluluk olduklarını ifade etmiĢtir.

229 Feridun M. Emecen, İlk Osmanlılar ve Batı Anadolu Beylikleri Dünyası, Ġstanbul 2001, s. 155.

230 M.Ali Kılıçbay, Osmanlı Kuruluşunun Efsanevi Yanı, Osmanlı Devletinin Kuruluşu Efsaneler ve

Gerçekler, Ankara 1999, s. 26-27.

120

Netice olarak, Osmanlıların Türk olmadığı ve Moğol olduğu, Moğolların Kay

kabilesine dayandığı, Moğol-Türk karıĢımı bir ırk olduğu, Oğuzlara dayandığı,

Oğuzların Kayı boyuna dayandığı, Oğuzların Gökalp koluna dayandığı gibi çok

farklı tezler öne sürülmüĢtür. Her bir tezin savunucuları ve bunları çürütüp aksini

iddia etmeye çalıĢan tarihçilerin olduğunu konu anlatılırken Ģahit olunmuĢtur.

Kaynakların sıhhat dereceleri göz önüne alındığında döneme en yakın kaynakların en

sıhhatli kaynaklar olduğu anlayıĢından hareketle, Enverî ve AĢıkpaĢazade tarihlerinin

Osmanlı soyunu veya kökenini Oğuzların Gökalp koluna dayandırdığı görülmüĢtür.

Gökalp‟e dayanan bir aile Oğuz soy kütüğüne göre Kayı olamaz. ÇağdaĢ tarihçiler

bu konuda genelde Kayılar hakkında hemfikirdirler. Yusuf Hakan Erdem ise Enverî,

AĢıkpaĢazade ve Mehmet NeĢrî gibi Osmanlı kronikçilerini referans alıp Osmanlıları

Gökalp‟e dayandırırken, Kayı düĢüncesine karĢı çıkmaktadır. Halil Ġnalcık ise son

dönem çalıĢmalarında Osmanlıların Türk olmadığı tezini öne sürmektedir.

3.7. Ankara SavaĢı (1402)

Ankara SavaĢı henüz teĢekkül halindeki Osmanlı Devleti‟nin devletleĢme ve

kendi bölgesinde emperyal bir güç olma sürecinin adeta test edilmesidir. Bu savaĢın

neticesinde devletin henüz bu olgunluğa eriĢemediği anlaĢılmıĢtır. Bundan ziyade

siyasi Ģartların Osmanlı‟nın doğuyu ele geçirmeye hazır olmadığını göstermiĢtir.

Nitekim bu olaydan sonra devlet dağılma tehlikesi göstermiĢ, Ģehzadelerin her biri

hakim oldukları bölgede iktidar savaĢına giriĢmiĢtir.231 Eski matbu beylikler ise

nisbeten bağımsızlaĢmıĢlardır. ĠĢte bu süreci baĢlatan nedenlere kabaca bakıldığında

kaynakların Ģunları ileri sürdüğü görülmektedir;

1- Ġki hükümdarın Ģahsiyetlerinden kaynaklanan nedenler,

2- Anadolu beylerinin Timur‟a sığınıp onu Yıldırım Bayezid‟e karĢı

kıĢkırtması,

3- Erzincan hükümdarı Mutahharten/Taharten‟in Timur‟a, Yıldırım Bayezid‟i

Ģikâyet etmesi,

231 Yusuf Halaçoğlu, “Ankara Savaşı”, TDVĠA, TDV Yay., C. 3, Ġstanbul 1991, s. 210-211.

121

4- Rumeli Beylerbeyi Hoca Firuz‟un Yıldırım Bayezid‟i Timur üzerine

yürümeye teĢvik etmesi,

5- Karakoyunlu Kara Yusuf‟un Yıldırım Bayezid‟i Timur‟a karĢı

kıĢkırtması232

Osmanlı kronik yazarlarından ÂĢıkpaĢazâde:

“İki kötrüm sebeb oldı fesada

Ve hem iblis safâ verür hasede

Hased odına yandı Rûm u Şam gör

Ne işler işledür oldı şurada

Ve gerçe bu o sânı„ masnu„ıdur

Sebeb bu iki kötrümdür burada

Bularun uyduğı nefs ü havâdur

Âşıkî sen var uyma bu garada”233

diyerek anlaĢmazlığın tüm sorumluluğunu iki hükümdarın Ģahsiyetlerine yüklemiĢtir.

Olayı fesada bağlayarak iki hükümdarı da bu noktada eleĢtirmiĢtir. Rûhî Çelebi‟ye

göre, iki hükümdarın düĢmanlığında sorumluluk “heman yürümek gerek diyicek…”

padiĢahı inandıran Rumeli Beylerbeyi Hoca Firuz ve zahiren sadakat, batınen adavet

eden Mutahharten/Taharten‟indir.234

Hadîdî de Anadolu beylerinin Timur‟a sığınıp Yıldırım Bayezid‟i Ģikâyet ve

Timur‟u tahrik etmelerini Ģu Ģekilde anlatır;

“Bu begler kim Temür-leng‟e irişdi

Elin öpdi vü ayağına düşdi…

Bize zulm itdi gâyet Yıldırım Hân

Koyup tahtı vü bahtı kurtarup cân…

Olasın biz za‟îfün dest-gîri

232 Cezar, a.g.e.,s. 194-195.

233 ÂĢıkpaĢazâde, Tevarih-i Ali Osman, s.145.

234Rûhî Çelebi: “Rûhî Tarihi-Oxford Nüshası-Değerlendirme, Metnin Yeni Harflere Çevirisi”,

Belgeler, YaĢar Yücel - Halil Erdoğan Cengiz, XIV, S.18, TTK Yay., 1989-1992, s.398.

122

Ki sensin rub‟-i meskûnun emîri”

235

NeĢrî, çatıĢmanın nedenini Anadolu beyliklerinin zaptı, bu beylerin ve

Mutahharten/Taharten‟in Timur‟a sığınarak onu Anadolu üzerine yürümeye tahrik

etmeleri olarak gösterir. NeĢrî burada bir ayrıntı ortaya koyarak en çok tahrik edenin

Mutahharten/Taharten ve Germiyanoğlu olduğunu ifade eder.236

3.7.1. Timur‟un Ortaya ÇıkıĢı

Yaptığı savaĢlarda hiç yenilgi yüzü görmeyen ve “Sâhip-Kırân” ünvanı ile

anılan ve tarihin sayılı cihangirlerinden kabul edilen ve göçebe fâtihlerin sonuncusu

olan Emir Timur‟un hayatının ilk yıllarına ait fazla bilgimiz yoktur.237“İyi bir asker

ve strateji ustası olarak yetişen”,238 bir ayağının sakat olmasından dolayı Osmanlı

tarihlerinde “tezyif”239 manasında Timurleng/Timurlenk veya aynı manaya gelen

Aksak Timur240 diye bilinen Timur Ġmparatorluğunun kurucusu 25 ġâban 736‟da (8

Nisan 1336), on iki hayvanlı Türk takvimine göre Sıçan yılında KeĢ ġehri (ġehr-i

sebz) yakınlarındaki Hoca Ilgar köyünde dünyaya geldi. Babası yöredeki Barlas

kabilesinin emîri Turagay, annesi Tekina Hatun‟dur.

Timur doğduğu sırada Çağatay Hanlığı çökmeye yüz tutmuĢtu ve hâkimiyet

Cengiz Han soyundan gelen hanlardan çok, kabile reislerinin elinde bulunuyordu.

Batı Çağatay ulusunda beylik, Barlaslar ve Celâyirlilerin elinden çıkıp

Karaunasların241 eline geçmiĢti. Ġlk defa 1360 yılında adından söz edilen Timur,

Çağataylar ve Moğollar arasındaki çatıĢmalara katıldı, sık sık saf değiĢtirdi. Yararı

dokunacağını ümit ettiği kimselerle akrabalık bağları kurdu. Kendine müttefikler

sağlamak suretiyle on yıllık mücadeleden sonra Mâverâünnehir‟e hâkim olarak

Semerkant‟ta tahta oturdu (9 Nisan 1370).

235 Hadîdî, Tevârih-i Âl-i Osman, Haz. Necdet Öztürk, Edebiyat Fakültesi Basımevi, Ġstanbul 1991,

s.126.

236 Mehmet NeĢrî, Cihannüma (Osmanlı Tarihi 1288-1485), Haz. :Necdet Öztürk, Ġstanbul 2008,

s.155.

237 Tarkan Suçıkar, “XV-XVII. Yüzyıl Osmanlı Kaynaklarında Yıldırım Bayezid ve Timur Algısı”

(Yüksek Lisans Tezi) Ġstanbul 2014, s. 44.

238 Murat Yılmaz, “Bizans Kaynaklarına Göre Ankara Savaşı,” Uluslararası Sosyal AraĢtırmalar

Dergisi, C. 11, S. 60, s. 460-481.

239Bir Ģeyi küçültmek isteme, değersiz göstermeye çalıĢma, biriyle ya da bir Ģeyle alay etme, eğlenme.

240 Ġ. Hakkı UzunçarĢılı, Büyük Osmanlı Tarihi, 1.Cilt, 7. Baskı,TTK Yay., Ankara 1995, s.301.

241Ġtibarı olmayan, melez ve karıĢık bir ırk.

123

Onun baĢarısının en önemli sebebi bölgede kabileler arasındaki mücadeleler

ve ciddi bir rakibinin bulunmaması idi. Kendisinin “Aksak”, “Lenk”-“Leng” diye

anılması da bu mücadele döneminde sağ kolu ve sağ bacağından yaralanmasından

dolayıdır.242 Bu yaranın izini ömür boyu yaĢadı ve Aksak Timur anlamına gelen

Timurleng lakabını almıĢtır.243 Kendisi de bir Türk olan, emir Kazan‟ın emrine girdi

ve kızı ile evlendi. ġiva-Buhara arasında ki çöl, yıllarca sığınağı oldu. Bir seferinde

bir ayağı ağır yara alınca Timur, bu yaranın izini ömür boyu yaĢadı. Bir tarafının tam

sağlam olmayıĢından hareketle kendisine Timurleng veya aynı anlama gelen Aksak

Timur lakabı verilmiĢtir. Bu dönemde Maveraünnehir‟de Cengiz ailesinden

Çağataylar hüküm sürmekte idi. Timur bu iktidar döneminde Belh emiri oldu ve

sınırlarını geniĢletmeye baĢladı. Faaliyetleri sonucunda da Han derecesine kadar

yükseldi.

Bölge halkının, Cengiz ailesine mensup olanlardan baĢkasına itaat

etmeyeceklerini bildiği için Moğol soyundan olan Çağatay hanını tanıyarak onun

adına sikke bastırdı. Timur‟un karĢısına üç büyük Türk devleti dikilmiĢti. Doğu

Avrupa‟ya hakim olan Altınordu Ġmparatoru ToktamıĢ Han, Osmanlı Devleti ve

Memluklerdir. Bu üçlü Timur‟a karĢı bir ittifak düĢündülerse de ittifakları sadece

müzakere safhasında kalmıĢtır. Timur‟un en korkunç rakibi Altınordu devletiydi.244

Devletin hanları olan Orus ve ToktamıĢ Han‟la epey uğraĢmıĢ, Altınordu devletini

yenmiĢtir. Timur‟un ilk baĢarısı Altınordu devletini yenmesi oldu. Amacı Asya‟da

hüküm süren, Cengiz ve Hülagu gibi Pakistan‟dan, Fırat‟a kadar olan yerleri

hâkimiyeti altına almaktı.

Timur 7 yıl içinde Ġran‟ı hakimiyeti altına aldı (1378). Daha sonra Irak-ı

Acem ve Irak-ı Arab‟ı ele geçirdi. 1392 yılında Esterabad‟a saldırdı. Timur‟un

sarayında sadece Türkçe konuĢulur ve Türkçe yazılırdı. Cengiz Han‟ın “Yasa” adlı

kanun kitabı Kur‟an-ı Kerim‟den yüce tutulur ve onunla amel edilirdi.245 Tarihe çok

meraklı olan Timur‟un Ġbn-i Haldun‟la görüĢtüğü, ondan tarih dersleri dinlediği

rivayet edilir. Timur‟un, Ġbn-i Haldun‟un tarafsız anlatımını beğendiği ifade

242 Ġsmail Aka, “Timur”, TDV Ġslam Ansiklopedisi, TDV Yayınları, Ġstanbul 2012, C. 41, s. 173-177.

243 Jorga, a.g.e., s. 281-282.

244 Ġ. Hakkı UzunçarĢılı, Büyük Osmanlı Tarihi, C. 1, 7. Baskı,TTK Yay., Ankara 1995, s. 301.

245 Jorga, a.g.e., s. 284.

124

edilmiĢtir.246 Timur‟un baĢarılarının arkasında bir çok neden bulunmaktadır. Arap

tarihçilere göre bu nedenlerden bazıları; zeki, ciddi ve otoriter olması, kafasına

koyduğu bir iĢi kesinlikle yerine getirmesi, emrinin kesinlikle yerine getirilmesini

istemesi, emrine muhalefet edenin kanını mubah görmesi ve böylece Ģahsiyetinin

zedelenmesine asla izin vermemesidir.247 Bağdat‟taki Celayir hükümdarı Sultan

Ahmed‟i ülkeyi terk etmeye ve Mısır Memluk Sultanı Berkuk‟a sığınmaya mecbur

etti (1393). Fakat Sultan Ahmed, Timur‟un ülkesine dönmesini fırsat bilerek Memluk

hükümdarının yardımıyla yeniden hükümdar oldu. Timur daha sonra Hindistan‟a

sefer düzenleyerek Kuzey Hindistan‟ı fethetti. Bu seferden dönünce tekrar Bağdat‟a

saldırıp orayı ele geçirdi. Bunun üzerine Sultan Ahmet kendisine tabi olan

Karakoyunlu hükümdarı Kara Yusuf‟la birlikte Suriye‟ye geçtiler daha sonra da

Anadolu‟ya gelerek Yıldırım Bayezid‟e sığındılar.

3.7.2. Timur ile Yıldırım Bayezid‟in KarĢılaĢması

Ankara SavaĢı meydana gelmeden önce (1402), Timur‟la Yıldırım Bayezid

arasında mektuplaĢmaların olduğundan tarihî kaynaklar hemfikirdirler. Çoğu

kaynaklar, bu mektupların metinlerini hiç vermeden savaĢın gidiĢatını anlatmıĢ,

bazıları da herhangi bir mektuptan birer paragraf almakla yetinmiĢlerdir.

Abdurrahman DaĢ, bu mektuplardan dördünü bir arada bulup tercüme etmiĢtir.248

Abdurrahman DaĢ yaptığı araĢtırmalar ile mektupların Türkçe tercümelerine249

ulaĢmıĢ ve bunları transkribe etmiĢtir. Timur tarafından dört mektup gönderildiğini

ve Bayezid‟in bu mektuplara cevap vermiĢ olduğu belirtilmiĢtir.250 Yıldırım Bayezid;

Sultan Ahmet‟e Kütahya, Kara Yusuf ve adamlarına da Kayseri ve Aksaray‟ı dirlik

olarak verdi. Timur‟un bu iki düĢmanının Yıldırım Bayezid tarafından bu Ģekilde

246 Mustafa AkkuĢ, Ġzzetullah Zeki, “Timur‟un Sarayında Yetişen Tarihçilerin Timur Hakkındaki

Görüşlerinin Değerlendirilmesi,” Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 20, S. 3,

Aralık 2018, s. 150.(149-163).

247 Musa ġamil Yüksel, “Arap Kaynaklarına Göre Timur ve Din,” Tarih Ġncelemeleri Dergisi, C.

XXIII, S. 1, s. 247(239-258).

248 Abdurrahman DaĢ, “Ankara Savaşı Öncesi Timur ile Yıldırım Bayezid‟in Mektuplaşmaları,”

Selçuk Üniversitesi Türkiyat AraĢtırmaları Dergisi (Uluslararası Hakemli Dergi), S. 15, 2004, s. 142

(141-167).

249 Hoca Sadeddin Efendi, Münşeât ve Mükâtabât-ı Sultaniye, Koyunoğlu Kütüphanesi nr. 13435,

varak 103a-117b.

250 GeniĢ bilgi için Abdurrahman DaĢ‟ın, “Ankara Savaşı Öncesi Timur ile Yıldırım Bayezid‟in

Mektuplaşmaları” adlı makalesine bakılabilir.

125

himaye edilmesi Timur‟u kızdırmıĢtır. SavaĢ için bahane arayan Timur için bu

durum, harp etme sebebi olmuĢtur. Timur, Yıldırım Bayezid‟e bir mektup gönderip,

Sultan Ahmet ile Kara Yusuf‟un kendisine teslim edilmesini veya öldürülmelerini

veya hiç olmasa Osmanlı ülkesinden kovulmalarını talep etmiĢtir. Aksi halde

harekete geçeceğini kendisine bildirmiĢtir.

Yıldırım Bayezid, buna olumsuz cevap vererek, savaĢa hazır olduğunu

bildirmiĢtir. Artık iki hükümdar arasındaki harp ve savaĢ kaçınılmaz olmuĢtur.

Yıldırım Bayezid‟in devlet adamlarının bir kısmı, Sultan Ahmet ile Kara Yusuf‟un

Timur‟a teslim edilmesinin isabetli bir karar olabileceğini ifade etmiĢlerdir.

Timur‟un mektuplarının sık sık gelmesi üzerine durumdan Ģüphelenen Kara Yusuf,

kaçmaya karar vermiĢtir. Timur ise adamlarıyla bulunduğu yerleri yağmaladıktan

sonra ġam üzerinden Bağdat‟a gelmiĢ, Osmanlılara güçlük çıkarmak ve onları zor

durumda bırakmak maksadıyla Sivas Kayseri ve Malatya taraflarındaki Moğol

istilasında arta kalan yerleri tarumar etmiĢtir. Kadı Burhaneddin‟in bertaraf

edilmesinden sonra Osmanlılara tabi olarak göçebe bir yaĢam süren Tatarları

Osmanlı Devleti aleyhine kıĢkırtarak onların Osmanlıya karĢı harekete geçmeye

teĢvik yoluna gitmiĢtir.

Timur, 1400 yılında Azerbaycan‟da kıĢladığı sırada Erzincan emiri

Mutaharten, Timur‟a gidip ona itaatini arz etti. Timur, Mutahharten‟e kendisine

bağlılık bildirdiği için tabiiyet alameti olarak tuğ, bayrak, hil‟at, külah ve kemer

verdi. Bunun üzerine Yıldırım Bayezid Mutahharten‟e vergisini göndermesini emir

buyurdu. Mutahharten, vergiyi göndermediği gibi durumu hemen Timur‟a rapor

ederek kendisine bildirmiĢtir. Timur, Sultan Bayezid‟e tehdit ve nasihat içeren bir

mektup göndererek Osmanlı hükümdarını bilgilendirdi. Yıldırım Bayezid‟in bu

mektuba cevabı çok sert oldu. Seninle ne zamandan beri savaĢmak isterdim, Ģimdi bu

niyetimi gerçekleĢtirmeye azmettim, sen gelmezsen ben gelirim; dedi.251 Ahmet

Vefik PaĢa‟nın Fezleke-i Tarih-i Osmanî adlı eserinde, Erzincan Emiri Mutahharten,

“Kürt Taharettin” diye geçmektedir.252

251 Joseph Von Hammer, Osmanlı Tarihi, C. I, (çev. Mehmet Ata, sad. Abdulkadir Karahan), Kapı

Yay., Ġstanbul 1991, s. 62-64.

252Ahmet Vefik PaĢa, Fezleke-i Tarih-i Osmanî, Yayına Haz.:ġakir Babacan, Boğaziçi Yayınları,

Ġstanbul 2011, s. 75.

126

3.7.3. Timur‟un Sivas‟ı ĠĢgali

Timur Sivas üzerine yürümeden önce Sivas Emiri Kadı Burhaneddin‟e elçi

yoluyla mektup gönderip itaatini istemiĢ buna karĢılık Sivas Emiri Kadı

Burhaneddin, elçileri öldürüp kafalarını kesmiĢ ve onları Memluk ve Osmanlıya

göndermiĢtir.253 Timur, Akkoyunlu hükümdarı Kara Yülük Osman Bey‟in talep ve

teĢvikiyle Erzurum üzerinden hızlı bir Ģekilde Sivas‟a yürüdü. Kendisine Akkoyunlu

hükümdarı Kara Yülük ile Erzincan Bey‟i Mutahharten rehberlik ediyordu. Sivas

valisi ġehzade Süleyman Çelebi ile Emir Kara Yusuf, Timur kuvvetlerinin sayıca

fazla oluĢlarını duyarak çekilmiĢlerdi. Süleyman Çelebi Ģehrin müdafaasını

Malkoçoğlu Mustafa Bey‟e bırakmıĢtı. Yıldırım Bayezid, Timur‟un ordusuna baskı

yapmak ve onları psikolojik olarak olumsuz etkilemek üzere oğlu Mehmet Çelebi ile

Anadolu Beylerbeyi Kara TimurtaĢ komutalarında mühim bir kuvvet gönderdi ise de

bunu önceden haber alan Timur, daha evvel davranarak, onların karĢısına üstün bir

kuvvet göndererek, Osmanlı ordusunu hezimete uğratmıĢ ve bütün o yerleri yağma

edip asıl orduya kavuĢmalarını engelemiĢtir.

Timur, Sivas‟ın surlarının etrafına muhasara aletleri yerleĢtirip Ģehri baskı

altında tuttu, diğer taraftan duvarlarda lağımlar açtırdı. Osmanlı askerleri, hücum

edenlere karĢı olağanüstü bir mukavemet gösteriyordu. Buna rağmen Sivas, Timur‟a

karĢı ancak 18 gün dayanabildi. Nihayet Ģehir duvarlarının çökmekte olduğunu gören

Mustafa Bey, teslim olmaya karar verdi ve Timur‟un huzuruna gelerek bu durumu

kendisine bildirdi. Timur, gerek kendisine, gerek Ģehir halkına eman verdi ve

kimsenin kanının akıtılmayacağına dair söz verdi. Bunun üzerine Ģehir teslim olunca,

Timur Hristiyanların esir edilmelerini ve Müslümanlardan da canlarına karĢılık eman

malı alınmasını emretti. Sayısı dört bin kadar olan Ģehir müdafilerini, sözünde

durmanın veya verdiği sözü tutmanın bir gereğiymiĢ gibi kanlarını dökmeyerek, diri

diri toprağa gömdürttü. Bu Ģekilde sözünde durduğunu göstermek istemiĢtir.254

Timur, bayındır bir Ģehir olan Sivas‟ı harabeye çevirdikten sonra, Ģehir

halkından bir kısmını memleketine götürdü; bunlar arasında çok sayıda genç kız

253 Ġbni ArabĢah, Acaibu‟l Makdur (Bozkırdan Gelen Bela), Çev. D. Ahsen Batur, Selenge Yayınları,

Ġstanbul 2012, s. 154-157.

254 Ziya Nur Aksun, Osmanlı Tarihi, Ötüken Yay., Ġstanbul 1994, s. 81-82

127

olduğu söyleniyor. Hatta kendisini Kur‟an-ı Kerim ve Kelime-i Tevhitle karĢılamaya

gelen çocukları ordusunun süvarilerinin atlarının altında çiğnetmiĢ olduğu rivayet

edilmiĢtir.255 Timur, Sivas‟ı müdafaa eden Mustafa Bey‟i serbest bırakarak,

gördüklerini ve yaĢadıklarını efendisine anlatmasını kendisine tembih etmiĢtir.

3.7.4. Malatya‟nın Alınması

Yıldırım Bayezid Malatya‟yı Türkmenlerden almıĢtır. Behisni‟yi de

Türkmenlerden almıĢtır. Divriği‟yi Kürtlerden almıĢtır. Bayezid buraları ve diğer

Anadolu beyliklerinin topraklarına hükmedince, hükmettiği yerlerin beyleri Timur‟a

sığınmıĢtır.256 Timur‟un Sivas‟ı muhasarası esnasında, Elbistan Türkmenlerinin

(Dulkadiroğulları), surlar etrafında piyade muharebeleri yapmaları nedeniyle, atlarını

meraya bırakmıĢ olan Timur askerlerine baskın düzenleyerek sahrada bırakılmıĢ

Timur ordusuna ait atları önlerine katıp yurtlarına götürdüğü ve bu durumun Timur

ordusu için Elbistan‟a sefer düzenlemek için bir sebep teĢkil ettiğini; bunun üzerine

Timur, Sivas‟tan hareketle Elbistan‟a yürüdüğü ve oğlu ġahruh‟u öncü olarak

gönderdiği rivayet edilir.257

DüĢmanın yaklaĢtığını haber alan Türkmenler Elbistan‟dan çıkarak dağlara

sığınmıĢlardır. ġahruh bunları takip ederek, bir miktarını öldürerek hayvanlarını zapt

ettiyse de, kalanlar veya kaçmayı baĢaranlar sarp ve geçilmez yerlere

sığındıklarından onları takip edememiĢtir. Timur ordusu Elbistan Ģehrini

yağmalayarak ve havalisine büyük zayiatlar verdirerek oradan Malatya üzerine

yürümüĢtür. Malatya Ģehri çok karĢı koyamadan teslim olmuĢtur. ġehrin Hristiyanları

esir edilerek ve Müslümanlarında canlarına karĢılık eman malı alınarak halka

dokunulmamıĢtır.258

3.7.5. Osmanlı PadiĢahının Ahvali

Timur; Yıldırım Bayezid‟in memleketlerini yağma ve tahrip ediyor, yöre

halkına zayiat verdirerek onları öldürüyor, halkın karĢı koyma cesaretlerini kırarak

255 Cezar, a.g.e., ;Aksun, a.g.e., s. 81-82

256Aşıkpaşaoğlu Tarihi, Atsız, MEB Basımevi, Ġstanbul 1992, s. 66.,

257 Ġsmail Aka, “Şâhruh”, TDV Ġslam Ansiklopedisi, TDV Yay., C. 38, Ġstanbul 2010, s. 293-295.

258 Cezar, a.g.e., s. 186.

128

onları ümitsizliğe sevk ediyordu. Böyle davranarak rakip gördüğü Yıldırım Bayezid‟i

üzerine saldırtmaya çabalıyordu. Hâlbuki hazırlığı olmayan ve Timur‟un aniden

Sivas‟a geldiğini haber alan Yıldırım Bayezid, Rumeli ve Anadolu‟da kendi

hâkimiyeti altında olan yerlere haber salarak kuvvetlerini toplamaya giriĢmiĢtir. O,

Timurleng‟in Sivas‟tan sonra Kayseri veya Tokat‟a yürüyeceğini düĢünerek böylece

Batı Anadolu‟ya gelinceye kadar birçok sağlam kale ve ele geçirilmesi zor ve zaman

alınacak yerlerin olduğunu bu durumun kendisine zaman kazandıracağını

düĢünüyordu. Kendisinin de bu durumdan istifade ederek bütün kuvvetlerini rahat bir

Ģekilde toplayabileceğini hesap ediyordu.259

Timur, her gittiği yeri bir iki gün ya da daha kısa süre içinde zapturapt altına

almaya baĢlamıĢ fakat Sivas müdafaasının uzun sürmesi ve bu durumun Timur‟u

zora sokması Timur‟u taktik değiĢtirmeye yöneltmiĢtir. Timur, Yıldırım Bayezid‟in

kendi üzerine gelmesinin daha sağlıklı bir yöntem olduğunu düĢünmüĢ ve dolayısıyla

bu metodu uygulama çabasına girmiĢtir. Aslında Timur‟un Bağdat‟ı iĢgalinden sonra

doğudan gelmekte olan tehlikeyi fark eden Sivas hükümdarı Kadı Burhaneddin

Ahmet, Osmanlı ve Mısır hükümdarlarına baĢvurup durumun vahametini anlatmaya

çalıĢmıĢ ve Timur‟a karĢı ittifak yoluna gidilmesi gerekliliğini ifade etmiĢtir.

Osmanlı ve Mısır hükümdarları Sivas hükümdarına güvenmediklerinden onun ittifak

önerisini önemsememiĢ ve fazla dikkate almamıĢlardır.

Kadı Burhaneddin‟in ölümünden sonra Sivas, Malatya ve Divriği çevrelerine

hakim olan Osmanlı Devleti Timur‟un ilk ve öncelikli hedefiydi.260 Bundan dolayı

Yıldırım Bayezid vezirlerinden birini Mısır‟a göndererek Timur‟a karĢı birleĢmeyi

teklif etmiĢtir. Mısır ve Suriye vakanüvislerinin adını bildirmedikleri bu Vezir ‟in

Hoca Firuz olabileceği düĢünülmektedir. Fakat Mısır uleması Yıldırım Bayezid‟e

güvenilemeyeceğini, Timur yenildikten sonra Bayezid‟in Suriye‟yi iĢgal

edebileceğini ve Malatya‟nın istilasını buna delil olarak ileri sürerek karĢı çıkmıĢlar

ve her iki ülkenin kendi memleketlerini ayrı ayrı savunmalarının daha doğru bir karar

olabileceğini ifade etmiĢlerdir. Mısır hükümdarının ağzından bu Ģekilde cevap

yazdırarak Bayezid‟e iletilmek üzere göndermiĢlerdir. Öte yandan Timur, bu ittifakın

259 Ġsmail Aka, “Timur”, TDV Ġslam Ansiklopedisi, TDV Yay., C. 41, Ġstanbul 2012, s. 173-177.

260 Abdulkerim Özaydın, “Kadı Burhaneddin”, TDVĠA, TDV Yay., C. 24, Ġstanbul 2001, s. 74-75.

129

oluĢmamasını fırsat bilip her iki devlete de saldırılarda bulunmuĢtur.261 Sivas‟ın

Timur tarafından iĢgal ve Ģehrin tahribini sonradan öğrenen Bayezid hazır olmadığı

için harekete geçmemiĢ ve Timur‟un Anadolu içlerine yürüyeceğini düĢünerek

Kayseri‟ye gelerek onu orada beklemeye baĢlamıĢtır. Fakat Timur Sivas iĢgalinden

sonra Anadolu içlerine yönelmemiĢ, Yıldırım Bayezid ile dolaylı görüĢmelerini

sürdürmüĢ ve Sivas olayı nedeniyle Yıldırım Bayezid‟in kendisine boyun eğeceğini

düĢünmüĢtür. 1401 yılında Suriye‟yi iĢgal eden Timur‟a, Akkoyunlu Hükümdarı

Kara Yülük Osman rehberlik ediyordu.

Hükümdar Berkuk‟un ölümü üzerine, yerine çocuk yaĢta tahta geçen

hükümdarın tecrübesizliği, Mısır devlet adamları arasındaki çekiĢmeler, Suriye‟nin

elden çıkmasına sebep olmuĢtur. Timur, Gaziantep (Ayıntap), ġam ve Halep‟i ele

geçirdi. DönüĢü esnasında Mardin ve üçüncü kez olarak Bağdat‟ı iĢgalden sonra

Tebriz‟e geçip Karadağ‟da kıĢladı.262

3.7.6. Yıldırım Bayezid ve Timur Arasında YaĢananlar

Timur, Osmanlı hükümdarı ile mektuplaĢmayı sürdürüyor ve duruma göre

yavaĢ yavaĢ isteklerini iletiyordu. Ayrıca Yıldırım Bayezid‟in memleketlerini ele

geçirdiği; Aydın, Saruhan, Germiyan ve MenteĢe beyleri, Timur‟un Gürcistan seferi

sonunda onu karĢılayıp kendi memleketlerini tekrar ele geçirmek için yardım talep

etmiĢ ve ona sığınmıĢlardı. Timur‟u Osmanlı Devleti‟ne karĢı kıĢkırtıp, böylece

Bayezid‟in sağlamıĢ olduğu birliğin parçalanmasını sağlayarak kendi hâkimiyetlerini

geri almayı umuyorlardı. Timur ise Yıldırım‟a karĢı tedbiri elde bırakmıyor ve

saldırıya geçmiyordu.263 Timur‟un Bağdat‟a gittiğini duyan Yıldırım Bayezid,

aralarındaki düĢmanlığın baĢlıca nedeni olarak gördüğü Erzincan Bey‟i

Mutahharten‟i yakalamaya karar verdi. Mutahharten ise Timur‟un himayesine girmiĢ

ve Sivas iĢgali sonrası Timur‟la beraber hareket etmiĢtir.

Yıldırım Bayezid, emrinde Sultan Ahmet ve Kara Yusuf ile beraber Temmuz

1401 senesinde Erzincan‟ı kuĢatmıĢ ve Ģehrin kumandanı olan Mukbil, Kara

261 Cezar, a.g.e., s. 196.

262 Yılmaz Öztuna, Devletler ve Hanedanlar: İslam Devletleri, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 1996, s.

343-344

263 Cezar, a.g.e., s.195.; Aşık Paşaoğlu Tarihi, s. 68-69.

130

Yusuf‟un adamları tarafından esir alınmıĢ ve iç kaleye çekilen Mutahharten ise

teslim olmuĢtur. Erzincan Beyi‟nin hâkimiyetinde olan bütün yerler birer birer, baĢta

Kemah olmak üzere, Osmanlı Devletine bağlanmıĢ ve Yıldırım Bayezid burayı ve

bütün doğu havalisini Kara Yusuf‟a vererek onu eski yurdu olan Azerbaycan‟ı almak

için görevlendirmiĢtir. Celâyirli Sultan Ahmed‟i de Irak‟a göndermiĢtir. Erzincan

Bey‟i, Yıldırım‟dan af diledi. Bayezid‟e kendisine tabi olma Ģartıyla kendisini affetti

ve Erzincan‟ı ona verdi. Kemah‟ı doğrudan kendine bağlayan Yıldırım,

Mutahharten‟in ailesini de esir olarak Bursa‟ya göndermiĢtir.

Bayezid‟in, Timur‟un himayesine giren Erzincan ve Kemah beylerine karĢı

baĢlatmıĢ olduğu bu hareket Timur‟la arasının büsbütün bozulmasına sebep

olmuĢtur. Yıldırım Bayezid, Erzincan seferinden önce Kayseri‟de bulunurken, daha

önce Amasya Beyi olan Taceddinoğlu Ahmet‟i Mısır‟a elçi olarak göndermiĢ ve bu

yolculuk sonucunda, Mısırlılardan alınan Malatya, Divriği ve çevresi onlara geri

verilmiĢ, Sultan Berkuk zamanında var olan ittifak yenilenmiĢtir.264

Timur, daha Suriye‟de iken Sultan Bayezid‟e bir tehdit mektubu daha

göndermiĢ ve bunda kendi zaferlerini saydıktan sonra, cihangirlik davasında haklı

olduğunu ordusunun halis Müslümanlardan oluĢtuğunu ve Bayezid‟in kendisine itaat

etmesi gerektiğini yazıp göndermiĢti. Bayezid, Yakup Bey ile gönderdiği cevapta

kendisini, hanedanını, medh ve sena ettikten ve baĢarılarını hatırlattıktan sonra,

zulüm yolunu tutsaydı, kendisinin de birçok ülkeyi zapt edebileceğini, ne riya, ne de

hile yoluna sapmadan, karĢısına çıkacak düĢmana karĢı müdafaaya hazır olduğunu

bildirdi. Elçi ile görüĢen Timur, tekrar bir mektup yazarak aralarında kuracakları

ittifak neticesinde kafirlere karĢı Ġslam‟ı savunabileceği, böylece kuvvetlerinin

artacağı, Bayezid‟e hil‟at ve teĢrif göndereceği ve Bayezid‟in oğullarından birinin

kendi yanına istediği vb. isteklerini sıralayıp görünüĢte yumuĢak ama hakikatte ise

kabul edilmesi zor hükümler taĢıyan mektubu göndermiĢ fakat bu rehine ve tabiyet

içeren mektubun kabul edilmemiĢ olduğunu ve Yıldırım‟ın oğullarından veya

akrabasından herhangi birinin Timur‟a gönderilmediği rivayet edilmiĢtir.

Timur‟un zaferleri ve gittiği yerleri yağmalaması ve halka yaptığı zulümler,

baĢta Vezir-iazam Çandarlı Ali PaĢa ve diğer devlet ileri gelenlerinden bir kısmı

264 Cezar, a.g.e., s. 187-193; Öztuna, a.g.e., s. 344.

131

Timur‟la savaĢa karĢı çıkıp, barıĢ yapmanın daha isabetli olacağı ve bu minvalde

Bayezid‟e tesir ederek onu barıĢa meylettirmiĢ ve bu yönde elçi göndermeye

muvaffak olmuĢlardır. Bayezid, gönderdiği elçi ile aralarında düĢmanlığa bir sebep

olmadığı, bütün ataları gibi kendisinin de küffara karĢı gaza ve cihadda bulunduğunu,

Ġslamiyete yaptığı hizmetlerden bahisle, ona dostluk eli uzattığını ve yapacağı

antlaĢmadan sonra Mısır ile Timur arasındaki barıĢada aracı olabileceğini

bildiriyordu.265 Timur ise elçilere Anadolu halkına zarar gelmesini istemediğini

yapılacak savaĢın memleketi harabeye çevireceğini ve bu durumun küffarın

güçlenmesine sebebiyet vereceğini bildiriyordu. Özellikle Bayezid‟in Kara Yusuf‟u

himaye etmesinden yakınmıĢ ve cevabını beklemek üzere ilkbaharda Anadolu

sınırına gelip, Bayezid‟in cevabını bekleyeceğini bildirerek elçinin geri dönmesini

sağlamıĢ ve hatta kendi elçisi Çimbay‟ıda onlarla birlikte göndermiĢtir. Timur

özellikle Kara Yusuf‟un ölü veya diri olarak kendisine verilmesini veya hiç olmasa

ülkeden kovulmasını kesin bir dille istiyordu.266

Bu mektubu alan Sultan Bayezid, vaktiyle Hülagü Han‟ın bile Mısır‟a kaçan

Abbasileri Mısır sultanından istemiĢ olduğunu misal vererek bu durumun imkansız

olduğunu bildiriyordu. Bu sırada Timur, Çin imparatorunun ölümünü ve kıtada

büyük karıĢıklık olduğunu duyuyordu. Bu fırsattan yararlanıp Çin‟i iĢgal edebilirdi

fakat geride bir rakip de bırakmak istememe veya Çin‟i ele geçirmeyecek olursa bu

durumun Bayezid‟in Irak, el-Cezire, Azerbaycan taraflarını istila edebileceği

düĢüncesinden hareketle Çin seferinden vazgeçmiĢtir.267 KıĢ mevsimini Karabağ‟da

geçiren Timur, Bayezid‟e karĢı, diğer yerlerde olduğu gibi elindeki kuvvetle bir iĢ

göremeyeceğini anlayarak 1402 senesi baĢında devlet adamlarını ve Ģehzadelerini

Bayezid ile muharebe konusunda görüĢlerini almak için çağırmıĢ ve Anadolu‟ya

yapacakları harekat konusunda danıĢma ve onların fikirlerini alma yoluna gitmiĢtir.

Harekatı destekleyenler olduğu gibi buna karĢı çıkanlar da oldu. KarĢı olanlar

hezimet olursa, bunun büyük bir felakete sebep olacağını bildirmiĢlerdir. Nihayet

265 Münir Aktepe, “Çandarlı Ali Paşa”, TDV Ġslam Ansiklopedisi,TDV Yay., C. 8, Ġstanbul 1993, s.

211-212.

266Mehmet NeĢrî, Aşiretten İmparatorluğa Osmanlı Tarihi (1288-1485), Sad. Necdet Öztürk, TimaĢ

Yay., Ġstanbul 2011, s. 144.

267 Ġ. Hakkı UzunçarĢılı, Osmanlı Tarihi, C. 1, TTK Yay.,Ankara 1998, s. 305-306.

132

ordusunu takviye kuvvetlerle güçlendiren Timur, 13 Mart 1402 yılında Tebriz‟de

iken Bayezid‟e bir elçi göndererek mektubunda isteklerini Ģöyle sıralamıĢtır:

1- Kemah‟ın Mutahharten‟e geri verilmesi ve ailesinin serbest bırakılması

2- ġehzadelerden birinin kendi yanına gönderilmesi

3- Tabiiyet simgesi olarak kendisine gönderilecek olan külah ve kemerin

kabul edilmesi

4- Anadolu beylerinden alınan yerlerin yine eski sahiplerine geri verilmesi

5- Kara Yusuf‟un kendisine teslim edilmesi.

Timur yaptığı bu tekliflerin kabul edilmeyeceğini bildiği için bu Ģartların yerine

getirilememesini savaĢ sebebi sayacağını bildirmiĢtir. Ġslam dünyasına ve tarihe

karĢı kendini mazur göstermek için bu Ģartları öne sürmüĢtür.268

Kara Yusuf daha önce Osmanlıların yanından ayrılmıĢ olduğu için, onun

ailesinin teslimi istenmekteydi. Ġstekler arasında bazı öneriler de vardı. Kafirlerle

muharebe eden Osmanlılara yardım edileceği de ifade edilmiĢ ve bunlar mektupta

Yıldırım Bayezid‟e bildirilmiĢti.269

Timur, bir taraftan Müslümanlıktan bahsedip Anadolu‟yu istila etmek

istemediğini söyleyerek bu sefere aleyhtar olan Ģehzadelerini ve ümerasını

kandırırken diğer taraftan Hristiyan devletler ile münasebete giriĢmiĢ ve Fransa

kralına mektup yazarak, ittifak teklif ettiği gibi, kendisine müracaat eden Bizans

imparatoru ile Cenevizliler‟e de Bayezid üzerine sefer düzenleyeceğini söyleyerek bu

konuda onları bilgilendirmiĢtir. Nihayet Pasinler‟den Erzurum‟a ve oradan

Erzincan‟a gelen Timur, torunu Muhammed Sultan‟ı Kemah‟ın muhasara ve zaptına

memur etti. Kalayuz adlı bir Osmanlı zabiti tarafından müdafaa edilen bu sağlam

kale 15 gün sonunda mayıs ayında ele geçirildi. Timur, burayı eski sahibi

Mutahharten‟e geri verdikten sonra Sivas‟a doğru ilerledi. Bir taraftan da Bayezid‟in

hizmetine geçmiĢ olan Kara Tatarlar ile gizli müzakereye giriĢti. Kendisine yardım

etmeleri karĢılığında Anadolu‟da fethedeceği büyük beylikler vaadinde bulundu.

268 Cezar, a.g.e., s. 194; UzunçarĢılı, a.g.e., s. 306-307

269 Nizameddin ġâmî, Zafername, çev. Necati Lügal, Ankara 1949, s. 297-299

133

Timur‟un gönderdiği Fazıl adlı Komutan, bu Tatarları kandırıp muharebe sırasında

Timur tarafına iltihak etmelerini temin ederken, Timur da yürüyüĢüne devam etmiĢ

ve Sivas ovası‟na gelmiĢ bulunuyordu.270

Timur, Sivas‟ta iken, daha önce göndermiĢ olduğu elçiler kendisine

Bayezid‟den mektup getirdiler. Bayezid, mektubunda; Timur‟u harbe bahane

aramakla itham ediyor, doğacak fitne ve karıĢıklıktan onun sorumlu olacağını

söylüyordu. Timur‟un isteklerini kabul ettiğine dair bir cevap vermediğini ayrıca

kendi adını yaldızlı ve iri harflerle, Timur‟un adını ise siyah ve küçük harflerle ve

kendi isminden sonra yazdırmıĢtı. Ġki devlet arasında savaĢ kaçınılmaz bir hal

almıĢtı. Yıldırım Bayezid, devlet Ģurası ile bir müĢaverede bulunmuĢ daha önce

fikirleri etkili olan Vezir-i azam Çandarlı Ali ve diğer ileri gelenlerin görüĢleri aksine

Hoca Firûz‟un baĢını çektiği savaĢ taraftarı olanların görüĢünü kabul edip savaĢ

hazırlıklarına baĢlamıĢtır.271 Elçiler aracılığı ile Timur‟a hediyeler ve teklifinin kabul

edilemez olduğunu bildirmiĢ, Timur ise elçilerin getirdiği hediyeleri reddetmiĢ onları

alıkoyup büyük ordusu önünde resmi geçit yaptırmıĢ, son isteklerini onlar aracılığı

ile Bayezid‟e iletmiĢtir.

Timur, Selçukoğullarından Moğol hükümdarına ve Moğolların yıkılmasından

sonra Emir Eretna‟nın eline geçen yerlerin kendisine verilmesini, kendisinin

Moğolların varisi olduğunu, dolayısıyla bu yerleri Eretna ailesinden Mutahharten‟e

verilmesini vaad etmiĢtir.272 Timur Bayezid‟den yeni bir cevap beklerken onun savaĢ

hazırlığı yaptığı Tokat‟a gelmiĢ olduğu haberini alır. Timur, doğrudan savaĢı

kabullenmektense Anadolu içlerine doğru ilerleyerek ele geçirdiği yerleri

yağmalamıĢtır. Bu defa Kayseri‟ye doğru ilerlemiĢ, o zamanlar hasat dönemi

olduğundan halkın mallarını ordusunun ihtiyaçları için alıkoymuĢ, torunu Ebubekir

Mirza ile ġeyh Nureddin‟i Karakola Komutan tayin ederek ele geçirdiği Kayseri‟den

yola çıkıp Kızılırmak üzerinden KırĢehir‟e oradan Ankara‟ya geçmiĢtir. Osmanlı

ordusunu yorma taktiğine dayalı bu eylemler stratejik amaçlı yapılmıĢtır.

270 Emine Koca, “Yıldırım Bayezid Devri Siyası Olayları, Devlet TeĢkilatı, Ġlim ve Kültür Hayatı”,

Yüksek Lisans Tezi, Haran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Ġslam Tarihi ve Sanatları Anabilim

Dalı Ġslam Tarihi Bilim Dalı, ġanlıurfa 2007, s. 51.

271 Münir Aktepe, “Çandarlı Ali PaĢa”, TDVĠA, TDV Yay., C. 8, Ġstanbul 1993, s. 211-212.

272Ahmet Akgündüz, Sait Öztürk, Bilinmeyen Osmanlı, OSAV Yay., Ġstanbul 1999, s. 55-56.

134

Ankara‟yı savunan Yakup Bey surları tahkim etmiĢ, bunun üzerine saldırıya

son veren Timur, Çubuk Ovası‟na varmıĢ çayı arkasına alarak Osmanlı ordusunun

geleceği yol üzerindeki kuyuları tahrip ederek geniĢ hendekler kazdırmıĢ ve savaĢa

hazır hale gelmiĢtir.273 Su kaynaklarının ve Çubuk Ovası‟nın Timur‟un eline geçmiĢ

olması Osmanlı ordusunu olumsuz etkilemiĢ ve Timur‟un o güne kadar yaptığı

savaĢlar kazandığı baĢarılar gittiği yerlerde yaptığı zayiatlar ve viraneye çevirdiği

memleketler, Timur ordusu hakkında anlatılan mübalağalar Osmanlı ordusunun

cesaretinin kırılmasına sebep olmuĢtur. Buna karĢılık Timur da Osmanlı ordularının

baĢarısından dolayı Osmanlı askerinden çekiniyordu.274 Ġki ordu arasında denge

yoktu. Timur, hem asker sayısı hem de teçhizat bakımından üstündü. Ordusunda

farklı ırklardan oluĢan 160.000‟den fazla asker bulunuyordu. Zırhlı süvariler, 32 tane

fil ve 20 den fazla komutanı emrinde toplayan Timur, Osmanlıya karĢı büyük bir

baĢarı elde etti ve Yıldırım Bayezid, Timur‟a esir düĢtü. Bayezid‟in ordusunun

70.000 olduğu, Timur‟un Semerkant‟a gönderdiği Fetihname‟de belirtilmiĢtir.275

AĢık PaĢazade‟ye göre savaĢ bir cuma günü, cuma namazı kılındıktan sonra

baĢlamıĢtır. Fakat savaĢa Ģahit olan müelliflere göre ise savaĢın erkenden baĢladığı

ve geç saate kadar devam ettiği belirtilmiĢtir. SavaĢın baĢladığı gün hakkında da

farklı rivayetler söz konusudur. Yıldırım Bayezid‟in savaĢtan önce orduya veciz ve

tesirli bir konuĢma yaptığı ve onları Timur ordusuna karĢı cesaretlendirmeye çalıĢtığı

söylenmektedir. Fakat karĢıdaki ordunun Türk ve Müslüman olması önceki savaĢlar

kadar etkili olmadığı bunun gaza ve cihat anlayıĢından kaynaklandığı ifade

edilmiĢtir. SavaĢın baĢında üstün olan Osmanlı ordusundaki eski beylere ait tımarlı

sipahilerin taraf değiĢtirmesi savaĢın kaderinde etkili olmuĢtur. Sırpların, Osmanlı

ordusu ile beraber kahramanca savaĢmaları Timur‟un da takdirine sebep olmuĢtur.276

Bayezid‟in Timur‟a esir düĢmesi ve Timur‟un, Bayezid‟i demir kafese kapattıldığını

söyleyenler vardır. Fakat Hoca Sadeddin Efendi, demir kafes iddiasını reddeder ve

demir kafes diye belirtilen Ģeyin kapalı tahtırevan olduğunu belirtmiĢtir.

273Ahmet ġimĢirgil, Kayı I:Ertuğrul‟un Ocağı, TimaĢ Yay., Ġstanbul 2015, s. 140-143

274Yılmaz Öztuna, Devletler ve Hanedanlar: İslam Devletleri, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 1996,

s.346

275 ġimĢirgil, a.g.e.,s. 144-145.

276 Cezar, a.g.e.,s. 197-198; Yılmaz Öztuna, Büyük Osmanlı Tarihi, C. II, s. 347-349. ;Herbert Adams

Gibbons, Osmanlı İmparatorluğunun Kuruluşu, Çev. Ragıp Hulusi, Ankara 1998, s. 226

135

Abdurrahman ġeref Efendi‟de bu fikri savunmuĢtur.277 Timur, Ankara‟dan sonra

diğer Anadolu illerine kuvvetler sevk edip buraları egemenliği altına almıĢ ve sekiz

ay boyunca Anadolu‟da kalmıĢtır. Bu süre içinde bütün Anadolu‟yu kendisine

bağlamıĢ ve eski Beyliklerden biat karĢılığı onların topraklarını tekrar kendilerine

vermiĢ ve Anadolu siyasi birliğini bozmuĢtur. Çelebi Mehmet de Timur‟a bağlılığını

bildirmiĢ ve Timur adına para bastırmıĢtır.278

Timur‟un Rumeli‟ye geçeceğini haber verdiği Bizans imparatoru Manuel,

Timur‟a bağlılığını bildirmiĢ ve haracı kabul ederek Timur‟a çok değerli hediyeler

göndermiĢtir. Mısır ve Suriye (Memluk) hükümdarı Sultan Ferec de Timur‟un

himayesine girip hâkimiyetini kabul etmiĢtir. Timur Ġzmir Kalesi‟ni yıktırıp sonra

etraftaki küçük kent beyliklerden biat aldıktan sonra otuz gün kalacağı Ayasuluğ‟a

geçti. Burada bütün bey ve emirlerini topladı. Oradan Milas‟a geçti ve Dukas‟ın

deyimiyle “Geçtiği yerleri çöle çeviren Timur,” ordunun geri kalanıyla buluĢmak

üzere AkĢehir‟e geçmiĢtir.279 Anadolu‟dan Semerkant‟a geçen ve Çin seferi için

ülkesine dönen Timur, Moğolların Selçuklu Dönemi‟nde Anadolu‟ya getirip

yerleĢtirdikleri Kara Tatarların çoğunu kendisi ile beraber götürmüĢtür.

Abdurrahman ġeref Efendi‟ye göre, Ankara savaĢının Osmanlı Devleti açısından bir

faydası varsa oda Timur‟un kendisiyle beraber Anadolu‟da ki Tatarları

götürmesidir.280

3.7.7. Ankara SavaĢı‟nın Sonuçları

Türk tarihinde önemli bir yere sahip ve iki büyük Türk devletini karĢı karĢıya

getiren Ankara SavaĢı, tarihin gördüğü en büyük savaĢlardan biridir. Osmanlı Devleti

için tam bir hezimet ve parçalanma olurken, Timur için kesin bir zafer ve bölgenin

geleceğini istediği gibi tayin etme fırsatı sunmuĢtur. Cengiz Han‟ın varisi sıfatıyla

onun mirasını canlandırmak, Timur‟un baĢta gelen emelini oluĢturur. Timur‟un

Anadolu seferini, bu emelin bir parçası olarak görmek gerekir. Nitekim Ankara

277 Abdurrahman ġeref Efendi, Tarih-i Devlet-i Osmaniyye, C. 1, Karabet Matbaası, Ġstanbul 1315, s.

67-116.

278 Nizamüddin ġâmî, Zafername, çev. Necati Lugal, TTK Yayınları, Ankara 1987, s. 263.; Mevlana

Mehmet NeĢrî, Cihannüma (Osmanlı Tarihi 1288-1485), Haz. :Necdet Öztürk,Ġstanbul 2008, s.155.

279 Murat Yılmaz, “Bizans Kaynaklarına Göre Ankara Savaşı,” Uluslararası Sosyal AraĢtırmalar

Dergisi, C. 11, S. 60, s. 460-481.

280 Abdurrahman ġeref Efendi, a.g.e., s. 67-116.

136

SavaĢı‟ndan sonra Anadolu‟yu harabeye çeviren Timur, Çin‟e yönelmiĢtir.281

SavaĢın sonuçlarını kısaca özetlersek:

1.Osmanlı Devleti‟ni yıkılma tehlikesine sokmuĢ ve devletin otuz yıl sürecek

olan hamle gücünü ortadan kaldırmıĢtır.

2. Ġstanbul‟un fethini 50 yıl geciktirerek, Bizans‟ın elli yıl daha yaĢamasına

neden olmuĢtur. Çünkü Ankara SavaĢı‟ndan önce Ġstanbul Osmanlı Devleti

tarafından kuĢatma altında idi.282

3. Anadolu‟da kurulan Türk birliğini sonlandırıp, Anadolu‟daki beylerin eski

statülerini kazanmasını ve yeniden beyliklerinin baĢına geçmesini sağlamıĢtır.

Yıldırım tarafından büyük ölçüde sağlanmıĢ olan Anadolu‟daki siyasi birlik yetmiĢ

yıl sonra Fatih döneminde tekrar büyük ölçüde sağlanmıĢ hatta yüz on beĢ yıl sonra

Yavuz tarafından ele geçirilen yerler arasında Yıldırım Bayezid‟in almıĢ olduğu

yerlerin var olması savaĢın sonuçları bakımından çok düĢündürücüdür.283

4. SavaĢ sonucunda Anadolu parçalanırken, uç beyleri sayesinde Rumeli‟de

bir parçalanma olmamıĢ ve halkın Osmanlı‟ya bağlılığı devam etmiĢtir.

5. Timur savaĢtan sonra sekiz ay Anadolu‟da kaldı. Her yeri yağmalayıp

yakıp yıktı. Bursa‟daki Osmanlı devlet arĢivini tahrip ettiğinden dolayı günümüze

herhangi bir belge kalmamıĢtır.

6. Osmanlı Devleti kısa bir süre sonra belirsiz bir ortama sürüklenip baĢsız

kalmıĢ ve Osmanlı tarihinde onbir yıl sürecek olan bir karıĢıklık dönemi baĢlamıĢtır,

bu döneme malum olunduğu üzere “Fetret Devri” denilir.

3.7.8. Yıldırım Bayezid‟in Ölümü

Timur, Eğridir kalesini ele geçirdiği vakit, hastalanan Yıldırım Bayezid‟i

tedavi için AkĢehir‟e yollamıĢtır. Bu iĢe nezaret etmesi için de ünlü tabipleri ġirazlı

Ġzzeddin Mesut ile Celaleddin-i Arabi‟yi görevlendirmiĢtir. Tarihçiler; çok hareketli,

zaferden zafere koĢmuĢ bir hükümdar olan Yıldırım Bayezid için yenilginin, esaretin

281 Yılmaz, “a.g.m.”, s. 460-481.

282 Erhan Afyoncu, Sorularla Osmanlı İmparatorluğu, Yeditepe Yayınevi, Ġstanbul 2016, s. 87.

283 Ġ. Hakkı UzunçarĢılı, Osmanlı Tarihi, C. 1, TTK Yay., Ankara 1998, s. 316-319.

137

ve tutsaklığın çok zor bir durum olduğunu ifade etmiĢlerdir.284 Ancak bazı tarihçiler,

Timur‟un bir konuĢmasında Yıldırım Bayezid‟i eskiden olduğu gibi hükümdarlıkta

bırakacağını söylediğini, Bayezid‟in ise buna pek inanmadığını kaydetmiĢlerdir.285

Yıldırım Bayezid‟in ölümü ile ilgili üç farklı rivayet bulunmaktadır:

1- Yıldırım Bayezid‟in Ģiddetli sıtma, nefes darlığı ve kederin neticesi oluĢan

farklı hastalıklardan vefat ettiği kaydedilmiĢtir.

2- Timur‟un Bayezid‟i serbest bırakma niyetinde olduğu, fakat daha sonra bu

düĢüncesinden vazgeçtiği, O‟nu kendisiyle beraber Semerkant‟a götürdükten sonra

geri göndereceğini söylediği nakledilir. Ancak buraya varınca Yıldırım Bayezid

ümitsizliğe düĢmüĢ ve yüzük kaĢındaki zehiri içerek intihar etmiĢtir.286

3- Osmanlıyı tamamen bölme fikrinde olan Timur‟un Çin seferine çıkmadan

önce arkasında güçlü bir hükümdar adayı bırakmak istemediği için onu zehirlettiği

rivayet edilir.287

3.7.9. Ankara SavaĢı Hakkında Genel Bir Değerlendirme

Klasik Dönem Osmanlı kronikçileri Timur‟u: “Timur, Timur Gürkan/Küregen,

Timur Han, Timurleng, Emir Timur, Sahib Kıran, Turan Sultanı, Beg ve ġah gibi

sıfat ve lakaplarla tanıtmıĢlardır.288 Osmanlı tarihçileri Timur‟un Anadolu‟da yaptığı

tahribat ve yağma ile Osmanlı Devleti‟ne vurduğu darbe nedeniyle hislerine hâkim

olamayarak yer yer ağır eleĢtiriler ve hatta bazı hakaretler yöneltseler de, yine de

Timur hakkında olumlu bazı ifadeler kullanmaktan kendilerini alıkoyamamıĢlardır.

Timur‟un hakkını Timur‟a teslim etmiĢlerdir. Timur‟un merhametli oluĢu, her

hareketinin sonunu düĢünen biri oluĢu, fâtih oluĢu, Yıldırım Bayezid‟e olumlu

davranıĢları, onun kızını torunu Ebu Bekir Mirza‟ya gelin olarak alması, diplomatik

iliĢkilerinde saygılı davranması, Osmanlı ilim adamlarına iyi muamele etmesi gibi

284 Cezar, a.g.e., s. 204.

285 YaĢar Yücel, Ali Sevim, Türkiye Tarihi, TTK Yay., Ankara 1990, C. 2, s. 67.

286 Erhan Afyoncu, Sorularla Osmanlı İmparatorluğu, Yeditepe Yayınevi, Ġstanbul 2016, s. 87.

287 Ziya Nur Aksun, Osmanlı Tarihi, C. 1, Ötüken Yayınları, Ġstanbul 1994, s. 87.

288 Suçıkar, “a.g.t.”, s. 172.

138

hususlar bir kısım Osmanlı kroniklerinde zaman zaman dile getirilmiĢtir.289 Gizli bir

takdir Ģeklinde okuyucuya aktarılmıĢtır.

I. Bayezid; Hicrî 755, Miladî 1354 yılında dünyaya geldi. I. Murad‟ın büyük

oğlu olup annesi Gülçiçek Hatun‟dur. 1381 yılında Germiyanoğlu Süleyman

Çelebi‟nin kızı Sultan Hatun ile evlendi. Hanımının çeyizi olarak Osmanlılara

bırakılan topraklara sancak beyi tayin edildi. YerleĢtiği Kütahya‟da Osmanlıların

doğu sınırlarının muhafaza ve gözetimi ile görevlendirildi.290 Bayezid‟in “Yıldırım”

lakabını almasını kaynaklar genel anlamda onun savaĢlarda ve seferlerde hızlı ve seri

hareket etmesine bağlarlar. Solakzâde‟ye göre kendisine “Yıldırım” lakabının

verilmesinin nedeni; ĢimĢek gibi hızlı hareket etmesi, yıldırım gibi çabuk olması,

büyük kumandanlar arasında yer alması, ayrıca din düĢmanlarına tehditler savrulması

gibi gerekçeleri sıralar.291 Ġbn-i Kemal ise “Yıldırım” lakabı ile ilgili “…düşmeni

bâda virdigini gördiler. Biliş ü yad adını Yıldırım Hân urdılar…”292 diye

belirtmektedir.

MüneccimbaĢı Ahmet Dede ise, Bayezid‟in, “Cesur ve öfkeli olduğu için”293

“Yıldırım” lakabı aldığını belirtir. NeĢrî ise, Bayezid, savaĢ meydanında nereye

hücum ederse, göz kamaĢtıran ĢimĢek ve parlayan kıvılcım gibi hareket ettiği için294

“Yıldırım” lakabını almıĢtır der. 1386‟da babasının Karamanoğlu Alâeddin Bey‟e

karĢı giriĢtiği sefere katıldı, Frenk Yazısı SavaĢı‟nda gösterdiği cesaret ve atılganlık

dolayısıyla Yıldırım lakabını aldı.295 Netice olarak Bayezid‟e “Yıldırım” lakabının

verilmesinin sebebi olarak kaynaklarımız onun üstün askeri vasıflarını gösterirler.

Kaynakların kimisi bu vasıflardan kahramanlığı ve savaĢçılığı iĢaret ederken kimisi

de savaĢta ve seferde hızlı ve seri hareketlerini iĢaret etmektedirler. Her iki durumda

da Yıldırım Bayezid bu lakap vasıtasıyla yüceltilmek istenmektedir.

Tarih ve kader iki Türk hükümdarı olan Bayezid ile Timur‟u Ankara SavaĢı‟nda

karĢı karĢıya getirir. Bayezid savaĢı kaybeder ve Timur‟a esir düĢer. Ercan GümüĢ

289 Suçıkar, “a.g.t.”, s. 173.

290 Halil Ġnalcık, “Bayezid I”, TDV Ġslam Ansiklopedisi, TDV Yay., C. 5, Ankara 1992, s. 231-234.

291 Solakzâde, Solak-zâde Tarihi, Haz.: Vahid Çabuk, C. 1, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 1989, s. 70.

292 Ġbn-i Kemal, Tevârih-i Âl-i Osman, IV. Defter, NeĢ. Koji Imazawa, TTK Yay., Ankara 2000, s. 13.

293 MüneccîmbaĢı Ahmet Dede, Camiü‟d- Düvel, Haz.: Ahmet Ağırakça, Ġnsan Yay., Ġstanbul 1995, s.

128.

294 Mevlana Mehmed NeĢrî, Cihannümâ, Haz. Necdet Öztürk, Ġstanbul 2008, s. 165.

295 Halil Ġnalcık, “Bayezid I”, s. 231-234.

139

master çalıĢmasında Mustafa Ġsen‟e dayandırdığı değerlendirmesinde; Gelibolulu

Mustafa Âlî‟nin “Künbü‟l-Ahbar” adlı eserinde, Timur olayında, bütün Osmanlı

tarihçilerinden farklı ve düĢmanlıktan uzak bir tavır içinde olduğunu belirtir.296

AĢıkpaĢazade bir Ģiirinde:

“İki kötrüm sebeb oldı fesada

Ve hem iblis safâ verür hasede

Hased odına yandı Rûm u Şam gör

Ne işler işledür oldı şurada

Ve gerçe bu o sânı„ masnu„ıdur

Sebeb bu iki kötrümdür burada”

297

her iki hükümdarı kötürüm diye vasıflandırıyor. Timur‟un aksak olduğu bütün

tarihçilerce belirtilen bir durumdur. Bu durumun sebebini tarihçilerin çoğu

Semerkant‟taki mücadelesine bağlarken Ġbn-i ArapĢah ise yaptığı hırsızlık

neticesinde aldığı ok darbeleri ile sakat kaldığını belirtir.298 Klaviyo‟nun anlattığına

göre ise Timur, Sistan ahalisi ile girdiği bir çatıĢmada sağ ayağından yaralanmıĢ ve

sağ elindeki iki küçük parmağı da kopmuĢtur. Timur bu yaralar yüzünden topal

kalmıĢ, adı da Farsça “Timurlenk”/“Timurleng”, diye isimlendirilmiĢtir.299 Türkçe

“Aksak Timur” olarak kayıtlara geçmiĢtir. ÂĢıkpaĢazâde tarafından belirtilen,

Yıldırım Bayezid‟in “kötürüm” olarak nitelendirilecek Ģekilde bir sakatlığı

bulunmamaktadır. Acaba ÂĢıkpaĢazâde Timur‟un bedenî sakatlığına karĢılık,

Yıldırım Bayezid‟in iĢlediğini söylediği günahlarına karĢılık ahlakî zaaflarını

sakatlık olarak belirtmiĢ olabilir mi? DüĢünülebilir.

Candaroğulları Bey‟i, Adil Bey‟in ölümünden sonra yerine “Kötürüm”

lakabıyla bilinen oğlu Bayezid, beyliğin baĢına geçmiĢtir.300 I. Murat döneminde

296 Ercan GümüĢ, “16. Yüzyıl Osmanlı Devletinde Meydana Gelen Muhalif Nitelikli Hareketlerin

Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserlerine Yansıması” (BasılmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), Gazi

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilimdalı, Ankara 2008, s. 49, ; Mustafa Ġsen,

Gelibolulu Mustafa Âlî, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 1988, s. 7-8.

297 ÂĢıkpaĢazâde, a.g.e, s.145.

298Ġbn-i ArabĢah, Acaibu‟l Makdûr (Bozkırdan Gelen Bela), Çev.: D. Ahsen Batur, Selenge Yay.,

Ġstanbul 2012. s. 40.

299 Klaviyo, Timur Devrinde Semerkand‟a Seyahat, Haz. Ömer Rıza Doğrul, NakıĢlar Yay., Ġstanbul

1975, s. 131.

300 YaĢar Yücel, “Candaroğulları”, TDVĠA., TDV Yay., C. 7, Ankara 1993, s. 146-149.

140

Osmanlı Devleti ile olan iliĢkilerinden dolayı, ÂĢıkpaĢazâde böyle bir sıfatı I.

Bayezid‟e takmıĢ olabilir. AraĢtırılması gereken bir noktadır.

3.8.Abdurrahman ġeref Efendi‟nin “Tarih-i Devlet-i Osmaniyye” Adlı

Eserinde Savcı Bey Vakası Bağlamında Siyaseten Katl Meselesi; Otoriteyi

Tahkim Etme Adına Siyaseten Katl ve Müsâdere

Tarih sahnesine çıkan en büyük devletlerden biri olan Osmanlı devleti

bilindiği üzere aynı adla anılan sülalenin yönetiminde yaklaĢık altı yüz sene varlığını

devam ettirmiĢtir.301 Devlet yönetiminde iktidarın gücünü sağlamlaĢtırmak amacıyla

gerçekleĢtirilen siyaseten katl ve müsadere usulü Türk devlet yönetim geleneğinde

asırlar boyunca devam etmiĢtir. Ġslam tarihinde müsadere, ilk olarak Hz. Muhammed

(s.a.v.) döneminde uygulanmıĢtır. Siyaseten katlin ilk örneği ise Abbasilerde

görülmektedir. Türk-Ġslam devlet yönetim anlayıĢında sürdürülen siyaseten katl ve

müsadere geleneği Osmanlı Devleti‟nde Fatih Sultan Mehmet‟in hükümdarlığı

zamanında sistemli hale gelmiĢtir. Fatih, Ġstanbul‟un fethinden sonra Vezir-i Azam

Çandarlı Halil PaĢa‟yı katlettirerek mallarını müsadere ettirmiĢtir.302

Arapçada “müsadere”; iĢlenen bir suçun karĢılığı olarak kiĢinin mal varlığının

tamamına veya bir kısmına devlet adına el konulması olarak tanımlanabilir.303

Siyaseten katl kurumunda olduğu gibi müsadere uygulaması da önceki Türk

devletlerinden Osmanlılara geçmiĢtir.304 Aynı zamanda müsadere sistemi II.

Mehmet‟ten sonra hukuki bir geçerliğe ulaĢmıĢtır. Bunun temel nedeni Ġslâm

hukukundaki efendi-köle arasındaki iliĢkidir. Ġslâm hukukuna göre efendi kölesinin

bütün mal varlığının mirasçısıdır. Devlet adamlarının sahip olduğu mal varlığı

301 Mehmet Ekmen,“Osmanlı Hukukunda Kardeş Katli Meselesi”, (Doktora Tezi) Marmara

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu Hukuku Anabilim Dalı Hukuk Tarihi Bilim Dalı,

Ġstanbul 1995, s. 1 (8).

302 Ali Ġrfan Kaya, “Siyaseten Katl ve Müsadere Uygulamalarında II. Süleyman Dönemi (1687-1691)

Örneği”, Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler AraĢtırmaları Dergisi, Mart 2018, 8(1), s. 1-8

303 Sevgi Gül Akyılmaz, “Osmanlı Devleti‟nde Yönetici sınıf Açısından Müsadere Uygulaması”.Gazi

Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, S. 1-2, XII, Ankara 2008, s. 389-420.

304 Akyılmaz, “a.g.m.”, s. 389-420.

141

Ģahsına değil makamına aittir. Bu bağlamda devĢirme usulüne göre devlet hizmetinde

bulunanlar padiĢahın kul taifesidir ve mallarının gerçek sahibi devletin kendisidir.305

Kökeni Roma hukukuna kadar uzanan müsadere uygulaması krala karĢı isyan

suçlarında uygulanan bir ceza yöntemi olarak ortaya çıkmıĢtır.306 Zamanla Ġslam

hukukundaki yerini alan müsadere uygulamasının ilk örneklerinin Hz. Muhammed

(s.a.v.) döneminde gerçekleĢtiğine ve dört halife döneminde devam ettiğine dair

rivayetler mevcuttur.307 Emeviler döneminde müsadere uygulamaları bir tehdit ve

intikam aracı olarak uygulanan bir yöntem olmuĢtur. Abbasiler ise, özellikle ilk

yıllarında, devlet malını gasp ettikleri gerekçesiyle Emevi ailesine mensup olanları

öldürmüĢ ve mallarına el koymuĢlardır. Ayrıca Abbasiler müsâderenin sınırlarını

geniĢleterek devlet bütçesinden yapılan harcamaları karĢılayabilmek amacıyla

müsadereyi sıklıkla uygulamıĢlardır.

Mısır‟da kurulan Tolunoğulları, Fatımiler ve Büveyhiler döneminde aynı

gerekçelerle müsâdere uygulanmıĢtır. En fazla müsâdere uygulaması, Mısır‟da

kurulan son Türk devleti Memlûklerde olduğu görülmüĢtür.308 Siyaseten katlin

örneklerini XI. yüzyıldan sonra Türk-Ġslâm devletlerinde de görmek mümkündür.309

Nizamülmülk‟ün “Siyâsetnâme” adlı eserinde; iĢlerini düzgün yapmayan,

görevlerini su-i istimal eden memurlara hak ettikleri ölçüde ceza verilmesi

konusunda sultana mutlak itaat edilmesi gerektiğinden bahsedilmiĢtir. Aynı eserde,

Sultanın suçlu olan memurlar için boyun vurulması, el ve ayak kesilmesi gibi

cezaların uygulanmasına dair hüküm verme yetkisine sahip olduğu bildirilmiĢtir.

Eserde, ölüm cezasının verilmesi “Siyaset” kelimesinin kapsamı içinde ifade

edilmiĢtir. Yine gulam/köle sınıfından olanlara kabahatleri ölçüsünde ceza verilmesi

onların görevlerinde dikkatli olmalarını sağlayacağı ve böylece iĢlerin yolunda

gideceği düĢüncesiyle tavsiye edilmiĢtir.310 Türk tarihinde Selçuklular‟dan Osmanlı

305 Ahmet Tabakoğlu, Gerileme Dönemine Girerken Osmanlı Maliyesi, Dergah Yay., Ġstanbul 1985, s.

295-297.

306 Kemal Günler, “Türk Ceza Hukukunda Müsadere”. Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi,

Ankara 2014,C. XVIII, S. 3-4, s. 849-876.

307 Hüseyin Esen, “İslam Hukuku Açısından Müsâdere”, Dokuz Eylül Üniversitesi Ġlahiyat Fakültesi

Dergisi, S. XV, Ġzmir 2002, s. J91-225.

308 Cengiz Tomar, “Müsâdere”, TDVĠA, TDV Yay., C. 32, Ġstanbul 2006, s. 65-67.

309 Ahmet Mumcu, Osmanlı Devletinde Siyaseten Katl, Phoenix Yay., Ankara 2007, s. 19.

310 Nizâmü‟l-Mülk, Siyâsetnâme, Haz. Mehmet Altay Köymen, TTK Yay., Ankara 2013 s. 7, 52, 91.

142

dönemine gelinceye kadar siyaseten katl ve müsadere uygulamasına dair pek çok

örnek bulunmaktadır. Mesela Sultan Alparslan tahta çıktığında vezirlik görevine

getirdiği fakat geniĢ bir nüfuza sahip olan Kündürî‟yi Nizamülmülk‟ün telkinleriyle

görevden almıĢtır. Ardından mallarını müsadere ettirerek 1064‟te katlettirmiĢtir.311

Anadolu Selçuklu Hükümdarı Alaaddin Keykubat büyük emirlerinden Seyfettin

Ayaba‟yı katlettirmiĢ, Zeyneddin BaĢara‟yı ise açlığa terk ederek ortadan

kaldırmıĢtır. Orta dereceli emirlerinden bir kısmını ise sürgün etmiĢ, akrabalarının

tüm malvarlığını müsadere ettirmiĢtir.312

Osmanlı Devleti‟nin kuruluĢ döneminde siyaseten katl ve müsadere, sakıncalı

sonuçlar doğurmasına rağmen önceki uygulamalara benzer bir Ģekilde

sürdürülmüĢtür. Daha çok zenginliklerinden dolayı merkezi yönetime boyun

eğmeyen bey ve paĢalara karĢı uygulanmıĢtır. Bunu ilk gerçekleĢtiren ise Musa

Çelebi olmuĢtur.313 Siyaseten katl ve müsadere usulüne dair ilk sistemli uygulamalar

Fatih Sultan Mehmet döneminde Ġstanbul‟un fethinden sonra devlet otoritesini

tahkim etmek, devletin parçalanmasının önüne geçmek ve siyasi otoritesini ön plana

çıkarmak için baĢlatılmıĢtır. Bunun sonucunda siyaseten katl ve müsadere kurumsal

bir kimliğe bürünmüĢtür. II. Mehmet, fethin akabinde Çandarlı Halil PaĢa‟yı

Bizans‟tan rüĢvet aldığı gerekçesiyle önce öldürtmüĢ, ardından mal varlığına el

koydurmuĢtur.314 Yavuz Sultan Selim Ġran seferinde Hemdem PaĢa‟yı, Mısır seferi

dönüĢünde ise Yunus PaĢa‟yı ortadan kaldırmıĢtır.315 Kanuni Sultan Süleyman,

Pargalı Ġbrahim PaĢa‟yı Bağdat seferinde olduğu sırada yetkisini aĢtığı gerekçesi ile

katlettirmiĢtir. Sefer dönüĢünde, altıncı vezir-i azamı olan Ahmet PaĢayı da yine

yetkisini aĢan iĢler yapması nedeniyle katlettirmiĢtir.316

Memurların görevlerini kötüye kullanmaları ve görevlerini ihmal etmeleri

siyaseten katl ve müsadere usulünün uygulanmasında; iki önemli neden olarak

311 Abdülkerim Özaydın, “Kündürî”, TDVĠA, TDV Yay., Ankara 2002, C. 26, s. 554-555.

312 Ġbn-i Bibi, Selçuknâme, Çev. Mürsel Öztürk, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 1996, C.1, s. 283-

292.

313 Mehmet Ali Ünal,“Osmanlı İmparatorluğu‟nda Müsadere”. Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi,

Ġstanbul 1987, s. 98 (95-111).

314 Tuncay Öğün, “Müsadere”, TDVĠA, TDV Yay., Ġstanbul 2006, s. 67-68.

315 Ġsmail Hakkı UzunçarĢılı, Osmanlı Merkez ve Bahriye Teşkilatı, TTK Yay., Ankara 1988, s. 263,

294.

316 Celalzade Mustafa Çelebi, Tabakatü‟l-Memalik ve Derecatü‟l-Mesalik, Haz.Ayhan Yılmaz,

Kariyer Yay., Ġstanbul 2011, s. 213, 346.

143

karĢımıza çıkmaktadır. Tarihsel süreç içerisinde devlet yönetiminde hükümdarların

gücünü sınırlama ihtimali olan bir grubun önüne geçilmek istenmesi ve iktisadi,

siyasi ve idari yönden yaĢanan sıkıntıların giderilmesinde bu iki uygulama bir araç

olarak kullanılmıĢtır. Osmanlı Devleti‟nin kuruluĢ ve yükseliĢ dönemlerinde

padiĢahın otoritesini sağlamak amacıyla uygulanan siyaseten katl ve müsadere

uygulamasına nadir olarak baĢvurulmuĢtur. Ancak devlet düzeninin bozulmaya

baĢladığı XVII. yüzyılda uygulanma sıklığına bakılırsa neredeyse bir zorunluluk

haline gelmiĢtir. Bunun yanı sıra II. Süleyman döneminde yaĢanan olağanüstü Ģartlar

nedeniyle görevini kötüye kullandığı düĢünülen devlet adamları özellikle Bekrî

Mustafa PaĢa ve Fâzıl Mustafa PaĢa‟nın sadaretinde hemen görevden alındığı hatta

katledildiği görülmüĢtür. Fâzıl Mustafa PaĢa‟nın yürüttüğü siyaseten katl ve

müsadere uygulamalarına bakıldığında Bekrî Mustafa PaĢa‟dan bir noktada

ayrılmıĢtır. Fâzıl Mustafa PaĢa reformist bir vezir-i azamdır. Göreve geldikten sonra

orduyu yoklamaya tabi tutarak onları disiplin altına almıĢ ve gereksiz harcamaları

kısmıĢtır. Hazinenin gelirlerini arttırmak amacıyla cizye vergisinin toplanmasını belli

bir düzene koymuĢtur. Konar-göçerleri iskân ettirerek üretimi arttırıp vergi gelirinde

artıĢın sağlanması yoluna gidilmiĢtir.

Bu ıslahatlar sayesinde hazinede bir rahatlama sağlanmıĢ olmasına rağmen

siyaseten katl ve müsadereye devam etmiĢtir. O halde Fâzıl Mustafa PaĢa daha çok

siyasi kaygılarla siyaseten katl ve müsadereye baĢvurmuĢtur. Tıpkı babası Köprülü

Mehmet PaĢa gibi siyasi otoritesini sağlamak konusunda oldukça katı bir tutum

sergilemiĢtir. Bu nedenle sabık Vezir-i Azam Ġsmail PaĢa‟nın katledilmesinde olduğu

gibi kendisine muhalif olanları ortadan kaldırmakta tereddüt etmemiĢtir. Bu sayede

hazineye para aktarılması konusunda hızlı sonuçlar alınmıĢtır. Özellikle azledilen

Darussaade Ağalarının mal varlıklarından elde edilen yüklü miktardaki gelirler

sayesinde hazinenin acil para ihtiyaçlarının karĢılandığı görülmüĢtür. YaĢanan

örneklerden anlaĢıldığı kadarıyla görevini kötüye kullanan devlet adamlarının malları

müsadere edildiğinde ilkesel olarak bütün mal varlıklarına el konulduğu görülmüĢtür.

Fakat görevlerini yerine getirenlerin malları müsadere edildiğinde ise mirasçıların

ekonomik olarak gözetildiği anlaĢılmıĢtır. Mesela Yeğen Osman PaĢa, Deli Veli ve

Kara Cehennem adlı memurlar isyan etmiĢ olduklarından Ilgın‟daki bütün mal

144

varlıkları müsadere edildiğinde varislerin hakkının gözetildiğine dair bir bilgiye

rastlanmamıĢtır. Diğer taraftan görevlerini yürütürken vefat eden memurların mal

varlıkları müsadere edildiğinde varislerine maddi açıdan yardım edildiğine dair

örnekler karĢımıza çıkmaktadır. Mesela II. Süleyman‟ın kız kardeĢlerinden Beyhan

Sultan, Vezir Suyolcu Ali PaĢa ile evliydi. Suyolcu Ali PaĢa‟nın vefat etmesi üzerine

muhallefâtı tespit edilerek satıldığında hazineye ait borçları padiĢah tarafından kız

kardeĢine hibe edilmiĢtir.317 Diğer bir örnekte ise vefat eden Halep kadısının

muhallefâtı sadece borcunu karĢılamaya yettiğinden geride kalan yetimlerinin

vatanlarına dönmeleri için yol harçlarının olmadığı anlaĢılmıĢtır. ġeyhülislamın

verdiği onay ile Halep‟teki mahsulden bir kısmının geride kalanlara yardım olarak

verilmesinin istendiği görülmüĢtür.318 Bu örneklerden yola çıkılarak yalnızca

görevini yerine getiren memurların muhallefâtına el konulduğunda müsadere

hukukuna uygun davranıldığı anlaĢılmaktadır.

3.8.1. Siyaseten Katlin Dini Boyutu

Kutsal metinlerde insanlık tarihindeki ilk kardeĢ cinayetinin Kabil ve Habil

arasında vuku bulduğu kaydedilmiĢtir. Buna göre Kabil‟in kardeĢi Habil‟i öldürmesi

ile ilk cinayet iĢlenmiĢ ve bu vaka insanlığın, kendi ihtiraslarına yenik düĢüp karanlık

tarafa geçebileceğinin bir kanıtı olmuĢtur. Aynı zamanda Kabil‟in iĢlediği cinayet

insanın içinde hep var olan ve zaman içinde değiĢen, geliĢen ve büyüyen öteki

kötülüklerin de baĢlangıcı olarak kabul edilmiĢtir. Kutsal Kitaplarda anlatılan bu iki

kardeĢin yaĢadıkları olaya, günümüzden geçmiĢe doğru bakıldığında insanın ne

büyük kötülüklere teĢebbüs edebilecek bir varlık olduğu görülür. Kabil ve Habil

karakterlerinde yansımasını bulan iyi ve kötü arasındaki ikilem ve bu ikilemin

doğurduğu öteki çatıĢmalar yazarlar içinde büyük bir esin kaynağı olmuĢtur. Kutsal

kitaplar ve mitler asırlardır bireylerin huzur ve çözüm arayıĢındaki sığınakları

olmuĢtur. Söz konusu bu bireyler toplumsal yaĢantılarını bu kutsal metinlere ve

mitlere göre düzenlemiĢtir.319

317 BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi, Mühimme Defterleri, 98. s. 207/721, 215/760. GeniĢ bilgi için

bakınız: Ali Ġrfan Kaya, “a.g.m.”, s. 1-8.

318 BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi, Mühimme Defterleri, 98. s. 207/721, 215/760.

319 Kadir Albayrak, Hatice Genç, “Georg Briting‟in “Altwasser‟da Kardeş Katli” Adlı Öyküsünde

145

Ġslam yönetim biçimiyle ilgili tartıĢmaların baĢında hiç Ģüphesiz Devlet

baĢkanlığı belirlenme usulü gelir. Hulefa-yi RaĢidîn dönemi uygulamaları esas

alındığında Ģu görülmektedir; Ġslam halifesinin320 meĢruluğunun temeli, toplumun

tasvibinden geçer. ġekilleri farklı olsa da ilk dört halifeyi meĢru devlet baĢkanı yapan

prosedür, Medine‟de yaĢayan Müslümanların halifeye biat etmesidir.321

Hulefâ-yi RâĢidîn‟e, halifetü‟r-Resûlillah veya emîr‟ül-müm‟inîn

denilmektedir. Daha sonra toplumun kayıtsız Ģartsız itaatini sağlayabilmek için

“halifetullah” unvanı kullanılmıĢtır. Muaviye bin Ebu Süfyan ile Ġslam tarihinde yeni

bir dönem baĢlamıĢtır. Hilâfetin saltanata dönüĢmesi olarak tanımlanan bu değiĢiklik

günümüze kadar tesirini göstermiĢtir. Muaviye bin Ebu Süfyan‟ın dönemi Ġslam

tarihi açısından bir milattır. Bunun nedeni ise yakın akrabası olan 3. Halife Hz.

Osman‟ın kanını dava etme gerekçesiyle baĢlattığı kabile hâkimiyetine giriĢmesidir.

Ġlk dört halifenin seçilme usulüne aykırı bir biçimde kılıç zoruyla kuvvet kazanan bu

uygulamayı baĢlatarak saltanat sisteminin temelini oluĢturmuĢtur.

Halkın yönetiminde kitap ve sünnet‟in uygulanmasını sağlayan, Hz.

Muhammed (s.a.v.)‟in vekili sıfatıyla iĢ gören, devletin menfaatiyle Ģahsi ve ailevî

menfaatlerini birbirinden ayıran Hulefâ-yi RaĢidîn‟in yerini Saltanat almıĢtır.

Muaviye ile baĢlayan, oğlu Yezid ile devam eden bu anlayıĢ kuvvete dayanarak

varlığını devam ettirmiĢ yönetim biçimidir. Bu anlayıĢ biçimi bütün Müslüman

devletlerde uygulanmıĢtır.322

Ġslam inancına göre hayatı bahĢeden Allah‟tır ve O‟ndan baĢkası buna

müdahil olamaz. Ġslam, bir kiĢinin hayatına haksız yere kast etmeyi en büyük

günahlardan saymıĢ ve onu en büyük cezaya çarptırma ile tehdit etmiĢtir. Aynı

zamanda Ġslam hukuku hak eden kiĢilerin öldürülmesini de mubah kılmıĢtır. Bu

Ģekilde katledilmesine izin verilen gruplar Kur'an-ı Kerim'de açıklanmıĢtır. Bu izin

Kabil ve Habil Motifi”, ZeitschriftfürdieWelt der Türken (ZfWT), Journal of World of Turks, Vol. 7,

No. 3, 2015, s. 1-8.

320 Hilâfet; sözlükte birinin yerine geçmek, bir kimseden sonra gelip onun yerini almak, birinin

ardından gelmek/gitmek, yerini doldurmak vekalet etmek veya temsil etmek gibi anlamlara gelir.

Hilâfet kelimesi, terim olarak Ġslam devletlerinde Hz. Muhammed (s.a.v)‟in ölümünden sonra Devlet

baĢkanlığı kurumunu ifade eder. Halife de bir kimsenin yerine geçen ve onu temsil eden kiĢidir.

Devlet baĢkanı için de kullanılır. GeniĢ bilgi için bakınız. Casim Avcı, “Hilâfet”, TDVĠA, TDV Yay.,

Ġstanbul 1998 C. 17, s. 539-546.

321 Mehmet Âkif Aydın, “Hükümet”, TDVĠA, TDV Yay., Ġstanbul 1998, C. 18, s. 468-470.

322 Avcı, “Hilâfet”, s. 539-546.

146

yeryüzünde fitne ve bozgunculuğun def edilmesi için verilmiĢtir. Böylece Kur'an-ı

Kerim kısas ilkesini - ki o aynıyla karĢılık vermektir - insan hayatının korunması ve

yaĢamın garanti altına alınması olarak ifade etmiĢtir. Ġslam bir kiĢinin hayatına son

vermeyi bütün insanlığın hayatına son vermek ile aynı tutmuĢtur. Zira bir kiĢinin

hayatına son vermekten çekinmeyen insan yüzlerce veya binlerce kiĢinin de hayatına

son vermekten çekinmez. Bunun tam karĢılığı olarak da bir kiĢinin hayatını ölümden

kurtarıp yaĢamasına vesile olan da tüm insanlığı yaĢatmıĢ gibi kabul edilmiĢtir.323

Bediüzzaman Said-i Nursi Maide suresi 32. Ayeti324 tefsir babında “Sünuhat”

adlı eserinde Ģu değerlendirmelerde bulunmuĢtur.

"Şu âyet haktır, akla münâfi olamaz. Hakikattir; mücâzefe, mübalâğa, içinde

bulunamaz. Halbukizahiri düşündürür.Birinci Cümle: Adalet-i mahzânın en büyük düsturunu

vaz‟ ediyor. Der ki: Bir mâsumun hayatı, kanı, hattâ umum beşer için olsa da, heder olmaz.

İkisi nazar-ı kudrette bir olduğu gibi, nazar-ı adalette de birdir. Cüz‟iyatın küllîye nispeti bir

olduğu gibi, hakkın dahi mizan-ı adalete karşı aynı nispettir. O nokta-i nazardan, hakkın

küçüğü büyüğü olamaz.Lâkin, adalet-i izafiye, cüz‟ü külle feda eder. Fakat muhtar

cüz‟ünsarihen veya zımnen ihtiyar ve rıza vermek şartıyla; ene‟lernahnü‟ye inkılâp edip

mezci, cemaat ruhu tevellüd ederek, külle feda olmak için fert zımnen rızadâde olabilir."

325

Bediüzzaman‟ın eylem ile söylem arasındaki tutarlılığı ifade babında

söylemiĢ olduğu; “Eğer biz doğru İslamiyet‟i ve İslamiyet‟e lâyık doğruluğu ve

istikameti ef‟alimizle izhar etsek.”326 ifadesinde alınması gereken dersler vardır.

Burada, Said Nursi eylemin istikametini doğru bilgiye ulaĢmaya bağlıyor. Bu ifade

tarihçi için ele alındığında; Tarihçi, öne sürmüĢ olduğu bir tezin doğrulunu ancak

tezin de ele aldığı konuyla alakalı bütün doğru eserlere ulaĢmak ve bu eserleri doğru

bir terazi ile tartmakla ulaĢabilir. Yine hakikat ehlinin sahip olması gereken sıfatlar

babında değerlendirmeler yapılmıĢtır.327

323 Maide Suresi 32. ayet meali, (5/32).

324Kim, bir cana kıymamış veya yeryüzünde fesat çıkarmamış birisini öldürürse, bütün insanları

öldürmüş gibidir. Kim de birisinin hayatını kurtarırsa, bütün insanların hayatını kurtarmış gibi olur."

325 Bediüzzaman Said-i Nursi, İçtimai-i Dersler, Zehra Yayıncılık, Ġstanbul 2004, s. 245-246.

326 Bediüzzaman Said-i Nursi, İçtima-i Dersler, Zehra Yay.,Ġstanbul 2004, s. 118.

327 Muhakkikîn Ģe‟ni; gavvas olmak, zamanın tesiratından tecerrüd etmek, mazinin a‟makına girmek,

mantığın terazisiyle tartmak, her Ģeyin menbaını bulmaktır. GeniĢ bilgi için bakınız. Bediüzzaman

Said-i Nursi, Muhakemat, Zehra Yay., Ġstanbul 2009, s. 25-26.

147

Yine Bediüzzaman‟ın Divan-ı Harb-i Örfi de yaptığı müdafaa esnasında dile

getirmiĢ olduğu ifade Ģöyledir:

“İstibdat zulüm ve tahakkümdür. Meşrutiyet, adalet ve şeriattır. Padişah ne vakit

Peygamberimizin (sav) emrine itaat etse ve yoluna gitse halifedir. Biz de ona itaat edeceğiz.

Yoksa Peygamber‟e (s.a.v.) tabi olmayıp zulmedenler, padişah da olsa hayduttur.”

328

Burada PadiĢahın konumu ve misyonu ifade edilmiĢ aynı zaman da kendisine

itaat edilme noktasında sorumluluğu hatırlatılmıĢtır. BaĢkanlığının meĢruluğu Hz.

Muhammed (s.a.v.)‟in sünnet-i seniyesine itiba da görülmüĢtür. Bütün bu

açıklamalardan sonra bir yapı eğer baĢından itibaren Ġslamî değilse ve uygulamalar

Ġslamiyet‟in gerektirdiği Ģekilde cereyan etmiyorsa o uygulamalar için Dinden

referans arama veya eyleme bir meĢruluk kazandırmak için çabalamak beyhude olsa

gerektir. Kendi hakları olmayan bir gücü kendilerine has kılmak ve bu gücün

paylaĢılmaması adına kardeĢ/evlat/baba/amca gözetilmeksizin yapılan katliamlar,

olsa olsa en hafif tabirle birer zulüm örneğidir ve bu eylemi yapanlar zalimdirler.

3.8.2. Siyaseten Katlin/KardeĢ Katl‟in Tarihsel Boyutu

Mahiyeti itibariyle siyasi iktidara sahip olma kavgası olarak tanımlanabilecek

olan KardeĢ Katli olgusu, sadece Osmanlılara has bir uygulama değildir. Tarih

sahnesine çıkmıĢ bir çok imparatorlukta da uygulanmıĢtır. Veya baĢka bir ifade ile

varolagelmiĢtir.329

Firdevsi‟yegöre Dahhâk, PadiĢah Merdas‟ın oğludur. Dahhâk, cesur, çevik

fakat Ģehvete tapan kötü huylu biri olarak tasvir edilir.330 Ġran Hükümdarı Merdas

oğlu Dahhâk tarafından öldürülmüĢtür.331

Bizans Ġmparatorluğu, gelecekte taht iddiasında bulunanlara genellikle o

kiĢilerin gözlerine mil çektirerek ceza yoluna gitmiĢtir. Taht varisi olanların burun ve

kulakların kesilmesi cihetine gidildiği görülmüĢtür. Bunun yanı sıra çok sayıda

328 Bediüzzaman Said-i Nursi, İçtima-i Dersler, Zehra Yay., Ġstanbul 2004, s. 160.

329 Mehmet Akman, Osmanlı Hukukunda Kardeş Katli Meselesi, (Doktora Tezi) Marmara

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu Hukuku Anabilim Dalı Hukuk Tarihi Bilim Dalı,

Ġstanbul 1995, s. 9.

330 KürĢat Demirci, “Dahhâk”, TDVĠA, TDV Yay., Ġstanbul 1993, C. 8, s. 409.

331 Firdevsi, Şehnâme, Çev. Necati Lugal, Ġstanbul 1945, C. 1, s. 46-49.

148

kardeĢ katli vakasına da rastlanmaktadır. Hatta Osmanlıların bu uygulamayı

Bizanslılardan aldığı veya Bizanslılardan Osmanlıya miras kalmıĢ olabileceğini

söyleyenler de vardır.332 Ġlk Bizans imparatoru Konstantin, oğlu Krispus ve Kayın

Babası Maximien‟i öldürterek ülkede istikrar sağlamaya çalıĢmıĢtır. Buna rağmen

ülkede birliği sağlayamamıĢ ve ülkeyi üç oğlu ve yeğeni arasında bölüĢtürmek

zorunda kalmıĢtır. Ġmparator II. Konstans kardeĢi Theodosios‟u, görünürde ihanet

suçlamasıyla gerçekte ise tahta ortak etmemek için önce rahip yapmıĢ sonra da idam

ettirmiĢtir.333

Mina Jang yaptığı master çalıĢması ile 14-17 yüzyıl arası Kore‟de hüküm

süren Joseon Hanedanında kardeĢ katli vakalarını ortaya koymuĢtur. Bu çalıĢmada

Kore‟de ki uygulamalar ile Osmanlı Devleti‟nde ki uygulamalar karĢılaĢtırmalı bir

Ģekilde ele alınmıĢtır. Kore‟de ki kardeĢ katli meseleleri ya taht mücadelesi ya da

komplo ile alakalıdırlar. Taejong‟un kardeĢlerini Bangbeon ve Bangseok‟u, birinci

prens isyanında öldürmüĢ olduğu söylenilmektedir. Sejo, kardeĢi olan Geumseong

Daegun‟u komplo suçlamasıyla öldürtmüĢtür.334

Hanedan içi öldürme hadiselerinin kısmen de olsa Araplar arasında da

yaĢanmıĢ olduğu bilinmektedir. Abbasi Halifesi Harunu‟r-ReĢid sağlığında, Emin ve

Memun isimli oğullarından birbirinin hukuklarına zarar vermeyeceklerine dair yazılı

taahüt almıĢtır. Ancak Harunu‟r-ReĢid‟in vefatıyla kardeĢler arasında siyasi

mücadele baĢlamıĢtır. Miladi 809 yılında tahta geçen Emin kardeĢi Memun ile

giriĢtiği taht mücadelesini kaybetmiĢtir. Emin öldürülmüĢtür.335

3.8.3. Osmanlı Devleti‟nde KardeĢ Katli

Osmanlı Devleti bir boylar federasyonudur. Her Bey kendini bir boy üzerinde

hakimiyetini tahkim edecek Ģekilde konumlandırmıĢtı. Çoğu zaman bu kiĢiler

bulunduğu sancakta veya vilayette oradaki güçlü kiĢiler üzerinden güç devĢirme

yoluna gidip, sonradan Devleti ele geçirmek istemiĢlerdir.

332 Vasfi RaĢid Sevig, Ticaret Kanunu Şerhi, C.1, Ġstanbul 1934, s. 9 vd.

333 Georg Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, Çev. Fikret IĢıltan, Ankara 1981, s. 113.

334 Mina Jang, “Osmanlı Devleti ile Kore Devleti‟nde Kardeş Katli Meselesi Karşılaştırılması (14-

17.YY)”, (Yüksek Lisans Tezi) Marmara Üniversitesi Türkiyat AraĢtırmaları Enstitüsü Türk Tarihi

Anabilim Dalı, Ġstanbul 2018, s. 113 (123).

335Akman, “a.g.t.”, s. 11.

149

Egemenliğin mutlak bir Ģekilde tek elde toplandığı devletlerde, hükümdarın

gücünün son sınırı, kendi taktir hakkını kullanarak ölüm cezası verebilmesidir.

Hakikaten insanlar için en ağır ceza “ölüm” cezasıdır.336 Hakimiyet ve egemenlik

bilindiği üzere buyurma ve yönetme gücüdür. Siyasi egemenlik ise devlet organları

içerisinde en yüksek irade ve üstün irade gücünün kime ait olduğu meselesiyle

ilgilidir. Eski Türk devlet anlayıĢına göre bu güç, Hakan veya Kağan adı verilen

devlet baĢkanına aittir. Bu yetkinin kim tarafından Kağan‟a verildiği (her ne kadar

Kut AnlayıĢı var ise de) nasıl bir yöntem uygulandığı kesin olarak kurallara

bağlanmıĢ değildi.

“Han ve hanın ailesi mukaddestir” anlayıĢı Kut AnlayıĢı ile alakalı bir

düĢüncedir. Kut, Hanın gücüne temel sağlayan kutsal bir nüfuz etme aracı idi.337 Kut,

babadan oğula geçerdi. Ama aynı zamanda kut, hanın uygunsuz davranıĢlarından

dolayı kaybedilebilirdi.338 Osmanlı ġehzadelerinin veya hanedan mensuplarının isyan

etmelerinde temel etken, isyan edenlerin kendilerini tahtta hak sahibi olarak

görmeleridir. Ġlk dönem isyanlarının bir diğer ortak özeliği ise Bizans Devleti‟nin

devreye girip isyancıları desteklemesidir. BaĢka bir deyiĢle Bizans

kıĢkırtmalarıdır.339 I. Ahmet‟in ölümünden sonra tahta kardeĢi Mustafa geçmiĢtir.

Osmanlı Devleti‟nde tahta geçiĢin babadan oğula geçme halinin bir istisnası olarak

veya bozulması olarak değerlendirilebilir.340

Mehmet Ekmen yaptığı doktora çalıĢması ile Osmanlı Devleti‟nde vukubulan

kardeĢ katli vakalarıyla ilgili, Osmanlı tarihi boyunca 61 hanedan içi katl vakasını

tespit etmiĢtir. Bu vakalar isyan eden ve herhangi bir isyan fiili sadır olmayan katl

olayları olarak iki baĢlık altında incelenmiĢtir.341 Bu bağlamda, babanın oğlunu idam

ettirdiği 4, kardeĢin kardeĢini öldürttüğü 35, amcanın yeğenini katlettirdiği 12,

336Ahmet Mumcu, Osmanlı Devletinde Siyaseten Katl, Birey ve Toplum Yay., 2. Baskı, Ankara 1985,

s. 1.

337 Halil Ġnalcık, “Osmanlılarda Saltanat Veraset Usûlü ve Türk Hakimiyeti Telâkisiyle İlgisi”,

Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, C. 14, S. 1, Ankara 1959, s. 74.

338 ReĢat Genç, Karahanlı Devlet Teşkilatı, Kültür Bakanlığı Yay., Ġstanbul 1981, s. 69-72.

339Ekmen, a.g.t., s. 163.

340 Joseph Fletcher , "Turco-MongolianMonarchic Tradition in the Ottoman Empire"

Harvard Ukrainian Studiesvol 3.4 (1979 1980), s. 236-251.

341 Ekmen, “a.g.t.”, s. 28.

150

yeğenin amcasını öldürttüğü 3, dedenin torununu öldürttüğü 6, ve bazı verilere göre

oğulun babasını öldürttüğü 1 vakaya rastlanılmıĢtır.342

Osmanlı Devleti‟nde kardeĢ katli vakalarına örneklik teĢkil etmesi babında

bazı olaylar ele alınacaktır. Solakzade, Yakup Çelebi‟yi öldürme olayında, fitneyi

önleme veya fitnenin önüne geçmesinden söz eder. Solakzade, Bayezid‟in tahta

geçiĢini baba vasiyetine dayandırarak meĢruiyet kazandırır.343 Oruç Bey, Musa

Çelebi‟nin kaçıĢ olayını anlatır. Nasıl atından düĢtüğünü ve kölesi tarafından

Mehmet Çelebi‟ye teslim edildiğini ifade eder. Mehmet Çelebi‟nin çadır içinde Musa

Çelebi‟yi öldürttüğünü zikreder.344 Hoca Sadeddin Musa Çelebi‟nin öldürülme

sebebini ve ne ile katl edildiğinin detayını verir. Hoca Sadeddin Efendi‟ye göre,

Musa Çelebi‟nin ölümü, daha çok insan ölmesin fitne son bulsun diye

gerçekleĢmiĢtir. Musa Çelebi‟nin hayatına bir yayın kiriĢiyle son verilmiĢtir.345

II. Murad‟ın küçük kardeĢi olan ġehzade Mustafa, 1422 yılında 13

yaĢındayken II. Murat‟a karĢı isyan etmiĢtir. Bu isyanda, ġehzade Mustafa, Lalası

ġaraptar Ġlyas Bey, Osmanlıların düĢmanları olan Karamanoğulları,

Germiyanoğulları ve Bizans Devleti tarafından desteklenmiĢtir.346 Hoca Sadeddin

Efendi, Ġlyas Bey‟in hainliğini anlatma babında: “Günahı olmayan bu masum çocuğu

Padişahın önüne getirdi” diye ifade etmiĢtir. Öldürülmesini de fesatlık ateĢi sönsün

diye belirterek eyleme gerekçe göstermiĢtir. ġehzade Mustafa‟nın Katl meselesini

meĢru gösterme çabasına girmiĢtir.347

AĢıkpaĢazade, ġaraptar Ġlyas Bey‟in hainliğini daha makul bir Ģekilde

anlatmaya çalıĢmıĢtır. BaĢka bir deyiĢle hainliğini kabul etmemiĢtir. Devletin huzuru

için tek hükümdarın olmasının gerektiğini belirtmiĢtir. AĢıkpaĢazade‟ye göre,

ġehzade Mustafa‟yı bu dünyanın kirlerine bulaĢmadan Ģehit etmiĢtir. KardeĢ katlinin

önceden uygulanagelen bir gelenek olduğunu söylemiĢtir. Ġlyas Bey‟in yaptığı

342 Ekmen. “a.g.t.”, s. 29.

343 Solakzade Mehmet Hemdemi Çelebi, Solak-zâde Tarihi, Haz. Vahid Çabuk, Kültür Bak. Yay.,

Ankara 1989, C. 1, s. 68-69.

344 Oruç Bin Adil, Oruç Tarihi, Haz. Necdet Öztürk, Çamlıca Basım Yayın, Ġstanbul 2007, s. 47.

345 Hoca Sadeddin Efendi, a.g.e., C. 2, s. 75-76.

346 Ġsmail Hami DaniĢmend, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, C.1, Türkiye Yayınevi, Ġstanbul 1971,

s. 188.

347 Hoca Sadeddin Efendi,Tacü't-Tevarih, C. 2, 4, Haz. Ġsmet Parmaksızoğlu, Kültür Bakanlığı Yay.,

Ankara 1992, s. 138.

151

eylemi savunmuĢtur.348 Bostanzade Yahya Efendi‟ye göre; II. Murat‟ın Yusuf ve

Mahmut adlı iki kardeĢi daha varmıĢ. II. Murat onları öldürmemiĢ fakat gözlerine mil

çektirmiĢtir.349 II. Mehmet 1451 yılında babası II. Murat‟ın ölümünden sonra tahta

geçmiĢtir. KardeĢi Küçük Ahmet‟i boğdurtarak öldürtmüĢtür. Kendisine karĢı

herhangi bir isyan söz konusu değilken katl etmiĢtir.350 Dukas‟ın anlatımında

ġehzade Ahmet‟i boğarak öldüren Ali adındaki cellat idam ettirilmiĢtir. Olayın

duyulmaması için bu yöntem uygulanmıĢtır denilebilir.351 II. Mehmet

Kanunnamesinde kardeĢ katli uygulamasını kanunlaĢtırmıĢtır. Kannunamede o

madde Ģu Ģekilde belirtilmiĢtir: “Ve her kimesneye evladımdan saltanat müyesser

ola, karındaşlarını nizam-ı alem için katl etmek münâsibdir. Ekser Ulema dahi tecviz

etmiştir. Anınla âmil olalar.”352 Caroline Finkel, Fetret devri ve sonraki karıĢık

dönemin, II. Mehmet‟in böyle bir Kanun hazırlamasında etkili olduğunu ileri

sürer.353 Yavuz Sultan Selim ve Kanuni Sultan Süleyman da bu uygulamalardan geri

kalmamıĢtır. I. Selim hem kardeĢlerini hem de yeğenlerini katl etmiĢtir.

III. Murat‟ın 102 çocuğu olduğu söylenir.354 MünnecimbaĢı, III. Murat‟ın 130

çocuğunun olduğunu söyler.355 Bunlardan 20 oğlu III. Murat‟ın ölümünden sonra

hayattadırlar. III. Murat‟ın ölümünden sonra yerine oğlu III. Mehmet tahta geçmiĢtir.

III. Mehmet 19 kardeĢini öldürtmüĢtür.

Osmanlı Hanedanında kardeĢ katli uygulamaları isyan edenlerin

cezalandırılması ve isyan etme ihtimali olanların ortadan kaldırılması diye iki Ģekilde

yapılmıĢtır.356

348 ÂĢıkpaĢazâde, Âşıkpaşazâde Tarihi, Haz. Necdet Öztürk, Bilge Kültür Sanat Yay., Ġstanbul 2013.

s. 136-137.

349 Bostanzade Yahya Efendi, Tarih-i saf Tuhfetü'l-ahbab (Duru Tarih), Çev. Necdet Sakaoğlu,

Milliyet Yay., Ġstanbul 1978, s. 57.

350 Ġnalcık, “Osmanlılar'da saltanat verâsetiusûlü ve Türk hakimiyet telâkkisiyle ilgisi”, s. 69-94.

351 Dukas, İstanbul‟un Fethi, Çev. Viladimir Mirmiroğlu, Kabalcı Yayıncılık, Ġstanbul 2013, s. 161.

352 Ahmet Akgündüz, Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri, FeyFakfı Yay., Ġstanbul 1990, C.

1, s. 114.

353Caroline Finkel, Osman‟sDream, Basic Books, New York 2007, s. 38.

354 Hammer, a.g.e., C. 7, s. 196.

355 MüneccimbaĢı, a.g.e., C. 3, s. 536.

356 Mina Jang, “a.g.t.”, s. 113.

152

3.8.4. Abdurrahman ġeref Efendi‟nin Tarih-i Devlet-i Osmaniyye Adlı

Eserinde Savcı Bey Vakasını Diğer Osmanlı Kronikleri ve ÇağdaĢ Eserler

Bağlamında KarĢılaĢtırma

Sultan Murat Döneminde onbeĢ aylık sürede tamamlanan Edirne'nin fethinin

(1361) ardından baĢlayan Osmanlı Devleti‟nin Balkan fütuhatı durmaksızın devam

etmiĢtir. Filibe fethi (1363) ve Çirmen zaferiyle (1371) birlikte Osmanlıların

Balkanlar‟da kalıcı olacağı anlaĢılmıĢtır. Osmanlı Devleti, elde ettikleri

muvaffakiyetler doğrultusunda Sırp, Bulgar ve Bizans devletleri tarafından

haraçgüzar olarak tanınmanın neticesinde, Rumeli'de yer sahibi olmanın yanında,

siyasi arenada söz sahibi olduklarını da ispatlamıĢtır.357

26 Eylül 1371 Çirmen zaferiyle, Balkan devletlerinin Osmanlı Devleti‟nin

otoritesini kabul etmesinin baĢlangıcı olarak değerlendirilebilir. 1371-1376 yıllarını

Osmanlıların askeri ve siyasi açıdan taarruz devresi olarak kabul edildiğinde, bu

zaman aralığı içinde ''plansız'' tek hareketin ise ġehzade Savcı isyanı olduğu

söylenebilir. ġehzade Savcı on ay on günlük mücadelenin nihayetinde Bursa Kite

Ovası'nda beraberindeki destekçileriyle birlikte derdest edilerek, gözlerine mil

çekilmek suretiyle idam ettirilmiĢtir.

Hadisenin Bizans cephesindeki sorumlusu olarak görülen ve olayda doğrudan

etkisi olan Andronikos Paleologos'a da aynı Ģekilde Bizans Ġmparatoru olan babası

tarafından gözlerine mil çekilerek cezalandırılmıĢ; fakat bu operasyon ġehzade

Savcı‟da olduğu gibi değil, tedavi edilecek Ģekilde yapılmıĢtır.358

Ġncelendiği kadarıyla Ahmedî‟den Hadidi‟ye kadar Osmanlı tarihçileri Savcı

Bey vakasından bahsetmemiĢlerdir. Savcı bey vakasından ilk bahseden Osmanlı

tarihçisi KemalpaĢazade‟dir.359 KemalpaĢazade eserinde, Sultan Murat‟ın üç

oğlundan bahsetmiĢtir. Müverrih, oğullarından birinin ismini Savcı olarak

zikretmiĢtir. Yazar, Ģehzade‟nin gözlerine mil çekildiğini belirtmiĢtir.

357 Ġhsan Efe CicibaĢ, “Sultan I. Murat Devri Osmanlı Tarihi (1362-1389),” Fatih Sultan Mehmet

Vakıf Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Tarih Programı Yüksek Lisans Tezi,

Ġstanbul 2018, s.196.

358Cezar, a.g.e., C. 1 , s. 112; Ostrogorsky, a.g.e., s. 499.

359 CicibaĢ, a.g.t., s. 196.

153

KemalpaĢazade, olayla alakalı tafsilata girmeyerek konuyu kapatmıĢtır.360 Eserin

sonlarında yazar, vaka ile alakalı birkaç satırlık bilgi vererek susmayı tercih etmiĢtir

veya olayla alakalı detaylı bilgi vermemiĢtir.

Vakadan bahseden bir diğer müellif, Hoca Sadeddin Efendi‟dir. Sultan

Murat‟ın 787/1385-1386 yılında Rumeli‟ye geçtiği sırada Savcı Bey‟i Bursa

muhafızlığında bıraktığını belirtmiĢtir. Yazar, ġehzade Bayezid‟in ise Kütahya‟da

ikametinin PadiĢah tarafından emredildiğini ifade etmiĢtir. Müverrihe göre ġehzade

Savcı gençliğin verdiği hissiyat ve etrafındakilerin kıĢkırtmasıyla isyana

kalkıĢmıĢtır.361 Yazar, Savcı Bey‟in hazineyi kendisine tabi olanlar arasında

dağıttığını, kendi adına hutbe okuttuğunu belirtmiĢtir. Yazar, olayda, olup

bitenlerden Sultan Murat‟ın haberi olduğunda derhal Edirne‟den Anadolu‟ya

geçtiğini ve bir plan üzerine hareket ettiğini belirtmiĢtir. Plana göre Sultan Murad,

hadiselerden haberi yokmuĢ gibi davranmıĢtır. Buna göre Biga havalisinde büyük bir

av düzenleyecek, buraya ġehzade Savcı‟yı davet edecektir. Sultan Murat, ġehzade

Savcı‟nın Bursa‟dan çıkıp padiĢahı ve beraberindeki orduyu Gelibolu‟da

karĢılayacağını hesap etmiĢtir. Yazar, ġehzade Savcı‟nın davete icabet etmemesi

üzerine Sultan Murat‟ın Bursa üzerine yürüdüğünü belirtmiĢtir. ġehzade Savcı ile

Sultan Murat Kite ovasında karĢı karĢıya gelmiĢler ve savaĢı ġehzade Savcı

kaybetmiĢtir. ġehzade Savcı yakalandığı sırada geri adım atmamıĢtır. Yani itaat

etmemekte ısrar etmiĢtir. Bunun üzerine Savcı Bey‟in gözlerine mil çekilmiĢtir.362

MüneccimbaĢı Ahmet Dede ise eserinde olayla alakalı bilgiler vermiĢtir.

Buna göre, Sultan Murat Rumeli‟ye geçtiği sırada ġehzade Bayezid‟i Kütahya‟ya

göndermiĢ, ġehzade Savcı‟yı ise Bursa‟da bırakmıĢtır. ġehzade Savcı kıĢkırtmalara

kanarak isyana kalkıĢmıĢtır. Hazineyi etrafındakilere dağıtmıĢ, adına hutbe

okutmuĢtur. Hadiseyi haber alan PadiĢahın geri döndüğünü kaydeden müverrih,

ġehzadenin de etrafına topladığı kiĢilerle Kite Ovası‟nda Sultan Murat‟a karĢı

savaĢtığını ve yapılan savaĢı ġehzade Savcı‟nın kaybettiğini belirtmiĢtir. Yazar,

ġehzade Savcı‟nın kendisini isyana davet eden yandaĢlarla beraber yakalandığını,

360 KemalpaĢazade, Tevârih-i Âl-i Osman, III. Defter, Haz. Abdullah Satun, Çamlıca Basım Yayın,

Ġstanbul 2014, s. 116.

361 Hoca Sadeddin, Tacü‟t-Tevarih, C. 1, Sad. Ġsmet Parmaksızoğlu, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara

1979, s. 156.

362 Hoca Sadeddin, a.g.e., s. 157-158.

154

gözlerine mil çekildiğini, bu Ģekilde yaĢamaya devam ederek ġehzade Bayezid‟in

hükümdarlığı döneminde vefat etmiĢ olduğunu söylemiĢtir.363

MüneccimbaĢı, Hoca Saddeddin Efendi‟nin vermiĢ olduğu bilgilerin aynısını

tekrar etmiĢ gibidir. Bu durum Hoca Sadeddin Efendi‟den etkilenmiĢ olabileceğini

göstermektedir. MünecimbaĢı olayla alakalı ġehzadenin ölümü hakkında da detaylı

bilgi vermiĢtir.

Solakzade yaptığı değerlendirmede aĢağıda belirtilen bilgileri vermiĢtir.

787/1385-1386 yılında Sultan Murat Rumeli‟ye geçmeden önce ġehzade Bayezid‟i

Kütahya‟da bırakmıĢtır. ġehzade Savcı ise Bursa‟da kalmıĢtır. Sultan Murat‟ın

Rumeli‟ye geçiĢini fırsata çevirmek isteyen ġehzade Savcı‟nın etrafındakiler,

ġehzade‟yi kıĢkırtarak isyana teĢvik etmiĢtir. Yazara göre, ġehzade, hazineyi

etrafındakilere dağıtıp adına hutbe okutmuĢtur. Olayı haber alan Sultan Murat zaman

kaybetmeden Anadolu‟ya geçmiĢtir. Hadiseden habersizmiĢ gibi davranarak av tertip

etmiĢtir. ġehzade‟yi ava davet etmiĢtir. ġehzade Savcı Bey‟in, davete icabet etmediği

ifade edilmiĢtir. Savcı Bey ordusunu toplayıp, Kite Ovası‟nda Hünkar‟a karĢı

savaĢmıĢtır. Müverrih, Savcı Bey‟in bozguna uğradığını,364 gururundan dolayı geri

adım atmadığını ve gözlerine mil çekilerek cezalandırıldığını belirtmiĢtir.365

Ahmet Rasim ise isyan tarihini tam olarak belirtmemiĢtir. Hayreddin PaĢa‟nın

vefat tarihi olarak gösterdiği 1386‟dan önceki bir tarihe oturtmaya çalıĢtığı olay için,

zımnen 1385 tarihini kabul ettiği söylenebilir. Müellif, bununla beraber, Savcı Bey‟i

isyana teĢvik edenlerin Karamanoğulları olduğunu ileri sürmüĢtür. Ahmet Rasim,

Savcı Bey vakasının devletin tarihindeki ilk isyan olduğunu belirtmiĢtir. Müverrih,

ġehzadenin, V. Ġoannes‟in oğluyla beraber hareket ederek babalarına karĢı

baĢkaldırdığına dair bir rivayet bulunduğunu bildirerek hadise hakkında bilgi

vermiĢtir. Savcı Bey‟in gözlerine kızgın sirke döküldüğünü ifade etmiĢtir. Bu

ifadesinden hareketle, gözlerine mil çekilmiĢtir denilebilir. Ahmet Rasim olayla ilgili

birçok noktayı atlamıĢtır. Bu durumda Ahmet Rasim‟in olayla alakalı detaylı bilgi

363 MüneccimbaĢı Ahmed Ġbn-i Lütfullah, Osmanlı Devleti‟nin Kuruluş Tarihi (1299–1481), Camiü‟ddüvel,

Haz. Ahmet Ağırakça, Akdem Yay., Ġstanbul 2014, s. 140.

364 Solakzade, Solakzâde Tarihi, Mahmud Bey Matbaası, Ġstanbul 1297, s. 37.

365 Solakzade, a.g.e., s. 38.

155

verme gereği duymadığı söylenebilir.366

Anonim Tevârih ise Sultan Murat‟ın ansızın geldiğini ve ġehzade Savcı

Bey‟in maiyetindeki beyzadeler ve babalarıyla beraber yakalandığını, ġehzadenin

Hıristiyan destekçilerinin nehirde boğulduğunu, Savcı Bey‟i destekleyen beyzadeler

ve babalarının padiĢahın emriyle baĢlarının kesildiğini, ġehzade Savcı‟nın gözlerinin

oyulduğunu belirtmiĢlerdir. Sultan Murat, V. Ġoannes‟e gönderdiği haberde ondan da

aynı tavrı beklediğini bildirmiĢtir. V. Ġoannes‟in de oğlu Andronikos‟un gözlerine

kızgın sirke döktürerek aynı cezayı tatbik ettiğini belirtmiĢlerdir.367

Anonim Tevârih‟in anlatımınagöre Savcı Bey‟in isyanı vuku bulduğu sırada,

V. Ġoannes‟in bir diğer oğlu olan Selanik valisi Manuel Paleologos, Osmanlı toprağı

olan Fera üzerine yürüyerek bölgeyi ele geçirmeye çalıĢmıĢtır. PadiĢah, durumdan

haberdar olunca da Kara TimurtaĢ PaĢa‟yı Selanik hisarına sevk ederek Manuel‟i diri

olarak kendisine getirmesini istemiĢtir. Vali Manuel‟in ise iĢin ciddiyetini anlayıp

Ģehirdeki Hıristiyanların da sultan taraftarı olduğunu anlayınca, Ġstanbul‟a geçtiği

belirtilmiĢtir. Manuel, Babası V. Ġoannes‟in, kendisini kabul etmemesi üzerine

Midilli hakimine müracaat etmiĢtir. Burada da kabul görmeyince Anadolu‟ya geçip

Bursa‟da bulunan Sultan Murat‟a iltica ederek affını talep ettiği ifade edilmiĢtir.

Sultanın kendisini bağıĢladığını, ardından da babası V. Ġoannes‟in yanına Ġstanbul‟a

geçtiği bildirilmiĢtir.368

Anonim Tevârih‟in burada bahsettiği hadise, Selanik Kroniği‟nde geçen 11

Nisan 1372 tarihinde vuku bulmuĢ olan Selanik muhasarası369 olmakla beraber bu

hadise Kara TimurtaĢ PaĢa tarafından değil, Çandarlı Hayreddin PaĢa tarafından icra

edilmiĢ bir kuĢatmadır. Savcı Çelebi kıyamı için verilen en erken tarihin 1373 olduğu

göz önüne alındığında hadisenin karıĢtırıldığı açıktır.370

Abdurrahman ġeref Efendi “Tarih-i Devlet-i Osmaniyye” adlı eserinde, Savcı

Bey vakası hakkında değerlendirmelerde bulunmuĢtur. Buna göre, Rumeli fethiyle

366Ahmet Rasim,Osmanlı Tarihi, Haz. Hakkı Dursun Yıldız, Meydan NeĢriyat, Ġstanbul 1967, s. 31.

367Anonim,16. Asırda Yazılmış Grekçe Anonim Osmanlı Tarihi, Haz. ġerif BaĢtav, AÜDTCF Yay.,

Ankara 1973, s. 93.

368 Anonim, 16. Asırda Yazılmış Grekçe Anonim Osmanlı Tarihi, s. 93.

369Kısa Kronikler, N. 49/ s. 147.

370 Ġsmail Hakkı UzunçarĢılı, Osmanlı Tarihi, C. 1, 11. Baskı, TTK Yay., Ankara 2015, s. 143.

156

uğraĢan I. Murat oğullarını Anadolu‟da görevlendirmiĢtir. ġehzade Sultan Bayezid‟e

Germiyan, ortanca oğlu ġehzade Yakup Çelebi‟ye Karesi memleketinin idaresini

bırakıp küçük oğlu ġehzade Savcı Bey‟i ise Bursa‟da kaim makam olarak

bırakmıĢtır. Savcı Bey gençliğin hevasına kapılmıĢ ve etrafındaki kötü kiĢilerin

telkinleri ile isyan etmiĢtir. Rum Kayserin oğlu genç Andronikos ile ittifak ederek

isyana kalkıĢmıĢtır. Sultan Murat‟ın harekete geçmesi üzerine Ģehzade orduları

dağıtılmıĢtır. Savcı Bey babasının huzurunda af dilemeyip, küstahça cevaplar

verdiğinden PadiĢahın emriyle öldürülmüĢtür. Genç Andronikos ise Bizans

Ġmparatoru tarafından gözlerine mil çektirilerek cezalandırılmıĢtır.371

Son dönem müellifleri kapsamında ise hadiseyi ele alan UzunçarĢılı, isyana

sebep olarak aynı esas üzerinde durmuĢtur. Savcı Bey‟in açık surette Edirne‟de

bulunduğunu kaydetmiĢtir. Ġki Ģehzadenin Rumlar vasıtasıyla müttefik olduğunu,

isyanın, Ġstanbul yakınlarındaki Apikridon mevkiinde cereyan ettiğini, dağılan asi

kuvvetlerinin ardından ġehzadelerin beraberce Dimetoka‟ya kaçtığını beyan edip,

vaka için 1385 tarihini not düĢmüĢtür.372

Ġsmail Hami DaniĢment de hadiseyi ele almıĢtır. Bu mesele hakkında Bizans

ve Osmanlı kaynaklarının tutarsızlığından bahsetmiĢtir. Son devir müelliflerinin iki

farklı rivayet gurubunu cem etmeye kalkıĢmıĢ olmalarının sağlıklı bir tahlile kapı

açmadığını belirtmiĢtir.373 Müellif, bu izahatının yanında, Osmanlı rivayeti olan 1385

tarihini vererek374 Andronikos ve Savcı Bey‟in kıyamlarının ayrı ayrı iki isyan

olduğunu beyan etmiĢtir.375 Farklı bir görüĢ olarak da 1373 kıyamına iĢtirak eden

Savcı Bey‟in affedilerek daha sonra 1385 tarihinde müstakil olarak kıyamının ihtimal

dahilinde olabileceğini belirtmiĢtir.376 DaniĢmend, bu tip ihtimalleri sıraladıktan

sonra 1373 ve 1385 tarihlerinin iki farklı isyan tarihi olabileceği fikrini ortaya

atmıĢtır.

Bir diğer çağdaĢ müellif olan ġerif BaĢtav‟a göre ise; Andronikos, babası V.

371 Abdurrahman ġeref Efendi, a.g.e., s. 105-106.

372 UzunçarĢılı, Osmanlı Tarihi, C. 1, s. 142.

373 Ġsmail Hami DaniĢmend, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, C. 1, Türkiye Yayınevi, Ġstanbul

1971, s. 68-69.

374 DaniĢmend, a.g.e.,C. 1, s. 69.

375 DaniĢmend, a.g.e.,C. 1, s. 69.

376 DaniĢmend, a.g.e.,C. 1, s. 69.

157

Ġoannes ile Sultan Murat‟ın Anadolu‟ya geçtikleri esnada, fırsatı ganimet bilerek

Osmanlı padiĢahının Rumeli kuvvetlerinin baĢında olan Savcı Çelebi ile ittifak

etmiĢtir. Ġki Ģehzade iktidarı ele geçirmek gayesiyle kıyam etmiĢtir.377 BaĢtav,

hadisenin Mayıs 1373‟te vuku bulduğunu yerin ise Ġstanbul‟a 40 km. mesafedeki

Terkos civarı378 olduğunu belirtmiĢtir. Burada cereyan eden muharebeyle tenkil

edildiklerini ve iki Ģehzadenin Dimetoka‟ya kaçtığını bildirerek kemikleĢmiĢ rivayeti

tekrarlamıĢtır.379

Halil Ġnalcık ise Andronikos ile Savcı Bey‟in Mayıs 1373 tarihinde birlikte

kıyam ettiklerini belirtmiĢtir. Savcı Bey‟in Bursa‟da, Andronikos‟un ise Ġstanbul‟da

saltanatlarını ilan ettiklerini ifade etmiĢtir. 25 Mayısta Boğaziçi‟nde Pikridion

mevkiinde, iki asi ġehzadenin mağlup edildiğini belirtmiĢtir. 30 Mayısta Savcı

Bey‟in Dimetoka‟ya kaçıp 7 Eylül tarihine kadar burada mukavemet halinde kaldığı

Ģeklinde Batı kroniklerinin beyanını nakletmiĢtir.380

Halil Ġnalcık, 1385 tarihinin hatalı olduğunu belirtmiĢtir.381 Vekayinâmelerin

klasik üsluptaki izahatını tekrarlayıp, Bizans kroniğinin Ģehadetinden istifadeyle

Savcı Bey‟in 10 ay 10 gün babasından kaçtığını kaydetmiĢtir. Asi Ģehzadenin

Dimetoka‟dan Bursa‟ya geçtiği neticesinin çıkarılacağını beyan etmiĢtir. Kite

ovasındaki çarpıĢmanın 1374 baharında olduğunu kayda geçirmiĢtir.

Vekayinâmelerin Kite harbiyle alakalı verdiği bilgiler ile resmin tamamlandığını

düĢünmüĢtür.382

Halil Ġnalcık hadisenin Bizans kaynaklarından, Kısa Kronikler‟de, 6 Mayıs

1373 Cuma günü Andronikos Paleologos‟un belirli bir müddet babasından kaçtığının

kayıtlı olduğunu belirtmiĢtir. Andronikos, Savcı Bey ile ittihat etmiĢtir. Bunun

üzerine V. Ġoannes‟in de Sultan Murat ile müttefik olarak orduyu Bursa‟dan Batı‟ya

geçirdiğini, 25 Mayıs 1373 ÇarĢamba günü savaĢtıklarını, müttefik Savcı-

Andronikos kuvvetlerinin mağlup edildiğini belirtmiĢtir. 500 kadar Müslümanın

377 ġerif BaĢtav, Bizans İmparatorluğu Tarihi, Son Devir (1261–1461), Bilge Kültür Sanat Yay.,

Ġstanbul 2015, s. 87.

378 Kimi yazarların Apikridion olarak kayda geçtikleri yer muhtemelen burasıdır.

379 BaĢtav, a.g.e., s. 87.

380 Halil Ġnalcık, Kuruluş Dönemi Osmanlı Sultanları (1302 1481), Ġslam AraĢtırmaları Merkezi

(ĠSAM), Ġstanbul 2011, s. 106.

381 Ġnalcık, Kuruluş Dönemi Osmanlı Sultanları (1302 1481), s. 106.

382 Ġnalcık, Kuruluş Dönemi Osmanlı Sultanları (1302 1481), s. 106-107.

158

vefat ettiğini, birçok Bizanslı‟nın katledildiğini, 1700 civarında isyancının tevkif

edildiğini, 30 Mayıs tarihinde ise Andronikos‟un teslim olarak hapsedildiğini383 ve

kör edildiğini384 ifade etmiĢlerdir. 29 Eylül‟de ise Savcı Bey‟in, Dimetoka Ģehrinde

tevkif edildiğini ve kör edilip, beraberinde bulunanların tamamının katledildiğini385

bildirmiĢlerdir.

Historia Üniversitesi Tarih Kurumu tarafından hazırlanan eserde, kıyamın

kısa sürede bastırıldığını, Anadolu‟da cereyan ettiğini, kıyamın gayesinin V. Ġoannes

ve Sultan Murat‟ın tahttan indirilerek Osmanlı–Bizans arasında sürekli bir barıĢın

tesis edilmesinin hedeflendiği ifade edilmiĢtir. Sultan Murat‟ın, V. Ġoannes‟e oğlu

Andronikos‟un Savcı Bey‟i kıĢkırttığından Ģikayette bulunmuĢtur. Ardından iki

ġehzadenin otağlarının bulunduğu Ġstanbul yakınlarındaki bir mevkiye geçip,

ġehzadelerin destekçisi konumunda bulunan subayların isimleriyle çağrılarak

kendilerinin ikna edilmek suretiyle taraftarlarının Hünkâr Murat‟tan yana

dönmelerinin sağlandığı ifade edilmiĢtir. Bir kısım isyancıların ise iki ġehzade ile

birlikte Dimetoka‟ya kaçtığı belirtilmiĢtir. Sonrasında ġehzadelerin tevkif edildiği

ardından Savcı Bey‟in gözlerinin oyulduğu, V. Ġoannes‟in de sultana mukavemete

cesareti olmadığından oğlu Andronikos‟a aynı Ģeyi yaptığını bildirmiĢtir.386

Batılı tarihçilerden Hammer de hadiseyi eserinde izah etmiĢtir. V. Ġoannes‟in

büyük oğlu bulunan Andronikos‟tan hükümet iĢlerini alıp, kardeĢi Manuel‟e vermesi

üzerine babasına isyan kararı aldığını, bu noktada Savcı Bey‟le de irtibata geçerek

birlikte kıyam ettiklerini, Sultan Murat‟ın Savcı Bey‟in, isyanı haberini öğrenince V.

Ġoannes‟e hesap sorduğunu, Bizans imparatorunun ise olayda dahiliyeti olmadığını

göstermek üzere, asi ġehzadelere tenkil harekatı teklif ettiğini ve Sultan Murat ile

ittifak üzere bulunduğunu, bunun üzerine müttefik hükümdarların Rumeli‟ye geçerek

asi ġehzadelerin üzerine yürüdüğünü, ġehzadelerin ordugâhında teslim olmaları için

çağrı yapıldığını, Savcı Bey‟in askerlerinden piĢman olanların teslim olduğunu

belirtmiĢtir. Savcı Bey‟in maiyetindeki az sayıdaki asker ve Rum asilzadeleriyle

beraber Dimetoka‟ya kaçtığını, hünkârın, isyancıların peĢinden Dimetoka‟yı

383Kısa Kronikler, N. 9/, s. 79.

384Kısa Kronikler, N. 22/, s. 92.

385Kısa Kronikler, N. 9/, s. 80.

386Anonim Osmanlı Tarihi, Haz. Historia Üniversitesi Tarih Kurumu, Trc. Tutkun Alaca, Neden Kitap

Yay., Ġstanbul 2013, s. 109.

159

muhasara ederek asileri teslim almaya mecbur bıraktığını, çaresiz kıyamı yarıda

kesen Savcı Bey‟in teslim olduğu ve akabinde idam edildiğini belirtmiĢtir. Rum

asilzadelerinin Meriç nehrine atıldığını, padiĢahın baskısı üzerine V. Ġoannes‟in ise

Andronikos‟un gözlerini kızgın sirke ile kör ettirdiğini, hadisenin 1385 tarihinde

cereyan ettiğini belirtmiĢtir.387

Bir diğer batılı tarihçi Zinkeisen ise, V. Ġoannes‟in Kiliseler Birliği gayesiyle

yaptığı seyahat esnasında bir müddet parasızlıktan yolda mahsur kaldığını

belirtmiĢtir. Bu esnada Ġstanbul‟da taht vekili bulunan oğlu Andronikos‟tan para

istediğini, vekil ġehzadenin bu isteği yerine getirmediği ve bu esnada olup bitenleri

öğrenen Selanik valisi Manuel‟in babasına yardım ettiği belirtilmiĢtir. Bunun üzerine

V. Ġoannes Bizans baĢĢehrine vardığında Andronikos‟u tahttan azledip, Manuel‟i

varis göstermesi üzerine isyanın Andronios‟un hırsına kapılıp tahtı cebren ele

geçirme teĢebbüsünden ileri geldiğini bildirmiĢtir.388 Bu noktada hedefine daha kolay

ulaĢmak için Rumeli‟de sancakbeyi bulunan Savcı Çelebi ile irtibata geçtiğini kayda

geçerek kıyamın sebebi ve müttefiklik safhasını en geniĢ ölçüde izah eden müellif

olmuĢtur.

Zinkeisen, V. Ġoannes‟in Roma dönüĢü batıdan bir ümidi kalmadığı halde

Sultan Murat‟a teslimiyet göstermiĢ olduğunu belirtmiĢtir. Asi Ģehzadelerin

kıyamıyla alakalı olarak, isyanla bağlantısının bulunup bulunmadığı konusunda V.

Ġoannes‟in, otağ-ı hümayunda istintak edildiğini, bu sorgu üzerine, kıyamı birlikte

bastırma teklifinde bulunarak mevcut Ģüpheleri dağıtma yoluna gittiğini, ardından da

ceza olarak, Ģehzadelerin gözlerinin dağlanmasına karar verdiklerini beyan

etmiĢtir.389

Zinkeisen‟e göre hükümdarlar cephesinde bunlar olurken, ġehzadeler

cephesinde ise isyanın ortaya çıktığı, asi Ģehzadelerin kalabalık bir ordunun baĢına

geçtikleri, birkaç vilayette mukavemet gösteren herkesi kılıçtan geçirdiklerini,

Ģehzadelerin baĢĢehre yaklaĢtıkları esnada müttefik hükümdarların Ģehzadeler

üzerine yürümek üzere Rumeli‟ye geçtiklerini belirtmiĢtir. Bizanslıların Apikridion

387 Hammer, a.g.e., C. 1, s. 36.

388 Johann Wilhelm Zinkeisen, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, C. 1, Çev. Nilüfer Epçeli, Yeditepe

Yay., Ġstanbul 2011,s. 179–180.

389 Zinkeisen, a.g.e., C. 1, s. 180.

160

diye isimlendirdikleri yerin yakınlarında iki ordunun karĢılaĢtığını; ancak yüz yüze

geldikleri mevkideki küçük nehrin muharebeye engel teĢkil ettiğini, Hünkâr Murat‟ın

bir gece düĢman karargâhına geçerek Savcı Bey‟in maiyetindeki subayların bir

kısmını konuĢarak, bir kısmını rüĢvetle satın alarak, bir kısmını da kendi safına

dönmeye ikna ederek, maiyetinin büyük kısmının kopmasını sağlamıĢ olduğunu

belirtmiĢtir.390

Müellif anlatımının devamında, elindeki az sayıdaki Rumlarla Dimetoka‟ya

çekilen asi ġehzadenin padiĢah tarafından takip edildiğini, muhasara esnasında

açlıktan kırılma noktasına gelindiğinden isyancıların direnemediğini ve her Ģeyi göze

alarak teslim olduklarını belirtmiĢtir. Ardından, öncelikle Savcı Bey‟in gözlerinin

dağlatıldığını, son ana kadar yanında bulunan ileri gelenlerin ise evvelemir mahkeme

edilip; sonrasında, bağlanarak Meriç nehrine atılıp boğulduğunu, ardından da Savcı

Bey‟in idam edildiğini belirtmiĢtir. Bizans imparatorunun da verdiği söze sadık

kalarak Andronikos‟un gözlerine kızgın sirke döktürdüğünü, ardından Ġstanbul

surları önünde bir kuleye kapattığını –muhtmelen Kız Kulesi olmalıdır- sonrasında

ise iki sene burada mahpus kaldıktan sonra Cenevizlilerin yardımıyla kurtulduğunu

beyan edip,391 açık bir isyan tarihi vermemiĢtir.

Zinkeisen, Savcı‟nın idamından kısa bir müddet sonra kaydıyla not ettiği tarih

1385392 olduğundan, kıyamı 1380‟li yıllar olarak düĢündüğü kabul edilebilir. Bu

açıdan bakıldığında müellifin değerlendirmeleri, Hammer‟in izahatının mufassal hali

olarak kabul edilebilir.

Jorga‟ya baktığımızda ise; Osmanlı vekayinâmelerinin, Halkondil‟in ve rahip

Mignanelli‟nin müĢterek izahatta bulunduğunu söylediği isyan hakkında Ģunları

beyan etmektedir. Andronikos ve Bursa beyi olan Savcı Bey müttefiktirler.

Kendisine hayli taraftar toplayan Savcı Bey‟in Ġstanbul yakınlarındaki Apikridion‟a

karargâh kurduğunu, isyancıların yanına giden padiĢahın ise bir Ģekilde Savcı Bey‟in

maiyetini kendi safına çekmeyi baĢardığını, aynı orduda bulunan Rum isyancıları ise

Meriç‟te boğdurduğunu, Dimetoka‟ya kaçan asi prenslerin derdest edilerek gözlerine

390 Zinkeisen, a.g.e., C. 1, s. 181.

391 Zinkeisen, a.g.e., C. 1, s. 181.

392 Zinkeisen, a.g.e., C. 1,s. 182.

161

kızgın sirke döküldüğünü ve Savcı Bey‟in acıya dayanamayarak vefat ettiğini

bildirmiĢtir.393

Vakanın Andronikos cephesini izah eden müellif, hayatta kalmasının yanında

bir müddet sonra gözlerinin nispeten açıldığını belirtmiĢtir. Tekfur Sarayı‟nın

yakınındaki Ademaides‟de mahpus tutulduğunu ve tevkif devresi bittikten sonra, 12

Ağustos 1376 tarihinde Andronikos‟un tekrardan, Savcı Bey olmadan isyan ettiğini

bildirmiĢtir. Bu seferki kıyamda ise asi Ģehzadenin yanında Sırplar ve Sultan

Murat‟ın olduğunu nakletmiĢtir.394

Batılı müelliflerden Gibbons da isyana, Andronikos ile babası V. Ġoannes‟in

aralarındaki Roma seyahati dönüĢü cereyan eden para meselesini temel sebep olarak

kabul etmiĢtir. Ġmparatorun Anadolu‟da bulunmasını fırsat bildiğini, bu esnada

Rumeli‟de bulunan Ģehzade Savcı Bey‟le irtibata geçerek kıyam kararı aldığını

bildirmiĢtir.395 V. Ġoannes‟in Anadolu‟da olduğu esnada yanında küçük oğlu

Manuel‟in de olduğunu beyan edip, sonrasında kemikleĢmiĢ bir anlatım haline gelen

vakalar silsilesini tekrarlayarak, hadiseyi tamamlayıp bir diğer meseleye geçmiĢtir.396

Olayın Ostrogorsky anlatımında ise; 1373 ilkbaharında V. Ġoannes‟in,

Anadolu‟da, Sultan Murat‟a vassalık vazifesi gereği beraberinde olmasını fırsat bilen

Andronikos‟un Ģehzade Savcı Bey‟le irtibata geçerek iki Ģehzadenin babalarına isyan

ettiğini söylemiĢtir.397 Olayın Mayıs 1373‟te cereyan ettiğini kayda geçirmiĢtir. Diğer

tarihçilerin vermediği Ģekilde en net kıyam tarihi kaydeden tarihçi olmuĢtur.398

Ardından, klasik anlatımına devam eden Ostrogorsky, sonrasında, Jorga izahatına

dönerek 12 Ağustos 1376‟da Osmanlıların desteğiyle Ġstanbul‟a tekrar baĢ

kaldırdığını kayda geçirmiĢtir.399 Ostrogorsky‟e göre bu yardım karĢılıksız değildir.

393 Nicolae Jorga, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, C. 1, Trc. Nilüfer Epçeli, Yeditepe Yay., Ġstanbul

2005,s. 235.

394 Jorga, a.g.e., C. 1, s. 235

395 Herbert Adams Gibbons, Osmanlı İmparatorluğunun Kuruluşu, Trc. Ragıb Hulûsi (Özdem), Haz.

Mustafa Everdi, 21. Yüzyıl Yay., Ankara 1998, s. 123.

396 Gibbons, a.g.e., s. 124–125.

397 Georg Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, Trc. Fikret IĢıltan, 7. Basım, TTK Yay., Ankara 2011, s.

498–499.

398 Ostrogorsky, a.g.e., s. 499.

399 Ostrogorsky, a.g.e., s. 499.

162

32 günlük mücadele sonrasında, Bizans baĢĢehrine girmeyi baĢaran Andronikos‟un

V. Ġoannes ve Manuel‟i tevkif edip, Gelibolu‟yu Osmanlılar‟a teslim ettiğini beyan

etmiĢtir.400

Nicolas Vatin de diğer müellifler gibi hadisenin çıkıĢ noktası olarak V.

Ġoannes‟in parasızlıktan Venedik‟te mahsur kalması üzerine Andronikos‟tan para

istediğini, babasının isteğiyle ilgilenmeyen Andronikos‟un bu davranıĢına karĢılık,

V. Ġoannes‟in, Selanik valisi olan küçük oğlu Manuel‟in babasına lazım olan parayı

temin etmiĢ olduğunu belirtmiĢtir. Bunun üzerine, Andronikos veliahtlıktan

azledilmiĢtir.401 Ġsyan tarihi olarak Mayıs 1373‟ü kayda geçen müellif, 25 Mayıs‟ta

Ġstanbul‟a yakın bir yerde mağlup olup, 30 Mayıs‟ta teslim olduğunu, Savcı Bey‟in

ise 29 Eylül 1373 tarihinde Dimetoka‟da derdest edildiğini, kör ediliĢinin ardından

öldüğünü bildirmiĢtir.402 1376 Temmuzunda Andronikos‟un Ġstanbul kapılarına

dayandığını, Sultan Murat‟ın desteği bulunduğunu, aynı senenin Ekim ayında V.

Ġoannes ve Manuel‟in hapsedildiğini, Gelibolu‟yu ise Osmanlılara teslim ettiğini

beyan etmiĢtir.403

Donald Nicol ise, Paleologos sülalesi Bizansı‟nı mufassal olarak kaleme

aldığı eserinde, iki Ģehzadenin isyanından bahis açmakta; fakat, meselenin 1373

Mayıs‟ında olduğu beyanı yanında neredeyse Vatin‟in anlatımının özeti Ģeklinde bir

anlatım sergilemiĢtir.404

Osmanlı ve Bizans kaynakları merkezinde Ģekillenip, eldeki verilerle mütalaa

edilen vaka hakkında Ģüphe duyulmayan nokta, Ģehzadelerin isyan etmiĢ olduğudur.

ġehzadeler isyanı hakkında ortaya konan bilgiler doğrultusunda hadisenin cereyanını

Ģu Ģekilde özetlemek mümkündür:

1371–1376 devresinde açık surette görüldüğü üzere Sultan Murat Rumeli‟ye

geçerken büyük oğlu Bayezid ve Lalası Kara TimurtaĢ PaĢa‟yı Bursa‟da taht naibi

bıraktığından bu devrede Savcı Bey‟in Bursa‟da sancakbeyi olması zayıf bir ihtimal

400 Ostrogorsky, a.g.e., s. 499.

401 Nicolas Vatin, “Osmanlıların Yükselişi (1362–1451)”, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, Ed. Robert

Mantran, Çev. Server Tanilli, ĠĢ Bankası Kültür Yayınları, Ġstanbul 2016, s. 46.

402 Vatin, “Osmanlıların Yükselişi (1362–1451)”, s. 48.

403 Vatin, “Osmanlıların Yükselişi (1362–1451)”, s. 49.

404 Donald M. Nicol, Bizans‟ın Son Yüzyılları (1261–1453), Çev. Bilge Umar, Tarih Vakfı Yurt

Yayınları, Ġstanbul 1999, s. 297.

163

gözükmektedir. Bu açıdan, kendisinin Edirne sancakbeyi olarak vazifeli olduğu

kabul edilebilir.

Savcı Bey, Rumeli orduları arasında kumandan, Balkan toprakları açısından

merkez Ģehrin sancakbeyi ve hanedan azası olması noktasında muhtemel padiĢah

olarak kendine yer edinmiĢ bir konumda bulunduğundan, birçok problemle boğuĢan

Bizans‟ın veliahdı Andronikos‟un dikkatini çekmiĢtir. Kendisine sadık adamları

vasıtasıyla kıyam planını anlatıp, ġehzade Savcı‟yı aynı fikre ikna etmiĢ olması

mümkündür. ĠĢlerin Rumeli‟de hayli iyi gitmesi ve Savcı Bey‟in gençlik saikasının

verdiği heyecan üst üste konduğunda hiç de uzak bir ihtimal olmadığı anlaĢılabilir.

Bu durumun bir sonucu olarak, iki Ģehzadenin birlikte isyan ettiği düĢünülebilir,

ganimetlerle zenginleĢen hazinenin taraftarlara dağıtılması hadisesini ise Edirne

hazinesi olarak düzeltilip, ardından Ģehzadelerin mağlubiyetiyle beraber hadisenin

sonrasının Ģöyle cereyan ettiği ihtimal dahilindedir.

Asi Ģehzadeler aralarında anlaĢmıĢ bulunduğundan, iki hükümdarın bir arada

olduğu sırada kuvvetini bölerek, direniĢin iki noktada devam etmesi düĢüncesiyle

Andronikos‟un Dimetoka‟ya, Savcı Bey‟in ise Bursa civarına kaçtığı, an itibariyle

Gelibolu‟nun da Andronikos kontrolündeki Bizans‟ta olduğu düĢünülebilir. Bu

düĢünce akla uygun gelmektedir. Savcı Bey‟in Anadolu‟ya geçiĢ için yapılması

gereken bütün yardımı aldığı düĢünülebilir. Bu noktada belki de Anadolu‟ya geçip

Karamanoğullarından destek umduğu bile “acaba” sorusuyla karĢılanarak göz ardı

edilmemesi gereken bir nokta olarak akıllarda bir soru iĢareti olarak durabilir.

Mevcut bilgiler doğrultusunda soru iĢaretinden uzak taraf ise 25 Mayıs 1373

tarihinde isyanın baĢladığı, 30 Mayıs tarihinde ise iki asi Ģehzadenin babalarına

mağlup olduğu ve bir müddet mukavemetin ardından ikisinin de yakalanıp gözlerine

mil çekildiği, Savcı Bey‟in bir müddet sonra öldüğü, Andronikos içinse yeni bir

isyan macerasının baĢladığı Ģeklinde özetlenebilir.

3.8.5. Siyaseten Katl Meselesi Hakkında Genel Bir Değerlendirme

Tarihi, yalnızca tarihçilere bırakmak bazen insanı korkutucu sonuçlara

götürebilir. Zira tarihçi, bir bilim adamının sahip olması gereken vicdanî duruĢa

sahip değilse ve sorgulama anında ihtimallerin tamamına eĢit mesafede durmuyorsa;

164

kutsallık atfettiği Ģeyleri savunurken, baĢka kutsalları ayakları altına almaktan

kendini alıkoyamayabilir. Mesela insanı ele alırken, insanın masumiyetini ele alırken

ve Adalet kavramını iĢlerken kendini hak ve hakikatin gerektirdiği Ģekilde

konumlandırmayabilir. Evet, hikmet-i hükümeti konuĢmaktan; ondan bağımsız

olması gerekeni, yani apaçık hakikati konuĢmayabilir. Bu da bizi, konjonktürel

hazlarla, asılolanı her zaman görmezden gelen, bulunduğu çağın ve anın genel

kabullerine hapsolmuĢ ve sorgulamadığı için de huzurlu/sıradan bireyler haline

getirebiliyor. Ne zaman ki, birisi çıkıp ezberleri bozunca o zaman uyanılıyor. Öyle

birisi olduğunda da tavır önceleri onu çürütmeye çalıĢmak oluyor. O baĢarılmayınca,

bu defa görmezden geliniyor. Oda baĢarılamayınca, bu defa tevil etme, hakikati

esneterek çıkıĢ yolları arama yoluna konuluyor. Tıpkı Emeviler döneminde ortaya

çıkmıĢ Cebriye mezhebi gibi bir durum söz konusu olabiliyor.405

Cebriye,406 kaderi, beĢerin iradesini yok sayacak kadar, yani hayatı boyunca

yaptıklarını, sırf Allah öyle emrettiği için, ister istemez, kaçınılmaz, hiçbir

sorumluluk yüklenemez bir Ģekilde, hatalarını bile omuzlamaz bir anlayıĢla

yorumlayan itikadî anlayıĢtır. En güçlü dönemlerini Emeviler zamanında yaĢamıĢtır.

Bu itikadî anlayıĢın Emevilerin iĢine yarayan tarafı, belki de ortaya çıkarılıĢ sebebi,

Halifeliğin, saltanata evrildiği zamanda; baĢta Hz. Hüseyin‟in ve ehlibeytinin

Kerbela‟daki katli olmak üzere, daha pek çok zulmün Emevilerce kabul edilip

içselleĢtirilmesini sağlamasıdır.407

Bu bağlam da, eğer bütün bunlar kaderde yazılmıĢsa ve beĢerin iradesi söz

konusu değilse, o zaman meydana gelen böylesi zulümlerden Yezit ve diğer Emevî

sultanları sorumlu olmayacaklardır. Bunlar, ister istemez olacak Ģeylerdir.

Kaçınılmazlardır. Kaçınılamadığına göre buradan Emevîlere bir eleĢtiri üretmek,

onları sorumlu tutmak mümkün değildir. Onlar mecbur kaldıkları Ģeyi yapmıĢlardır.

405 Ahmet Ay, “Şehzade Katli Üzerine Bir Eleştiri: Evlat mı, Devlet mi?”

https://www.risalehaber.com/sehzade-katli-uzerine-bir-elestiri-evlat-mi-devlet-mi-16027yy.htm

406Cebriye; sözlükte bozuk olan bir Ģeyi ıslah edip düzeltmek, birine zor kullanarak iĢ yaptırmak gibi

anlamlara gelen cebr kelimesinin nisbet ekinin ilâve edilmesi ile meydana gelen bir terim olup

zorlayıcı bir gücün hakimiyeti fikrini benimseyenler için kullanılmıĢtır. GeniĢ bilgi bakınız. Ġrfan

Abdülhamid Fettâh, “Cebriyye”, TDVĠA, TDV Yay., Ġstanbul 1993, C. 7, s. 205-208.

407 Ahmet Ay, “Şehzade Katli Üzerine Bir Eleştiri: Evlat mı, Devlet mi?” (EriĢim Tarihi 21.03.2019)

165

Tarihin böylesi fıkha temas eden yerleri var ve var olmaya devam edecektir.

Bu yüzden tarihçinin sorumluluğu ağırdır. Tarihçi fıkhı bilmeli veya fıkıh alanında

uzman kiĢilerden yardım alabilmelidir. Farklı seslerin varlığından, Devleti

önemseyen seslere bedel, insanı önemseyen seslerin varlığından haberdar olmak için

yani baĢka bir ifade ile insanî seslerin varlığından her daim haberdar olmalıdır.

Bediü‟z-zaman Said-i Nursi kendisi bir tarihçi olmadığı halde evlat/kardeĢ katli

meselesinde dile getirmiĢ olduğu ifadeler anlamlıdır.

"Bazı risalelerde gayet kat‟î ispat ettiğimiz gibi, hâkimiyetin şe‟ni, müdahaleyi

reddetmektir. Hatta, en ednâ bir hâkim, bir memur, daire-i hâkimiyetinde oğlunun

müdahalesini kabul etmiyor. Hatta, hâkimiyetine müdahale tevehhümüyle, bazı dindar

padişahlar, halife oldukları halde, mâsum evlâtlarını katletmeleri, bu redd-i müdahale

kanununun hâkimiyette ne kadar esaslı hükmettiğini gösteriyor.Bir nahiyede iki müdürden

tut, tâ bir memlekette iki padişaha kadar, hâkimiyetteki istiklâliyetin iktiza ettiği men-i

iştirak kanunu, tarih-i beşerde çok acip hercümerc ile kuvvetini göstermiş.”

408

Bediüzzaman Said Nursi bu değerlendirmesinde KardeĢ Katli meselesini ele

almadığı gibi konu da KardeĢ Katli meselesi değildir. ĠĢlenen konu tevhittir. Konuyu

anlaĢılır kılmak için örnek verme babında bu fikri serdediyor. Görüldüğü gibi;

Bediüzzaman Said-i Nursi burada padiĢahın dindarlığını reddetmediği gibi masum

evlatlarını katlettiklerini de göz ardı etmiyor. Hatta “halife oldukları halde” kaydını

düĢerek bu yaptıkları zulmün, onların durdukları yerle bağdaĢmadığının altını da

çiziyor. Fakat ne yazık ki; Bediüzzaman‟ın, bu kardeĢ katli meselesine bakıĢı gayet

açık iken, hâlâ, Osmanlıya ve Osmanlı hanedanına atfettikleri kutsallık ve

kusursuzluk nedeniyle, tevillerle çıkıĢ yolu arayarak hakikati incitebiliyorlar.409

Hakikati, yani bir yönüyle insanî olanı, vicdanî olanı yani Ġnsaniyet-i kübra olan,

Ġslamiyete uygun olanı tevil yoluyla değiĢtirmeye kalkıĢabiliyorlar.410

Ġslamî olmayan saltanat düzenini Ġslamîdir gibi göstermek doğru değildir. Bu

bağlamda siyaseten yapılan eylemleri, din adına meĢru göstermek veya bu eylemlere

dinden referans bulmaya kalkıĢmak doğru olmasa gerektir. Bediüzzaman Said

408 Bediüzzaman Said-i Nursi, Lem‟alar, Zehra Yayıncılık, Ġstanbul 2007, s. 228-229.

409 Mehmet Kırkıncı, Osmanlı‟da Kardeş Katli, Mehmedkirkinci.com, s. 1-9.

file:///C:/Users/sks/Downloads/Osmanlida_Kardes_Katli_.pdf EriĢim Tarihi: 29.08.2019

410 Bediüzaman Said-i Nursi, İşarat‟ü-l İ„caz, Zehra Yayıncılık, Ġstanbul 2007, s. 19.

166

Nursi‟nin ifadesiyle : “Fakat her ne olursa olsun, Hakkın hatırını

kırmayacağım, hakikati söyleyeceğim. Zira Hakkın hatırı âlidir; hiçbir hatıra feda

edilmez. Kimin hatırı kırılırsa kırılsın, yalnız Hak sağolsun”411 düsturuna binaen

Siyaseten katl meselesi zalimane bir eylemdir.

Bakara sûresinin 191. Ayetinin412 tefsiri babında yapılan değerlendirmelerden

biri Ģu Ģekildedir. "Zulüm ve baskı, adam öldürmekten daha ağırdır." Burada Asr-ı

Saadet döneminde, kâfirlerin Müslümanlara ettikleri zulümler kastediliyor. Bir

potansiyel tehditten bahsedilmiyor. Aksine yapılmıĢ Ģeylerden bahsediliyor. Üstelik

ayetin sonuna baktığımızda: "Kafirlerin cezası böyledir," ibaresi geçmektedir.

Osmanlı hanedanında isyan etmiĢ veya etmemiĢ tüm Ģehzadelere bakalım, hangisi bu

ayettin kapsamına giriyor incelenmeye değer bir konudur.

KardeĢ katlinin bir tarihsel sorumluluk icabı olduğu söylenebilir. Bir kere,

göreceli bir tarihsel sorumluluk anlayıĢı, nasıl fıkhî zeminde karĢılığı olan katl fiiline

temel olur. Kur‟an, hadis, icma ve kıyas dıĢında; bir de böyle tarihsel sorumluluk

denen, haramı helal kılma gücüne sahip, bir cevaz kanalı mı var? Yine gözden

kaçırılmaması gereken önemli bir nokta da budur. Eğer iĢ tarihsel sorumluluğa

kalırsa, Yezit de Ben devletin selametini, tarihsel sorumluluğumu düĢünerek Hz.

Hüseyin‟i katlettirdim diyebilir. Tarihsel sorumluluk böyle her yöne esner birĢey

olsa gerektir. Bakanın, bakıĢ açısına göre Ģekil alan bir Ģey, fıkha zemin olmamalıdır.

I. Murad‟ın oğlu Savcı Bey, Osman Bey‟in amcası Dündar Bey, Musa Çelebi

ve Düzmece Mustafa vb. kiĢiler isyana fiilen teĢebbüs etmiĢ, yani potansiyel tehdit

olarak kalmamıĢ örneklerdir. Bunların dıĢında isyan etmemiĢ masum ġehzade ve

Hanedan üyelerini göz önünde bulundurularak konu ele alınmalıdır. KardeĢ katlinde

asıl eleĢtirilmesi gereken nokta potansiyel tehditlerin katl sebebi sayılmasıdır. Yoksa

isyan eden, ordu toplayan insanlar elbette bağy statüsü içinde değerlendirilebilir.

Dikkat edilmesi gereken nokta; isyan etmemiĢ, sadece edebilir vehmiyle masumların

katledilmesidir. Ġnsanlar bazen bahane ile birilerine sıkıntı verebilir. Doğuda ki

411Bediüzaman Said-i Nursi, İçtima-i Dersler, Zehra Yayıncılık, Ġstanbul 2004, s. 171.

412"Onları nerede yakalarsanız öldürün.Sizi çıkardıkları yerden/Mekke‟den siz de onları çıkarın.

Zulüm ve baskı, adam öldürmekten daha ağırdır. Yalnız, Mescid-i Haramyanında, onlar sizinle

savaşmadıkça, siz de onlarla savaşmayın.Sizinle savaşırlarsa (siz de onlarla savaşın) onları

öldürün.Kâfirlerin cezası böyledir." Bakara sûresi 191. Ayet Meali

167

birinin hatasından dolayı batıdaki birine zahmet verebilir. Ġstanbul‟da ki bir esnafın

cinayetiyle Bağdat‟ta ki esnafı mahkum etmenin vicdanla bağdaĢmadığına delildir.413

Savcı Bey, Dündar Bey ve Düzmece Mustafa gibi ġehzadeler ayaklanmıĢtır.

O zaman diğerleri de ayaklanır anlayıĢıyla hareket etmek Ġslamî değildir ve

Ġslamiyet‟le bağdaĢmaz. Kaldı ki; Bediüzzaman‟ın yine baĢka bir savunmasında

dediği gibi: "Hükümet ele bakar, kalbe bakmaz ve her bir hükûmette

şiddetli muhalifler bulunur.”414 Ġhtimalle insan cezalandırmak âdil değildir.

Ġslam hukuku‟nda, hükümdara bir takım suçlar ihdas edebilme ve bunlara

cezalar koyabilme salahiyeti tanınmıĢtır, buna ta‟zir denir. PadiĢah bir kimseyi bu

çerçevede cezalandırabilir ve bu Ġslam hukukuna aykırı değildir. Siyaseten katl, yani

devlet baĢkanının, devletin birliği ve milletin dirliği için yaĢaması zararlı görülen

kimseleri öldürtmesi de ta‟zir415 cezalarındandır. Bütün monarĢilerde olduğu gibi,

Ġslam hukukuna göre devlet baĢkanı yani padiĢah da bu yetkiye sahiptir ve yargı

gücünü elinde tutar."416

Yani ta‟zir, hakkında kesin hüküm bulunmayan suçlara içtihadî olarak verilen

cezaları kapsıyor. Yani ne suçsuzluk durumunda iĢliyor ne de ihtimallere ceza

verebilme hakkı sağlıyor. Sadece Kur‟an‟da, sünnette hakkında kesin bir ceza

olmayan noktalarda hüküm vermeye yarıyor.417 Buradan, potansiyel/ihtimal suç

tehdidine karĢı, su-i istimale açık, bir cezalandırma yöntemine meĢruiyet bulmak

nasıl mümkün olabilir doğrusu anlamak zor olsa gerektir. Kaldı ki, monarĢiyle Ġslam

hukuku arasında kurulan bağı da anlamak anlamlandırmak ve savunmak baĢka bir

paradoks olsa gerektir. MonarĢi, Saltanat sistemi ne kadar Ġslamî bir yöenetim

modelidir ayrı bir tartıĢma konusudur. Hz. Ali ile Muaviyye arasında yapılan savaĢ,

saltanat ve hilafettin savaĢı olarak da değerlendirilebilir.

413 Bediüzzaman Said-i Nursi, Mektubat, Zehra Yayıncılık, Ġstanbul 2007, s. 76.

414 Bediüzzaman Said-i Nursi, Şualar, Zehra Yayıncılık, Ġstanbul 2010, s. 288.

415"Ta‟zir cezası yüce Allah‟ın miktarını takdir ve beyan etmediği ve takdirini devlet başkanına ya da

müctehid olan hakimlere bırakmış olduğu cezalardır. Çeşitli olup (azarlamak, kınamak, terbiye etmek,

sopa), hâkimin dilediği kadar verilir. Otorite cezayı affedebilir. Cezaların miktarı zamana göre

değişebilir. Tazir kavramı için bakınız. Tuncay BaĢoğlu, “Ta„zir”, TDVĠA, TDV Yay., Ġstanbul 2011,

C. 40, s. 198-202.

416 Tuncay BaĢoğlu, “Ta„zir”, TDVĠA, TDV Yay., Ġstanbul 2011, C. 40, s. 198-202.

417 BaĢoğlu, “Ta„zir”, s. 198-202.

168

Hz. Ömer meĢrep olarak fıkhî meselelerde en net davranıĢ sergileyen

Sahabelerdendir. Dolayısıyla kardeĢ katline en çok kendisi karĢı olacaktır. Hz. Ömer

Adalet-i mahzanın en sağlam uygulayıcılarından birisidir. Nasr b. Haccac‟ın sürgünü

ise; Hz. Nasr, çok yakıĢıklı olduğu için bölgede kıskançlık ve fitne oluĢmaktadır. Hz.

Ömer de buradan hareketle, Hz. Nasr‟ı hem kendisi hem de baĢkaları zarar görmesin

diye oradan uzaklaĢtırmıĢtır.418 Hayat hakkını elinden almadığı gibi, kendisine bir

zarar da vermemiĢtir. Ancak kardeĢ/evlat katli, geri dönüĢü olmayacak bir Ģekilde

hayat hakkını insanın elinden almaktır. Dolayısıyla bu olayla, kardeĢ/evlat katli

meselesini kıyaslamak bile abesle iĢtigal olsa gerektir.

KardeĢ Katli meselesinde padiĢahları günahlardan beri tutmaya çalıĢmak

olayları anlamanın önündeki en büyük engellerden biri olsa gerektir. Öyle kötü bir

kaide ki, buradan çıkarılacak devlet menfaatine uygunluk hükmüyle, tarih boyunca

iĢlenen her türlü zulüm ve katliamlara kılıf bulunabilir. Devletin menfaati denilip;

bireylerin masumiyeti, hakları hiçe sayılabilir. Nitekim çoğu uygulamalarda hiçe

sayılmıĢtır.419 Bütün bunlar yaĢanmıĢken, tarafsızca tarihi anlatmak yerine, dinin

içinden padiĢahların eylemlerine referanslar bulma çabası, onların bu yaptıklarını

masum göstermeye çalıĢma ve olayları meĢrulaĢtırma çabası irdelenmeye muhtaç

önemli bir konudur.

418 Bahattin YeĢiloğlu, “Kadın ve Erkek Münasebetleri II”, Baran Dergisi, S. 486. ;

http://www.barandergisi.net/kadin-ve-erkek-munasebetleri-makale,1375.html (11.03.2019)

419Ahmet Ay, “Şehzade Katli Üzerine Bir Eleştiri: Evlat mı, Devlet mi?” (EriĢim Tarihi 21.03.2019)

169

SONUÇ

Osmanlı‟nın son vakanüvisi Abdurrahman ġeref Efendi‟dir. Abdurrahman

ġeref Efendi, Osmanlı‟nın yıkılması ve Yeni Türkiye Cumhuriyeti‟nin kurulması

esnasında önemli olaylara Ģahitlik etmiĢtir. Bu olayları tarihçi kimliğiyle

belgelendirmiĢtir. Türk siyaset felsefesinde devletin kutsal kabul edildiği

düĢünülmektedir. Buna göre devleti yöneten hanedan ailesi de kutsal kabul edilmekte

ve yönetimin Tanrı tarafından o aileye verildiğine inanılmaktadır. Bu anlayıĢa malum

olduğu üzere “Kut Anlayışı” denilir. Müslüman Türk devletlerinde de bu anlayıĢın

devam etmiĢ olduğu düĢüncesi hakkında elimizde veriler bulunmaktadır. Yeniçeriler

isyan ettiklerinde baĢtaki padiĢahı tahttan indirmesi veya öldürüp yerine kardeĢini

tahta çıkarması bu anlayıĢın bir sonucu olsa gerektir.

Osmanlılarda tarih kutsal kabul edilmiĢtir. Tarih‟in kutsal kabul ediliĢi

tarihçilerin olayları yanlı ele almasına sebep olmuĢtur. Bu açıdan çağdaĢ tarih

araĢtırmacısının taĢıması gereken tarafsızlık ilkesinin bu eserlerde bulunamayacağı

düĢünülmektedir. Osmanlı kronikçilerinin memur tarihçi olması hasebiyle olayların

tarafsızlığı noktasında anlatımlara Ģüphe ile yaklaĢmak bilimsel yaklaĢımın bir

gereğidir. Tarihin pragmatik amaçlar için kullanıldığına ve meĢruiyet aracı olarak

görüldüğüne dair çalıĢmalar söz konusudur.

Tezde Abdurrahman ġeref Efendi‟nin hayatı kısaca ele alınmıĢtır. Yazar,

tarihi eserlerini öğretim amaçlı hazırladığı için daha çok eğitimciliği üzerinde

durulmuĢtur. Abdurrahman ġeref Efendi, MeĢrutiyet, Ġstibdat ve Cumhuriyet

dönemlerinde yaĢamıĢ ve dönemin olaylarına Ģahitlik etmiĢtir. Olayların içinde yer

almasada olayların gözlemcisi olmuĢtur.

ÇalıĢmada Abdurrahman ġeref Efendi‟nin eserleri hakkında bilgi verilmiĢtir.

Abdurrahman ġeref Efendi‟nin hayatı ve eserleri hakkında bilgi verilirken önceki

akademik çalıĢmalardan da faydalanılmıĢtır. Abdurrahman ġeref Efendi‟nin

eserlerinden biri olan ve bu çalıĢmanın önemli bir bölümünü oluĢturan “Tarih-i

Devlet-i Osmaniyye” adlı eserinin medhal kısmının son alt baĢlığı olan

“Osmanlıların Evail-i Ahval-i” ve Birinci Bab‟ın transkribi yapılmıĢtır. Yapılan

transkripte asıl metne sadık kalınmıĢtır. Abdurrahman ġeref Efendi‟nin matbu

170

eserinde bulunan dipnotlarının da transkribi yapılmıĢ ve bu kısımlar italik olarak

gösterilmiĢtir. Eserde Müelifin Osmanlı Devleti‟nin siyasi tarihi yanında devlet

teĢkilatı hakkında da bilgiler verildiği görülmüĢtür. Bir eğitimci anlayıĢıyla hareket

ettiği anlaĢılmaktadır. Bununla birlikte öğrencilere bilgi aktarmaktan çok, onların

düĢünce ufuklarını açmayı amaçladığı düĢünülmektedir.

Abdurrahman ġeref Efendi, “Tarih-i Devlet-i Osmaniyye” adlı eserinde

Timur‟dan bahsederken: “Tarihinde nam bırakan kübera-yı zalime-i fatihandan

Tatar Hanı Timurleng” diyerek, Timur‟un zalim olduğunu ifade etmiĢtir.

Abdurrahman ġeref Efendi, aynı eserinde Ankara SavaĢı hakkında bilgiler

vermiĢtir. Buna göre taraflar arasında yapılan bu savaĢ tarih sayfaları arasına kanlı

bir sayfa olarak geçmiĢtir. SavaĢı büyük bir olay olarak gören Vakanüvis,

Osmanlı‟nın yenilgisini Yıldırım Bayezid‟in devlet büyüklerinin reylerine önem

vememesine bağlamıĢtır. Müelif Bayezid‟in önceki baĢarılarından dolayı gurura

kapılmıĢ olabileceğini belirtir. Askerlerin isteksiz savaĢmaları ve Sırp askerlerinin

varlığının halkı bölmüĢ olduğunu ifade eder. Fetholunan yerlerdeki ahalinin Osmanlı

Devleti‟ne bağlılığının tam olarak sağlanamadığını ve bunların isyana hazır ve

meraklı olduğunu belirtir. Bu sebeplerden dolayı Osmanlı askerlerinin fedakarca

savaĢmayarak yenilgiye sebebiyet verildiğini belirtir.

Abdurrahman ġeref Efendi ele alınan eserinde, Osmanlı hanedanının kökenini

Kayılara dayandırmıĢtır. Osmanlı hanedanının kökeni meselesi veya menĢei meselesi

Abdurrahman ġeref Efendi‟nin “Tarih-i Devlet-i Osmaniyye” adlı eserinde çok kısa

ele alınmıĢtır. Çok kısa olması konunun o dönem için önemsenmemesinden ya da

kuruluĢ ve kökene dair tartıĢmaları gerektirecek bir atmosferin bulunmamasından

kaynaklanmıĢ olabilir. Bu nedenle 19. yüzyıl tarihçisi Abdurrahman ġeref Efendi

incelemeye alınan eser bakımından hak ettiği ölçüde incelenmemiĢ olması bir

eksikliktir. Çünkü hanedanın menĢei meselesi tartıĢmaya açık bir meseledir.

Abdurrahman ġeref Efendi‟nin az ve öz değindiği konu olan Osmanlı hanedanının

kökeni meselesi, Abdurrahman ġeref‟te uzun uzadıya ele alınan devletin fetret

devrine girmesine neden olan ve Abdurrahman ġeref tarafından“tezelzül”olarak

belirtilen Ankara SavaĢı ile yine Abdurrahman ġeref‟te ele alınan “Savcı Bey

Vakası” ekseninde Osmanlı Devleti‟nde “Siyaseten Katl” meselesi tezde ele alınan

171

konulardandır. Dolayısıyla tezde ele alınan konular yazarın uzun uzadıya ele aldığı

“Ankara Savaşı” ve kısaca ele aldığı “Osmanlı Hanedanının Kökeni Meselesi” ile

özet olarak incelediği “Savcı Bey Vakası” ayrı birer inceleme konusu olarak

iĢlenmiĢtir.

Osmanlı hanedanının kökeni meselesi halen tartıĢılagelen güncel bir konudur.

Köken meselesi tam olarak açıklığa kavuĢulmamıĢtır. Osmanlının ilk dönem

tarihçilerinden bazıları, Osmanlı hanedanının kökenini Oğuz Gökalp/han‟a

dayandırmıĢtır. Oğuzların Gökalp/han koluna dayanan bir aile, Oğuzların soy

bilgisine göre Kayı olamaz. Gökalp/han‟ın Peçenek, Çepni, Çavuldur ve Bayındır

diye dört ayrı boyu bulunmakta ve olsa olsa Osmanlı hanedanının kökeni bu dört

boydan birine dayanmalıdır. Fakat bu durum konuyu ele alan tarihçilerce tam olarak

açıklığa kavuĢturulmamıĢtır.

Osmanlı kroniklerinde Osmanlı hanedanının kökenini, Kayılara dayandıran

ilk müverrih Yazıcızade Ali‟dir. Ġlk dönem Osmanlı kroniklerinin çoğu ve kısmen

eserini transkribe ettiğim Abdurrahman ġeref Efendi de Osmanlı hanedanının

kökenini Kayılara dayandırmıĢtır. Zeki Velidi Togan ve Batılı tarihçiler Osmanlı

hanedanının kökenini Kay‟lara dayandırmıĢ ve Moğol olabileceğini iddia etmiĢlerdir.

Bazı tarihçiler bu iddiayı reddetmiĢ ve Kay ile Kayıların farklı olduğunu

belirtmiĢlerdir.

Osmanlı hanedanının kökeninin Kayılara dayandırma meselesine temkinli

yaklaĢan tarihçiler vardır. Bunun yanı sıra Kayı nazariyesine karĢı çıkan tarihçiler de

vardır. Kayı nazariyesine karĢı çıkanlara göre Gökalp‟e dayanan bir aile Kayı

olamaz. Bazı tarihçiler ise son dönem çalıĢmalarında Osmanlının Türk olmadığını

ifade etmiĢler fakat meseleyi tam olarak açıklığa kavuĢturmamıĢlardır. Netice olarak

Osmanlının Türk olmadığı, Moğol olduğu ve Türk olduğu tezleri ortaya çıkmıĢtır.

Ankara savaĢı, Türk ve Dünya tarihi açısından önemli sonuçlar doğurmuĢ

tarihî bir vakadır. Bu savaĢta iki Türk hükümdarı karĢı karĢıya gelmiĢtir. Bir tarafta

büyük bir imparatorluk olan Timur Devleti, diğer tarafta devletleĢme evresini yeni

tamamlamıĢ Anadolu ve Rumeli‟de önemli yerler elde etmiĢ bir Osmanlı Devleti

vardır. Ankara yakınlarında bulunan Çubuk Ovası‟nda yapılan savaĢı Timur

172

kazanmıĢ Yıldırım Bayezid ise esir düĢmüĢtür. Esareti zamanında Timur‟un

Bayezid‟e nasıl davrandığı tartıĢma konusu olmuĢtur. Sultan Bayezid‟in demir kafese

kapatıldığı ifade edilmiĢtir. Demir kafese kapatıldığı iddiasını reddeden, Hoca

Sadeddin ve Abdurrahman ġeref Efendi gibi Osmanlı vakanüvisleri bunun “Demir

kafes” değil “Taht-ı revan”olduğunu belirtmiĢlerdir.

Klasik Dönem Osmanlı kronikleri Timur‟u; Timur, Timur Gürkan/Küregen,

Timur Han, Timurleng, Emir Timur, Sahib Kıran, Turan Sultanı, Beg ve ġah gibi

sıfat ve lakaplarla tanıtmıĢlardır. Osmanlı tarihçileri Timur‟un Anadolu‟da yaptığı

tahribat ve yağma ile Osmanlı Devleti‟ne vurduğu darbe nedeniyle hislerine hâkim

olamayarak yer yer ağır eleĢtiriler ve hatta bazı hakaretler yöneltseler de yine de

Timur hakkında olumlu bazı ifadelere yer vermiĢlerdir. Timur‟un merhametli oluĢu,

her hareketinin sonunu düĢünen biri oluĢu, fâtih oluĢu, Yıldırım Bayezid‟e olumlu

davranıĢları, onun kızını, torunu Ebu Bekir Mirza‟ya gelin olarak alması, diplomatik

iliĢkilerinde saygılı davranması, Osmanlı ilim adamlarına iyi muamele etmesi gibi

hususlar, bir kısım Osmanlı kroniklerinde zaman zaman dile getirilmiĢtir. Bu durum,

gizli bir takdir Ģeklinde okuyucuya aktarılmıĢtır.

Savcı Bey Vakası bağlamında siyaseten katl meselesi bir çok yönüyle

incelenmiĢtir. Hakimiyetin bölünmezliği ilkesinden hareketle taht idiası taĢıyanların

izalesi yoluna gidilmiĢtir. Bu çerçevede kardeĢ/yeğen/amca/torun katline

baĢvurulmuĢtur. Ġslam hukukuna göre ölüm cezasını gerektiren bir fiil ortaya

koymayan kiĢi veya kiĢiler dokunulmazdır. Bazı araĢtırmacılar yaptığı çalıĢmalarla

masum Ģehzadelerin öldürülmesi ile ilgili hiçbir Ģeyhülislamın fetva vermediğini

ortaya koymuĢlardır. KardeĢ katli meselesinin Ġslam hukuku ile açıklanmayacağı örfî

hukukla açıklanması gereken bir konu olduğu görülmüĢtür.

173

KAYNAKÇA

Abdurrahman ġeref, Tarih-i Devlet-i Osmaniyye, C. 1, Karabet Matbaası, Ġstanbul

1315.

Abdurrahman ġeref, Tarih-i Devlet-i Osmaniyye, C. 2, Karabet Matbaası, Ġstanbul

1312.

Afyoncu, Erhan, “Osmanlı Müverrihlerine Dair Tevcihat Kayıtları”, Belgeler, S. 24,

Ankara 1999.

Afyoncu, Erhan, “Osmanlı Siyasi Tarihi‟nin Ana Kaynakları: Kronikler”, Türkiye

AraĢtırmaları Literatür Dergisi, C. 1, Sayı. 2, Ġstanbul 2003.

Afyoncu, Erhan, Sorularla Osmanlı İmparatorluğu, Yeditepe Yayınevi, Ġstanbul

2016.

Afyoncu, Erhan, Tanzimat Öncesi Osmanlı Tarihi Araştırma Rehberi,Yeditepe

Yayınevi, 1. Baskı, Ġstanbul 2007.

Ahmedî, İskendernâme, Çev. Furkan Öztürk, Türkiye ĠĢ Bankası Kültür Yay., 1.

Basım, Ġstanbul 2018.

Ahmed Lütfî Efendi, Târih-i Lütfî, Matbaa-i Amire, Cild-i Evvel, 1290 (1873).

Ahmed Refik, “Bizde Şehnâmecilik ve Seyyid Lokman ve Halefleri”, Yeni Mecmua,

S. 9, Ġstanbul 1917.

Ahmed Refik, Onuncu Asr-ı Hicrîde İstanbul Hayatı (961-1000), Matbaa-i

Orhaniyye, Ġstanbul 1333.

Ahmet Cevdet PaĢa, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, C.1, Ġlgi Kültür Sanat Yayınları,

Ġstanbul 2011.

Ahmet Rasim, Osmanlı Tarihi, Haz. Hakkı Dursun Yıldız, Meydan NeĢriyat,

Ġstanbul 1967.

Ahmet Vefik PaĢa, Fezleke-i Tarih-i Osmanî, Yayına Haz.:ġakir Babacan, Boğaziçi

Yayınları, Ġstanbul 2011.

Aka, Ġsmail, “Timur”, TDV Ġslam Ansiklopedisi, TDV Yayınları,C. 41, Ankara

2012.

Aka, Ġsmail, “Şâhruh”, TDV Ġslam Ansiklopedisi, TDV Yay., C. 38, Ġstanbul 2010.

174

Akal, Cemal Bâli, Siyasi İktidarın Cinsiyeti, Ġmge Kitabevi, 1. Baskı, Ankara 1994.

Akgündüz, Ahmet, Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri, Fey Fakfı Yay., C.

1, Ġstanbul 1990.

Akgündüz, Ahmet, Öztürk, Sait, Bilinmeyen Osmanlı, OSAV Yay., Ġstanbul 1999.

AkkuĢ, Mustafa, Zeki, Ġzzetullah, “Timur‟un Sarayında Yetişen Tarihçilerin Timur

Hakkındaki Görüşlerinin Değerlendirilmesi”, Afyon Kocatepe Üniversitesi

Sosyal Bilimler Dergisi, C. 20, S. 3, Afyon,Aralık 2018.

Akman, Mehmet, Osmanlı Hukukunda Kardeş Katli Meselesi, (Doktora Tezi)

Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu Hukuku Anabilim Dalı

Hukuk Tarihi Bilim Dalı, Ġstanbul 1995.

Akpınar, Turgut, “Bir Tarihçinin ardından Faruk Sümer‟in Sessiz Ölümü”, Tarih ve

Toplum, ĠletiĢim Yay., Sayı:144, Ġstanbul,Aralık 1995.

Aksun, Ziya Nur, Osmanlı Tarihi, C. 1, Ötüken Yayınları, Ġstanbul 1994.

Aktepe, Münir, “Çandarlı Ali Paşa”, TDV Ġslam Ansiklopedisi, TDV Yay., C. 8,

Ġstanbul 1993.

Akyılmaz, Sevgi Gül, “Osmanlı Devleti‟nde Yönetici sınıf Açısından Müsadere

Uygulaması”, Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, S. 1-2, XII, Ankara

2008.

Alban G. Widgery, Tarih Boyunca Büyük Öğretiler -Konfüçyüstan Toynbee‟ye

Kadar-, Çev. Gülçiçek Soytürk, Milliyet Yayınları, 1. Baskı, Ġstanbul 1974.

Albayrak, Kadir, Genç, Hatice, “GeorgBriting‟in “Altwasser‟da Kardeş Katli” Adlı

Öyküsünde Kabil ve Habil Motifi”, ZeitschriftfürdieWelt der Türken (ZfWT),

Journal of World of Turks, Vol. 7, No. 3, 2015.

Ali ġeriati, Medeniyet Tarihi I (Tarih-i Temeddün), Çev.Ġbrahim Keskin, Fecr

Yayınevi, 1. Baskı, Ankara 1987.

Anaç, Hilmi, Osmanlı İmparatorluğu, Vakanüvis ve Toplumsal Cinsiyet: Tarih-i

Na‟ima ve Tarih-i Cevdet, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü

Tarih Anabilim Dalı Tarih Programı Doktora Tezi, Ġzmir 2016.

Anonim,Osmanlı Tarihi, Haz. Historia Üniversitesi Tarih Kurumu, Trc. Tutkun

Alaca, Neden Kitap Yay., Ġstanbul 2013.

Anonim, 16. Asırda Yazılmış Grekçe Anonim Osmanlı Tarihi, Haz. ġerif BaĢtav,

AÜDTCF Yay., Ankara 1973.

175

Arı, Kemal, Tarih Yöntemi, Ġleri Kültür Merkezi, 1. Baskı, Ġzmir 2011.

Aşıkpaşaoğlu Tarihi, Atsız, MEB Basımevi, Ġstanbul 1992.

AĢıkpaĢazade,Osmanoğulları‟nın Tarihi, Çev. Kemal Yavuz ve M.A. Yekta Saraç,

Koç Kitaplığı, Ġstanbul 2003.

ÂĢıkpaĢazâde, Âşıkpaşazâde Tarihi, Haz. Necdet Öztürk, Bilge Kültür Sanat Yay.,

Ġstanbul 2013.

ÂĢıkpaĢazâde, Tevarih-i Âl-i Osman, NeĢ. Nihal Atsız, Türkiye Yay., Ġstanbul 1992,

s. 145.

Atatürk, Mustafa Kemal, Nutuk, 1918-1920, C. 1, Ġstanbul 1973.

AteĢ, Metin, Ġstanbul ġehir Üniversitesi Kütüphanesi Taha Toros ArĢivi, TT-

524500/19.897)

Avcı, Casim, “Hilâfet”, TDVĠA, TDV Yay., C. 17, Ġstanbul 1998.

Aydın, Mehmet Âkif, “Hükümet”, TDVĠA, TDV Yay., C. 18, Ġstanbul 1998.

BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi, Mühimme Defterleri, 98. s.207/721, 215/760.

BaĢoğlu, Tuncay, “Ta„zir”, TDVĠA, TDV Yay., C. 40, Ġstanbul 2011.

BaĢtav, ġerif, Bizans İmparatorluğu Tarihi, Son Devir (1261–1461), Bilge Kültür

Sanat Yay., Ġstanbul 2015.

Baykara, Tuncer, Tarih Araştırma ve Yazma Metodu, Ġrfan Kültür ve Eğitim Derneği

Yayını No: 1, Ġzmir 1995.

Baysun, Cavid, “Müverrih Râşid Mehmed Efendi‟nin İran Elçiliğine Dair”, Ġstanbul

Üniversitesi Türkiyat Mecmuası, S. IX, Ġstanbul 1951.

Bediüzaman Said-i Nursi, İçtima-i Dersler, Zehra Yayıncılık, Ġstanbul 2004.

Bediüzaman Said-i Nursi, İşarat‟ü-l İ„caz, Zehra Yayıncılık, Ġstanbul 2007.

Bediüzzaman Said-i Nursi, Lem‟alar, Zehra Yayıncılık, Ġstanbul 2007.

Bediüzzaman Said-i Nursi, Mektubat, Zehra Yayıncılık, Ġstanbul 2007.

Bediüzzaman Said-i Nursi, Şualar, Zehra Yayıncılık, Ġstanbul 2010.

Berktay, Halil, Cumhuriyet ideolojisi ve Fuat Köprülü, Ġstanbul 1983.

Bıçak, Ayhan, Tarih Felsefesinin Oluşumu, -Tarih Düşüncesi III-, Dergâh Yayınları,

1. Baskı, Ġstanbul 2004.

176

Bostanzade Yahya Efendi, Tarih-i saf Tuhfetü'l-ahbab (Duru Tarih), Çev. Necdet

Sakaoğlu, Milliyet Yay., Ġstanbul 1978.

Büyük Larousse, “Tarih”, Gen. Yay. Yön. Adnan Benk, Ġnterpress Basın ve

Yayıncılık A.ġ.,C. 22, Ġstanbul 1986.

Caroline Finkel, Osman‟sDream, Basic Books, New York 2007.

Celalzade Mustafa Çelebi, Tabakatü‟l-Memalik ve Derecatü‟l-Mesalik, Haz. Ayhan

Yılmaz, Kariyer Yay., Ġstanbul 2011.

Cezar, Mustafa, Mufassal Osmanlı Tarihi, C. 1, TTK Yayınları, Ankara 2010.

Christoph K. Neumann, Amaç Tanzimat Araç Tarih, Tarih Vakfı Yurt Yayınları,

Çev. Meltem Arun, Ġstanbul 1999.

Colin Ġmber, Halil Ġnalcık, J. A. B. Palmer vd., Söğüt‟ten İstanbul‟a-Osmanlı Devleti

Kuruluşu Üzerinde Tartışmalar-, Der. Oktay Özel ve Mehmet Öz, Ġmge

Kitabevi Yay.,2.Baskı, Ankara 2005.

DaĢ, Abdurrahman, “Ankara Savaşı Öncesi Timur ile Yıldırım Bayezid‟in

Mektuplaşmaları”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat AraĢtırmaları

Dergisi(Uluslararası Hakemli Dergi), S. 15, Konya 2004.

Dellaloğlu, Besim F., “Benjaminia”: Dil, Tarih ve Coğrafya, Ayrıntı Yayınları, 1.

Baskı, Ġstanbul 2012.

Demirci, KürĢat, “Dahhâk”, TDVĠA, TDV Yay., C. 8, Ġstanbul 1993.

Demiryürek, Mehmet, Tanzimat‟tan Cumhuriyet‟e Bir Osmanlı Aydını Abdurrahman

Şeref Efendi (1853-1925), Phoenix Yayınları, Ankara, 2003.

Donald M. Nicol, Bizans‟ın Son Yüzyılları (1261–1453), Çev. Bilge Umar, Tarih

Vakfı Yurt Yayınları, Ġstanbul 1999.

Dukas, İstanbul‟un Fethi, Çev. ViladimirMirmiroğlu, Kabalcı Yayıncılık, Ġstanbul

2013.

Edward Hallet Carr, Tarih Nedir ?, Çev. Misket Gizem Gürtürk, ĠletiĢim Yayınları,

9. Baskı, Ġstanbul 2006. (Ocak Mart 1961‟de Cambridge Üniversitesi‟nde

VerilmiĢ George Macaulay Trevelyan Konferansları)

Efdaleddîn Efendi, Abdurrahman Şeref Terceme-i Hali, Hayat-ı Resmiyye ve

Hususiyyesi, Ankara 1927.

Ekmen, Mehmet,Osmanlı Hukukunda Kardeş Katli Meselesi, (Doktora Tezi)

Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu Hukuku Anabilim Dalı

Hukuk Tarihi Bilim Dalı, Ġstanbul 1995.

177

Encylopedia of Britannica, “History”, Chicago; Encylopedia Britannica Ġnc,

Volumme 11, 1972.

Ercan, Yavuz, Tarih Araştırmalarında Yöntem ve Teknik, Turhan Kitabevi, Ankara

2010.

Erdem, Y. Hakan, Tarih-Lenk (Kusursuz Yazarlar, Kağıttan Metinler), Doğan Kitap

Yay., Aralık 2008.

Ersanlı Behar, BüĢra, İktidar ve Tarih Türkiye‟de Resmi Tarih Tezinin Oluşumu

(1929-1937), Ġstanbul 1992.

Esen, Hüseyin, “İslam Hukuku Açısından Müsâdere”, Dokuz Eylül Üniversitesi

Ġlahiyat Fakültesi Dergisi, S. XV, Ġzmir 2002.

Feridun M. Emecen, İlk Osmanlılar ve Batı Anadolu Beylikleri Dünyası, TimaĢ Yay.,

Ġstanbul 2001.

Firdevsi, Şehnâme, Çev. Necati Lugal, C. 1, Ġstanbul 1945.

François Dosse, Ufalanmış Tarih –Annales Okulu‟dan Yeni Tarihe-, Çev. IĢık

Ergüven, Türkiye ĠĢ Bankası Kültür Yayınları, 1. Baskı, Ġstanbul 2008.

Franz Babinger, Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri, Çev. ÇoĢkun Üçok, Kültür

Bakanlığı, Ankara 1982.

Genç, ReĢat, Karahanlı Devlet Teşkilatı, Kültür Bakanlığı Yay., Ġstanbul 1981.

Georg Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, Çev. Fikret IĢıltan, TTK Yay.,Ankara

1981.

Georg Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, Çev. Fikret IĢıltan, TTK Yay., 7. Basım,

Ankara 2011.

Gibbons, Herbert Adams,Osmanlı İmparatorluğu‟nun Kuruluşu, Trc. Ragıb Hulûsi

(Özdem), Haz. Mustafa Everdi, 21. Yüzyıl Yay., Ankara 1998.

GümüĢ, Ercan, “16. Yüzyıl Osmanlı Devletinde Meydana Gelen Muhalif Nitelikli

Hareketlerin Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserlerine Yansıması” (BasılmamıĢ

Yüksek Lisans Tezi), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih

Anabilimdalı, Ankara 2008.

Günay, Doğan, Metin Bilgisi, Multilıngual, 1. Baskı, Ġstanbul 2003.

GüneĢ, Ahmet, “Tarih, Tarihçi ve Meşruiyet”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi

AraĢtırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, Sayı:17, s.29 (28-75).;

178

Günler, Kemal, “Türk Ceza Hukukunda Müsadere”. Gazi Üniversitesi Hukuk

Fakültesi Dergisi, C. XVIII, S. 3-4, Ankara 2014.

Hadîdî, Tevârih-i Âl-i Osman, Haz.: Necdet Öztürk, Ġstanbul Üniversitesi Edebiyat

Fakültesi Basımevi, Ġstanbul 1991.

Halaçoğlu, Yusuf , “Ankara Savaşı”, TDVĠA, TDV Yay., C. 3, Ankara 1991.

Hammer,Joseph Von, Osmanlı Tarihi, C. VII, Çev. Mehmet Ata, Sad. Abdulkadir

Karahan, Kapı Yay., Ġstanbul 1991.

Hammer, Joseph Von, Osmanlı Tarihi, C. 1, Çev. Mehmet Ata, Sad. Abdulkadir

Karahan, Kapı Yay., Ġstanbul 1991.

Hayden White, Meta-Tarih –On Dokuzuncu Yüzyıl Avrupası‟nda Tarihsel İmgelem-,

Çev. Mehmet Küçük, Dost Kitabevi, 1. Baskı, Ankara 2008.

Hoca Sadeddin Efendi, Münşeât ve Mükâtabât-ı Sultaniye, Koyunoğlu Kütüphanesi

nr. 13435, varak 103a-117b.

Hoca Sadeddin Efendi,Tacı't-Tevarih, C. 2, 4, Haz. Ġsmet Parmaksızoğlu, Kültür

Bakanlığı Yay., Ankara 1992.

Hoca Sadeddin, Tacı‟t-Tevarih, C. 1, Sad.Ġsmet Parmaksızoğlu, Kültür Bakanlığı

Yay., Ankara 1979.

Ġbn-i ArabĢah, Acaibu‟l Makdûr (Bozkırdan Gelen Bela), Çev.: D. Ahsen Batur,

Selenge Yay., Ġstanbul 2012.

Ġbn-i Bibi, Selçuknâme, Çev. Mürsel Öztürk, Kültür Bakanlığı Yay., C.1, Ankara

1996.

Ġbn-i Haldun, Mukaddime, Haz. Süleyman Uludağ, Dergâh Yayınları, 7. Baskı,

Ġstanbul 2011.

Ġbn-i Kemal, Tevârih-i Âl-i Osman, IV. Defter, NeĢ.: Koji Imazawa, Türk Tarihi

Kurumu Yay., Ankara 2000.

Ġhsan Efe CicibaĢ, Sultan I. Murat Devri Osmanlı Tarihi (1362-1389), Fatih Sultan

Mehmet Vakıf Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı

Tarih Programı Yüksek Lisans Tezi, Ġstanbul 2018, s.196.

Ġlgürel, Mücteba, “Vakanüvis Ahmed Vâsıf Efendi‟nin İspanya Elçiliği ve Götürdüğü

Hediyeler”, Ġstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, S. 46,

Ġstanbul, 2009.

Ġnalcık, Halil, “Bayezid I”, TDV Ġslam Ansiklopedisi, TDV Yay., C. 5, Ankara

1992.

179

Ġnalcık, Halil, “Osmanlılarda Saltanat Veraset Usûlü ve Türk Hakimiyeti Telâkisiyle

İlgisi”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, C. 14, S. 1,

Ankara 1959.

Ġnalcık, Halil, Doğu Batı/Makaleler-I-, Doğu Batı Yay., Ankara 2016.

Ġnalcık, Halil, Kuruluş Dönemi Osmanlı Sultanları (1302 1481), Ġslam AraĢtırmaları

Merkezi (ĠSAM), Ġstanbul 2011.

Ġplikçioğlu, Bülent, Eski Batı Tarihi I -Giriş, Kaynaklar ve Bibliyografya-, Türk

Tarih Kurumu, Ankara 1997.

Ġrfan Abdülhamid Fettâh, “Cebriyye”, TDVĠA, TDV Yay., C. 7, Ġstanbul 1993.

Ġsen, Mustafa, Gelibolulu Mustafa Âlî, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 1988.

Ġsmail Hami DaniĢmend, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, C. 1, Türkiye Yayınevi,

Ġstanbul 1971

Johann Wilhelm Zinkeisen, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, C. 1, Çev. Nilüfer

Epçeli, Yeditepe Yay., Ġstanbul 2011.

Jorga, Nicolae, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, Çev.: Nilüfer Epçeli, Çev. Kontrol:

Kemal Beydilli, Yeditepe Yayınevi, Ġstanbul 2009.

Joseph Fletcher , "Turco-MongolianMonarchicTradition in theOttomanEmpire"

Karal, Enver Ziya,Osmanlı Tarihi, TTK Yay, C. 9, Ankara 1995.

Kaya, Ali Ġrfan, “Siyaseten Katl ve Müsadere Uygulamalarında II. Süleyman

Dönemi (1687-1691) Örneği”, Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler AraĢtırmaları

Dergisi, Mart 2018.

Keith Jenkins, Tarihi Yeniden Düşünmek, Çev. Ayhan ġahin, BirleĢik Yayınevi,

1.Baskı, Ankara 2011.

KemalpaĢazade, Tevârih-i Âl-i Osman, III. Defter, Haz. Abdullah Satun, Çamlıca

Basım Yayın, Ġstanbul 2014.

Kılıçbay, M. Ali, “Osmanlı Kuruluşunun Efsanevi Yanı, Osmanlı Devletinin

Kuruluşu Efsaneler ve Gerçekler”, Ankara 1999.

Kıran, Zeynel, Eziler/Kıran, AyĢe, Yazınsal Okuma Süreçleri, Seçkin Yayıncılık, 3.

Baskı, Ankara 2007.

Kısa Kronikler, N. 49/ s. 147.

Koca, Emine, “Yıldırım Bayezid Devri Siyası Olayları, Devlet Teşkilatı, İlim ve

180

KültürHayatı”, Yüksek Lisans Tezi, Haran Üniversitesi Sosyal Bilimler

Enstitüsü Ġslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı Ġslam Tarihi Bilim Dalı,

ġanlıurfa 2007.

Kodaman, Bayram, Abdülhamit Devri Eğitim Sistemi, Türk Tarih Kurumu Yayınları,

Ankara 1991.

Kozan, Nazlı, Abdurrahman Şeref Bey (1853-1925)‟in Eğitim Din ve Ahlak

Eğitimiyle İlgili Görüşleri, YayınlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Isparta 2011.

Köprülü, Mehmet Fuat, Osmanlı İmparatorluğunun Kuruluşu, Alfa Yayınları,

Ġstanbul 2015.

Kütükoğlu, Bekir, “Sultan II. Mahmut Devri Osmanlı Tarihçiliği”, Vekayinüvis

Makaleler, Ġstanbul 1994.

Kütükoğlu, Bekir, “Vekâyi‟nüvis”, Ġslam Ansiklopedisi, Milli Eğitim Bakanlığı

Basımevi, C. 13, 5. Baskı, 1978.

Kütükoğlu, Bekir, “Vekâyi‟nüvis”, Vekâyi‟nüvis-Makaleler-, Fetih Cemiyeti,

Ġstanbul 1994.

Leonard M. Dudley, Kalem ve Kılıç, Çev. Müfit Günay, Dost Kitabevi Yayınları, 1.

Baskı, Ankara 1997.

Max Nordau, Tarih Felsefesi (Felsefe-i Tarih), Haz. Levent Öztürk, AyıĢığı

Kitapları, 1. Baskı, Ġstanbul 2001.

Mehmet Cemâleddîn, Osmanlı Tarih ve Müverrihleri, Âyine-i Zürefâ, NeĢ. Mehmet

Arslan, Ġstanbul 2003.

Mevlana Mehmet NeĢrî, Cihannüma (Osmanlı Tarihi 1288-1485), Haz. :Necdet

Öztürk, TimaĢ Yay., Ġstanbul 2008.

Meydan Larousse Büyük Lûgat ve Ansiklopedi, “Tarih”, Meydan Yayınevi,C. 11,

2. Baskı, Ġstanbul 1973.

Mina Jang, Osmanlı Devleti ile Kore Devleti‟nde Kardeş Katli Meselesi

Karşılaştırılması (14-17.YY), (Yüksek Lisans Tezi) Marmara Üniversitesi

Türkiyat AraĢtırmaları Enstitüsü Türk Tarihi Anabilim Dalı, Ġstanbul 2018.

Mumcu, Ahmet, Osmanlı Devletinde Siyaseten Katl, Birey ve Toplum Yay., 2.

Baskı, Ankara 1985.

Mumcu, Ahmet, Osmanlı Devletinde Siyaseten Katl, Phoenix Yay., Ankara 2007.

MüneccimbaĢı AhmedĠbn-i Lütfullah, Osmanlı Devleti‟nin Kuruluş Tarihi (1299–

1481), Camiü‟d-düvel, Haz. Ahmet Ağırakça, Akdem Yay., Ġstanbul 2014.

181

MüneccîmbaĢı Ahmet Dede, Camiü‟d- Düvel, Haz.: Ahmet Ağırakça, Ġnsan Yay.,

Ġstanbul 1995.

Na‟imâ Mustafa Efendi, Na‟imâ Tarihi, Ġntihâb iden Ali Canib, Türk Edebiyatından

Numuneler, Devlet Matbaası, Ġstanbul 1927

Na‟imâ Mustafa Efendi, Tarih-i Na‟imâ, Haz.Mehmet ĠpĢirli, TTK Yayınları,C.I,

Ankara 2007.

Nicolae Jorga, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, C. 1, Trc. Nilüfer Epçeli, Yeditepe

Yay., Ġstanbul 2005.

Nicolas Vatin, “Osmanlıların Yükselişi (1362–1451)”, Osmanlı Ġmparatorluğu

Tarihi, Ed. Robert Mantran, Çev. Server Tanilli, ĠĢ Bankası Kültür Yayınları,

Ġstanbul 2016.

Nizâmü‟l-Mülk, Siyâsetnâme, Haz.Mehmet Altay Köymen, TTK Yay., Ankara 2013.

Ortaylı, Ġlber, “Resmi Tarihçilik Sorunu Üzerine”, Tarih ve Demokrasi, Tarık Zafer

Tunaya‟ya Armağan, Cem Yayınevi, , Ġstanbul 1992.

Ortaylı, Ġlber, “Osmanlı Tarihçiliğinin Evrimi”, Tarih Yazıcılık Üstüne, Cedit

NeĢriyat, I. Baskı, Ankara 2009.

Ortaylı, Ġlber, İmparatorluğun En Uzun Yüz Yılı, Alkım Yayınevi,2. Baskı, Ġstanbul

2006.

Oruç Bin Adil, Oruç Tarihi, Haz. Necdet Öztürk, Çamlıca Basım Yayın, Ġstanbul

2007.

Öğün, Tuncay, “Müsadere”, TDVĠA, TDV Yay., C. 32, Ġstanbul 2006.

Özaydın, Abdülkerim, “Kündürî”, TDVĠA, TDV Yay., C. 26, Ankara 2002.

Özaydın, Abdulkerim, “Kadı Burhaneddin”, TDVĠA, TDV Yay., C. 24, Ġstanbul 2001.

Özbaran, Salih, Tarih, Tarihçi ve Toplum, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 3. Baskı,

Ġstanbul 2005.

Özcan, Abdulkadir, “Abdurrahman Şeref”, TDV Ġslam Ansiklopedisi, TDV Yay., C.

1, Ankara 1988

Özçelik, Ġsmail, Tarih Araştırmalarında Yöntem ve Teknikler, Nobel Akademik

Yayıncılık, 1. Baskı, Ankara 2011.

Öztuna, Yılmaz, Büyük Osmanlı Tarihi, Ötüken Yay., C. 5, Ġstanbul 1994.

Öztuna, Yılmaz, Devletler ve Hanedanlar: İslam Devletleri, Kültür Bakanlığı Yay.,

Ankara 1996.

182

Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, MEB

Yayınları, C. 3, Ġstanbul 1993.

Robert Fulford, Anlatının Gücü -Kitle Kültüründe Çağında Hikâyecilik-, Çev. Ezgi

Kardelen, Kolektif Kitap, 1. Baskı, Ġstanbul 2014.

Rûhî Çelebi, “Rûhî Tarihi-Oxford Nüshası-Değerlendirme, Metnin Yeni Harflere

Çevirisi”, YaĢar Yücel - Halil Erdoğan Cengiz, XIV, S.18, TTK Yay., 1989-

1992.

Samsatlı Lucianus, Seçme Yazılar III, Çev. Nurullah Ataç, Milli Eğitim Yayınları,

Ġstanbul 1949.

Samuel Noah Kramer, Tarih Sümer‟de Başlar, Çev. Hamide Koyukan, Kabalcı

Yayınevi, 2. Baskı, Ġstanbul 2002.

Sevig, Vasfi RaĢid, Ticaret Kanunu Şerhi, C.1, Ġstanbul 1934.

Solakzade Mehmed Hemdemî Çelebi, Solakzâde Tarihi, Mahmud Bey Matbaası,

Ġstanbul 1297.

Solakzade Mehmet Hemdemi Çelebi, Solak-zâde Tarihi, Haz. Vahid Çabuk, Kültür

Bak. Yay., C. 1, Ankara 1989.

Suçıkar, Tarkan, “XV-XVII. Yüzyıl Osmanlı Kaynaklarında Yıldırım Bayezid ve

Timur Algısı” (Yüksek Lisans Tezi) Ġstanbul 2014.

Sümer, Faruk, “Kayı Boyu ve Karakeçililer” , TDTD (Türk Dünyası Tarih Dergisi)

TDAV Yay.,S. 34, Ġstanbul 1989 (Ekim).

Sümer, Faruk, “Kayı”, TDVĠA., TDV Yay., C. 25., Ankara 2002.

Sümer, Faruk, “Oğuzlar (Türkmenler) Tarihleri –Boy Teşkilatı Destanları”, TDAV

(Türk Dünyası AraĢtırmaları Vakfı) , TDAV Yay., 5.Baskı, Ġstanbul 1992.

Sümer, Faruk, “Karakeçililer”, Türkiye Diyanet Vakfı Ġslam Ansiklopedisi, TDV

Yay., C. 24, Ankara 2001.

Süreyya, Mehmed, Sicill-i Osmanî Yahud Tezkire-i Meşâhir-i Osmâniyye, Matbaa-i

Âmire, C. 1, Ġstanbul 1308.

ġâmî, Nizamüddin, Zafername, çev. Necati Lugal, TTK Yayınları, Ankara 1987.

ġemseddin Sami, Kâmûsu‟l-A‟lâm, Mihran Matbaası, , C. 5, Ġstanbul 1314/1896.

ġentürk, Nazır, Babıâli Vakanüvisleri –İlk Resmi Tarihçiler –, Doğan Kitap, 1.

Baskı, Ġstanbul 2008.

ġimĢirgil,Ahmet, Kayı I:Ertuğrul‟un Ocağı, TimaĢ Yay., Ġstanbul 2015.

183

Tabakoğlu, Ahmet, Gerileme Dönemine Girerken Osmanlı Maliyesi, Dergah Yay.,

Ġstanbul 1985.

TaĢtan, Yahya Kemal, Abdurrahman Şeref Yaşadığı Dönem ve Eserleri,

YayınlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Kırıkkale 2004.

The Lincoln Library of Essential Ġnformation, “History”, Edi.Clyde W. Park, 3.

Baskı, The Frontier Press Company, 1959.

Togan, A. Zeki Velidi, Tarihte Usûl, Enderun Kitabevi, 4.Baskı, Ġstanbul 1985.

Tomar, Cengiz, “Müsâdere”, TDVĠA, TDV Yay., C. 32, Ġstanbul 2006.

Turan, ġerafeddin, Türk Devrim Tarihi, Bilgi Yay.,C, 1, Ankara 1992.

Turgut, Vedat, “Osman Gazi‟nin Kimliği Meselesi ve Cihanşümûl Bir Devlete

İsminin Verilmesinin Sebepleri Üzerine”, Akademik Ġncelemeler Dergisi, C.

11, S. 1, Bilecik 2016.

Tümer, Günay, Birûnî‟ye Göre Dinler ve İslâm Dini, Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı,

Ankara 1975.

Türk, H. Bahadır, Çoban ve Kral –Siyasetnâmelerde İdeal Yönetici İmgesi–,ĠletiĢim

Yayınları, 1. Baskı, Ġstanbul 2012.

Türkgeldi, Ali Fuat, Görüp İşittiklerim, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 4. Baskı,

Ankara 1987.

UzunçarĢılı, Ġ. Hakkı, Büyük Osmanlı Tarihi, C. 1, 7. Baskı, TTK Yay., Ankara

1995.

UzunçarĢılı, Ġ. Hakkı, Büyük Osmanlı Tarihi, C. 1, TTK Yay., Ankara 1998.

UzunçarĢılı, Ġsmail Hakkı, Osmanlı Devleti‟nin Merkez ve Bahriye Teşkilâtı, Türk

Tarih Kurumu Basımevi, 3. Baskı, Ankara 1988.

UzunçarĢılı, Ġsmail Hakkı, BüyükOsmanlı Tarihi, C. 1, 11. Baskı, TTK Yay., Ankara

2015.

Ünal, Mehmet Ali, “Osmanlı İmparatorluğu‟nda Müsadere”, Türk Dünyası

AraĢtırmaları Dergisi, Ġstanbul 1987.

Vakanüvis Ahmed Lütfi Efendi Tarihi, Haz. Ahmet Hazarfen, Tarih Vakfı Yurt

Yayınları, 1. Baskı, C. 1, Ġstanbul 1999.

Yavuz, Hilmi, Osmanlı Devleti ve İslamiyet, Ġstanbul 1991.

Yeni Türk Ansiklopedisi, “Tarih”, Ötüken NeĢriyat A.ġ., C. 10, Ġstanbul 1985.

184

Yılmaz, Murat, “Bizans Kaynaklarına Göre Ankara Savaşı”, Uluslararası Sosyal

AraĢtırmalar Dergisi, C. 11, S. 60, Samsun 2018.

Yücel, Tahsin, Anlatı Yerlemleri Kişi/Süre/Uzam, Yapı Kredi Yayınları, 2. Baskı,

Ġstanbul 1993.

Yücel, YaĢar, “Candaroğulları”, TDVĠA., TDV Yay., C. 7, Ankara 1993.

Yücel, YaĢar, Sevim, Ali, Türkiye Tarihi, TTK Yay., C. 2, Ankara 1990.

Yüksel, Musa ġamil, “Arap Kaynaklarına Göre Timur ve Din”, Tarih Ġncelemeleri

Dergisi, C. XXIII, S. 1, Temmuz 2008.

Ay, Ahmet, Şehzade Katli Üzerine Bir Eleştiri: Evlat mı, Devlet mi?;

https://www.risalehaber.com/sehzade-katli-uzerine-bir-elestiri-evlat-mi-devletmi-

16027yy.htm (EriĢim Tarihi: 21.03.2019)

Erdem,Hakan,;https://www.youtube.com/watch?v=gR7iIm8gDWA (EriĢim Tarihi:

13.02.2019)

Erdem, Hakan, Karar Gazetesi;https://www.karar.com/yazarlar/hakan-erdem/sukayi-

boyu-efsanesi-3302(EriĢim Tarihi: 27.03.2019)

Ġnalcık, Halil, Osmanlıların Uydurma Soy Ağacı,Habertürk Tv.;

teketek@haberturk.comhttps://www.youtube.com/watch?v=lrD8x__crrQ

(EriĢim Tarihi: 27.02.2019)

Kırkıncı, Mehmet, Osmanlı‟da Kardeş Katli, Mehmedkirkinci.com, s. 1-9.

file:///C:/Users/sks/Downloads/Osmanlida_Kardes_Katli_.pdf

EriĢim Tarihi : 29.08.2019

Ortaylı, Ġlber, Osmanlı ve Türklük,https://www.youtube.com/watch?v=J_9vgF_VDmk

(EriĢim Tarihi : 07.02.2019)

ġimĢirgil, Ahmet, “Osmanlı Kayı Boyundan Değil mi?”

https://www.youtube.com/watch?v=AEA0GkT85ms(EriĢim Tarihi: 18.03.2019)

ġimĢirgil, Ahmet, “Osmanlı Kimliği-2”,

http://ahmetsimsirgil.com/osmanli-kimligi-2-2/ (EriĢim Tarihi: 20.03.2019)

YeĢiloğlu, Bahattin, “Kadın ve Erkek Münasebetleri II”, Baran Dergisi, S. 486. ;

http://www.barandergisi.net/kadin-ve-erkek-munasebetleri-makale,1375.html

(EriĢim Tarihi: 11.03.2019)

185

EKLER

187

EK 1: Abdurrahman ġeref, Tarih-i Devlet-i Osmaniyye, C. 1, Karabet Matbaası,

Ġstanbul 1315, Kapak Kısmı.

188

EK: Abdurrahman ġeref, Tarih-i Devlet-i Osmaniyye, C. 1, Karabet Matbaası,

Ġstanbul 1315, s. 2.

189

EK 3: Abdurrahman ġeref, Tarih-i Devlet-i Osmaniyye, C. 1, Karabet Matbaası,

Ġstanbul 1315, s. 76.

190

EK 4 : Abdurrahman ġeref, Tarih-i Devlet-i Osmaniyye, C. 1, Karabet Matbaası,

Ġstanbul 1315, s. 81.

Sayfalar

7 Temmuz 2024 Pazar

81

Hiç yorum yok:

Yorum Gönder