ANADOLU SELÇUKLU DEVLETİ: 61

ÖZET

XVIII. yüzyıl, birkaç edebî akıma şahit olmuştur. Bunlardan biri İslam dünyasına

hayranlık duyan Oryantalizm akımıdır. Dönemin İslam dünyasının temsilcisi

konumunda olan Osmanlı İmparatorluğu, Oryantalistler için büyük bir çalışma alanı

olmuştur. Bu minvalde pek çok çalışma ortaya çıkmış olup bunlardan birisi de Osmanlı-

Ermeni kökenli meşhur İsveçli siyasetçi Mouradgea d’Ohsson’un “Osmanlı

İmparatorluğu’nun Genel Tablosu” adlı eseridir. D’Ohsson bu eserde Osmanlı

devletinin genel tarihini, siyaset ve hukuku anlayışını, yerleşik örf ve adetleri gibi çeşitli

konuları ele almaktadır.

Çalışmamız d’Ohsson’un adı geçen eseri üzerine olup bu bağlamda kitabın

kaynaklarını, önemini ve etkisini göstermeye gayret edeceğiz. Ayrıca eserin bazı

bölümlerini ve özellikle nikah bölümünü inceleyecek, yazarın ele aldığı konular

hakkındaki görüş ve düşüncelerini de ele alıp değerlendireceğiz.

Anahtar Sözcükler: Osmanlı Hukuku, Oryantalist, Mouradgea d’Ohsson, İslam

Hukuku

vii

LE SYSTÈME JURIDIQUE DE LA FAMILLE OTTOMANE DANS L’OEUVRE

DE MOURADGEA D’OHSSON “LE TABLEAU GÉNÉRAL DE L’EMPİRE

OTHOMAN”

Kerem YURTLAK

Université d’Erciyes, Institut des Sciences Sociales

Thèse pour le Master,

Sous la direction de : Doç. Dr. Osman BAYDER

RÉSUMÉ

Le XVIIIe siècle est marqué par plusieurs mouvements littéraires. Parmi ceux-ci figure

celui qui voue pour le monde musulman une fascination, l’Orientalisme. Étant le

représentant du Monde Musulman de l’époque, l’Empire Ottoman fut, dans son

ensemble, un sujet de travail majeur. Bon nombre de travaux virent le jour et parmi

ceux-ci, un se démarque des autres de par la véracité de ses propos et de sa proximité à

l’Empire. C’est le livre du célèbre diplomate Suédois d’origine Ottomane-Arménienne

Mouradgea d’Ohsson, le fameux “Tableau Général de l’Empire Othoman”. Ce dit livre

est le sujet de ce présent travail. Nous allons essayer de démontrer l’importance du livre,

de son l’influence ainsi que l’ambition de son auteur. Nous allons également examiner

quelques parties du livres et vérifier la véracité des propos de l’auteur par rapport aux

sujets abordés.

Mots Clés ; Droit Ottoman, Droit Musulman, Mouradgea d’Ohsson, Orientalisme

viii

THE LEGAL SYSTEM OF THE OTTOMAN FAMILY IN THE WORK OF

MOURADGEA D’OHSSON “LE TABLEAU GÉNÉRAL DE L’EMPİRE

OTHOMAN”

Kerem YURTLAK

Erciyes University Institute of Social Sciences,

Master Thesis, January 2021

Advisor: PHD Lecturer’s Member Osman BAYDER

ABSTRACT

The 18th century was marked by several literary movements. Among these is the one

who devotes a fascination to the Muslim world, the Orientalism. As the representative

of the Muslim world at the time, the Ottoman Empire as a whole was a major subject of

work. Many works were written and among these, one stands out from the others for the

veracity of its proposals and its proximity to the Empire. This is the book by the wellknown

Swedish diplomat of Ottoman-Armenian origin Mouradgea d'Ohsson, the

famous “Tableau Général de l’Empire Othoman”. This book is the subject of this

present work. We will try to demonstrate the importance of the book, its influence as

well as the ambition of its author. We will also examine some parts of the book and

verify the veracity of the author's proposals in relation to the topics covered.

Keywords; Ottoman Law, Islamic Law, Mouradgea d’Ohsson, Orientalism

İÇİNDEKİLER

MOURADGEA D’OHSSON’UN “LE TABLEAU GÉNÉRAL DE L’EMPİRE

OTHOMAN” ADLI ESERİNDE OSMANLI AİLE HUKUK SİSTEMİ

BİLİMSEL ETİĞE UYGUNLUK .................................................................................i

TEZ ÖZGÜNLÜK ONAYI .......................................................................................... ii

KLAVUZA UYGUNLUK ............................................................................................. iii

KABUL VE ONAY TUTANAĞI .................................................................................iv

ÖNSÖZ ............................................................................................................................ v

ÖZET ..............................................................................................................................vi

RÉSUMÉ ...................................................................................................................... vii

ABSTRACT ................................................................................................................ viii

İÇİNDEKİLER ..............................................................................................................ix

KISALTMALAR ......................................................................................................... xii

GİRİŞ ............................................................................................................................... 1

BİRİNCİ BÖLÜM

MOURADGEA D’OHSSON’UN HAYATI VE ESERİ

1.1. D’Ohsson’un Hayatı ve Eserini Kaleme Alması ....................................................... 5

1.1.1. Bir Osmanlı Tarihi Yazarı Olarak İgnatius Mouradgea d’Ohsson ..................... 5

1.1.2. “Tableau Général de l’Empire Ottoman” Adlı Eseri Üzere ............................... 8

1.2. Batı’da İslam Hukuku Açıdan d’Ohsson Öncesi ve Sonrası ................................... 11

1.2.1. D’Ohsson Öncesi Batı’da İslam Hukuk Bilgisi ve D’Ohsson’un Eserinin

Etkisi ................................................................................................................. 11

1.2.1.1. Orta Çağdaki İslam Hukuk bilgisi ............................................................. 11

1.2.1.1.1. Bizans ve İslam Hukuku ..................................................................... 11

1.2.1.1.2. Batı ve İslam Hukuku ......................................................................... 14

1.2.1.1.3. XVI.-XVII. Yüzyılda İslam’a İlginin Gelişmesi ve Oryantalistin

Doğuşu ............................................................................................... 18

1.2.2. D’Ohsson’un Eserinin Etkisi ............................................................................ 21

1.2.2.1. Eserin Batıdaki İslam Hukuku Çalışmalarına Etkisi ................................. 21

1.2.2.2. Çağdaş Dönemde ve Türkiye’deki Çalışmalarda D’Ohsson ..................... 32

İKİNCİ BÖLÜM

D’OHSSON’UN “LE TABLEAU GÉNÉRAL DE L’EMPIRE OTHOMAN” ADLI

ESERİNİN İNCELENMESİ

2.1. D’Ohsson Eseri Telif Amacı ................................................................................... 35

2.2. D’Ohsson’un Başvurduğu Temel Kaynaklar .......................................................... 38

2.2.1. Teftâzânî’nin Şerhu’l-Akaidi ............................................................................ 40

2.2.2. İbrahim Halebi’nin Mültekâ’sı ......................................................................... 41

2.2.3. Mültekâ’nın Türkçe Şerhi: Mevkufâtî .............................................................. 42

2.3. D’Ohsson’un Osmanlı Hukukunu Sunumu ve Eserinin Tasnifi ............................. 44

2.3.1. İslam Hukuku (Législation Mahométane) ........................................................ 45

2.3.1.1. Législation Kavramı .................................................................................. 45

2.3.1.2. Jurisprudence Kavramı .............................................................................. 46

2.3.1.3. D’Ohsson’a göre Osmanlı Hukukun Kaynakları ....................................... 48

2.3.1.4. Code Kavramı ............................................................................................ 52

2.3.1.5. D’Ohsson eserini kod şeklinde tasnif etmesi ............................................. 55

2.3.1.5.1. Dinî kod (Le Code Religieux) ............................................................. 55

2.3.1.5.2. Siyasî Kod (Le Code Politique) .......................................................... 58

2.3.1.5.3. Askerî Kod (Le Code Militaire) ......................................................... 59

2.3.1.5.4. Sivil Kod (Le Code Civil) ................................................................... 59

2.3.1.5.5. Hukukî Kod (Le code Judiciaire) ....................................................... 60

2.3.1.5.6. Cezaî Kod (Le Code Criminel/Pénal) ................................................ 60

2.3.2. Osmanlı İmparatorluğunun Durumu (Etat de l’Empire Othoman) .................. 60

2.3.3. D’Ohsson’un Kullandığı Terimler .................................................................... 61

2.3.4. İslam Hukukunu Sunumu ................................................................................. 62

2.3.4.1. Evrensel Kodun Ruhu ................................................................................ 63

2.3.4.2. Kurucu Sünni Mezhep İmamları ve Müçtehitler ....................................... 66

2.3.4.3. Evrensel Kodun Yazılışı ........................................................................... 66

2.3.4.4. Mezhep Kurucu İmamlar Arasındaki İhtilaflar ......................................... 68

2.3.4.5. Mezhep İçerisindeki İmamların İhtilafları ................................................. 69

2.3.4.6. Evrensel Kodun Değişik Hükümleri .......................................................... 69

2.3.4.7. Kanunun Kişilerin Durumuyla ilgili Yaptığı Ayrım ................................. 71

2.3.4.8. Muhtelif Fetva Mecmuaları ....................................................................... 74

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

D’OHSSON’UN OSMANLI AİLE HUKUKU İLE İLGİLİ GÖRÜŞLERİ

3.1. D’Ohsson’un Meseleleri Ele Alış Şekli ................................................................... 76

3.2. D’Ohsson’un Osmanlı Aile Hukukunu Ele Alışı .................................................... 77

3.2.1. Genel olarak nikah ............................................................................................ 78

3.2.2. Hürlerin nikahı .................................................................................................. 83

3.2.3. Nikahta denklik ................................................................................................ 84

3.2.4. Evlenilmesi Haram Olan Kadınlar ................................................................... 85

3.2.5. Nikahu’l-fuzuli ................................................................................................. 85

3.2.6. Emzirme ........................................................................................................... 85

3.2.7. Mehir ................................................................................................................ 85

3.2.8. Hanımlar arası adaletle davranmak .................................................................. 86

3.2.9. Nafaka ............................................................................................................... 86

3.2.10. Kocalık (Milk-i muta) ..................................................................................... 87

3.2.11. Kölelerin nikahı .............................................................................................. 87

3.2.12. Zimmîlerin nikahı ........................................................................................... 87

3.3. D’Ohsson’un Osmanlı Aile Hukukuna İlişkin Değerlendirmeleri .......................... 88

3.4. Osmanlıda Nikah ve Mehir ...................................................................................... 89

3.5. Osmanlıda Dinî Nikah ............................................................................................. 92

3.6. Osmanlıda Nişan Kavramı ....................................................................................... 93

D’Ohsson’un Boşamayı ifade etmek için kullandığı Kavramlar .................................... 97

SONUÇ ........................................................................................................................ 100

KAYNAKÇA ............................................................................................................... 103

EKLER ........................................................................................................................ 114

ÖZGEÇMİŞ ................................................................................................................. 117

xii

KISALTMALAR

a.g.e. : adı geçen eser

a.g.m. : adı geçen makale

b. : bin

bkz. : bakınız

c. : cilt

d. : doğumu, doğum yeri

DİA : Diyanet İslam Ansiklopedisi

ed. : editör

h. : hicri

hz. : hazreti

m. : miladi

m.ö. : milattan önce

m.s. : milattan sonra

md. : madde

nr. : numara

ö. : ölüm tarihi

PUF : Presses Universitaires de France

s. : sayfa

sad. : Sadeleştiren

thk. : tahkik

trc. : tercüme

TÜA : Toronto Üniversite Arşivi

vd. : ve diğerleri

yy. : yayınları

GİRİŞ

A. Tezin Konusu

Batı dilinde en erken döneme rastgelen çalışmalardan biri d’Ohsson’un “Le Tableau

Général de l’Empire Othoman” adlı eseridir. Çalışmamızda söz konusu bu kitabı

tanıtacak, yazarın Osmanlı hukuku ile ilgili değerlendirmelerine yer verecek ve yazarın

tespit ve eleştirilerinin doğruluk ve haklılık yönlerini değerlendirmeye çalışacağız.

B. Tezin Amacı

Tezin amacı, söz konusu eserin önemini ve sonraki dönem şarkiyat araştırmalarına

hangi açıdan kaynaklık ettiğini göstermektir. Nitekim Fransa’nın Kraliyet Emri subayı

Belin, arazi hukuk ile ilgili çalışmasının önsüzünde, erken dönemde genel bir

perspektifle yapılmış ilk çalışmaları zikrederken bunların arasında d’Ohsson’un eserini

zikretmiştir.2

D’Ohsson, eserinin büyük bir kısmını İbrahim Halebi’nin Mültekâ’sını esas alarak

yazdığını ifade etmekte ve buna dayanarak günümüz bazı akademisyenler bunu

dillendirmektedir. Ancak biz bu ifadenin tam olarak doğru olmadığını, daha doğrusu

eksik olduğunu göstermeye çalışacağız. Bu konuya müstakil bir başlık altında ele

alacağız.

C. Tezin Yöntemi

Tezimizin ana kaynağını d’Ohsson’un eseri oluşturmaktadır.

Çalışmamızın birinci bölümünde d’Ohsson’dan önce Batı’da İslam ile ilgili çalışmaların

bulunup bulunmadığını sorusuna cevap vermeye çalışacağız. Varsa bu tür çalışmaların

2 François Alphonse Belin, Étude Sur La Propriété Foncière En Pays Musulman, et Spécialement En

Turquie (Rite Hanéfite), (Paris: Imprimerie Impériale, 1862), 3.

mahiyetini inceleyeceğiz. Daha sonra ise d’Ohsson’un eserinin sonraki dönem

çalışmaları etkilemiş mi, etkilemişse hangi yönden etkilediğini göstermeye çalışacağız.

Çalışmamızın ikinci bölümünde söz konusu eser genel olarak tanıtılacaktır. Bu

minvalde öncelikli olarak eserin nasıl tasarlandığını göstermeye çalışacağız. Yine daha

sonraki batılı İslam hukuku çalışmalarında kitaba yapılan atıflara ve yöneltilen

eleştirilere yer verecek ve böylece eserin sonraki döneme etkisini ortaya koymaya

çalışacağız. Üçüncü bölümde kitabın muamelat bölümü içerisinde yer alan aile hukuku

ile ilgili konuları ele alıp detaylı olarak inceleceğiz. Burada özellikle muamelat

konularını ele almamızın sebebi, ibadet konularının teabbudi hükümleri içermesi ve

bunların zaman ve zemine göre farklılık arz etmemesidir. Esasında d’Ohsson’un ibadet

konularını ele alması ve bunlara ilişkin değerlendirmesi de önemlidir, zira o, İslam

ibadet esaslarını Batı dinleriyle mukayeseli olarak ele almaktadır. Ancak tezin sınırlarını

aştığı için bunlara temas edemedik.

Öte yandan muamelat konuları açık bir alandır. Bu açıdan müsteşriklerin bu konuyla

ilgili görüş, değerlendirme ve eleştirilerinin belirlenmesi önem arz etmektedir.

Çalışmamızda d’Ohsson’un Osmanlı ve klasik Hanefi mezhebine ilişkin tespitlerinin

yerinde olup olmadığı üzerinde de duracak ve varsa hatalara ve bunun sonraki dönem

eserlere etkisinin olup olmadığına işaret edeceğiz.

Son olarak değerlendirmemizde, d’Ohsson’un eseri hakkında genel bir sonuca

varacağız.

D. Literatür değerlendirmesi

D’Ohsson ve eserleriyle ilgili Türkçe çalışmalar oldukça azdır. D’Ohsson’un hayatıyla

ilgili çalışmalardan biri Kemal Beydilli’ye aittir; “İgnatius Mouradgea D’Ohsson

(Muradça Tosunyan)”3. Bu çalışmada d’Ohsson’un hayatı, eserleri ve siyasetteki

faaliyetlerine değinmektedir.

Yine Diyanet İşleri Başkanlığı İslam Ansiklopedisindeki “D’OHSSON, Ignatius

Mouradgea” maddesi de Kemal Beydilli tarafından kaleme alınmış olup genel olarak

hayatı incelenmiş ve eserlerine kısaca değinmiştir.

3 Saadet Öner’e göre Mouradgea d’Ohsson’un hayatı hakkında ilk çalışmayı yapan Kemal Beydili’dir.

D’Ohsson’un İsveç elçisi olması hasebiyle İsveç Devleti ile yazıştığı mektupları

inceleyen Saadet Öner, “İsveç Devlet Arşivi’nde mahfuz İgnatuis Mouradja d’Ohsson

evrakı tasnif ve tahlili” adı altında bir yüksek lisans tezi yazmıştır. Söz konusu tez,

İSAM kütüphanesinde bulunmakta4 olup d’Ohsson’un elçi görevi esnasında yazdığı

mektuplarla siyasî alanında etkisini gösteren bir tezdir.

Bir diğer çalışma Fatma Canpolat/Canbolat’a ait “İmparatorluğun Meşalesi XVIII.

Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nun Genel Görünümü ve İgnatius Mouradgea

d’Ohsson” adındaki eser olup “Yapı Kredi Yayınları” tarafından 2002 İstanbul tarihinde

yayımlanmıştır. Ancak bu eserin baskısı bulunmamasından dolayı, ona ulaşamadığımız

için içeriği hakkında herhangi bir malumata sahip değiliz.

D’Ohsson’un inceleyeceğimiz eseriyle ilgili tespit edebildiğimiz kadarıyla herhangi bir

Türkçe çalışma bulunmamaktadır. Bu açıdan tezimiz bu alandaki ilk Türkçe akademik

çalışma olacaktır.

Eserle ilgili yabancı dillerde kaleme alınmış birtakım çalışmalar bulunmaktadır.

Özellikle Findley’in d’Ohsson üzerine birçok çalışması bulunmaktadır. Bunlardan biri

“A Quixotic Author And His Great Taxonomy: Mouradgea D’Ohsson And His Tableau

General De L’Empire Othoman” diğeri “Mouradgea d’Ohsson; Liminality and

Cosmopolitanism in the author of the Tableau General de l’Empire Othoman” adlı

çalışmalardır. Findley bu incelemelerinde daha ziyade eserin ortaya çıkış sebebi ve

müellifin yaşadığı dönem üzerine yoğunlaşmaktadır. Eserin bizzat içeriğine dair pek

fazla inceleme yapmamıştır.

Başka bir çalışma ise Hervé Bleuchot’nun “La Connaissance Du Droit Musulman Dans

Le Monde Chrétien Jusqu’à Mouradgea D’Ohsson (ö. 1807)”dır. Bu çalışmada

Bleuchot, d’Ohsson öncesi batıdaki İslam hukuk bilgisini incelemektedir.

Son alarak BRILL tarafından yeni yayımlanan “Enlightening Europe on Islam and the

Ottomans; Mouradgea d’Ohsson and His Masterpiece” bulunmaktadır. Bu yayın 4

Şubat 2019 tarihinde olması itibariyle şimdilik en güncel çalışmadır.

Çalışmamızda özellikle d’Ohsson’un hayatıyla ilgili bölümde Saadet Öner’in tezi,

Kemal Beydilli’nin ve Findley’in yukarıda zikri geçen çalışmalarından yararlanmışızdır.

4 Tezin dijital bir kopyası internette mevcuttur.

Ayrıca d’Ohsson’un eserinin dördüncü cildinin Türkçe tercümesi bulunmaktadır.

Zerhan Yüksel’in tercüme ettiği “18. Yüzyıl Türkiye’sinde Örf ve Adetler” adı altında

“Tercüman Yayın” tarafından 1980 senesinde basılmıştır. Yeri geldikçe bu tercümenin

tahliline ve bununla ilgili birtakım eleştirilere yer vereceğiz.

Bunların yanında çeşitli dillerde de d’Ohsson’un hayatı ve siyasi yönünü ele alan

makaleler bulunmaktadır. İstifade ettiğimiz; Abdülcelil Temimi “Le diplomate Suédois

Mouradgea d’Ohsson et sa présentation du “Musulmanisme” dans son ouvrage”, Onnik

Jamgocyan “I. M. D’Ohsson un Arménien au service de la Diplomatie Ottomane”

çalışmaları zikredebiliriz.

BİRİNCİ BÖLÜM

MOURADGEA D’OHSSON’UN HAYATI VE ESERİ

1.1. D’Ohsson’un Hayatı ve Eserini Kaleme Alması

1.1.1. Bir Osmanlı Tarihi Yazarı Olarak İgnatius Mouradgea d’Ohsson

İgnatius Mouradgea D’Ohsson5, Osmanlı İmparatorluğu’nda doğmuş bir Ermeni olup

ömrünün büyük çoğunluğunu tercümanlık ve İsveç devleti için İstanbul’da konsolosluk

göreviyle geçirmiştir.6

D’Ohsson XVIII. yüzyılın sonlarında, Osmanlı İmparatorluğu’nun siyaset alanında

önemli simalardan biri olup dönemindeki Osmanlı Devleti’nin Batı ülkeleriyle

yaptıkları anlaşmalarda etkili olmuştur. Fransız Cumhuriyet’inin Babıali tarafından

tanınmasında ve Nizam-i Cedit’in kuruculuğunda üstlenmiş olduğu vazifeler siyasi

başarıları arasında yer almaktadır. Çağdaş Ermeni yazarlardan Onnik Jamgocyan’a göre

d’Ohsson, III. Sultan Selim’in sırdaşı (confident) olmuştur. Bunlarla beraber yaşadığı

dönem gereği Fransız Devrimi gibi çağ değiştiren olayın önemli tanıklarından

olmuştur.7

5 İlk kaynaklarda Mouradja, Muratca, Mouradge diye yazılırken, sonraki dönemlerde Mouradgea

şeklinde yaygın olmuş olup güncel çalışmalarda bu şekilde yazılmaya başlanmıştır. Bu nedenle

“Mouradgea” yazmayı tercih ettik. Ayrıca küçük ismi İgnatuis (bazen de İgnace) “Aydınlık/Işık

saçan” gibi anlamlara gelip bu ad pek çok kullanılmamıştır. Bkz. Kemal Beydilli, “İgnatius

Mouradgea d’Ohsson (Muradcan Tosunyan)”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi,

34 (1984), 249.

6 Carter Vaughn Findley, “Mouradgea d’Ohsson (1740-1807): Liminality and Cosmopolitanism in the

Author of the Tableau Général de L’empire Othoman”, The Turkish Studies Association Bulletin, 22/1

(1998), 21.

7 Onnik Jamgocyan, “Un Arménien Au Service De La Diplomatie Ohtomane”, Collection Turcica

Histoire économique et sociale de l’Empire Ottoman et de la Turquie, 8 (1995): 619.

D’Ohsson, 31 Temmuz 1740 Yılında İstanbul’un Avrupa yakasındaki Pera/Beyoğlu’da

doğmuştur.8 Annesi, İzmir Fransız elçisinin kızı Claire Pagy (ö.1794), babası Ohannes

Mouradgea’dır9 (1721-1787)10. Babası, İzmir’deki İsveç konsolosluğunda tercümanlık

yapmış ve çeşitli görevlerde bulunmuştur.11 O dönemin kuralları gereği, İsveç devleti

için bu tür görevleri ifa edenler bir İsveç vatandaşı olarak sayılmış ve bu sebeple

Osmanlı Devleti’nin vergilerinden muaf tutulmuştur.12

D’Ohsson, İstanbul’daki Fransiskan ve Dominikan okullarda eğitim görmüştür. Sekiz

civarında dil bilgisine sahip biridir.13 Böylece d’Ohsson Ermenilerin elit kesiminin

mükemmel bir örneği olmuştur.14 D’Ohsson, erken dönemlerde İslam tarihine ve

kültürüne yönelmiştir.15 1763 yılında henüz 23 yaşındayken babasının mesleği olan

İsveç’in İstanbul konsolosluğuna tercüman olarak atanmış 1768’de burada baş

tercümanlık görevine yükseltilmiştir.16

Findley’e göre, d’Ohsson’un yaşadığı dönemde Osmanlıdaki azınlıklar, İslam’a ve

Osmanlı kültürüne meyilli olup “milliyetçi düşmanlık” o dönemde bulunmamaktaydı.

Azınlıklar Osmanlı kültüründe etkili olmanın yanında pek çok alanda da bu kültüre

katkı sağlamıştır. Bu açıdan d’Ohsson, her ne kadar bir azınlık topluluğa ait olsa da o,

bir Osmanlı vatandaşı idi ve Osmanlı kültürüne diğer Avrupalı yolcu-yazarlardan daha

vakıf idi.17 D’Ohsson, resmi işler dışındaki vaktini, İslam dünyasının tarihine ve

medeniyetine ayırmış18 olup bu noktada çoğu Avrupalı araştırmacıların aksine19 orijinal

malzemelere ve birinci elden (Osmanlıca-Arapça) kaynaklara ulaşmış ve çalışmalarını

yürütmüştür.

8 Saadet Öner doğum tarihini (1721 Şubat) göstererek d’Ohsson’un babasının doğum tarihiyle

karıştırmıştır.

9 Kemal Beydilli Johannes yazarken, Osmanlı Arşivlerinde “Ohannes Veled-i Muradca” geçip Findley

de bu şekilde kaydetmiştir. Bkz. Findley, “Liminality”, 21. Beydilli, “İgnatius”. 249.

10 Carter Vaughn Findley, “A Quixotic Author and His Great Taxonomy- Mouradgea d’Ohsson and His

Tableau General de l’Empire Othoman”, 25 October 1999, (Erişim Tarihi 25 October 1999), 4.

https://fr.scribd.com/document/241682580/Carter-v-Findley-A-Quixotic-Author-and-His-Great-

Taxonomy-Mouradgea-d-Ohsson-and-His-Tableau-General-de-l-Empire-Othoman.

11 Findley, “A Quixotic”, 4. Findley, “Liminality”, 21.

12 Findley, “A Quixotic”, 4.

13 Muhtelif dillerin konuşulduğu Konsolos ortamında yetişen d’Ohsson, Yunanca, Latince, Ermenice,

Osmanlıca, Fransızca, İsveççe, İtalyanca, Almanca ve İngilizce dilleri tamamen bildiğini

söylenmektedir. Bkz. Onnik, “Un Arménien”, 620.

14 Findley, “Liminality”, 22. Findley, “A Quixotic”, 4. Beydilli, “İgnatius”, 252.

15 Findley, “Liminality”, 22.

16 Beydilli, “İgnatius”. 251.

17 Findley, “A Quixotic”, 5.

18 Beydilli, “İgnatius”. 252.

19 Bu konuyu daha sonra işleyeceğiz.

1774’de elçilik görevi esnasında d’Ohsson Eva Coulely (veya Kuleliyan, 1754-1782) ile

evlenip bir erkek ve iki kız babası olmuştur20. Eva’nın babası Abraham, meşhur Koca

Rağıp Paşa’nın (ö. 1763) hizmetinde bir sarraftı. O, hac seferlerini destelemek amacıyla

kurulan vakıfların gelirleri yönetiminde “Hazine Sarrafı” olarak görevde bulunmuştur.21

Bütün bunları Darüssaade ağası yönetimi altında yürüttü. Muhtemelen kayınpederinin

görevi dolayısıyla d’Ohsson, Osmanlı ile ilgili birçok resmi evraka ve ilk elden bilgilere

ulaşmıştır. 22 Nitekim eserinde “Devlet memurları bana o kadar güveniyorlar ki, kendi

kayıtlarının makbuzları elimde bulunmaktadır” demektedir.23

Zamanla d’Ohsson resmi hizmetlerden dolayı yükselip bazı Şeref unvanlarına layık

görülmüştür. Dönemin İsveç Kralı III. Gustave, d’Ohsson’a 1775 senesinde Sırdaş ve

Sır Sekreter24 unvanını vermiş, 1780 de İsveç asilliğine sokulup şövalye payesini

almıştır.25 III. Gustave, d’Ohsson’u 1783’de Vasa Kraliyet Hanedanına dahil etmiş,

1787’de ise “D’Ohsson” ismiyle tanınmıştır. Bu isim, Türk-Ermenice Tosunyan’ın

Fransız-İsveççe adaptasyonunun bir versiyonudur. Son olarak 1801’de D’Ohsson’a

İsveç Şövalyeliği verilmiştir.26 Bunun neticesinde Mouradgea Fransızca “le sieur

Mouradja”dan (Mouradja Bey) “le Chevalier de Mouradja’ya (Şövalye Mouradja) ve

nihayet “le Chevalier d’Ohsson” (Şövalye d’Ohsson) adını almıştır.27 Bu unvan, onun

Ermeni etnik ve sınıfsal kökenlerini ortadan kaldıran yani onu azınlık olmaktan çıkaran

bir isimlendirmedir.28

Tekrar evlendikten sonra hayatının geriye kalanını Fransa’da geçiren d’Ohsson, 27

Ağustos 1807’de Paris’e yakın Bièvre’de yaşadığı kalede vefat etmiştir. D’Ohsson

eserinin baskısını bitirmeden vefat etmiş ve kalan diğer ciltler ise onun oğlu Constantin

d’Ohsson tarafından tamamlanmıştır.

20 Findley, “A Quixotic”, 5.

21 Findley, “A Quixotic”, 6-7.

22 Onnik, “Un Arménien”, 620.

23 Mouradgea d’Ohsson, Le Tableau Général de l’Empire Othoman, I, (Paris: Imprimerie de Monsieur,

1788), viij.

24 “Kâtibü’s-sır ve mahrem-i esrâr-ı Kral-ı İsveç”. Bkz. Beydilli, “İgnatius”. 253.

25 Beydilli, “İgnatius”, 253.

26 Findley, “Liminality”, 22.

27 Bu isim değiştirmelerin sonunda, Osmanlı kayıtlarda d’Ohsson “Muradca nâm Beyzâde” veya

“d’Ohsson” seklinde tescil edilmiştir. Bkz. Beydilli, “İgnatius”, 254.

28 Findley, “A Quixotic”, 6.

1.1.2. “Tableau Général de l’Empire Ottoman” Adlı Eseri Üzere

D’Ohsson ilk başlarda II. Sultan Selim dönemi hakkında bir kitap kaleme almayı

düşünür. Ancak İsveçli Ulric Celsing’in telkiniyle bundan vazgeçer ve Osmanlı

Devleti’nin sistemini bütüncül olarak ele alan bir çalışmaya yönelir.29

D’Ohsson Fransız diline vakıf olduğu için kendi zamanına kadar Osmanlı

İmparatorluğu hakkında yazılmış çoğu çalışmaları inceler. Bu çalışmaların çoğunun

yanlış ve hatalarla dolu olduğunu ifade eder.30 Tüm bunlar d’Ohsson’u sadece Osmanlı

Devleti’nin yapısıyla ilgili değil aynı zamanda onun tarihi ve halkını açıklamayı

hedefleyen bir eser yazmaya itmiştir. D’Ohsson 9 Mart 178431 tarihinde, yirmi iki sene

boyunca topladığı malzemeyi32 bastırmak için Paris’e gider.33

Burada önemli bir noktaya dikkat çekmek istiyoruz: d’Ohsson eserini iki formatta

basmıştır. Birinci baskı olan “De Luxe” 3 cilt halinde basılmış iken diğeri “Octavia” 8

ciltlidir. D’Ohsson eserinin “De Luxe” formatının/edisyonun ilk cildini Paris’e üç sene

geldikten sonra 1787’de ve ikinci cildi ise 1789’de bastırmıştır. Bu formatın son cildi

ise oğlu Constantin tarafından 1820’de basılmıştır.

Eserin ikinci baskısı olan sekiz ciltli “Octavo” adını taşıyıp 1788-1824 seneleri arasında

basılmıştır. Genellikle d’Ohsson’un eserine atıf yapılırken bu baskıya müracaat

edilmektedir. Biz de tezimizde bu baskıyı esas aldık. D’Ohsson’un eserinin bu baskısı 7

bölümlü ve 8 ciltli olarak basılmış olduğundan dolayı bazıları eserin başka bir

baskısının bulunduğunu zannetmişlerdir. Zira baskının 4.cü bölümü iki cilde ayrılarak

basılmıştır. Findley’e göre bu karmaşıklığından dolayı bazı araştırmacılar, d’Ohsson’un

eserine atıfta bulunurken şaşırmışlardır. Yine kendisine göre, “De Luxe” baskısı o kadar

nadirdir ki birçok bilim adamı, baskıyı hiç görmediklerinden dolayı var olmadığını iddia

etmişlerdir.34

29 Findley, “Liminality”, 22.

30 D’Ohsson, Tableau, I, iij.

31 D’Ohsson, Tableau, I, iij.

32 "Le Tableau Général de l'Empire Ottoman/Osmanlı İmparatorluğunun Genel Tablosu"

33 D'Ohsson Paris'e gelince Fransızların dikkatini çeker. Bunun nedenlerden bazıları, onun gayr-i

Müslümanlar için tercümanların uzun elbisesi, sivri kürklü şapkası ve “Türklerden alınmış”

davranışlarıdır. Her ne kadar İsveç kralının bir süjesi olsa da o İstanbul'da doğmuş, ömrünün büyük

bir kısmını orada geçirmiş ve Türk kıyafetini o kadar beğenmiş ki onu çıkaramaz hale gelmiş olup bir

Müslümana benzemiştir. Bkz. Findley, “A Quixotic”, 7.

34 Bkz. Findley, “Liminality”, 24-25.

D’Ohsson eserinin birinci cildinde ilk olarak İstanbul’daki çalışmalarına ve işlerine yer

vermektedir. Yine burada biri kelamcı diğeri fıkıhçı/fakih olmak üzere iki alimden

yardım aldığını ve ikisinin de itibar edilen alimler olduğunu ifade etmektedir.35

Devamında ise kelama ilişkin konularını işlemiştir. İkinci ciltte ise fıkıh konularına yer

vermeye başlamaktadır. Geriye kalan ciltler de fıkıh, tarih ve benzeri konuları

işlemektedir. Bunların tahlilini ayrıntılı bir şekilde aşağıda inceleyeceğiz.

D’Ohsson Fransa’da kendi çalışmalarıyla uğraşırken, Fransız ihtilalinin etkisinden

dolayı birtakım mali sıkıntılara maruz kalmış ve aynı sene 1791’de kızı Sophie vefat

etmiştir.36 Ayrıca parasının büyük bir kısmını İstanbul’da bıraktığından dolayı zor

durumlarda kalmıştır. Fransa’da uzun müddet kalan d’Ohsson çalışmalarına devam

etmiş ve sonra, Beydilli’ye göre elinde kalan sermayesini işletmek amacıyla Viyana’ya

gitmiştir.37 Viyana’da iken eserinin üçüncü ve dördüncü ciltlerini bastırmıştır.38

Dönemin Osmanlı elçisi Ebu Bekir Ratıp Efendi ile irtibata geçen d’Ohsson, Avusturya

Devleti hakkında genel bir tablo oluşturmak üzere bir çalışmada bulunmuştur. Bunun

üzerine d’Ohsson, Ratıp Efendi’nin saygısını kazanıp sağlam bir ilişki kurmuştur.

D’Ohsson’dan fevkalâde destek gördüğünü ifade eden39 Ratıp Efendi, reform

konusunda Osmanlı Devleti’ne yardımları dokunsun diye d’Ohsson’un kendisiyle

İstanbul’a dönmesini istemiştir. Bunun yanında İsveçli yetkililer de d’Ohsson’dan,

Osmanlılarla yakın ilişki kurup İsveç Devleti’nin yararına uygun siyasi kararlar

almalarında etkili olmasını talep etmişlerdir. Özellikle o dönemde Rusya ile ilgili alınan

siyasi kararlarda d’Ohsson’un etkili olduğu söylenmektedir. Bu açıdan d’Ohsson’un

hem Osmanlı hem de İsveç Devlet’ine yönelik hizmetlerde bulunduğunu söylemek

mümkündür.40

35 D’Ohsson, Tableau, I, vij. D’Ohsson bu iki şahısların isimlerini zikretmemektedir. Bu sebepten dolayı

bu kişiler hakkında kesin bilgi edinmemiz güçtür. Kelamcı için herhangi bir bilgiye ulaşmadıysak da

fakih olan kişi Beydilli’ye göre, Üsküdar’ın bir medresesinde müderrislik yapmış Müderris

Şerifzâdedir. Yine Beydilli, işlediği cinayet nedeniyle Şerifzâde’nin kaçtığını ve İsveç elçisinin

konağında hem barınma hem de gizlenme imkânını bulduğunu ifade etmektedir. Bu nedenle

d’Ohsson’un bu şahısla görüşme imkânı bulduğunu söylemektedir. Beydilli, “İgnatius”, 253.

36 Findley, “Liminality”, 26.

37 Beydilli, “İgnatius”, 257.

38 Findley, “Liminality”, 26.

39 Beydilli, “İgnatius”, 258.

40 Findley, “Liminality”, 27.

1792 yılında İstanbul’a dönen d’Ohsson41, Osmanlılar tarafından çok iyi karşılanır.

D’Ohsson eserinin “De Luxe” baskısının ilk iki cildini Padişah III. Selim’e takdim eder.

Padişah, çalışmasından dolayı onu tebrik eder, iki bin “rubiyye” ile ödüllendirir ve ona

“musannifini Hakk Teâlâ İslam ile müşerref eyliye” diyerek duada bulunur.42

Yukarıda zikrettiğimiz gibi d’Ohsson’un kayınpederi Abraham, meşhur ve itibarlı bir

sarraf idi. Böylece Osmanlı Devleti’nin üst düzey yöneticileriyle yakın ilişkiler

kurabilmiştir. D’Ohsson da kayınpederinin ilişkilerinden faydalanmıştır. Bu minvalde

Osmanlı Devleti’nin birçok önemli devlet adamı d’Ohsson’u devletin reformlarına da

dahil etmeyi uygun görmüşlerdir. Ayrıca d’Ohsson Mülteka’l-Ebhur’u çevirdiği ve

değerlendirdiğinden dolayı İslam hukukuna dair önerileri kabul görmüştür. Yine

d’Ohsson Osmanlı Devleti’nin askerî reformlarında etkili olmuştur.43

Padişah III. Selim askeri konular dışında eğitim ve mühendis alanında, d’Ohsson’un

Fransa’dan, Ratıp Efendi’nin ise Viyana’dan edindikleri tecrübelerinden istifade

etmiştir. Böylece Osmanlı Devleti’nin askerî ve mühendis eğitiminde bazı reformlarda

öncülük etmişlerdir. Bu meyanda ikinci Mühendishane mektebisi olan Mühendishane-i

Berri-i Hümayun kuruluşunda d’Ohsson’un ve Ratıp Efendi’nin etkileri olmuştur.44

D’Ohsson’un diğer eseri ise kısaca bahsettiğimiz “Tableau historique de l'Orient”

başlık altındaki eseridir. “Genel tablo” eseri gibi d’Ohsson bu eserini de III. Gustave’a

yazmış olup Moğolların tarihini ele alan bir çalışmadır.

D’Ohsson’un oryantalist sayılıp sayılmayacağı konusuna gelince görebildiğimiz Batılı

yazarlar onu bir oryantalist olarak kabul etmektedirler. Nitekim François Pouillon’un

hazırladığı tabakatta, d’Ohsson’a yer vermesi ve incelemesi onu bir oryantalist saydığını

göstermektedir.45 Buna göre d’Ohsson’u XVIII. yüzyılın en önemli oryantalistlerden

41 Beydilli, “İgnatius”, 257.

42 Beydilli, “İgnatius”, 261.

43 Findley, “Liminality”, 27.

44 Mühendishanenin kurulmasında d’Ohsson’un önemini ve rolünü görmek için bkz. Beydilli,

“İgnatius”, 268.

45 Dictionnaire Des Orientalistes De La Langue Française, ed. François Pouillon. 3. Baskı (Paris:

Kharthala, 2008) s.v. “d’Ohsson”. Bu eser, bugüne kadar Fransız oryantalistleri sıralamakta ve onların

hakkında kısa bilgiler vermektedir. D’Ohsson için ise D ile değil O kısmında 727-728 sayfalar

arasında bulunmaktadır. Kapsamlı bir eser olmakla birlikte, XVII. ve XX. yüzyılların sonu arasında

yaşamış Oryantalistlerin listesini ihtiva edip bu dönemlere ilişkin çalışma yapmak isteyen her

araştırmacı için önemli bir kaynak konumundadır. Anlaşıldığı kadarıyla d’Ohsson, Fransızca yazan bir

Oryantalist olarak sayılmaktadır. Fransızca eser yazması ve sonradan İsveç vatandaşını kazanması

olduğunu kabul etmek mümkündür. Pek çok hususta öncüllük etmiş olan d’Ohsson, bazı

hususları Batı dillerinde ilk kez dile getirin kişidir. Örneğin; İçtihat Kapısının

kapandığını söyleyen ilk oryantalist yazar odur.46

1.2. Batı’da İslam Hukuku Açıdan d’Ohsson Öncesi ve Sonrası

1.2.1. D’Ohsson Öncesi Batı’da İslam Hukuk Bilgisi ve D’Ohsson’un Eserinin

Etkisi

Bu bölümde d’Ohsson’a kadar, Hristiyan dünyasında İslam Hukukunun ne ölçüde ve

nasıl bilindiği konusu ele alınacaktır. Şüphesiz d’Ohsson öncesi genel bir tablonun

ortaya konulması, d’Ohsson’un eserinin etkisini ve önemini açığa çıkaracaktır.

D’Ohsson öncesi Batı’daki İslam hukuk bilgisini araştıran Hérvé Bleuchot “Mouradgea

d’Ohsson’a kadar Hristiyan Dünyasındaki İslam Hukuk bilgisi”47 adındaki makalesinde

konuyu incelemektedir. Aşağıda bu makaleden büyük ölçüde istifade edilerek bu konu

ele alınmaya çalışılacaktır.

1.2.1.1. Orta Çağdaki İslam Hukuk bilgisi

1.2.1.1.1. Bizans ve İslam Hukuku

Bizans’ta İslam Hukuk bilgisi daha ziyade İslam’ın inanç esasları üzerinden

incelenmiştir. Bunun temel sebebi o dönemdeki akademik/entelektüel hayatın tamamen

kelami/ahlaki bir yapıya sahip olmasıdır. Muhtemelen bu nedenle hem Katolik

Hristiyan hukukçuları olan Kanonistler48 hem de Roma hukuk uzmanları olan

Romanistler49 İslam hukukunu araştırmaya ihtiyaç duymamışlardır. Nitekim bir

hukukçu olmasına rağmen Nicolas de Cusa, “Cribratio Alcorani (Kuran’ın ayrıntılı

analizi)” adlı eserinde bir teolog gibi hareket etmiş, İslam’ı ele alırken hukuku göz ardı

ederek İslam ahlakı (Morale) ve İman ilkeleri üzerinde durmuştur.50

şüphesiz bunda etkili olmuştur. Sözlüğün sahibi burada d’Ohsson’un hayatıyla ilgili kısa bir yazı

kaleme almıştır.

46 Haim, Gerber, “Islamic Law and Culture 1600-1840”, Studies in Islamic Law and Society, 9 (1999):

82.

47 Hervé Bleuchot, “La Connaissance Du Droit Musulman Dans Le Monde Chrétien Jusqu’à Mouradgea

D’Ohsson (+ 1807)”, içinde D’un Orient l’Autre Identifications, (Paris: CNRS, 1991). Talep üzere

bizlere bu makaleyi paylaşan yazara çok teşekkür ederiz.

48 (Canoniste) Kanonist/Kanon Hukukçusu; yani Katolik Hristiyan Hukukçusu.

49 (Romaniste) Romanist; Roma Hukuk Uzmanı/Hukukçu.

50 Bleuchot, “La Connaissance”, 71.

Bizanslılar, İslam hukukunu bağımsız bir hukuk olmaktan öte Kur’an’da yer alan bazı

hükümlerden ibaret gördükleri için51 İslam hukuku ile ilgili çalışmalar Kanonistler

değil, Hereziyologlar yani sapkın düşünceleri inceleyen din adamları tarafından

incelenmiştir. Hereziyologların yaptıkları çalışmaların temel amacı ise kendilerine

yönelik eleştirilere cevap vermek, rakiplerin görüşlerini reddetmek ve mümkünse

onların dinlerini değiştirmeye çalışmak olduğu için eserlerinde Hz. İsa ve Teslisin

savunması, Hz. Muhammed’in hayatına yönelik saldırılar, Kitabı Mukaddesi savunup

Kur’an’ı eleştirmek ve benzeri tartışmalar yer almaktaydı. Dolayısıyla bu konulardaki

çalışmalar çoğunlukla tartışma/cedel amaçlıdır.52

Hristiyan dünyasında İslam Hukukuna karşı ilk yazı ve eleştiriyi getiren kişi Aziz Jean

Damascene (ö. 749) olarak kabul edilebilir. Nitekim Damascene, Hz. Muhammed

bağlamında İslam hukukunda yer alan çok eşlilik, cariyelik, boşanma ve muhallil53 gibi

konuları eleştirmiştir. Bu meselelerden hareketle Damascene, Hz. Muhammed’in sahte

peygamber olduğu algısını oluşturmaya çalışmıştır. Bu örnekten hareketle Bleuchot

Doğu dünyasında Kur’an’ın muhtevası hakkında belirgin bir fikir mevcut olduğunu

söylemektedir.54

Damascene’nın yaptığı bu eleştiriler, sonraki yüzyıllar boyunca Hristiyan din

adamlarının İslam’a karşı temel eleştirilerini teşkil edecektir. İstisnaları bulunmakla

beraber İslam’ı konu edinen yazarlar, bu konuları kelama ilişkin kitaplarında İslam’ı

kötüleme amacıyla ele almıştır. Nitekim bunlardan biri olan Bizanslı Nicétas55 (ö? M.

IX. yy) aynı yönteme başvurmuştur.56 Rivayetlere göre Nicétas, dönemin Abbasî

Halifesi olan Mütevekkil’in Bizans Hükümdarı III. Michel’e gönderdiği mektuplara

cevap vermekle görevlendirilmiştir. Bleuchot’ya göre, bu mektupların üslubu ağır

olmanın yanında tesirleri büyük olmuştur. Refutatio Alcorani (Kur’an’ın reddi) adlı

51 “Lex Mahotemis Seu Alcoranus (Muhammedî Kanunu veya/yani Kuran Kanunu)”.

52 Bleuchot, “La Connaissance”, 66.

53 Muhallilin fıkıhtaki terim anlamı şöyledir: “Beynûnet-i kübrâ ile boşanmış olan kadını sırf eski

kocasına helal kılmak için nikah kıyan kişidir”. Bkz. Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü, ed. Mehmet

Erdoğan, 4. Baskı. (İstanbul: Ensar, 2013) s.y. “Muhallil”. Ancak bu terimi kullanan Bleuchot’ya göre

buradaki eleştiri Hz. Peygamber’in evlatlık edinmiş Zeyd’in boşamış olduğu Zeynep ile nikahını

kastetmiştir. Başka bir ifade ile evlatlık edinmiş çocukların eşleriyle evlenebilme imkânını kınamıştır.

54 Bleuchot, “La Connaissance”, 66.

55 Dokuzuncu yüzyılın Bizanslı kelamcısı olan Nicétas (De Byzance) hakkında pek bilgi bulunmamakla

beraber III. Michel hükümdar döneminde (842-867) İslam’a karşı risale kaleme aldığını bilinmektedir.

56 Arapça bildiğini, olmazsa Kuran’ın tümünü öğrendiğini rivayet edilir. Bleuchot, “La Connaissance”,

67.

eserinde Kur’an’ı ve özellikle cihad’ı ele almaktadır. Bu eser, İslam’ı ele alan ve

dikkate değer ilk çalışma olup İslam Hukukunun bazı konularına atıf yapmaktadır.

Nicétas Ramazan orucunu, Kıbleyi ve Hacc’ı tenkit etmektedir. Ona göre Tanrı’nın

şeytan olduğunu gösteren57 ve yine cihadı ve düşmanlara karşı kin beslemenin

gerektiğini söyleyen ayetler58 bulunmaktadır. Yine o, boşanmayı “barbarica libido

(vahşi şehvet)” diye nitelendirmektedir. Zekât’ın farz kılınması, riba’nın yasaklanması

bile hayırlı işler iken, bunların “sahtekarlığını gizlemek amacıyla vaz edilmiş hükümler”

olduğunu söylemektedir.59

Bu dönemdeki yazarlar, hızla yayılan İslam’ı büyük bir tehlike olarak algılamış ve buna

karşı bir propaganda başlatmışlardır. Dolayısıyla İslam’a karşı yazılan ilk çalışmalar

ağır ve sert bir üslupla yazılmıştır. Görüldüğü üzere İslam’a karşı yazı yazan ve

kötülemek isteyen yazarların ortak argümanı genel olarak savaş (cihad) ve çok eşlilik

olmuştur. Nitekim günümüzde bu konular benzer argümanlarla eleştirilmektedir.

XI-XII. yüzyıllara gelindiğinde ise eleştirel ifadelerin şiddeti nispeten azalmaktadır.60

Burada kayda değer bir yazar; II. Manuel Paléologue’tur61 (ö. 1425). Kendisi “bir

müslüman ile mülahaza” başlığı altında 26 tane münazara yazmıştır.62 Söz konusu bu

münazaralar ahlak üzerine yazılmış olup bir kısmı İslam Hukukunu içermektedir.

Bleuchot’ya göre ifadelerin yumuşak ve hafif olması, Türklerin İstanbul’u

kuşatmalarından dolayıdır. Manuel eleştirilerini “Muhammedî Hukuk Musevi Hukukun

taklidi olup akla zıt hususların eklenmiş halidir” diyerek münazaraya başlar. Rakibi63

57 Söz konusu ayet Bleuchot’ya göre En’am suresinin 142. ayetidir. İlgili pasajın meali şöyledir;

“…Allah'ın size rızık olarak verdiğinden yiyin de şeytanın adımlarına uymayın…”.

58 Söz konusu ayetler Bakara suresinin 191. ve 194. ayetleridir. Aslında bu ayetlerde düşmanlara karşı

kin besleme konusu olmayıp savaş hukukunu düzenleyen ayetlerdir.

59 Bir sonraki çağda yaşamış bir başka din adamı olan Arethas de Cesarée, kendisine ait olduğu şüphe

edilen “Bizans Hükümdarı Leon’un mektubu, Sarassins (karabaşlılar)’ın hükümdarı Ömer’e” adlı bir

mektupta enteresan bir ifadesi bulunmaktadır: Kur’an’dan alınmamış “sana karşı silah almayan,

çobanı, kadını, hahamı ve rahibi öldürmeyeceksin” şeklindeki hükmü Müslümanların kendileri bile

buna uymadıklarını söyleyerek kınamıştır/eleştirmiştir. Bleuchot, “La Connaissance”, 67.

60 Bleuchot, “La Connaissance”, 67.

61 1373’da babası Jean V Paléologue’dan sonra tahta çıkıp 1391-1425 tarih arasında Bizans

İmparatorluğunun (Empereur d'Orient) hükümdarı olmuştur.

62 Bu münazaraların yedincisini Khoury tarafından “Entretiens Avec Un Musulman” adı altında

yayımlanmıştır. (Entretiens avec un musulman, 7ème controverse, éditions du Cerf, Paris, 1966).

63 12 Eylül 2006 tarihte verdiği bir konferansta XVI. Papa Benedict, II. Manuel’in rakibi

“Pers/Fars/İran” kökenli bir Müslüman alimi olduğunu söylemiştir. Ancak bazı araştırmalara göre söz

konusu bu alim Hacı Bayram Veli’dir. Daha ayrıntılı bilgiler için bkz. Michel Balivet. “1391’de

Ankara’da İlahiyat konulu bir Münazara: Hacı Bayram Veli ve II. Manuel Paleogos”, içinde Bizans:

Yapılar, Meydanlar, Yaşamlar, ed. Annie Pralong, çev. Buket Kitapçı Bayrı (İstanbul: Kitap

ise Hristiyan Hukukunun uygulanması halinde, bunun halka çok ağır geleceğini ve

mutedil olmanın gerektiğini söyleyerek karşılık verir. Bununla birlikte tartışmanın

esasını kelam ve hukuk meseleleri değil felsefe ve ahlak konuları teşkil etmektedir.64

Sonuç olarak Bizans’ın büyük oranda İslam hukukunun içeriğinden haberdar

olmadıkları, haberdar olanlar da İslam hukukunun sadece bazı meselelerini incelemekle

yetindikleri görülmektedir.

1.2.1.1.2. Batı ve İslam Hukuku

XII. yüzyıla kadar Batı’da İslam Hukuku ile ilgili ciddi çalışmaların olduğunu söylemek

güçtür. Batı’ya İslam hakkında açık ve sağlam bilgileri aktaran ilk kişinin Pierre

d’Alphonse (ö. 1110-1140 arasında) olduğunu söylemek mümkündür. Yahudilere karşı

bir münazara65 yazan d’Alphonse burada İslam’a yer vermektedir. Bleuchot’ya göre

Alphonse’un İslam ile ilgili sahip olduğu bilgiler İspanya’da yaşayan Müslümanlardan

elde edilmiştir.66

Alphonse’un eleştirileri, yukarıda zikrettiğimiz eleştiriler ile benzer olup daha ziyade

cihada yoğunlaşmıştır. Alphonse’nun bir diğer iddiası ise Kur’an’ın kendi içerisinde

çeliştiğidir.67

Yayınevi, 2011). Yine bu konuya ilişkin eski Diyanet İşleri Başkanı Mehmet Görmez’in bir yazısı için

bkz. Mehmet Görmez, “Papa'nın 'Persli' dediği Hacı Bayram Veli çıktı”, (Erişim Tarihi 09 Ekim

2006), https://www.yenisafak.com/gundem/papanin-persli-dedigi-haci-bayram-veli-cikti-9123. Ayrıca

Papa’nın verdiği konferansına müteakip “Manuel II et L’İslam” adı altında Maire-Hélène

Congourdeau söz konusu mülahazayı ele almış ve Fars’tan kasıt Türk olduğunu söylemektedir. Bu

diyalog İslam’la Hristiyanlık arasındaki pozitif ve nazik konuşmanın ilk örneklerinden olduğu ifade

etmektedir. Bkz. Maire-Hélène Congourdeau, “Manuel II et l’Islam”, içinde Contacts, 217 Ocak-Mart

(2007) 20.

64 Bleuchot, “La Connaissance”, 68.

65 Bleuchot “liber contra Judeos (Yahudilere karşı söylem)” şeklinde eseri zikrederse de bazılarına göre

bu “Dialogi contra Judaeos” şeklindedir. Bkz. C. Nedelcou “Sur la date de la naissance de Pierre

Alphonse”, Romania, 35/139 (1906): 462.

Burada önemli bir müellife dikkat çekmek istiyoruz: Louis Ellies Dupin adında bir Fransız tarihçisi ve

ilahiyatçısı. Pek çok telife sahip olan Dupin, eserlerin arasında en önemlilerden şüphesiz “Table

Universelle Des Auteurs Ecclésiastiquesdır (ecclesiastik yazarların evrensel tabakatı)”. Bu

çalışmasında Dupin, kendi dönemine kadar (ö. 1719) Kilise adamları tarafından ele alınmış her

eserinin listesini yapmıştır. Eserler konulara göre düzenlenmiştir ki ilk konu “Hristiyan dininin

savunması/müdafaası”dır. Bu nedenle Pierre Alphonse’un zikrettiğimiz eseri ilk sıralarda yer

almaktadır. Bkz. Louis Ellies Dupin, Table universelle des auteurs ecclésiastiques (hérétiques) et de

leurs ouvrages, I (Paris: André Pralard, 1704), 474.

66 Bleuchot, “La Connaissance”, 69.

67 Bleuchot, “La Connaissance”, 69.

Bleuchot’nun ifadesine göre, XII. yüzyıldan sonra Batılı yazarların uslübundaki sertlik

hafiflemiştir. Örnek olarak, kafirleri “charité (merhamet/iyilikle)” ile düzeltmek

istediğini söyleyen ve ilk “oryantalist” olarak kabul edilen Pierre Le Vénérable’dır.

XIII. yüzyılda yaşamış meşhur bir yazar olan Richard de Montecroix68 (ö. 1309-20)

“Confutatio Alcorani (Kur’an’ın tekzibi/yalanlanması)”69 adı altında bir kitap kaleme

almıştır. İlk başta Montecroix’nın amacı Kur’an’ı tercüme etmek iken daha sonra,

Kur’an’ı redd eden bir eser yazmış ve Kur’an’ın Allah’ın hükmünün olmadığını

ispatlamaya girişmiştir. Montecroix eserinin birkaç pasajında İslam Hukukunun konusu

olan çok eşlilik, boşanma, cihad gibi meseleleri ele almaktadır. Bleuchot’ya göre eserin

sekizinci ve on ikinci bölümleri İslam Hukukuna dair epey bilgi ihtiva etmektedir.70

Yine Bleuchot’ya göre, Montecroix’nın amaçladığı şey, İslam’ı entelektüel bir şekilde

eleştirmek idi. Montecroix’nın eleştirileri Kur’an’a ve kendi gözlemlediği Arap

adetlerine dayanmaktadır.71

Bleuchot bu dönemde ilginç bir olgunun meydana geldiğini ifade etmektedir; bu da

İslam’dan bağımsız olarak Arap felsefesinin Batıya göç etmesidir.72 Örneğin meşhur

Hristiyan alimi Thomas d’Aquin, Müslümanlara ve Yahudilere karşı, daha doğrusu

ondan önceki Aristoteles yorumcuları olan Müslüman İbn Rüşd ve Yahudi Maimonides

gibi müelliflere karşı yazdığı “Summa contra Gentiles (Gentiles’lere karşı

toplam/reddiye)”73 adlı eserinde, İslam’a karşı yazmış olduğu tenkitler bizzat İslam

dinine yönelik değil daha ziyade Arap felsefesine yönelik idi.74

Bleuchot’nun dikkat çektiği başka bir husus da bilim ve felsefe alanlarında Arapçadan

Latin diline pek çok tercüme yapılırken İslam Hukuku alanında neredeyse hiçbir

tercüme bulunmamasıdır. Muhtemelen İslam’ı redd etmeleri ve doğal olarak ondan

esinlenen veya onun neticesinde ortaya çıkan hukuku da kabul etmemelerindendir.

68 Asıl adı “Ricoldo da Montecroce”dır

69 “Kuran’ın reddi/tekzibi/yalanlama” müellifin ve eseri hakkında kısa bir değerlendirme için bkz. Le

Grand Dictionnaire Historique, Ou Le Mélange Curieux De l’Histoire Sacrée et Profane, ed. Louis

Moreri. IX, (Paris: Libraires Associés, 1754), s.v. “Ricard ou Richard de Mont-Croix”, 173-174.

70 Bleuchot, “La Connaissance”, 70.

71 Bleuchot, “La Connaissance”, 70.

72 Bleuchot, “La Connaissance”, 70.

73 Eser birkaç kez Fransızcaya tercüme edilmiştir. Eserin başlığında geçen “Gentils” kelimesi ise

Yahudilerin ve ilk Hristiyanların kendi dinlerine yabancı olanları nitelemek amacıyla kullanılan bir

kavramdı.

74 Bleuchot, “La Connaissance”, 70.

Başka bir ihtimal ise batılılar Roma Hukukunu tekrar öğrenmeye özenmiş75 ve bu

nedenle hukukçular (Kanonistler) İslam Hukuku ile ilgilenmemişlerdir.76

Bu devirlerde de Müslümanların durumlarına ilişkin çalışmalar yapılmıştır. Örnek

olarak Raymond de Penyafort’un (ö. Yaklaşık 1275) “Summa Textu Sacrorum

Canonum (Kutsal Kanonların (Hükümlerin) Ana Metni)”77 adlı eserinde, kişilerin

hukuki statülerine ilişkin hükümler yer almaktadır. Raymond’un eserinde, İslam

Hukukundaki zimmilere ilişkin meselelere benzer meseleler yer almaktadır. İkrah

altında din değiştirme yasağı, farklı din müntesipleri arasındaki evlilik yasağı gibi buna

benzer konular bulunmaktadır. Buradan yola çıkarak Müslümanlar ve Yahudilerin,

Kanon Hukukuna göre “zimmi” oldukları çıkartılabilir.78

Daha sonra XIV-XV. yüzyıllarda “Ekümenik”79 amacıyla yazılmaya başlanan eserler

ortaya çıkmıştır. Bunlar arasında Raymond Lulle’un80 (ö. 1315-6) meşhur ve kapsamlı

“Ars magna (büyük ve son sanat)”81 adlı eserini zikredebiliriz. O bu çalışmasında Arap

felsefe ve mistiğine epeyce yer vermiştir. Bu geniş eserle amaçladığı şey yepyeni bir

75 Bleuchot, “La Connaissance”, 70.

76 Ancak bunların arasında bir istisna zikredilmeye değerdir; hayatı hakkında çok bilgi olmayan

Kanonist/Hukukçu Guillaume de Montlauzun’dur. Bleucthot’ya göre Montlauzun çalışmalarını

İspanya’dan almış bilgileriyle zenginleştirmiş fakat mukayeseli bir çalışmaya gitmemiştir. Eserinde

Guillaume İspanya’da Hristiyanlarla Müslümanların birlikte yaşam konusunu işlemiştir.

77 Kitabın 1720 yılında yayımlanmış bir nüshası bulunmaktadır.

78 Bleuchot, “La Connaissance”, 70.

79 (Oecuménique/Oecuménisme). Hristiyanlıkta bulunan farklı mezhepleri birleştirmeyi hedefleyen

düşüncedir.

80 Raymond Lulle (Katalanca Ramon Llull, Latince Raymundus Lullus ve Arapça رامون لول ) Orta çağın

önemli bilim ve din adamların arasında yer almaktadır. Palma de Mallorca’da doğmuş olan bu zat,

anadili olan Katalancadan başka Latince ve Arapça gibi dillerde de eser yazmış olup zamanında

“Arabicus Christianus (Hristiyan Arap)” veya “Doctor Illuminatus (aydınlanmış doktor/alim)” olarak

da bilinmekteydi. Bkz. Francesc Tous Prieto, Ainsi parlait Raymond Lulle, çev. Jean-Claude Morera

ve Francesc Tous Prieto, (Paris: Arfuyen, 2016), 160. Ayrıca hayatı hakkında bir değerlendirme için

bkz. André Morazzani, “Raymond Lulle, le Docteur illuminé”, Bulletin de l’Association Guillaume

Budé, 2 (1963): 190-208. Raymond’un isteklerinden biri de genel olarak Müslümanları özel anlamda

ise Tunus Müslümanları dinlerinden değiştirip Hristiyanlaştırmak (évangéliser) idi. Bazı rivayetlere

göre Tunus şehrinin yakınlarında zorla Cenevizli bir gemiye bindirilip sefer esnasında vefat etmiştir.

Bleuchot ise Mallorca şehrinde savaş esnasında şehit düştüğünü söylemektedir. Bleuchot, “La

Connaissance”, 71.

81 Eserin tam ismi “Ars Magna: Compendiosa Inveniendi Veritatem/Le Grand Art: Découverte Concise

de la Vérité (Büyük Sanat: Hakikatin Öz(lü) Keşfi) veya kısaca “Le Grand et Dernier Art (Büyük ve

Son Sanat)” olarak adlandıran eser, Orta çağın en önemli çalışmalardan olmakla birlikte Raymond’un

Kelam alanında (théologie) metodolojisini sunan kitaptır. Thomas d’Aquin’in ve Roger Bacon’un

eserlerinden esinlenen müellif kainattaki üç nesne olan Tanrı – İnsan – Alem’i tam uyum/ahenk

içerisinde olduğunu göstermeye çalışmaktadır.

felsefeyle bütün dinleri birleştirmek idi. Lulle hukuktan çok teslis ve inanç ile

ilgilenmiştir.82

Yukarıdaki örneklerde görüldüğü üzere bu çağda artık batılı yazarlar, İslam’ı doğrudan

reddetmek yerine onu anlamaya, analiz etmeye yönelik çalışmalar yürütmeye

başlamışlardır.

Yine bu dönemdeki hemen hemen bütün Batılı yazarlar Arap bilimi ve felsefesinin

eserlerinden esinlenmişlerdir. Batılı yazarların İslam Hukuk bilgisine ulaşma imkanları

nadir olsa da bununla pek ilgilenmemişlerdir. Buna çarpıcı bir örnek olarak Jean de

Ségovie83 (ö. 1458) verilebilir. O birkaç ay boyunca görüştüğü bir fakihe84 İslam

hukukunu danışmamış, bunun yerine Kur’an’ı birlikte tercüme85 ederek İlahi kelamın

olasılığını araştırmak için danışmıştır.86

Batı’nın İslam Hukuk bilgisine ulaşamamasındaki temel engelin o dönemdeki

entelektüel tartışmaların zemininin metafizik ve felsefi konular olması yanında bu

dönemlerin şartlarının da hukuk çalışmalarına pek müsait olmamasıydı. Zira bu

dönemlerde Haçlı seferleri hız kazanmıştı. Batılı din adamları İslam’a karşı ordu

(Tapınak Şövalyeleri) hazırlıklarıyla meşgul oldukları için İslam Hukuku ile ilgilenecek

vakitleri yoktu.87

Başka bir sebep ise, Osmanlıların Akdeniz ve Avrupa’ya doğru ilerlemeleridir. Nitekim

Bizans’ta gerçekleşmiş İslam tehlikesi Batı için de söz konusuydu. Bu sebeple Batılı

yazarlar, Haçlı seferlerinin meşruluğunu tartışmış ve kamuyu ikna etme teşebbüslerine

82 Bleuchot, “La Connaissance”, 71. Ayrıca yukarıda zikrettiğimiz Nicolas de Cues (Cusa) (ö. 1464) ise

bu konuda güzel bir örnek teşkil etmektedir. Rönesans adamı sayılan Cusa “Cribratio Alcorani

(Kur’an’ın ince/ayrıntılı analizi)” adlı eserinde Kur’an’dan hareket ederek İncil’in doğruluğunu

ispatlamaya çalışmıştır. Ayrıca Cusa, İstanbul’un Türklerin ellerine düşen bir dönemde yaşamasına

rağmen Muhammedî doktrinini olumlu değerlerine işaret etmekten çekinmemiştir. Bkz. Willehad Paul

Eckert, “Nicolas de Cuse à l'aube du monde moderne. Le Congrès International de Bressanone (6-10

septembre 1964)” çev. Christian Wenin, Revue Philosophique de Louvain, 76 (1964): 660.

83 İspanyol Juan (Jean-John-Johannes) Alfonso Gonzalez de Segovia Katolik kilisenin önemli din

adamlarından olup Salamanque (Salamanca) Üniversitede teolog alanında öğretim görevlisi olmuş ve

Kur’an’ı tercüme ettiği de rivayet edilmektedir. Hayatı hakkında öz bilgiler için bkz. Robert Ricard,

“Un petit livre sur Jean de Ségovie”, Revue d’histoire de l’Église de France Robert Ricard, 120

(1946): 107-109.

84 Bazı kaynaklara göre söz konusu fakih Endülüslü İsa b. Cabir’dir. Batı kaynaklarında pek çok değişik

isimle anılır; “Ice, Isa … de Gébir”. Bkz. Gerard Wiegers “Yça of Segovia (fl. 1450), his antecedents

and successors”, Islamic Literature in Spanish and Aljamiado, Medieval Iberian Peninsula, 8 (1993).

85 İsa b. Cabir Kur’an’ı Kastilya İspanyolcasına tercüme etmiş, Jean de Ségovie de bu tercümeyi

Latinceye tercüme etmiştir. Bkz Weigers, “Yça of Segovia”.

86 Bleuchot, “La Connaissance”, 71-72.

87 Bleuchot, “La Connaissance”, 72.

girmişlerdir. Bu nedenle pek çok müellif Kuran’ı reddetme amacıyla çok fazla kitap

kaleme almışlardır. XVIII. Yüzyılda Osmanlıların Avrupa’dan geri çekilmelerine kadar

“Refutation Alcorani (Kuran’ın reddi)” isimli eserler düzenli olarak ortaya çıkmıştır.88

Özetle bu dönemde Batılı yazarların İslam Hukukunu araştırmama sebeplerini şu

şekilde sıralayabiliriz; a) Entelektüel tartışmalarının zemininin metafizik eksenli olması,

b) Kaynak yokluğu c) ve Türk tehlikesi. Bu engeller bulunduğu müddetçe Batılı

yazarlar daha çok yukarıda saydığımız polemik konuları içeren kitapları telif

etmişlerdir.

1.2.1.1.3. XVI.-XVII. Yüzyılda İslam’a İlginin Gelişmesi ve Oryantalistin Doğuşu

XVI. yüzyılda “Hümanizm” olarak adlandırılan yeni bir düşünce ortaya çıkmıştır.

Bleuchot’ya göre bu yeni düşünce Batıdaki İslam ile ilgili çalışmalar için bir duraklama

dönemi teşkil etmiştir. Çünkü İlkçağ dönemindeki klasik metinlere karşı tekrar doğan

tutkunluk skolastiğinin ve böylece Arap felsefenin reddedilmesine yol açmıştır. Başka

bir ifade ile Orta çağdaki çalışmalara gösterilen hayranlık nefrete dönüşmüştür.89

Rönesans döneminde, İslam dini daha çok Kilisenin Katolik Hristiyanlığı savunmak

amacıyla çalışmalara konu olmuştur. Zira meşhur Protestan mezhebinin kurucusu

Martin Luther’in (ö. 1546) görüşlerine karşın Kilise adamları, Protestanlığı (daha

doğrusu Martin Luther’in görüşlerini) İslam’la paralel görüp onun bir bidat ve sapkınlık

olduğunu göstermeye çalışmışlardı. Örnek olarak Luther’in yazdığı 95 tezleri90

Sorbonne tarafından “Kuran’dan daha sapkın” olarak nitelendirilmiştir.91

Dolayısıyla bu dönemdeki eleştiriler dolaylı yönden olmuştur. Bu nedenle de

Bleuchot’ya göre yaklaşık üç yüzyıl boyunca Batı dünyasında İslam düzgün bir şekilde

88 Bleuchot, “La Connaissance”, 72.

89 Bleuchot, “La Connaissance”, 72.

90 Martin Luther tarafından yazılmış ve Protestanlığın kökenleri olarak kabul edilen bu tezler madde

halinde olmaktadır.

91 Protestanlar da İslam’ı eleştirmekten geride kalmamışlar ve Katoliklerin kendilerini Müslümanlara

benzetmelerini de kınamışlardır. Örnek olarak Guillaume Postel “Alcorani Seu Legis Mahometi et

Evangelistarum concordiae liber (Kur’an veya Muhammedî Kanunu ve Evangelistlerin serbest

anlaşmaları)” adlı eserinde Protestanları Müslümanlara benzetmiştir. Ancak Protestanlar tarafından bu

eleştirilmiştir. Ayrıca Luther Anti-Christ’i (Deccal) betimlerken onun vücudu Türklerden ve kafası

Papazdan oluştuğunu söyler. Bleuchot, “La Connaissance”, 73.

araştırılmamıştır. XVII. yüzyıl çok “dindar bir yüzyıl” olmasına rağmen aşağıda

zikredeceğimiz İslam’ın araştırılmasını engelleyen “üç engeli” kaldırmayı başarmıştır.92

Yukarıdaki Türk tehlikesi engeli, Türklerin Avrupa’dan çekilmelerinden dolayı yüzyılın

sonunda kalkmıştır.

Kaynakların yokluğu ise devletler arası elçi gönderme ve tüccar amaçlı gibi çeşitli

seferler düzenleyerek ülkeler arasındaki ilişkileri düzeltmiş ve böylece kitap elde etme

imkânı sağlamıştır. Nihayetinde Arapça eserlerin Batı kütüphanelerinde büyük bir artış

sergilemiş ve İslam’ın ilk ansiklopedisi olan Barthélémy d’Herbelot’nun (ö. 1695)

“Bibliothèque Orientale (Doğu/Oryantal Kütüphanesi)” adındaki çalışması ortaya

çıkmıştır.93 Bleuchot’ya göre bu ansiklopedi daha çok Din ve Tarihe yöneldiği için

İslam hukuku alanındaki muhtevası azdır.94

Üçüncü engele gelince, tartışmaların esasen metafizik/kelam olması bu yüzyılda da

kaldırılmıştır. Entelektüel alan dinî metafizikten daha saf/veya daha genel (daha

doğrusu Kiliseden bağımsız) bir felsefeye kaymıştır. Ayrıca ateizm ve deizmin ortaya

çıkışlarının bilimsel yöntemlerin gelişmesinde katkılarının olduğu şüphesizdir. Nitekim

bu iki akıma karşı Kilise çeşitli yönlerden karşı çıkmaya çalışmıştır. Bu dönemde laik,

ateist ve deistlere karşı yazı yazan Hristiyanlar hâlâ İslam’ı kullanmaktaydılar. Yani bu

akımlar sapkın olarak ilan edilirken İslam ile benzetilip propagandası yapılmıştır.95

Ancak bunlara rağmen, ilerleyen zamanlarda seferler düzenlenecek ve böylece

önyargılar yavaş yavaş yıkılacaktır. Örneğin bir Cizvit (Jésuite) Misyoneri olan Michel

Nau (ö. 1683) uzun zaman Irak’ta kalmış ve bu süreçte “Muhammedî Dininin Güncel

Durumu”96 adlı eserini kaleme almıştır. Kuran ve Nau’un gözlemlerine dayanılarak

yazılmış bu çalışmada hukuk bilimi eserin yarısını teşkil etmektedir.97 Nau,

Müslümanların “Vahşi Kurt” tasvir edildikleri kadar olmadıklarını ifade etmektedir.98

92 Bleuchot, “La Connaissance”, 73.

93 Herbelot’nun hayatı hakkında bilgi için bkz. Aydın, Cengiz ve Görgün, Tahsin. “Herbelot,

Barthélemy de Molainville d’”, içinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, (Ankara: TDV

yayınları,1998) 17: 219-220.

94 Bleuchot, “La Connaissance”, 74.

95 Ancak Batı’da İslam sadece kötülenmemiştir. Bu zamanlarda bazı mezhep müntesipleri

(Sociniens/Unitariens denen anti-teslisciler) Hz. Muhammed’i savunmuşlardır. Tabii olarak bu

tutumlarından dolayı Kilise tarafından aforoz edilmişlerdir. Bleuchot, “La Connaissance”, 75.

96 Michel Nau, L’État Présent De La Religion Mahométane, I-II, (Paris : Veuve P. Bouillerot, 1684).

97 Bleuchot, “La Connaissance”, 75.

98 Nau, L’État Présent, II, aii.

XVIII. yüzyılın başlarında Fransızların “Aydınlanma” dönemi başlamaktadır. Bu

minvalde meşhur Fransız aydını Montesquieu, Osmanlı Devleti’ni despotizm ve

adaletsiz bir devlet olarak tanımlamaktadır. Ancak çağdaşları, kaynaklara ulaşabilme

imkanına sahip oldukları için bu yanılgıyı eleştirmişlerdir. Örnek olarak James Porter,

tıpkı Romalılarda olduğu gibi, Türklerin de hukuk metinlerinin bulunduğunu

söylemektedir.99 Bu görüşünü teyit etmek amacıyla Porter “Observations” adlı eserinde,

İslam hukukunun alış-veriş bahsini “Türkiye’de100 kullanılan bir hukuk kitabından

alıntı” başlığın altında incelemektedir.101 Bleuchot’ya göre bu Kitap, Kudûrî’nin

muhtasarıdır.102

Bu dönemdeki çalışmaların daha çok devletlerin adalet anlayışını incelediği

görülmektedir. Geçmiştekilerden farklı olarak bu çalışmalar, artık İncil’e veya Hristiyan

dinine göre yargılamamaktadır. Başka bir ifade ile meseleler artık Kiliseden bağımsız

bir şekilde yürütülmektedir. Bu çağ İnsan merkezli bir dönem olduğu için, daha genel

kavramlar çerçevesinde tartışmalar yapılmaktaydı. Örneğin bir devletin despotizm

olması veya olmaması vatandaşın haklarının güvenirliğine göre yargılanmaktaydı.

Görüldüğü üzere bu dönemdeki müellifler İslam veya Osmanlı Devleti hakkında yazı

yazmak istedikleri zaman, söylentiden değil bizzat kendi gözlemleriyle çalışmalarını

yürütmüşlerdir. Örneğin Le Baron de Tott Osmanlı topraklarında 23 sene yaşamış ve

Osmanlı Türkçesini öğrenmiştir. 1784 yılında “Türkler ve Tartarlar hakkında” kitabını

yayımlamıştır.

99 James Porter, Observations sur la religion, les lois, le gouvernement et les moeurs des Turcs, çev.

Claude-François Bergier (Londres: J. Nourse, 1769), 57.

100 Porter, Observations, 62.

101 Porter, Observations, 62.

102 Bleuchot, “La Connaissance”, 77. Yine bu tarihlerde Kur’an’ın ilk Fransızca tercümesi de

yayımlanmıştır. “L’alcoran de Mahomet translate d’arabe en François (Français) (Mohamet’in

alcoranı – Arapçadan Fransızcaya tercümesi)”. Par le Sieur Du Ryer – A Paris chez Antoine de

Sommaville 1647”. Du Ryer tarafından yapılan bu tercüme, Hz. Muhammed’in sahte peygamber

olduğunu göstermek amacıyla ele alınmıştır. Önsözde Muhammedî veya Müslüman kavramları

kullanırsa da İslam’ın inanç esaslarını sıralarken “Les Turcs… (Türkler…)” olarak başlamaktadır. Bu,

o dönemlerde Batı için Türkler, İslam dünyasını temsil ettiğini göstermektedir. Du Ryer’in

tercimesinden bir yüzyıl sonra gelen Savary, yeni bir Kur’an tercümesini yayımlamış ve bunda Hz.

peygamberin Siyer’ine ayırmış bir giriş ve tercümeye başlamadan önce bazı hususların

değerlendirmeleriyle zenginleştirmiştir. Ayrıca önsözünde Du Ryer’i eleştirmekten de geride

kalmamıştır. Claude-Étienne Savary, Le Coran, Traduit de l’arabe, accompagné de notes, et précédé

d’un abrégé de la vie de Mahomet, tiré des écrivains orientaux les plus estimés, I-II, (Paris: Knapen &

Onfray 1783).

Ayrıca göz ardı edilemez başka bir eser de Anquetil Duperron’un “Législation Oriental

(Doğu Teşrîi/Mevzuat)” adlı kitabıdır. Bu kitapta Türkiye’de, Fars’ta ve Hindistan’da

devletlerin siyasi prensipleri ele alınmaktadır. Bu eserde müellif, şu hususları

doğrulayacağını ve tashih edeceğini iddia etmektedir;

“Şimdiye kadar bu üç devlet hakkındaki “despotizm” düşüncesinin tamamen batıl ve

yanlış olduğunu, yine bu üç devlette yazılı hukuk metinlerinin var olduğunu ve bu

sebeple de hükümdarın (prens) ve halkın (süje) bu metinlere uymaları gerektiğini ve

nihayette, bu üç devlette insanların menkul ve gayrı-menkul mallarının bulunduğunu ve

bunların tasarruflarında hür olduklarını” ispatlayacağını söylemektedir.103

Kısacası Batıdaki İslam hakkındaki ilk çalışmalar onun pratik ilimlere değil kelami

boyutuna yönelik olup tartışmalar bunun etrafında gerçekleşmiştir. Zamanla bazı

önyargılar yok olmuşsa da tam bir iletişimin kurulduğu söylenemez. Bununla birlikte

XVII-XVIII yüzyıllarda çoğalan seferlerle Batı ve Doğu arasında iletişim konusunda

büyük bir gelişmenin yaşandığı da bir gerçektir. İşte Mouradgea d’Ohsson’un eseri bu

dönemlerde ortaya çıkmıştır.

1.2.2. D’Ohsson’un Eserinin Etkisi

1.2.2.1. Eserin Batıdaki İslam Hukuku Çalışmalarına Etkisi

D’Ohsson’un eseri, Oryantalistlerin erken dönemlerine denk gelen ilk çalışmalar

arasında yer aldığı için ondan sonra gelen pek çok çalışmaya kaynaklık teşkil etmiş bir

kitaptır. Şüphesiz eserin çok yönlü olması bu hususta etkili olmuştur. Nitekim Fıkıh,

Kelam, Tarih, Kültür gibi alanları incelediğinden, genel bir şekilde İslam hakkında

araştırma yapmak isteyen her oryantalist için değerli bir kaynak olup hâlâ günümüzde

de önemli bir yere sahiptir.

Bu bölümde önemli gördüğümüz Fransız oryantalistlerden hareketle, d’Ohsson’un

eserinin önemine işaret etmeye çalıştık. Bunları kronolojik bir şekilde sıralamaya gayret

ettik. Belirtelim ki; Türk akademik camiasında Fransız oryantalistlerin İslam hukukuyla

ilgili eserlerini inceleyen bir çalışma henüz yoktur. Bu kısa bölümde, bir nebze de olsa

bu eksikliği gidermeye çalışacağız.

103 Anquetil Duperron, Législation Orientale, (Amsterdam: Marc-Michel Rey, 1778), a.

Daha önce de ifade ettiğimiz gibi d’Ohsson’un eseri çok yönlüdür. Buna göre eser

sadece hukuk çalışmalarına kaynaklık etmemiştir. Bilakis pek çok tarih araştırmaları bu

eserden faydalanmıştır. Nitekim d’Ohsson’un eseri Cahiliye dönemi, Hz. Peygamberin

siyeri ve Halifelerin döneminden Osmanlı Devleti’ne kadar geniş bir bilgi yelpazesi

sunmakta ve dolayısıyla değerli tarihî bilgiler ihtiva etmektedir.104 Ayrıca eserin birinci

cildinde Nesefî’nin akaidini Fransız diline aktardığı için105, d’Ohsson’un eseri kelam

konularını inceleyen çalışmalara da kaynaklık etmiştir.106 Ancak tezimizin konusunun

dışında olması hasebiyle bu konulara yer vermeyeceğiz. Zaten d’Ohsson’un eseri,

büyük oranda İslam hukuku araştırmalarında Batılı çalışmalara kaynaklık etmiştir.

Burada ilk olarak XIX. yüzyılın sonlarında yaşamış oryantalist Rodolphe Dareste’in

görüşlerine yer vermek istiyoruz. Dareste, Maliki mezhebine dair yazdığı

makalesinde107, o dönemdeki Batı devletlerinin çoğunda, Müslüman toplumlarının

bulunduğunu ve onların hukukunu ve geleneklerini anlamaya yönelik çalışmaların

yürütüldüğünü ifade etmektedir. Bunun üzerine İngilizler Hindistan’da, Hollandalılar

Java’da, Ruslar Güney Kafkasya’da ve nihayet Fransızlar Cezayir, Senegal ve

Pondichéry’de pek çok çalışma sürdürmüşlerdir. Bu konuda Dareste şöyle demektedir:

104 İslam Tarihi hakkında ilk çalışmalardan sayılan eser Joseph de Hammer’in Histoire de l’Empire

Ottoman; Depuis son origine jusqu’à nos jours (Osmanlı İmparatorluğunun Tarihi; kökünden

günümüze kadar) kapsamlı eseridir. Bu eserinde d’Ohsson’a atıfta bulunmaktadır. Başka bir eser ise

meşhur Tarihçi Caussin de Perceval’ın “Arapların tarihi hakkında bir deneme” adlı eseridir. Yine bu

eserde d’Ohsson’a atıfta bulunmaktadır.

105 Çağdaş bir araştırmacı olan Gilliot, orta Asya ve Horasan’daki akaidini incelediği makalesinde,

Nesefi’nin akaide ilişkin eserinin Fransızca tercümesi, d’Ohsson’un birinci cildinde mevcut olduğunu

söylemektedir. Bkz. Claude Gilliot, “La Théologie Musulmane En Asie Centrale et au Khorasan”,

Arabica, 49/2 (Brill, 2002) 135-203.

106 Örneğin Gustave Dugat, Histoire des Philosophes et des Théologiens Musulmans (de 632 à 1258 de

J.-C), (Paris: Maisonneuve et C., 1878), 86, 375. Dugat Mutezilelerle gelenekçiler (Ehli Hadis)

arasındaki cari olan Kur’an’ın mahluk olduğu tartışmasını her ne kadar ele almış olsa da d’Ohsson’un

verdiği bilgiler yetersiz olduğunu ve çoğu zaman hatalı bir şekilde aktardığını söyler. Bu konuda

Dugat d’Ohsson’un eserinin birinci cildine başvurmaktadır. Dugat’ın zikredilmeye değer başka bir

eseri; Histoire Des Orientalistes de l’Europe, I II, (Paris: 1868-1870). Bu eserde Dugat XII. yy’dan

XIX. yy.’a kadar yaklaşık 35 oryantalist saymaktadır. Pek çok ünlü yazar, Shakspear gibi, zikrederse

de burada d’Ohsson’a yer vermemiştir.

Ayrıca meşhur George Henri Bousquet’nin “İslam’da ritüel temizlik” adlı makalesinde, Sünnilerin

(Ortodoks) akaid ve ahlak temellerini (cathéchisme) öğrenmek için d’Ohsson’un eserine müracaat

edilmesine tavsiye etmektedir. Bkz. George Henri Bousquet, “La pureté rituelle en islam (étude de

fiqh et de sociologie religieuse)”, Revue de l'histoire des religions, 138/1 (1950).

107 Rodolphe Dareste, “Code Musulman par Khâlil”, Journal des Scavants, (Imprimerie Nationale: Mai-

Juin, 1882).

“Bu yoğun ve genel çalışmalar sayesinde bizler bugün, İslam hukukunu bütünsel bir

bakışla ele alabilme imkânına sahip olduk”.108

Nitekim kendi dönemine kadar Avrupa dillerine çevrilmiş İslam hukuku kitaplarının

listesini şu şekilde sunmaktadır:

1. Hindistan için Merğinânî’nin el-Hidâye’sinin İngilizce tercümesidir. Bu tercüme

“Guide (Rehber)” adı altında Hamilton tarafından çevrilmiştir.

2. Hollanda’nın kolonileri için Şîrâzî’nin et-Tenbîh adlı eserinin Hollandacaya

çevirisidir. Bu eser Keijzer109 tarafından “Handboek voor het Mohammedaansche Recht

(Muhammedî Hukuk için El kitabı)” adı altında La Haya 1853’de basılmıştır. Keijzer’in

başka bir çevirisi ise Şafii fakih Ebu Şucâ’nın110 el-Muhtasar’ın111 Fransızca tercümesi

olup “Précis de Jurisprudence Musulmane selon le rite Châfeite (Şafii Mezhebine göre

Müslüman hukukuna dair bir inceleme)” adı altında Leyde 1859’de basılmıştır.

3. Güney Kafkasya’da Ruslar için “Kaynakların ışığında İslam Hukuku/Kanunu” adı

altındaki Von Tornauw’nun çalışması ilk önce 1851’de yayımlanmıştır. Daha sonra

“Das moslemische Recht aus den Quellen dargestellt” adı altında Almanca çevirisi

Leipzig’de 1855 senesinde basılmıştır. Beş sene sonra 1860 yılında eser “Le droit

musulman, exposé d'après les sources” adı altında Paris’te Fransızca basılmıştır. Bu

eserin Fransızca çevirisini aşağıda tahlilini yapacağız.

4. Fars’taki Şii Müslümanlar hakkında “Recueil de lois concernant les musulmans

schiites (Şii Müslümanlara dair Kanun Mecmuası)” başlık altında Amédée Querry

tarafından hazırlanmış çalışmadır. Söz konusu eser Paris şehrinde 1871-1872 yıllar

arasında yayımlanmıştır.

108 Dareste, “Code Musulman”, 1.

109 Salomo Keijzer veya Salomon Keyzer. Hayatı ve çalışmaları hakkında bilgi için bkz. Ayang Ultriza

Yakin, “Salomo Keijzer (1823-1868): Un juif, le droit musulman, et des Indes-néerlandaises au XIXe

siècle”, Le Banian, 19 (2015). Keijzer, yukarıdaki saydıklarımızın dışında, Maverdî’nin el-Aḥkâmü’s-

Sulṭâniyye gibi Hollandaca başka çevirileri de bulunmaktadır.

110 İlk dönemdeki oryantalistler Ebu Şuca’yı “Abou Chodja” yazarken daha sonra “Abu Shujâ” şeklinde

tashih edilmiştir.

111 El-Gâyetü ve et-Takrîbü metn-i Ebu Şucâ, et-Takrîb fi’l-fıkh, Gâyetü’l-İhtisâr veya el-Gâye fi’lİhtisar

gibi isimlerle de anılmaktadır. Bu eserde Keijzer, ilk başta uzun bir önsözde bulunup sonra

metnin tamamını Arapça vererek tercümesini ikinci bölümünde yer vermektedir. Daha sonra

açıklamalarda bulunur ve bazen de İbn Kasım tarafından yazılmış eserin en meşhur şerhi Fethul Karîb

el-Mucîb’a atıf yapmaktadır.

5. Osmanlı İmparatorluğu için tezimizin konusu olan Mouradgea d’Ohsson’un

“Tableau Général de l’Empire Ottoman” eseridir. Bu eserin iki baskısı bulunmaktadır:

Birincisi De Luxe edisyonu (üç cilt) 1787-1820, İkincisi ise Octavio (Sekiz cilt)

edisyonu 1788-1820 yıllar arasında yayımlanmıştır. Aşağıda bu iki baskıya dair kısa bir

tahlilde bulunacağız. Ayrıca d’Ohsson’un eserinin Mültekâ’nın bir tercümesi olduğuna

dair iddialar bulunmaktadır. Bu iddianın doğruluğunu ileriki sayfalarda de ele alacağız.

6. Son olarak Cezayir için Perron’un Muhtasar Khâlil çevirisi Paris’te 1848-1854

yılları arasında basılmıştır.112

Görüldüğü üzere bu dönemlerde belli başlı Müslüman toplumlarını inceleyen eserler

ortaya çıkmıştır. Bunlar arasında en erken çalışmalardan biri d’Ohsson’un eseridir.

Tespit edebildiğimiz kadarıyla d’Ohsson’un eserine, İslam hukuku alanında, ilk atıfta

bulunan kişi Fransız oryantalist Garcin de Tassy’dir. O “Exposition de la Foi

Musulmane (Müslüman İmanının sunumu)”113 adlı eserinde bazı konuları işledikten

sonra ayrıntılı bilgi edinmek için d’Ohsson’a atıf yapmaktadır.114

Bir başka eser ise Fransız Kara Kuvvetlerin Başhekimliğini yapmış Mayer Goudchaux

Worms’un arazi mülkiyetine dair çalışmasıdır.115 Worms bu çalışmada Müslüman

toplumlarında mülkiyetin teşekkülüne ve keyfiyetine dair meseleleri incelemektedir.

Çeşitli kaynaklardan yola çıkarak, örneğin Maverdî’nin “el-Ahkâmü’s-

Sultâniyye”sinden alıntı yaparak116, İslam hukukundaki vakıf ve benzeri konuların

112 Dareste, “Code Musulman”, 1. Ayrıca Dareste, “Études d’Histoire du Droit (Hukuk Tarihinin

Etütleri)” adlı eserinde, İslam Hukukunu incelediği bölümde yukarıda verdiğimiz listeyi

genişletmektedir. Bkz. Rodolphe Dareste, Études d’Histoire du Droit, (Paris: L. Larose et Forcel,

1889), 52-53.

113 Ulaşabildiğimiz en erken Fransızca fıkhî eser, Mehmet Birgivî’nin vasiyetname veya Risâle-i Birgivî

diye bilinen eserinin Fransızca tercümesidir. Eser Türkçe dilinde kısa bir ilmihal kitabı olup Garcin de

Tassy tarafından tercüme edilmiş ve “Exposition de la Foi Musulmane (İslam İmanının Sunumu)”

adında 1822 yılında yayımlanmıştır. Eser 1830’de ikinci kez basılmıştır. Ayrıca Tassy çalışmasına

Farsçadan tercüme etmiş Saadî’nin pend-name adında bir şiir ve De Sacy’nin Arapçadan tercüme

etmiş “Borda” adında Hz. Peygamberi öven bir şiire yer vererek basmıştır.

114 D’Ohsson’a yapılan atıflar için bkz. Birgivî, Takıyyüddin Mehmed, Exposition de la Foi Musulmane,

çev. Garcin de Tassy, (Paris: G. Dufour & d’Ocagne, 1822), 58, 79, 91, 97, 99, 100.

115 “Recherches sur la constitutions de la propriété territoriale dans les pays musulmans et

subsidiairement en Algérie (Müslüman ülkelerde arazi mülkiyetin teşekkülü hakkında araştırmalar,

özellikle Cezayir’de)”.

116 Bkz. Mayer Goudchaux Worms, Recherches sur la constitutions de la propriété territoriale dans les

pays musulmans et subsidiairement en Algérie, (Paris: A. Franck, 1846), 96, 103, 196…

hükümlerine değinmektedir. Türkiye’yle (Osmanlı)117 ilgili ve Hanefi mezhebinin bazı

görüşlerini aktarırken d’Ohsson’a atıf yapmakla beraber gerekli gördüğü yerlerde de

eleştirmiştir.118

Eserin önsözünde Worms, İslam hukuk araştırmalarının bazı sıkıntılarına değinip İslam

hukukunun kaynaklarına doğrudan ulaşmanın ne kadar zor ve Müslümanlarla ilişki

kurmanın ne kadar meşakkatli olduğunu dile getirir. Worms’a göre bunun sebebi,

Fransızlar’ın o dönemde Cezayir’i işgal etmelerinden dolayı Cezayirlilerin gözünde

Fransızların sömürgeci bir düşman olarak telakki edilmeleridir. Bu açıdan Cezayirliler

Fransızlarla ilişki kurmaktan uzak durmuşlardır.119 Bu durumu göz önünde bulunduran

Worms, d’Ohsson’un böyle bir sıkıntıyla karşılaşmadığını ima etmekte ve kaynaklara

rahat bir şekilde ulaşabildiği için onun eserinin önemine işaret etmektedir.

Gördüğümüz kadarıyla d’Ohsson’a ilk eleştiri getiren kişi Worms’tur. Worms’un

eleştirisi, d’Ohsson’un “bazı hususların daha iyi anlaşılmasını sağlamak”120 amacıyla

bazı fıkhî bapların ve konuların yerlerini değiştirmesine yöneliktir. Ona göre d’Ohsson

kendisine veya daha doğrusu Avrupa hukuk sistemine göre bir tasnif yapmaktadır.

Worms’a göre Mültekâ İslam hukukunun meselelerini en sistematik ve en güzel

biçimde ele alan bir eserdir.121 Bu açıdan Mültekâ yabancı ve kendisine aykırı bir

tasnife veya yeni bir düzenlemeye ihtiyaç duymamaktadır. Böylece d’Ohsson kendi

kafasına göre esere bazı ilaveler yapmış, birbirleriyle alakalı olmayan konuları bir araya

getirmiş ve “yanıltıcı bir benzerlik/kıyas” kurmuştur.122 Worms’un diğer eleştirilerini

yeri geldikçe zikredeceğiz.

Bütün bu eleştirilere rağmen Worms Avrupa’da gerek biçim gerek içerik açısından

d’Ohsson’un eserine denk bir kitap bilmediğini itiraf etmektedir.123

D’Ohsson’un çalışmalarına değinen diğer bir eser Worms’un eserinden iki sene sonra

yayımlanan meşhur Muhtasar İbn Halilin124 Fransızca çevirisidir. Bu çeviri Perron

117 Fransızcada “Turquie” kelimesi uzun zamandır kullanılmaktaydı. Örneğin yukarıda zikrettiğimiz

1775’te yayımlanmış Kuran’ın tercümesinde Türkiye için “Osmanlı (Othoman)” değil “Turquie”

kelimesi kullanılmıştır.

118 Worms, Recherches, 69, 269, 322.

119 Worms, Recherches, X.

120 D’Ohsson, Tableau, I, 3-4.

121 Worms, Recherches, 10. Worms burada “Législatives musulmanes” demekte olup bu kavramı “Fıkıh”

karşılığında kullandığını gözükmektedir.

122 “Un aspect d’analogie trompeur”. Worms, Recherches, 10.

123 Worms, Recherches, 14.

tarafından tercüme edilmiş ve Fransız Devleti’nin onayıyla yayımlanmıştır. Uzun bir

girişten sonra Perron, dönemine kadar Oryantalistlerin yazmış oldukları İslam hukuku

eserlerine dair bir değerlendirmede bulunmaktadır.

Kendi sözleriyle ifade edecek olursak;

“…görebildiğim kadarıyla İslam hukuku (Jurisprudence Musulmane) hakkında yapılmış en

kapsamlı çalışma ve kısa bir bakıştan hareketle İslam’ın sivil ve dini kanunlarını tam ve komple

bir şekilde ihtiva eden eser, Mouradgea d’Ohsson’un “Le Tableau Général de l’Empire

Othoman” adlı eseridir…” demektedir.125

Perron, d’Ohsson’un Mültekâ’da yaptığı değişiklikler nedeniyle Worms’un dile

getirdiği eleştirileri tekrar ifade etmektedir. İleriki sayfalarda, İngilizler için

Hamilton’un tarafından el-Hidâye eserinin tercümesinden126 bahsederek, Hidâye her ne

kadar Hanefî fıkhının en sistematik eserlerinden biri olsa da tercümenin karmakarışık

bir tercüme olduğunu ve bu nedenle de kitabın anlaşılmaz hale geldiğini söylemekte ve

Hamilton Hidâye’yi mahvettiğini belirtmektedir.127 Bu sebeple d’Ohsson’un eserinin bu

tercümeden daha üstün olduğunu ima etmiş olmaktadır.

D’Ohsson’un ve Perron’un çalışmalarıyla ilgili şöyle bir tespitte bulunmak istiyoruz:

Hanefi mezhebi için d’Ohsson’un, Maliki mezhebi için Perron’un eserleri İslam

hukukuna ilişkin gelecek çalışmalar için temel kaynak teşkil edeceklerdir.

Tespit edebildiğimiz kadarıyla “Droit Musulman (İslam Hukuku)” adı altında128

yapılmış ve tamamlanmış ilk çalışma, Annaba129 şehrinde avukatlık yapmış Charles

124 “Halil b. İshak tarafından İslam Hukukuna dair bir inceleme veya İslam Hukukunun Sivil ve Dinî

İlkeleri”

125 Nicolas Perron, Précis de Jurisprudence Musulmane ou Principes de Législation Musulmane Civile et

Religieuse Selon Le Rite Malékite – par Khalîl Ibn-Ishâk, (Paris: Imprimerie Nationale, 1848-1852),

XVI.

126 Charles Hamilton, The Hedàya, or Guide; A Commentary On The Mussulman Laws, I-IV, (London:

T. Bensley, 1791).

127 “İl a décapité le Hédâïa” Perron, Précis de Jurisprudence Musulmane, I, SVII.

128 Kemal Gözler’in görüşü de bu yöndedir. Bkz. Kemal Gözler, “‘İslâm Hukuku’ Terimi Kaç Yaşında?

‘Fıkıh’ Yerine Ne Zamandan Beri ‘İslâm Hukuku’ Terimi Kullanılıyor?”, (3 Ağustos 2019),

https://www.anayasa.gen.tr/islam-hukuku-kac-yasinda.htm. Ancak araştırmamızın sonucunda, J.

Pharaon ve Th. Dulau tarafından 1839 senesinde hazırlanmış ancak tamamlanmamış “Droit

Musulman” adında bir kitap var olduğunu tespit ettik. Tornauw eserinin önsözünde böyle bir eserin

var olduğunu ve Sünni mezheplerden sadece Hanefi ve Maliki ekolleri incelediğini söylemektedir.

Bkz. Nicolas de Tornauw, Le Droit Musulman Exposé d’Après Les Sources, çev. M. Eschbach, (Paris:

Librairie du Conseil d’État, 1860). 4. Ayrıca “La Revue Indépendante” ve “Économie Politique”

adındaki dergilerde, “Ana” kavramı hakkında söz konusu esere atıfta bulunup bu eserin

tamamlanmadığını söylenmektedir. İki dergilerde aynı makale “De La Propriété en Algérie” adında

Gillotte’un “Traité de Droit Musulman (İslam Hukuku üzerine)” adlı eseridir.130 Bu kısa

çalışmasında Gillotte nikah ve alım satım gibi muamelat konularını incelemiştir.

Önsözünde, bu çalışmanın esasında bireysel bir amaçla kaleme aldığını, ancak bazı

arkadaşlarının telkiniyle bu kısa yazısını yayımlamak düşüncesine kapıldığını

söylemektedir. Bu çalışmayı ele alma nedeni ise İslam hukukunun prensiplerini bir

araya getirme fikridir. Bunu gerçekleştirmek için ise Perron’un ve d’Ohsson’un131

kitaplarından faydalanıp dönemin Annaba şehrinin Kadısı olan Sidi-Mohammed

Larguech’den132 de yardım aldığını söylemektedir.133 Çalışmasının sonunda Gillotte

neredeyse kitabın tamamının Perron’un ve d’Ohsson’un tercümelerinin alıntısından

ibaret olduğunu itiraf etmektedir.134

1851 yılında Rus İmparatorluğunun danışmanı Nicolas de Tornauw’un135 “Kaynakların

ışığında İslam Hukuku” adlı eserini Strazburg’un hukuk fakültesinde Napolyon Kanunu

alanında profesör olan Eschbach Fransızcaya tercüme edilmiş ve 1860 senesinde

yayımlanmıştır.136

Tornauw önsözünde, İslam hukuku araştırmalarının önemine değinip şimdiye kadar

yapılmış çalışmaların uzun bir tahlilini yapmaktadır.137 Bu meyanda, Worms’un

sözlerine atıf yaparak d’Ohsson’un kaynaklara ulaşma ve Müslümanların diline vakıf

aynen yayımlanmıştır. Bkz. Pascal Duprat, “De La Propriété en Algérie”, La Revue Indépendante, 16,

(Paris: 1844), 80/ Économie Politique – Recueil de monographies, 2, (Bruxelles: 1844), 255.

129 Şehrin eski ismi “Bône/Bona” olmaktadır. Bu şehirde bulunan ve şimdiki adında olan “Darü-l

Larguech” evi, Osmanlı döneminde Osmanlı Devleti’nin Genelkurmay başkanın ikamet yeriydi.

Fransız devriminde ise, “Darü-l Larguech” 1869 senesinde Larguech ailesi Annaba şehrinin belediye

başkanından tekrar satın almıştır. Daha ayrıntılı bilgiler için Bkz. “Propriété et société en Algérie

contemporaine: Quelles approches?”, ed. Dider Guignard, IREMAM-UMR 7310, (Marseille: CNRS).

130 Charles Gilotte, Traité de Droit Musulman. (Bône: Imprimerie de Dagand, 1854). Eser Alger ve

Paris’te 1860 yılında bir kez daha basılmış ve “Précédé Du Décret Du 31 Décembre 1859” ve

“Accompagné d’Une Notice Inédite Sur Sidi Khelil” ile zenginleştirilmiştir.

131 Sava Paşa ve Gilotte gibi bazı müellifler Mouradgea d’Ohsson’u “Mouradgeah d’Hosson” şeklinde

yazmaktadırlar.

132 Fransız Devleti Larguech ailesinden birisini Annaba şehrinin Kadısı olarak tayin etmiştir. Böylece

ilmiyle meşhur olmuş Mohammed Larguech, Fransız Devleti’n tarafından Müslüman bireylerin

evlendirmeleriyle görevlendirilmişti. 1882’de Fransız Kanunun nedeniyle kutladığı evlilikleri sicil

defterine kaydetmekle memur olundu. Bkz. “Dar Larguech”, (15 Ağustos 2016), https://www.annabapatrimoine.

com/dar-larguech/.

133 Gilotte, Traité de Droit Musulman, V-VI.

134 Gilotte, Traité de Droit Musulman, 185. D’Ohsson’a atıf yaptığı bazı örnekler; 11, 18, 47, 92.

135 Nicolaus von Tornauw şeklinde de yazılmaktadır.

136 “Le Droit Musulman Exposé d’Après Les Sources”.

137 Tıpkı Dareste gibi Avrupa dillerinde İslam hukuku ile ilgili çalışmaların genel bir tablosunu

sunmaktadır. Bkz. Tornauw, Le Droit Musulman, 8-10.

olma gibi engelleri atladığını ifade etmektedir.138 Ancak bunlara rağmen d’Ohsson’un

eserinin büyük hatalar içerdiğini söylemekte ve buna örnek olarak tamamen iradî

kaynaklı olan vakfı, tamamen dinî bir vecibe kaynaklı zekâtla aynı bölümde işleyerek

biçim açısından benzer olsa da esas itibariyle tamamen ayrı konuları birleştirdiğini

söyleyerek eleştirmektedir.139

İki sene sonra 1862’de Belin’in arazi mülkiyetine ilişkin “Arazi Mülkiyeti Hakkında Bir

Etüt (Étude sur la Propriété Foncière)” adlı eseri140 yayımlanmıştır.141 Belin önsözünde

İslam hukukunu bütünsel olarak ele alan çalışmaların mevcut olduğunu söyleyip bunlar

arasında d’Ohssonların142 eserlerini de zikretmektedir.143 Eser arazi mülkiyetini,

Türkiye’deki uygulamaya yani Hanefi mezhebinin görüşlerine göre incelemeyi

hedeflemiştir. Bu sebeple de Mültekâ’ya ve d’Ohsson’a çokça atıf yapmaktadır. Bu

çalışmada d’Ohsson’a yapılan atıflar genellikle kavramlar ve uygulamalar hakkında

olmaktadır.144 Bunların dışında d’Ohsson’dan alıntı yapılarak bazen Padişahların sözleri

zikredilmekte ve d’Ohsson’un kendi değerlendirmelerine de yer verilmektedir.145

1873-1874 senelerinde Cezayir’in başkentinin mahkemesinde danışmanlık yapmış

Édouard Sautayra ve eski Arap dili Profesörü Eugène Cherbonneau, “Kişi Hukuku” ve

“Miras Hukuku” konularını inceleyen iki ciltli bir çalışmayı beraber hazırlamışlardır.146

Öncekiler gibi bu müellifler, önsözlerinde böyle bir çalışmanın gerekliliğini vurgulayıp

hangi şartlarda bu eserlerini ele aldıklarını, nasıl yürüttüklerini açıklamaktadırlar.

Aslında bütün oryantalistlerin önsözleri önemli bilgiler ihtiva etmektedir. O dönemdeki

Müslüman dünyasının portresini çizip İslam toplumunun hangi aşamalardan geçtiğini

anlatarak dönemlerindeki çalışmaların ve gelişmelerin seyrini vermektedirler.

138 Tornauw, Le Droit Musulman, 3.

139 Tornauw, Le Droit Musulman, 4.

140 Arazi mülkiyet üzere etüt ve özellikle Türkiye’de (Hanefi Mezhebi).

141 “Foncier” kavramı “arazi” anlamına gelen Latinceden “Fundus” kelimeden türeyip 16cı yüzyılında

ortaya çıkmıştır. Bu kavram kişinin arazisiyle/toprağıyla ilişkisini ifade eden bir terimdir. Böylece

“Propriété Foncière” (arazi mülkiyeti), “Propriété de la terre” (Toprak mülkiyeti)’ne anlamına

gelmektedir. Bkz. Juridictionnaire, ed. Jacques Picotte, (Canada: Université de Moncton, 15 Octobre

2018), s.v. “Propriété”, 1771.

142 Göreceğimiz üzere d’Ohsson eserinin tamamını basmadan vefat edip geriye kalan ciltleri oğlu

Constantin tarafından basıldığından dolayı Belin böyle demektedir.

143 Belin, Étude, 3.

144 Örneğin Belin, Étude, 127, 128, 129, 136…

145 Bkz. Belin, Étude, 144, 149.

146 Sautayra ve Eugène Cherbonneau. Du Statut Personnel et Des Successions, Tome Premier Du statut

personnel, Tome Deuxième Des Successions, I, (Paris : Maisonneuve, 1873), II, (Paris : Maisonneuve,

1874).

Son iki yazarın eserine dönecek olursak, önsözlerinde hangi kaynaklardan istifade

ettiklerini söylemektedirler. Eser Maliki mezhebi esas alınarak yazılmış ancak Hanefi,

Şafiî ve Hanbelî mezheplerin görüşlerine de yer vererek ekoller arasındaki ihtilafları

incelemektedirler. Bu üç mezhebin görüşleri ise İbrahim Halebi’nin Mültekâ’sına, Ebu

Şucâ’nın metnine ve nihayet Hidaye’ye başvurarak yer vermektedirler.147 Görüldüğü

gibi Hanbelî mezhebi için doğrudan kaynak göstermeyip zikredilmiş eserlerden

faydalanmışlardır.

Bu iki yazar dönemin diğer Oryantalistleri gibi, eserlerinde Hanefi mezhebinin

görüşlerini zikrettiklerinden tabii olarak d’Ohsson’un eserine başvurmak

durumundadırlar.148 Ayrıca İslam hukukunun geneline değinen konularda da bu esere

müracaat etmektedirler.149

Burada önemli gördüğümüz bir hususa dikkat çekmek istiyoruz; yukarıda bahsi geçen

iki yazar d’Ohsson’un eserinin özellikle 5. ve 6. ciltlerine başvurmaktadırlar.

Başvurdukları eserleri zikrederken Mültekâ’nın tercümesinin d’Ohsson’un eserinin 5.

ve 6. cildine tekabül ettiğini söylemektedirler.150 Ancak d’Ohsson 2. ciltten itibaren

Mültekâ tercümesine yer vermektedir. Dolayısıyla burada yazarların ele aldıkları konu

yani kişi ve miras hukuku özelinde bunu dile getirmiş olmaları ihtimal dahilindedir. Bu

hususu ileride ele alacağız.

Bir diğer çalışma İskenderiye Temyiz Mahkemesinde Avukatlık yapmış Eugène

Clavel’in “Droit Musulman d’Après Les Différents Rites (Farklı Mezheplere Göre İslam

Hukuku)” adındaki çalışmasıdır.151 Clavel eserini dönemin Mısır Hıdivi için kaleme

almıştır.152 Önsözünde Clavel, Mısır Devleti’nin 1875 yılında resmi bir kod

yayımladığını ifade edip bu metnin İslam hukukunun prensiplerini anlamak için yeterli

olamayacağından dolayı İslam hukukunu daha genel ve açıklayıcı bir eser kaleme almak

istemiştir.153 Bilindiği üzere Mısır Devleti’nin yayımladığı eser Muhammed Kadrî

147 Sautayra ve Cherbonneau, Du Statut Personnel, III.

148 Sautayra ve Cherbonneau, Du Statut Personnel, 62, 67, 76…

149 Sautayra ve Cherbonneau, Du Statut Personnel, 53, 61.

150 Sautayra ve Cherbonneau, Du Statut Personnel, III.

151 Eugène Clavel, Droit Musulman Du statut personnel et des successions d’après les différents rites et

plus particulièrement d’après le rite hanafite - Première Partie Du Statut Personnel, Deuxième Partie

Des successions, (Paris : L. Larose, 1895).

152 Clavel, Droit Musulman, giriş bölümü.

153 Clavel, Droit Musulman, Préface 1.

Paşa’nın aile hukukuna dair eseridir.154 Hanefi mezhebine göre tasarlanmış bu eser

Clavel’e göre İslam hukukunun genel bir bakışını verme hususunda yetersiz olduğundan

dolayı kendi eserinde diğer mezheplerin görüşlerine de yer vermektedir. Clavel burada

d’Ohsson’un eseri üzerinden Mültekâ tercümesine başvurduğunu kendisi ifade

etmektedir.155

Cezayir’in Hukuk fakültesinde dekanlık yapmış Marcel Morand “Étude de Droit

Musulman Algérien (Cezayir(î) İslam Hukuk Etüdü)”156 adlı eserinde İbrahim

Halebi’nin görüşlerine yer verirken d’Ohsson’un eserine müracaat etmektedir.157 Bu

eserini yayımlandıktan 11 sene sonra Morand, öğrencilerinin isteği üzere “Cezayir

İslam Hukukuna Giriş” adında bir eser kaleme almıştır.158 Burada birinci eserine

nazaran d’Ohsson’a daha az atıf yapmaktadır. Tıpkı Dareste gibi Morand da Avrupa

dillerinde fıkhî ekoller hakkında yapılmış ve kaçınılmaz çalışmalara ilişkin genel bir

tablo çizmektedir.159 Hanefi mezhebi hakkında Halebi’nin Mültekâ’sını zikretmekte ve

bu eserin d’Ohsson tarafından “kısmen” tercüme edildiğini söylemektedir. XIX.

yüzyıllar sonundaki yazarların d’Ohsson’un Mültekâ’yı kısmen tercüme ettiğini

düşünmeye başlaması ilginçtir. Bunun muhtemel sebebi oryantalistlerin çalışmalarının

büyük bir kısmının muamelat konularına ilişkin olması sebebiyle genellikle

d’Ohsson’un eserinin sadece 5.ve 6. ciltlerine başvurmasıydı.

XIX. yüzyılın sonlarında ve XX. yüzyılın başlarında önemli bir şahsiyet olan Sava Paşa,

eserlerinde d’Ohsson’dan bahsetmektedir.160 Sava Paşa’nın İslam hukuku konusunda

d’Ohsson’a yönelttiği eleştirilerinden biri Mültekâ’nın tercümesiyle alakalıdır.

154 Clavel’in eserin tercümesinin Fransızcadaki adı “Du Statut Personnel et des successions d’après le

rite Hanafite – Alexandrie, Imprimerie Française A. Mourès 1875” olarak vermektedir. Aydın,

yazdığı DİA maddesinde Muhammed Kadrî Paşa’nın eserinin sadece bir tercümesinden

bahsetmektedir. Halbuki eser Fransızcaya bir kez daha tercüme edilmiştir: Muhammed Kadrî Paşa’nın

vakıf ile ilgili eserini tercüme etmiş Abdülaziz Halil Bey’in, Kahire’de 1893 senesinde basılmış olan

“Statut Réel D’après Le Rite Hanafite” adındaki eseridir. M. Akif Aydın DİA maddesinde bu bilgiyi

(ikinci tercümeyi) zikretmemektedir. Bkz. Mehmet Akif Aydın, “Muhammed Kadri Paşa”, içinde

Diyanet İslam Ansiklopedisi (Ankara: TDV Yayınları, 2005), 30: 546.

155 Clavel, Droit Musulman, 3. Göre bildiğimiz kadarıyla ondan önceki Sautayra ve Cherbonneau

yazarları gibi Clavel’in çalışması kişi hukukuyla birlikte miras hukukuna münhasır olduğu için

d’Ohsson’un eserinin sadece 5. ve 6. ciltlerine başvurmaktadır.

156 Marcel Morand, Études de Droit Musulman Algérien, (Alger: Imprimeur-Libraire de L’Université,

1910).

157 Bkz. Morand, Études, 14, 64, 131, 133…

158 Marcel Morand, Introduction À L’Étude Du Droit Musulman Algérien, (Alger : Jules Carbonel, 1921).

159 Morand, Introduction, 70-72, 94-98.

160 Sava Paşa’nın d’Ohsson’a atıfta bulunduğu pasajlardan birisi Muaviye’yle ilgili bir pasajdır. Bkz.

Savva Pacha, Étude Sur La Théorie Première Partie, (Paris: Marchal et Billard, 1892), 50.

Mültekâ’nın altı kaynağını161 zikrettikten sonra bu kaynaklardan çıkartılan hükümlerin

İslam’ın Evrensel Kod162unu oluşturduğunu söylemektedir. Sava Paşa şöyle demektedir:

“Mültekâ’l-Ebhur’un Arapça motamot manası “Denizlerin Birleştiği Yer”dir. Çevirme

serbest olsa da kitabın muhtevası hakkında doğru bir fikir vermektedir. Mültekâ İslami

hükümlerinin parçalarını ihtiva eden tek bir koddur. Mültekâ’nın yazarı, eserine vermiş

olduğu isim/ad ile d’Ohsson’un anladığı anlamı kastetmemiştir. İslam hukuku

(Législation İslamique) modern hukukunun kodlarının yazarlarının takip ettikleri

sistemine hiçbir zaman tabi tutulmamıştır. Çünkü Mültekâ’ya kaynaklık eden eserlerin

yazarları, hukukun sivil, cezai, ticari… gibi kodlara ayırma sistemini/ayırmayı

bilmiyorlardı. Müellif (Halebi) bu altı eserleri163 altı deniz gibi algılıyor. Hepsini bir

noktaya birleştiriyor. Bu nedenle eserine “Denizleri Birleştiren Yer” adını vermiştir.

D’Ohsson ne Arapçayı ne İslam hukukunun tarihini ne de İslam hukukunun temel

kaynak kitaplarını bildiği için Halebi’nin farklı kodları birleştirmeyi amaçladığını

zannetmiştir. D’Ohsson dürüst ve çalışkan bir yazardır. İyi niyetli olmuş ancak hata

etmiştir. Araplarda, modern hukukta olduğu gibi farklı kodların var olduğunu sanmış ve

Evrensel Kod’un (Mültekâ) yazarının (Halebi) bunları birleştirdiğini düşünmüştür.

Yanlış bir takrirden yola çıkarak (fıkhi) meselelerin tasnifi konusunda günümüzdeki

modern hukukuna göre ayırmak için büyük bir çaba ve gayret sarf etmiştir. Ancak

okuyucu görecektir ki İslam hukukçuların, meselelerin tasnifi konusunda takip ettikleri

sistemde, eski İslam hukukçuların ortaya koymuş hukuk düzenlemeden başka bir sistem

ile uyuşmaz.” 164

Buradan anlaşıldığı üzere Sava Paşa’ya göre İslam hukukunun tertibindeki takip

edilecek sistem, modern hukukun değil İslam geleneğinde bulunan “klasik” fıkıh

tertibidir.

XX. yüzyılın en önemli Fransız oryantalistlerden birisi şüphesiz Louis Milliot’dur. Bu

hukuk profesörü 1920 yılında Cezayir’de, on sene sonra ise Paris’te Hukuk fakültesinde

öğretim görevlisi olmuş ve daha sonra ise 1934’da tekrar Cezayir’e dönüp Hukuk

fakültesinin dekanı olmuştur.165

161 El-Viḳāye, Kudûrî, Kenzü’d-Dekāiḳ, el-Muhtâr, Mecmau’l-Bahreyn ve el-Hidâye.

162 “Le Code Universel Du Droit Musulman”.

163 162. dipnota bkz.

164 Savva Pacha, Étude Sur La Théorie Première Partie, 153-155.

165 Bkz. Paul Esmein, “Le professeur Louis Milliot”, Revue Internationale De Droit Comparé, 1 (Paris :

1963), 185-186.

Milliot’nun son eseri “İslam Hukukunun Etüdüne Giriş”166 olarak adlandırılan

çalışmasıdır. Bu çalışma, İslam hukukunu Avrupa hukukçulara açıklamaya yönelik bir

eserdir.167 Bu eserin girişinde Milliot kendi dönemine kadar yazılmış önemli çalışmaları

zikretmektedir. Bu meyanda Avrupa dilinde yazılmış ve İslam hukukuna dair ilk önemli

çalışma Mouradgea d’Ohsson’un eseri olduğunu söylemektedir. Kendi sözleriyle ifade

edecek olursak d’Ohsson’un eseri “o dönem için İslam hukuk bilgisi konusunda büyük

ve önemli bir gelişme olmuştur” demiştir. Milliot’nun bu sözlerinden hareketle İslam

hukuku alanında d’Ohsson’un eserinin Avrupa için bir dönüm noktası olduğunu

söylemek mümkündür. Milliot, Worms’un dile getirdiği eleştirileri zikretmekte ve

d’Ohsson’un İslam hukukunu Avrupa hukukunun tasnifine göre tabi tutmaya çalıştığı

için, “Avrupaca bir İslam Hukuk tasavvuru”168nun ortaya çıktığını söylemektedir.

Böylece XIX. yüzyıl boyunca oryantalistler İslam hukukunda Avrupa hukukuna benzer

hususları aramaya yönelik çalışmalar yürüttüklerini ifade etmektedir.169 Dolayısıyla

d’Ohsson’un Batıdaki çalışmalara önemli derecede etki ettiğini ve hatta bu çalışmalara

önderlik yaptığını rahatlıkla söyleyebiliriz.

Çalışmalar çoğaldıkça, d’Ohsson’a kaynaklık yapmış eserler onlardan sonra gelen

eserlere kaynaklık etmişlerdir. Böylece d’Ohsson’a doğrudan yapılan atıfların gittikçe

azaldığını görmek mümkündür. Bunun başka bir ihtimali ise XX. yüzyılında

d’Ohsson’un eserine uluşma hususunda zorluluklar yaşanmış olmasıdır. Nitekim

sosyolog ve oryantalist Doutté, Cezayir hakkındaki eserinde “d’Ohsson’un eserinin tek

kusuru nadir olmasıdır”.170 demektedir.

1.2.2.2. Çağdaş Dönemde ve Türkiye’deki Çalışmalarda D’Ohsson

Bu bölümde d’Ohsson’un eserin günümüzde ve özellikle Türk akademisinde nasıl ele

alındığını incelemek istiyoruz.

D’Ohsson’un eserin çok yönlü olması ve yaşadığı dönem hakkında gözlemlerini kaleme

almış olması sebebiyle birçok alanda değerli ve önemli bilgiler sunmakta ve günümüz

çalışmalarına kaynak teşkil etmektedir. Osmanlı Fetva Kurumunu ele alan ilk Batılı

166 Louis Milliot, Introduction à l’étude du droit musulman, (Paris: Sirey, 1971). Bu eseri bizlere ödünç

veren Prof. Dr. H. Yunus Apaydın hocamıza teşekkür ediyoruz.

167 Esmein, “Le professeur Louis Milliot”, 186.

168 “Une conception européenne du droit musulman”, Milliot, Introduction, 24.

169 Milliot, Introduction, 24.

170 Edmond Doutté, L’Islâm Algérien en l’an 1900, (Alger-Mustapha: Giralt, 1900), 140.

araştırmacılardan Uriel Heyd, “Osmanlı’da Fetva Müessesesinin Bazı Tezahürleri”171

adlı makalesinde, yine meşhur tarihçi Mehmet İpşirli de bu konuya ilişkin

makalesinde172 d’Ohsson’un eserinden istifade etmişlerdir. Daha yakın bir tarih 2017’de

“Osmanlı İmparatorluğu’nda Kölelik”173 adındaki doktora tezi için Özkoray

d’Ohsson’un eserinden önemli ölçüde istifade etmiştir.

Verdiğimiz örneklerde görüldüğü gibi d’Ohsson’un eseri farklı dillere mensup

oryantalistler için de önemli bir kaynak teşkil etmiştir.

Gördüğümüz kadarıyla Türkiye’de d’Ohsson’un eserine ilişkin ilk açıklama getiren kişi

Kemal Beydilli’dir.174 Beydilli, d’Ohsson’un eserini ikiye ayırdığını: birinci bölümü

Halebi’nin Mültekâ’sına ve Nesefî’nin akaid eserine dayandığını, ikinci bölümü ise

başlangıçtan itibaren 1774 yılına kadar Osmanlı tarihini yazdığını ifade etmektedir.175

Yine Osmanlı hakkındaki çalışmalarında d’Ohsson’a atıf yapan M. Akif Aydın,

d’Ohsson’dan şu şekilde bahsetmektedir; “d’Ohsson eserinin önemli bir kısmını

Mültekâ’ya dayandırmıştır”.176 Yine Aydın, Osmanlı Devleti’yle ilgili eserinde

d’Ohsson’un Mültekâ’nın belirli bölümlerden faydalandığını söylemektedir.177

(özetlemesi?54-115)

Anlaşıldığı kadarıyla Türk akademisyenleri arasında d’Ohsson’un eserinin, özellikle

İslam hukukunu ilgilendiren kısmının sadece Mültekâ’nın bazı pasajlarına dayandığı

algısı bulunmaktadır. Bu algının muhtemel sebebi Joseph Schacht’ın “An Introduction

To The Islamic Law” adlı eserinde d’Ohsson’dan eksik bir şekilde bahsetmesidir.

Schacht, Osmanlı hakkında yazılmış eserleri sıralarken d’Ohsson’un eserini zikredip

171 Ureil Heyd, “Osmanlı’da Fetva Müessesesinin Bazı Tezahürleri (III Levha ile Birlikte)”, Çev. Fethi

Gedikli, içinde Osmanlı Hukukunda Fetva, (İstanbul: Klasik yy., 2018), 29.

172 Mehmet İpşirli, “Osmanlı Fetvaları Üzerine Değerlendirmeler ve Bazı Örnekler”, içinde Osmanlı

Hukukunda Fetva, 149-166.

173 Hayri Göksin Özkoray, “L’esclavage dans l’Empire ottoman (XVIe-XVIIe siècle): fondements

juridiques, réalités socio-économiques, représentations” (Doktora Tezi, Recherche Paris Sciences Et

Lettres Üniversitesi, 2017).

174 Kemal Beydilli, “d’Ohsson, Ignatius Mouradgea”, içinde Diyanet İslam Ansiklopedisi, (Ankara: TDV

Yayınları, 1994), 9: 496-497.

175 Beydilli, “d’Ohsson, Ignatius Mouradgea”, 497.

176 Mehmet Akif Aydın, Osmanlı Aile Hukuku, (İstanbul: Klasik yy., 2017), 35.

177 Mehmet Akif Aydın, Osmanlı Devleti’nde Hukuk ve Adalet, (İstanbul: Klasik yy., 2017). 54, 115.

şöyle demektedir: “D’Ohsson’un 5. ve 6. ciltleri şu anki legal sistemi ihtiva etmekte ve

bunu da Mültekâ’ya dayandırmaktadır.”178

İsam’ın veri tabanında “Ohsson” kelimesi 797 kayıtta bulunmaktadır. Bu kayıtların

geneli Osmanlı tarihiyle ilgili çalışmalardır. Bazı çalışmalarda Osmanlı’nın XVIII.

Yüzyılıyla ilgili olarak d’Ohsson’a atıf yapılmakta bazılarında ise “Kadı” gibi bazı

resmi dairelerde görev gören kişiler hakkında bilgi vermek için d’Ohsson’a atıf

yapılmaktadır.

Ayrıca bu kayıtların bazılarında d’Ohsson’un “Doğunun Tarihi Tablosu”179 adındaki

diğer eserine ve bazen de onun oğlu Constantin’in eserlerine180 atıf yapılmaktadır.

178 Joseph Schacht, An Introduction To The Islamic Law, (New York: Clarendon Press Oxford, 1982),

247.

179 Mouradgea d’Ohsson, Tableau historique de l'Orient, (Paris: Didot Jeune, 1804).

180 Constantin d’Ohsson, Des peuples du Caucase ou Voyage d'Abou-el-Cassim, (Paris: Firmin Didot

Père et Fils, 1828); “Histoire des Mongols, (La Haye Van Cleef, 1834-35), 2. Baskı, (Amsterdam:

Frederik Muller, 1852).

İKİNCİ BÖLÜM

D’OHSSON’UN “LE TABLEAU GÉNÉRAL DE L’EMPIRE

OTHOMAN” ADLI ESERİNİN İNCELENMESİ

2.1. D’Ohsson Eseri Telif Amacı

D’Ohsson kapsamlı ve geniş eserinin başında şunları demektedir:

“İsviçre kralına, efendimiz!

Büyük bir krala, büyük bir devletin tablosunu sunmaktayım. Boğazın kıyılarında ve

Majestenin himayesi altında bu işi üstlendim. Efendimiz (Sire), bu hürmete (hommage)

iyilikle lütfedin/kabul edin. Bu iyilik, geçmiş çalışmalarım için en önemli mükâfat olup,

kalan işlerim için en güzel/metheden teşviktir. Çok derin bir saygıyla, efendimiz

majesteleri, çok mütevazi ve çok sadık hizmetkar ve süjeniz (sujet), Şövalye Mouradja

d’Ohsson”181

Bu sözlerden sonra d’Ohsson giriş bölümünde Hristiyan ve İslam dünyaların iletişim

sıkıntılarına değinmektedir. D’Ohsson’a göre Hristiyan dünyası Osmanlı

İmparatorluğunun sadece coğrafi sınırlarını bilmekte ve bu nedenle iç politikasını,

toplumun kültüründen bîhaber kaldıklarını söylemektedir. Bu bilgi eksikliğinden dolayı

yanlış ve uydurulmuş bilgilerin halka sunulduğunu ve aktarıldığını söylemektedir.182 Bu

durumun farkına varan d’Ohsson’un, eserini kaleme alma sebeplerden birisi bu

olmuştur. Nitekim Osmanlı İmparatorluğu gibi bir devleti tanımak için bizzat bu

topraklarda yetişmiş olmanın şart olduğunu söylemektedir. Kendinden önce ve

zamanındaki pek çok kişinin karşılaştığı sıkıntıları o, bunları kolaylıkla atlattığını ve bu

nedenle Babıâli gibi yüksek mevkilere rahat bir şekilde ulaştığını ima etmektedir. Başka

bir deyişle pek çok yazar Osmanlı topraklarına girememiş iken d’Ohsson Devletin üst

kademelerindeki memurlarla yakın bir ilişkideydi.

181 D’Ohsson, Tableau, I, giriş sayfaları.

182 D’Ohsson, Tableau, I, a ij.

Nitekim Tornauw, İslam hukukunu kaynaklardan öğrenmenin ne kadar zahmetli ve

meşakkatli bir iş olduğunu açıklarken şunları demektedir:

“…şu ispat edilmiştir ki; Avrupa alimleri, Müslümanlardan kendi hukuklarını

öğrenmek istediklerinde, bu aynı kişiler tarafından yanlış bilgilere yönlendirilmişler ve

Müslümanlar da Avrupalılardan hukuk bilgilerini gizlemeyi ve üstü kapalı sözlerle sarf

etmeye özen göstermişlerdir”183.

Görüldüğü gibi sömürgeye uğrayan Müslümanlar, sömürgeci zalimlere karşı kendi

kimliklerini muhafaza etmek amacıyla düşman olarak gördükleri kişilere yanlış bilgi

vermek durumuna gelmişlerdi. Söz konusu bu yanlış bilgilendirmeler, Batılılar

tarafından İslam hukuku çalışmalara ve incelemelerine engel teşkil etmişti. Batılılar,

hele Fransızlar bu engelleri kısa bir zaman içerisinde aşmaya çalışmışlardı. Bunun bir

örneği Perron’un Muhtasar-i Halil adlı Maliki fıkıh kitabı, Fransız devleti tarafından

onaylanmış tercümesiydi.184

Batılıların İslam hukukunun kaynaklarına ulaşma problemine dönecek olursak

Tornauw, Worms’un sözlerini naklederek, Mouradgea d’Ohsson’un bu tür engellerle

karşılaşmadığını ima eder.185 Zira o dönemlerde, özellikle ilişkilerin gergin olduğu bir

zamanda, kaynaklara ulaşmaktan ziyade Devletin yapısal ve hukuksal hususlarda

önemli şahsiyetlerden yardım almak herkesin üstlenebileceği, yapabileceği ve

başarabileceği bir iş değildi. Bu nedenle d’Ohsson, çok yönlü başarılı bir siyasi adam

olmakla birlikte kaynaklara ulaşabilme imkanına sahip olmuştu.

Yine d’Ohsson burada çalışması için hangi kaynaklardan istifade ettiğini, söz konusu

kaynaklara nasıl ulaştığını, bunları nasıl değerlendirdiğini açıklamaktadır. Osmanlı

İmparatorluğu’nun tarihiyle ilgili bilgi vermek için d’Ohsson bizzat devletin resmi

kaynaklarına başvurduğunu ifade etmektedir.186 D’Ohsson’un bunu dile getirmesinin

sebebi, batılı tarihçilerin Osmanlı Devleti hakkında pek çok yanlış bilgi aktarmasından

ileri gelmektedir. Böylece d’Ohsson’un aktarmış olduğu bilgilerinin doğru ve meşru

olduğunu ortaya koymaya çalışmaktadır.

183 Tornauw, Le Droit Musulman, 2.

184 Perron, Précis de Jurisprudence Musulmane.

185 Tornauw, Le Droit Musulman, 3.

186 Monarşinin yıllıkları (Les annales de la monarchie). D’Ohsson, Tableau, I, vj.

Bu nedenle d’Ohsson, üstlendiği bu ağır işi başarmak için her gün gayret ettiğini

söylemekte ve bir yandan Devletin yapısının ve yönetiminin her alanını araştırırken

diğer yandan da bir fıkıhçı ve bir kelamcı187 olmak üzere iki alimin yardımlarıyla

İslam’ın doktrine ilişkin orijinal ve temel eserleri incelemiştir.

D’Ohsson’un dikkat çektiği başka bir husus devletin ve saray memurlarıyla ilişkisinin

iyi olduğudur. Kendisi bunu “onlar bana güvenirlerdi ve çok iyi muamelede

bulunurlardı, ta ki kendi sicillerinden alıntı verirlerdi.” şeklinde ifade etmektedir.188

İleri sayfalarda ise d’Ohsson yirmi iki senelik ürünü olan bu çalışmanın ilk meziyeti,

sunduğu bilgilerin hakikilik, doğruluk ve en titiz katiye olduğunu haklı olarak

belirtmektedir. Bu açıdan d’Ohsson’un eseri çok mükemmel bir donanıma sahip

olduğunu söylemek mümkündür. Bu yönüyle de d’Ohsson’un eseri bir Avrupa dilinde

kaynaklarla temellendirilmiş ilk eserler arasında yer almaktadır. Milliot’un görüşü de bu

yöndedir.189

Kaynak kitaplar ve devlet memurlardan başka Haremdeki cariyeler de d’Ohsson’un

başvurduğu kaynaklar arasında yer almaktadır. Nitekim Harem ile ilgili bilgi sunan

yazar, birkaç sene hizmet verdikten sonra bu kadınların hürriyetlerine kavuşup

Kur’un190 memurlarıyla evlendirilmektedirler. Bu cariyeler sayesinde, kendisinin de

sahip olduğu üzere, Harem ve Hanım Sultanlar hakkındaki önyargı ve yanlış bilgileri

tashih etmiş ve düzeltebilmiştir.191

Giriş bölümünün sonunda d’Ohsson Sultanı ve Devleti’n yapısını ele alacağını ifade

etmektedir. Kendisinin de ifade ettiği üzere bu kapsamlı kitabı iki bölümden

oluşmaktadır: Biri Muhammedî teşri (Législation Mahométane), diğeri ise Osmanlı

imparatorluğunun tarihidir.192

187 Fıkıhçı için yukarıda tahlilini yaptık, kelamcı ise belli olmamaktadır.

188 D’Ohsson, Tableau, I, viij.

189 Milliot görüşünü şu sözlerle ifade etmektedir: “La première étude importante de droit musulman en

langue européenne”, Milliot, Introduction, 24.

190 Cour; Sarayın avlusu, Sarayın iç bölgesi.

191 D’Ohsson, Tableau, x.

192 D’Ohsson, Tableau, xj.

2.2. D’Ohsson’un Başvurduğu Temel Kaynaklar

D’Ohsson’un eserinin giriş bölümüne geçmeden önce, eserine hangi kitapların

kaynaklık ettiğini ve hangilerinden esinlendiğini öğrenmemizde fayda bulunmaktadır.

D’Ohsson 20 yıllık bir emeğin mahsulü olan kapsamlı eserini, Osmanlının XVIII.

yüzyılında itibar edilen, medreselerde okutulan ve en çok müracaat edilen eserlere

başvurarak kaleme almıştır. Burada kısaca d’Ohsson’un, başvurduğunu ifade ettiği

kaynakları ele alacak ve ismini vermediği kitapları da tespit etmeye çalışacağız.

D’Ohsson, Osmanlı toplumunun inancını ve hukukunu özetleyen iki esere

başvurmuştur. Bunların birincisi Teftâzânî’nin kelama ilişkin Şerhü’l-Akaid adlı eseri,

ikincisi ise fıkha dair İbrahim Halebi’nin Mültekâ’l-Ebhur adlı eseridir.

D’Ohsson önsözünde her ne kadar sadece Mültekâ’yı tercüme etmekle yetindiğini193

söylese de ileride detaylı olarak ele alacağımız üzere o sadece Mültekâ’l-Ebhur’un ana

metninden istifade etmekle yetinmemiş bunun yanı sıra Mültekâ’nın bir Türkçe

şerhinden de yararlanmıştır. Nitekim Ömer Lütfi Barkan “Osmanlı İmparatorluğu

Teşkilât ve Müesseselerinin Şer’iliği Meselesi” adlı çalışmasında d’Ohsson’un,

Mültekâ’nın bir Türkçe şerhinden faydalandığını ifade etmektedir.194 Ancak Barkan, bu

Türkçe şerhin ismini vermemektedir. Findley ise bu Türkçe şerhin Mevkufâtî’nin şerhi

olabileceği ihtimalini gündeme getirmektedir.195 Tespitlerimize göre d’Ohsson

Mevkufâtî’yı tercüme ederken bazı eklemelerde de bulunmuş, bazı yerleri değiştirmiş

ve değerlendirmelerde de bulunmuştur ki bu yönüyle eseri özgün bir telif hüviyetine

kavuşmuştur.

D’Ohsson, eserindeki tarihi bilgiler için başvurduğu kaynağın “Monarşinin Yıllıkları”

adlı eser olduğunu ifade etmektedir.196 Bununla kast ettiği Osmanlı devletinin

193 Mültekâ için şöyle buyurmuştur; “Nous en donnons la traduction complète”. D’Ohsson, Tableau, II,

194 Ömer Lûtfi Barkan, “Osmanlı İmparatorluğu Teşkilât ve Müesseselerinin Şer’iliği Meselesi”,

Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuâsı, 11/3-4 (1945), 210. (Gördüğüm ilk yer Beydilli, “İgnatius”,

259, 62. dipnot).

195 Findley, “A Quitoxic” adlı makalesinde d’Ohsson ve onun alim arkadaşları (his ulema friends)

Mevkufâtî’nin bir nüshasını kullanmış olabilir ihtimalini söyleyip bunun da d’Ohsson’un Arapça

metin kullanmadığını veya kullanamadığını ihtimali doğurduğunu ifade etmektedir. Ancak

d’Ohsson’un yeterince Latin harfleriyle Arapça kelime zikretmesi, Findley’e göre bu ihtimali

çürütmektedir. Bkz. Findley, “A Quixotic”, 60, 141. dipnot. Findley, d’Ohsson’a dair diğer

makalesinde ise Mültekâ’nın Arapça bir nüshasını kullanmış ihtimalini zikretmektedir. Findley,

“Liminality”, 32.

196 “Les Annales de la Monarchie”. D’Ohsson, Tableau, I, xxvij.

arşivleridir. Buna göre d’Ohsson belli başlı bir eser takip etmemiştir. Bununla birlikte

yer yer Kâtip Çelebi’nin197 bazen de Osmanlılarda itibar edilen meşhur tarihçilerin198

isimlerini zikrederek alıntı yapmaktadır.

Daha önce de ifade ettiğimiz üzere d’Ohsson’un önsözünde eserini ikiye ayırmak

istediğini belirtmiştir. Birinci kısım hukuk ve genel olarak Osmanlı Devleti’nin

Mevzuatı üzereyken ikincisi ise Osmanlı Tarihi hakkındadır. Önsözünde “Osmanlı

İmparatorluğunun Tarihi”199 başlığı altında bu bölümde ele alınacak konuları

zikretmiştir. Buna göre Osmanlı Hanedanının doğuşundan XVIII. yüzyıla kadar

Osmanlı tarihinin ve daha genel anlamda Muhammedî Hanedanların (İslam Devletlerin)

tümünü aktaracağını söylemiştir. Nitekim yazar, kronolojik bir şekilde, İslamiyet’in her

yüzyılına kısaca değinip “İslam’ın kurucusu” olarak tanımladığı Hz. Peygamber’in

hayatı, ondan sonraki halifeler dönemi ve bundan sonra oluşan Emevî, İspanya

Emevîleri, Abbasî ve Arap olmayan Farslı, Mısır, hatta Cengizhan Hanedanları da dahil

olmak üzere, bütün bu devletleri ele alan genel bir tablo sunmayı amaçlamıştır. Böyle

bir işi üstlenmesinin nedeni ise Osmanlıların Avrupalılarla ve Avrupalıların da

Osmanlılarla ilişki kurmaktan uzak kalmalarına ve birbirlerine besledikleri önyargılara

ve böylece yanlış bilgilere sahip olmalarına bağlamaktadır. D’Ohsson bu sayede iki

toplum arasında bir köprü kurmayı amaçlamış gözükmektedir. Zira tezimizin birinci

bölümünde de dediğimiz gibi kendi dönemine kadar Osmanlı Devleti, batılı yazarların

çeşitli manipülasyonlarına maruz kalmış olup haksız yere despotizm gibi hususlarla

suçlanmıştır. D’Ohsson’a göre batılı yazarlar, İslam dünyasına yabancı oldukları için

bazı hususları siyak sibakından koparıp yanlış anlam yükleyerek hatalı bir şekilde bilgi

aktarmışlardır.200 İşte bu, d’Ohsson’un eserini kaleme alma sebeplerden biri olmuş ve o,

eseriyle bu tür yanlışlıkları düzeltmeyi hedeflemiştir.

Ne var ki müellif, eserini tamamlamadan vefat etmiştir. D’Ohsson’un bitiremediği

eserinin geriye kalanı oğlu Constantin tarafından bastırılmıştır. Oğlu Constantin beşinci

cildin başında şunları dile getirmektedir:

197 Örnek olarak bkz. D’Ohsson, Tableau, III, 212.

198 Ahmet Efendi, Takiyyüddin Farisi gibi isimler d’Ohsson’un Tarihçi olarak saydığı isimler arasında

yer almaktadır. Bkz. D’Ohsson, Tableau, III, 139.

199 “L’Histoire de l’Empire Ottoman”. D’Ohsson, Tableau, I, xxvj.

200 D’Ohsson, Tableau, I, iij-iv.

“Yazarın biriktirdiği ve elimizde olan verilerden hareketle “Osmanlı İmparatorluğunun

Genel Tablosu”nun devamını vermekteyiz. Nitekim yazarın vefat ettiği 1807 yılında bu

veriler kendisi tarafından hazır hale getirilmiştir ancak o bunu yayımlayamadı.”

Sekiz ciltlik baskının [Octavia baskısı] ilk dört cildi Muhammedî dinine ve Osmanlı

İmparatorluğu uygulamalarına ayrılmıştır. Eserin devamı [geriye kalan dört cilt] ise

ikiye ayrılmıştır. Birinci kısım Siyasî, Askerî, Sivil, Hukukî ve Cezaî kodları ihtiva eder

ki bunlar İslam hukukunu (Législation Mahométane) tamamlamaktadır. İkincisi ise

“Osmanlı İmparatorluğunun Durumu” başlığı altında imparatorluğunun teşkilatının

yapısını sunup dokuz kitaba ayrılmaktadır: Sultan ve sarayı, vezir-i azam ve teşkilatı,

yıllık işler, finans, deniz kuvvetleri ve diğer devletlerin Osmanlı Hanedanıyla olan

ilişkilerinden bahsetmektedir.

Bu konuların sıralamasının eserin önsözündeki ilk planına tam uygun olmamasının

muhtemel sebebi yazarın bizzat kendisinin getirdiği değişikliklerden kaynaklanıp biz de

müellifin muradına uygun olsun diye sıralamanın bu şekilde kalmasını istedik.

“Osmanlı İmparatorluğunun” tarihi bölümüne gelince bu hacimli eserin ikinci kısmını

oluşturması gerektiyse de maalesef, büyük bir ihtimalle, yazar bu tarihin temel

kaynaklarını ve bilgilerini Osmanlı arşivlerinin kapsamlı koleksiyonundan çıkartmışsa

da bitirememiştir.

Her ne kadar Octavia baskısının ilk dört cildinde resimler bulunmaktaysa da bunu,

resim sayısı çok az olacak diye kalan ciltlere de koyma lüzumu görmedik.”201

Görüldüğü üzere d’Ohsson, önsözünde planladığı tasnifine ömrü yetmediği için tam

olarak uyamamıştır. Bu nedenle önsözde belirttiği halde eserde “Osmanlı

İmparatorluğunun Tarihi” adında bir başlık bulunmadığı gibi Osmanlı Devlet’ini

kronolojik bir şekilde ele alan bir bölüm de mevcut olmamaktır. Ancak yukarıda da

ifade ettiğimiz gibi eserin bazı bölümlerindeki yaptığı değerlendirmelerde

(Observations) d’Ohsson ara sıra tarihi bilgilere yer vermektedir.202

Şimdi d’Ohsson’un kullandığı temel kaynaklara geçebiliriz.

2.2.1. Teftâzânî’nin Şerhu’l-Akaidi

Teftâzânî’nin Şerhu’l-Akâid isimli eseri Ömer en-Nesefî’nin ʿAkâidü’n-Nesefî olarak

bilinen kelam kitabına yazmış olduğu şerhtir. Nesefî’nin eseri, Mâtürîdîliğin inanç

201 D’Ohsson, Tableau, V, 1-3.

202 Bibliyografya uzmanı Joseph-Marie Quérard, meşhur “La France Littéraire” adlı eserinde,

d’Ohsson’dan bahsettiği maddesinde söz konusu bu yayımlanmamış tarihi bölüm, el yazma olarak

bulunduğunu ifade etmektedir. Bkz. Joseph-Marie Quérard, La France Littéraire, VI, (Paris: Firmin

Didot Frères, 1834), 342-343.

esaslarını özet ve öğretici bir tarzda sunmakta olup Mâtürîdî kesimlerce meşhur

olmuştur. Eser Macdonald tarafından İngilizce, Zeigler tarafından Almanca ve son

olarak Mouradgea d’Ohsson tarafından Fransızcaya çevrilmiştir.203

D’Ohsson, tıpkı Mültekâ’da olduğu gibi, Kelama dair bölümünde sadece Nesefî’nin

metni ile yetinmemiş, Teftâzânî’nin yazmış olduğu şerhten de önemli ölçüde istifade

etmiştir. D’Ohsson Nesefî’nin metnini büyük ölçüde vermekte, Teftâzânî’nin şerhine ise

kısmen yer vermektedir. Bazen kendi değerlendirmelerine de yer vermektedir. Bu

değerlendirmeler genellikle tarihi ve siyasi birtakım olaylar ile ilgili olmaktadır. Örnek

olarak d’Ohsson, “Hilafet 30 senedir” hükmünü ve buna dair detayları verdikten sonra

Halifeleri ve onlardan sonra gelen Sultanları genel olarak ele almakta ve bunlarla ilgili

birtakım bilgilere yer vermektedir.204 Bu değerlendirmelerle amaçlanan şey, konuların

daha kolay anlaşılmasını sağlamaktadır.

2.2.2. İbrahim Halebi’nin Mültekâ’sı

Osmanlı Devleti’nde XVI. yüzyılda yaşamış meşhur fakih205 İbrahim Halebi’nin

şöhreti, Mültekâ’l-Ebhur adlı eserinden kaynaklanmaktadır. D’Ohsson’un da

kaydettiğine göre206 bu eser, yaklaşık iki yüzyıl boyunca Osmanlı İmparatorluğu’nun

sınırlarında, şer’î mahkemelerde çözüm ve kaza için temel referans olmuştur. Ayrıca

müftülerin de başucu kaynağı olmuştur.

Halebi, eserinin önsözünde Osmanlı Devleti’nin hukuk sistemini etkileyen ve ona

kaynaklık eden eserlerden ve dolayısıyla Hanefî mezhebinin zengin literatüründen

faydalanarak Mültekâ’yı yazdığını belirtmektedir. Mültekâ’nın kaynakları Kudûrî’nin

Muhtasar’ı, el-Muhtâr, el-Viḳāye, Kenzü’d-deḳāʾiḳ’, Mecmau’l-Bahreyn ve el-

Hidâye’dir.207

Halebi’nin eseriyle amaçladığı şey, Osmanlı’nın geniş coğrafyasında esas kabul

edilecek bir hukuk mecmuası oluşturmaktı. Bu eser sayesinde Osmanlı hukukçuları,

hukuki meselelerin nihai hükümlerini barından bir kaynağa ulaşmış ve bu eserle

203 Yusuf Şevki Yavuz, “Akâidü’n-Nesefî”, içinde Diyanet İslam Ansiklopedisi, (Ankara: TDV Yayınları,

1989), 2: 218.

204 D’Ohsson, Tableau, I, 213-258.

205 Hayatı hakkında bilgi için Bkz. Şükrü Selim Has, “HALEBÎ, İbrâhim b. Muhammed”, içinde Diyanet

İslam Ansiklopedisi, (Ankara: TDV Yayınları, 1997), 15: 231-232.

206 D’Ohsson, Tableau, I, 53.

207 Has, “HALEBÎ, İbrâhim b. Muhammed”, 232.

Osmanlı hukukçuları için ortak bir hukukî zemin de oluşmuş olmaktadır. D’Ohsson’un,

Mültekâ’yı “Evrensel Kod” şeklinde nitelendirmesinin nedeni de muhtemelen budur.

1517 yılında tamamlanan Mülteka’yı, d’Ohsson’un yaklaşık üç asır sonra kendi

çalışması için esas alması, hâlâ Osmanlıların nezdinde merkezi bir konumda olduğunu

göstermektedir. Nitekim eser, Mecelle’nin hazırlanmasında en çok müracaat edilen

eserlerden biri olmuş ve yine Mecelle öncesinde yazılan “metn-i metîn”in ana kaynağı

olmuştur.208

Çok rağbet görmesi sebebiyle Mültekâ üzerine elliden fazla şerh ve haşiye türü çalışma

yapılmıştır.209 Ayrıca Osmanlıcaya da çevrilmiştir. Mültekâ’nın birçok Osmanlı

Türkçesi tercümesi mevcut olmakla birlikte en meşhur olanı, müellifin ismini taşıyan

Mevkufâtî tercümesidir.210

Her ne kadar Mevkufâtî Mültekâ’nın bir tercümesi olarak isimlendirilse de eser esasında

geniş bir şerh mahiyetindedir. Nitekim Mevkufâtî, eserinin önsözünde el-Hidâye, Ekmel

(inaye), İbn Hümâm (fethu’l-kadir), Gâyetu’l-Beyân, Nihâye, Mi’râcu’d-Diraye, Kifâye,

Zeylai ve benzeri birçok kitaptan istifade ettiğini söylemektedir. Böylece Mevkufâtî

geniş Hanefi literatüründen yararlanarak Mültekâ’yı şerh etmiş ve eserin içeriğini

zenginleştirmiştir. Tespitlerimize göre d’Ohsson çalışmasında Mültekâ’dan daha ziyade

Mevkufâtî’den istifade etmiştir. Aşağıda bunu ayrıca ele almak istiyoruz.

2.2.3. Mültekâ’nın Türkçe Şerhi: Mevkufâtî

İslam hukukunun konularını ele alırken d’Ohsson, Mültekâ’da yer almayan bazı

açıklamalarda bulunmuştur. Dolayısıyla onun Mültekâ’nın bir şerhinden faydalandığı

anlaşılmaktadır. Kanaatimizce bu şerh yukarıda söz edilen Mevkufâtî’dir.211 Bunun

birtakım ipuçları da bulunmaktadır. Birincisi Onnik’in ifade ettiğine göre d’Ohsson, pek

çok dili bilmekle birlikte Arapçayı bildiğine dair bir bilgi yoktur.212 Dolayısıyla

Mecma’l-Enhur gibi Mültekâ’nın Arapça şerhlerinden faydalanmadığını söylemek

208 Şükrü Selim Has, “Mülteka’l-Ebhur”, içinde Diyanet İslam Ansiklopedisi, (Ankara: TDV Yayınları,

2006), 31: 549.

209 Has, “HALEBÎ, İbrâhim b. Muhammed”, 232.

210 Mehmet Efendi “Midillilî” Mevkufâtî, lakabının işaret ettiği gibi Midilli adasından gelmektedir. İlim

adamı olmanın yanında Mevkufâtî hem bir yazar tarafı olup hem de bir siyasî yanı da bulunmaktadır.

Bkz. Bursalı Mehmet Tahir Efendi, Osmanlı Müellifleri 1299-1915, II, (İstanbul: Yaylacık Matbaası,

1972), 228.

211 Mevkufâtî için hem onun Osmanlı el yazmasından hem de Davutoğlu’nun sadeleştirdiği baskısından

faydalandık.

212 Bkz. Onnik, “Un Arménien”, 620. 138. dipnotta söz konusu diller zikredilmektedir.

mümkündür. Ayrıca d’Ohsson Mültekâ’yı ilk Türkçeye çeviren kişi Mehmed Mevkufâtî

(Mohammed Mewcoufaty) olduğunu belirtip213 ondan faydalandığını ima etmektedir.

Son olarak d’Ohsson’un Mültekâ’da bulunmayan ve vermiş olduğu bazı açıklamaların

Mevkufâtî’de aynen yer alması bunu ispatlar mahiyettedir. Bunu birkaç örnekle

detaylandırmak istiyoruz.

Fıkhın Hükümleri Tasnifiyle ilgili örnek:

Mevkufâtî, abdest bölümünde farz ve amel-i farz gibi İslam hukukunun kavramlarını

Hanefilerin ıstılahına göre açıklamaktadır.214 D’Ohsson ise hemen hemen aynı bilgileri

aynı şekilde aktarmaktadır. Ancak şu farkla ki Mevkufâtî bunları şerhin ilk bölümlerinin

abdest bölümünde açıklarken d’Ohsson daha anlaşılır hale getirme amacıyla bunları

giriş bölümünde ele alıp “Législation Mahométane (İslam hukukunun)” bölümün

altında işleyerek İslam hukukuna giriş mahiyetinde vermektedir.

Adet günleriyle ilgili örnek:

D’Ohsson Dinî Kodda abdest konusunu ele alırken kadınların hayzı ile ilgili özel

hallerine değinmektedir. Kadınların bu durumda kılmadıkları namazları kaza etmekle

mükellef olmadıklarını, ancak orucu kaza ile yükümlü olduklarını söyledikten sonra bu

ayırımın şu kıssaya dayandığını söylemektedir;

“İnsanların anası olan Havva bu adet günleriyle ilgili Âdem’e gelip bu durumdayken

namaz kılınması gerekiyor mu sorusunu sorar. Adem de Tanrıya münacat ettiğinde

Cebrâil gelerek namazdan muaf olduğunu haber verir. Ramazan ayı gelince ise tekrar

âdet görüp bu konuda Havva yine Adem’e ne yapması gerektiğini sorup Âdem namaza

kıyas ederek muaf olduğunu söyler. Tanrı ise Adem’e kızarak Havva’nın orucu kaza

etmesini emretmiştir.”

Bu kıssa Mültekâ’nın ana metninde bulunmayıp Mevkufâtî’de yer almaktadır.

D’Ohsson bu açıklamayı Mevkufâtî’den almış215 ve kendi eserine eklemiştir.

Namazlarla ilgili örnek:

D’Ohsson namaz bölümünde namazların vakitlerini incelerken, beş vakit namazın

bizzat peygamberler tarafından ihdas edildiğini/ilk olarak kılındığını aktarmaktadır. Bu

213 D’Ohsson, Tableau, I, 55.

214 Mehmet Mevkufâtî, Mevkufât Mültekâ Tercümesi, I, sad. Ahmed Davudoğlu, (İstanbul: Sağlam

Yayınevi, 2019), 20-21, 57. Toronto Üniversite Arşivi, Şerh ul-Mevkûfâtî, I, 20.10.1971, 45-46.

215 Mevkufâtî, Mevkufât, I, 84-85. TÜA, Şerh ul-Mevkûfâtî, 45.

açıdan sabah namazını ilk kılanın Hz. Âdem, öğlen namazını Hz. İbrahim, ikindi

namazını Hz. Yunus, akşam namazını Hz. İsa ve yatsı namazını ise Hz. Musa kılmıştır.

D’Ohsson’un vermiş olduğu bu açıklamalar da Mevkufâtî’de aynen yer almaktadır.216

Oruç ile ilgili örnek:

Buradaki örnek Ramazan orucuna ilişkin olarak Hanefiler ile İmam Malik arasındaki

ihtilafa dairdir. Buna göre tek bir niyet Ramazan ayının tamamı için yeterli olup

olmadığı meselesini ele alınırken d’Ohsson İmam Malik’in görüşünü “Malik niyeti

sadece Ramazan ayının birinci gününde şart koşmaktadır. Böylece tek bir niyet bütün ay için

yeterli olup mükellef her gün niyeti tekrarlamakla yükümlü değildir” şeklinde zikretmekte217

olup bunu Mevkufâtî’den almıştır.218

Zikrettiğimiz örneklerde görüldüğü gibi d’Ohsson, fıkhî konularda ana metninden

ziyade hükümlerin gerekçeleri, izahları ve diğer mezheplerin görüşleri için

Mevkufâtî’den istifade etmiştir.

2.3. D’Ohsson’un Osmanlı Hukukunu Sunumu ve Eserinin Tasnifi

Bu bölümde d’Ohsson’un Osmanlı hukukunu nasıl tasavvur ettiğini incelemek

istiyoruz. Müellif Introduction (giriş) bölümünün girişinde, Osmanlı Devleti’n

hukukunu kısa bir tarihçesini aktarmaktadır. Ona göre “Muhammedîlerin Dinî Hukuku

(La Législation Religieuse des Mahométans)” hicrî ikinci yüzyıla aittir ve İslam

hukukunu temellendiren ilk kişi, Ebu Hanife’dir. İslamiyet’te çeşitli ihtilaflardan dolayı

itikat, fıkıh, sivil ve siyaset gibi konuları ilk yazan hukukçu Ebu Hanife’dir. Ardından

pek çok hukukçu Ebu Hanife gibi yazmaya başlamıştır; her biri kendi düşüncesini,

fikirlerini, görüşlerini ortaya koyarak Kur’an ve Hz. Peygamberin sünnetini şerh

etmeye, açıklamaya kalkmıştır. İşte bu nedenlerden dolayı İslamiyet’in içerisinde

sayısız mezhep ve fırka doğduğunu söylemektedir.219

D’Ohsson eserinde muhatap Avrupa halkı olduğu için, eserinde Hristiyanlığa ve Avrupa

hukukuna has olan terimler ve kavramlar kullanmıştır. Bunları göz önünde

bulundurmamız, müellifin zihnindeki İslam hukuk tasavvurunu daha doğru bir şekilde

anlamamızı sağlayacaktır.

216 D’Ohsson Tableau, I, 100-103. Mevkufâtî, Mevkufât, I, 105-109. TÜA, Şerh ul-Mevkûfâtî, 54-55.

217 D’Ohsson Tableau, III, 3.

218 Mevkufâtî, Mevkufât, I, 366. TÜA, Şerh ul-Mevkûfâtî, 160.

219 D’Ohsson, Tableau, I, 1.

Şimdi d’Ohsson’un eserinde izlediği tasnifi ve kullandığı kavramların tahliline geçelim.

2.3.1. İslam Hukuku (Législation Mahométane)

D’Ohsson Osmanlı ve dolayısıyla İslam Hukukunu “Législation Mahométane” başlığı

altında ele almaktadır. Bu bölümün içeriğine geçmeden önce birtakım hususlara dikkat

çekmek faydalı olacaktır. D’Ohsson bir Avrupa dilinde İslam Hukukunu genel itibariyle

ele alan ilk yazar olduğu için kullandığı birçok terimin net olmadığı ve yerleşmediği

görülmektedir. Bu açıdan bazı kavramların birtakım muğlaklıklar barındırdığını ifade

edebiliriz. Nitekim d’Ohsson bazen aynı hususu ifade etmek için farklı kavramlar

kullanırken bazen de ayrı hususları ifade etmek için aynı kavramı kullanmaktadır.

2.3.1.1. Législation Kavramı

Kemal Gözler’e göre d’Ohsson “Législation” kavramıyla “Şeriat”ı yani Allah’a mahsus

ve sırf dinî boyutu olan tüm hükümleri, “Jurisprudence” ile de “Fıkh”ı kastetmiştir.220

Bu görüşün doğruluğunu tespit etmek için législation kavramını detaylı olarak ele

alacağız.

“Législation” kelimesi Latince “Legislatio”, “Lex” veya “Legis” kökünden türetilen

“kanun” veya “yazılmış hukuk” anlamına gelen bir kavramdır. Anayasadan

(Constitution) farklı olan législation, bir ülkede uygulanan kuralların ve kanunların

mecmuası yani mevzuatını ifade etmektedir. Nitekim d’Ohsson’un eserini yazdığı

dönemlerde bazı batı yazarları diğer ülkelerin yönetim şeklini ve hukukunu ifade etmek

üzere législation başlığını kullanmışlardır. Söz gelimi221 Emile Jay’in “Législation

Russe” veya Casimir Frégier’in “De La Législation Algérienne” eserleri devletlerin

hukuklarını de ele alan eserlerdir. (Tabi sadece hukuka has eserler değildir).

220 Gözler d’Ohsson’un kullandığı “Législation Mahométane” kavramı hakkında şunları demektedir;

“…Fransa’da “droit musulman” veya “droit islamique” terimi 1800’lerin ilk yarısında kullanılmaya

başlanmış olmalıdır. Fransa’da 1700’lerin sonlarında “droit musulman” veya “droit islamique”

teriminin kullanıldığını gösterir örnek bulamadık. Eğer bu terimler 1800'lerden önce Fransızcada

kullanılıyor olsaydı, birinci cildi 1787 yılında yayınlanan Ignace Mouradja d’Ohsson’un meşhur

“Tableau Général de l'Empire Othoman” isimli meşhur eserinde, bu terimlerin geçiyor olmaları

beklenirdi. Oysa d’Ohsson’un kitabında bu terimler değil, İslâm hukukunu ifade etmek için

“législation Mahométane” ve “jurisprudence Mahométane” terimleri kullanılmaktadır. Birinci

terim için kitabın alt başlığına ve birinci cildinin XI’inci sayfasına ikinci terim için birinci cildin

54’üncü sayfasına bakılabilir. D’Ohsson’un birinci terimi “şeriat” ve ikinci terimi de “fıkh”

karşılığında kullandığı söylenebilir. Bkz. Gözler, “‘İslâm Hukuku’ Terimi Kaç Yaşında?”.

221 Örnek olarak Duperron’un eseri “Législation” başlığı taşımaktadır. Günümüz dilinde bunun karşılığı

Hukuk olduğunu söyleyebiliriz.

Buna göre d’Ohsson’un législation kavramını tercih etmesi, Osmanlı Devleti’nde cari

olan kanunlardan bahsetmesi sebebiyledir. D’Ohsson’un Osmanlı hukukunu ele aldığı

yerde “législation mahométane” başlığını atması da İslam hukukunu, Osmanlı hukuku

vasıtasıyla ele almış olmasından ileri gelmektedir. Başka bir ifadeyle d’Ohsson,

Osmanlı hukukunu ele alarak İslam hukukunu incelemiş olmaktadır. Buna göre burada

législation sözcüğünü tercih etmiş olması İslam hukukunun daha dar ve özel bir alanını

ifade etmek içindir. Ayrıca d’Ohsson’dan etkilenen bazı yazarlar da İslam hukukundan

bahsederken “Législation Mahométane/Musulmane” terimini kullanmışlardır.

D’Ohsson’un “Législation Mahométane” başlığı altında ele aldığı konulara

baktığımızda onun législation terimiyle İslam hukukunu (fıkıh) kastettiğini görmek

mümkündür. Buna göre législation ifadesi Gözler’in belirttiği şekilde şeriat değil fıkıh

karşılığında kullanılmıştır.222

Aşağıda görüleceği üzere d’Ohsson’un eserinde Dinî kod ifadesi, inanç, ibadet ve ahlak

ile alakalı hükümleri ihtiva etmektedir.223 Şeriat’ın kendisini ve şer’i hukuku ifade

etmek için ise d’Ohsson bunlara Législation Mahométane değil de Législation

Religieuse (dinî teşri) kavramını kullanmaktadır. Görüldüğü üzere d’Ohsson Législation

Mahométane’ı daha geniş bir anlamda kullanmaktadır.

2.3.1.2. Jurisprudence Kavramı

Jurisprudence terimi “jus”224 ve “prudentia”225 kelimelerinin birleşimi olup hukukun ve

kuralların bilimini ifade eden bir terimdir. Eski dönemlerde “Hukuk Bilimi” anlamına

gelirken daha sonra hukuk alanında belirli bir mesele hakkında hukukçuların verdiği

kararların ve hükümlerin toplamı anlamında kullanılmıştır.226 Son dönem Fransız

222 Nitekim “Législation” ile benzer bir kelime olan “Législateur”; kural, kanun koyucu anlamına gelir ki

İslam geleneğindeki karşılığı Şarîdir. Bu nedenle bazı çağdaş İslam ülkeleri “Législation” karşılığında

“Teşriî” kelimesini kullanmaktadırlar.

223 D’Ohsson inanç ilkelerine girmeden önce akait bölümü mültekadan ari olduğunu hatırlatmaktadır.

224 “Jus” veya “Juris” kavramları insanlar arasındaki ilişkilerini düzenleyen hüküm ve kurallar

mecmuasıdır.

225 Prudentia kelimesi bir konu hakkında dikkat etmek, ihtiyatlı davranmak gibi anlamlara gelmektedir.

Terim olarak ise Latinceden gelen Prudentia, Christian Atias’a göre, derin düşünceden ziyade karar

verme ve iradeden ziyade tercih etme yeteneğini ifade eden kavramdır. Bkz. Christian Atias,

Épistémologie Juridique, (Paris: PUF, 1985) 37.

226 Lexique des termes juridiques 2017-2018 (Édition Numérique), (Toulouse: Dalloz, 2017), s.v.

“jurisprudence”.

hukukçularından Atias’a göre Jurisprudence kavramı hukukçunun doğru/sahih hukukun

aranması konusunda özen göstermesini ve kabiliyetli olmasını ifade eder.227

D’Ohsson, eserinin bazı yerlerinde Jurisprudence terimini kullanmaktadır.228 Bu terime

yer verdiği pasajlardan birisi Osmanlı eğitiminden bahsederken İlm-i fıkıh terimini

jurisprudence kelimesiyle tercüme etmiştir.

Yine Ebu Hanife’nin kelama ilişkin eseri fıkhü’l-ekber’in d’Ohsson “haute théologie”

veya “haute jurisprudence” şeklinde tercüme edilebileceğini ifade etmektedir. Başka bir

yerde ise d’Ohsson Osmanlıdaki halk kütüphanelerin (bibliothèque publique) işlevlerini

açıklarken burada yer alan fıkıh kitaplarını jurisprudence olarak tercüme etmektedir.229

İleri sayfalarda d’Ohsson matbaaya dair tartışmalara yer verirken Yeni Şehirli Abdullah

Efendi’nin fetvasını230 naklederek bu fetvaya binaen İbrahim Müteferrika ve Mehmet

Said Efendi’ye matbaalarını231 kurmalarına izin verildiğini belirtmektedir. Ancak

basılmasına cevaz verilen eserler felsefe, tıp, astronomi ve coğrafya gibi konulara ilişkin

olurken kanonik yani dini sıfatı taşıyan eserlere izin verilmemiştir. Bu eserler arasında

Kur’an, hadis, bunları açıklayan tefsirler ve jurisprudence yani fıkıh kitaplarıdır. Bu

örneklerden hareketle d’Ohsson’un fıkıh kavramını jurisprudence terimiyle Fransızcaya

tercüme ettiğini söyleyebiliriz.

Ancak diğer pasajlarda d’Ohsson, jurisprudence lafzına daha dar bir anlam

yüklemektedir. İbn Kemal Paşa’nın Tabakatü’l-fukaha’sının yedinci sınıfından

bahsederken d’Ohsson burada yer alan alimlerin hem culte (ibadete) hem de

227 Atias, Épistémologie, 37.

228 D’Ohsson Tableau, I, 20, 21, 58, 429; II, 4, 468, 471, 490, 500; III, 347, 362; VI, 143, 191. Ayrıca

buna ilişkin Kemal Gözler d’Ohsson’un “Jurisprudence Mahométane” kavramı kullandığını belirtirse

de taramamızın sonucunda d’Ohsson’un böyle bir kavram kullandığını görmedik.

229 D’Ohsson Tableau, II, 490

230 Yenişehirli Abdullah Efendi, Behcetü'l-Fetâvâ, ed. Süleyman Kaya vd., (İstanbul: Klasik yy., 2012),

fetva No: 2922, 567-568. İlgili Fetva: Basma sanatında maharet iddia eden Zeyd “lügat ve mantık ve

hükmet ve hey’et ve bunların emsali ulûm-i âliyede telif olunan kitabların hurûf ve kelimâtlarının

suretlerini birer kalıba nakşedip evrak üzerine basma ile ol kitabların misillerini tahsil ederim” dese

Zeyd’in bu vechile amel-i kitâbete mübâşeretine şer’an ruhsat var mıdır? El-Cevab: Basma sanatında

mahareti olan ve kimesneler bir musahhah kitabın hurûf ve kelimâtını bir kalıba sahihan nakşedip

evraka basmakla zaman-i kalîlde bilâ-meşekkat nüsah-ı kesîre hasıla olup kesret-i kütübe ve rahîs

baha ile temellüke bâis olur, bu vechile faideyi müştemil olmakla ol kimesneye müsaade olunup birkaç

alim kimesneler sureti nakş olacak kitabı tashih için tayin olunup onlar tashih ettiklerinden sonra

sureti kalıba nakş olunursa bir amel-i müstahsen olur.

231 Müteferrika matbaası olarak bilinen matbaa 1727’de ilk Türk matbaasıdır. Bkz. Kemal Beydilli,

“Müteferrika Matbaası”, içinde Diyanet İslam Ansiklopedisi, (Ankara: TDV Yayınları, 2016) Ek-II:

347-348.

jurisprudence (hukuka) ilişkin eserler kaleme aldıklarını söylemektedir. Bu ifadeleriyle

d’Ohsson ibadet ve muamelat konuları arasında bir ayrım yapmaktadır. Yine

mezheplere uyma konusunu ele alırken d’Ohsson’un belirtiğine göre Hanefi mezhebinin

dışına çıkmanın iznin verildiği tek husus dinin privé (özel) hükümlerine ilişkin, başka

bir ifade ile kişisel ibadetle münhasır olan hükümlerdir. Cemaatle ibadet ve muamelat

konularına gelince kesinlikle Hanefi mezhebinin dışına çıkılamayacağını dile

getirmektedir.232 Bu hususu sonraki sayfalarda233 tekrar ifade etmektedir. Buna göre

d’Ohsson fıkhî konular arasında ayırım yaparak muamelata dair konuları ifade etmek

için jurisprudence kavramını seçmiş ve bunu daha dar bir manada kullanmıştır.

Sonuç olarak d’Ohsson’un yaşadığı dönemlerde kavramların yerleşmemiş olmasından

dolayı jurisprudence kavramını bazen İslam hukukunu, bazen İslam hukuk ilmini (ilm-i

fıkh), bazense İslam hukukunun ibadet dışındaki konularını ifade etmek üzere

kullandığını söylemek mümkündür. Buna göre Gözler’in d’Ohsson’un jurisprudence

kelimesi ile fıkhı kastettiği görüşü, doğruluk payı bulunmakla birlikte eksik olduğunu

söyleyebiliriz.234

2.3.1.3. D’Ohsson’a göre Osmanlı Hukukun Kaynakları

Bu bölümde d’Ohsson’un Osmanlı hukukunun kaynaklarını nasıl tasnif ettiğini ele

alacağız. Osmanlı Devleti hukuku, genel kabule göre esas itibariyle İslam hukukuna

dayanmaktadır. Osmanlı hukukunun yapısı ise genel olarak şer’î ve örfî olmak üzere

ikiye ayrılmaktadır.235 Osmanlıların nezdinde şer’î hukuk müçtehit/kurucu imamların

içtihatlarıyla meydana gelen fıkıhtır. Örfî hukuk ise padişahların ortaya koydukları

kanunlarla meydana gelen hukuktur.236 Örfi hukukun temel amacı, şeriatın cevaz alanını

doldurmaktır.

232 D’Ohsson, Tableau, II, 4.

233 D’Ohsson, Tableau, II, 471.

234 Jurisprudence terimin bugüne göre bir anlam vermek gerekirse, buna ilm-i fetva veya ilm-i hilaf

denilebilir. Başka bir ifade ile İslam hukukçuların verdiği görüşleri ve içtihatları inceleyen bilim

olarak algılanabilir.

235 Mehmet Akif Aydın, Türk Hukuk Tarihi, (İstanbul: Beta Basım Yayını, 2011) 65.

236 Aydın, Türk Hukuk Tarihi, 67.

Genel kabulün yanında Jennings gibi bazı araştırmacılar örf ve âdetin, Osmanlı

hukukunun üçüncü bir kaynağı olarak görüldüğünü söylemektedir.237 D’Ohsson ise

Osmanlı hukukun kaynaklarını/dayanaklarını dörde ayırıp şu şekilde sıralamaktadır:

Birinci sırada Şer’î (Şeriat) yer almaktadır. D’Ohsson bunu “La Législation Religieuse”

yani Şeri Hukuk olarak tercüme etmektedir. Şer’î hukuk esas itibariyle Şari tarafından

vazedilmiş hükümlerin toplamı olduğuna göre belli konularla sınırlı olup genel

itibarıyla teabbudi hükümleri ihtiva etmektedir. Buna göre d’Ohsson’un şer’î hukuk ile

kastettiği fıkhın değişmez boyutudur.

İkinci sırada Kanun yer almaktadır. D’Ohsson bunu “La Législation Civile” yani sivil

hukuk kavramıyla tercüme etmektedir. Bunlar Osmanlı döneminde Padişah tarafından

alınan kararları halka duyurmak amacıyla ilan edilen kanunnamelerdir. Genel itibariyle

kanunnameler sivil konuları yani mülkiyet, ceza gibi konuları ele almaktadır.

Üçüncü ise Adet’tir. Bu kavramı ise “Le Droit Coutumier”238 yani teamül/adet hukuku

olarak çevirmektedir.

Dördüncüsü ise Örftür (oeurf). D’Ohsson örfü Hükümdarın mutlak yetkisi anlamına

gelen “Le pouvoir arbitraire du Souverain” sözleriyle açıklamaktadır.239 D’Ohsson’a

göre Örf, şer’î hukukunun vermiş olduğu ve şer’î hukuk çerçevesinde cari olan bir

yetkidir. Buna göre d’Ohsson “örf” kavramını bir hukuk olarak değil şeriatın

hükümdara verdiği bir yetki olarak algılamaktadır. Nitekim Mehmet Akif Aydın, Örfi

Hukuk kavramında yer alan örfi kelimesini açıklarken padişah vasıtasıyla “kamu

yönetiminden kaynaklanan hukuk” olduğunu ifade etmektedir.240 Bu sebeple

d’Ohsson’a göre Örf, Adet hukukundan ayrıdır.

Dolayısıyla d’Ohsson’a göre “Örf” terimi hükümdarın dilediği gibi, mutlak olarak

kanun ve kural düzenleyebileceğini ifade eden bir yetkidir. Buradaki “mutlak” yetkinin

ne anlama geldiğini d’Ohsson, eserinin ileri sayfalarda açıklamaktadır. D’Ohsson,

237 Muharrem Midilli, Klasik Osmanlı Ceza Hukukunda Şeriat-Kanun Ayrımı, (İstanbul: Klasik yy.,

2019), 53.

238 Fransa’nın eski rejiminde (Ancien Régime) “Droit Coutumier” olarak adlandırılan teamül hukuku,

özellikle ülkenin kuzeyinde Fransız hukukunun temel kaynağıydı. Ülkenin güneyinde ise Roma

hukukunun devamını sağlayan yazılı hukuk uygulanmaktaydı. Bkz. Jean Hilaire, “Les Origines Du

Code Civil”, Académie Des Sciences Et Lettres De Montpellier, 3889 (Barcelone : 2004,) 1.

239 D’Ohsson, Tableau, I, xxiij.

240 Mehmet Akif Aydın, “Osmanlılar Hukukî-Adlî yapı”, içinde Diyanet İslam Ansiklopedisi, (Ankara:

TDV Yayınları, 2007) 33: 515.

Şeriatın hükümlerini ihtiva eden Dinî koda geçmeden önce hükümdarların durumlarını

ele almakta ve şöyle demektedir:

“Dinî kod İslamiyet’in birinci temel kurucusu olmuş ve Halifeler ve onlardan sonra

gelen tüm hükümdarlar, otoritelerini/meşruiyetlerini bu kod’un üzerine bina

etmişlerdir. Günümüzde de Osmanlı İmparatorluğunun temel yasası bu koda

dayanmaktadır. Hükümdarlar, Halifelerin meşru halefleri/takipçileri olarak, iki

kılıçları241, sacerdoce242 ve mutlak kuvvet243 haklarını/yetkilerini/kuvvetlerini

birleştirmektedirler. Sultanlar, Kanon Kanunlara244 göre hareket ettikleri takdirde

pontifical245 tahtına çıkmaktadırlar/çıkabilmektedirler. Zira Kanon Kanunların tümü

din tarafından vazedilmiştir.”246

Bu sözleriyle d’Ohsson Hilafet kurumunun, din ve dünya işlerinde mutlak otoriteyi

temsil ettiğini ifade etmektedir. Ancak hükümdarın yetkileri sadece dinin, yani Şeriat’ın

izin verdiği çerçevede cari olmaktadır. D’Ohsson, Hilafet kurumunun belirli bir kural

kümesine göre hareket etmesi gerektiğini söylemektedir. Böylece d’Ohsson,

241 D’Ohsson’un kullandığı “Glaive” kelimesi kılıç anlamına gelip güç, iktidar, kuvvet gibi sembolleri

temsil etmektedir. Hristiyanlıkta iki kılıç (Glaive) iki kuvveti temsil etmektedir: Birincisi ruhların

selametini ve dinin dogmalarını denetleyen Dinî Kuvveti (Pouvoir Spirituel), ikincisi ise insanların

dünyevi işlerini denetleyen Dünyevî Kuvvetidir (Pouvoir Temporel). Bazen buna Sivil Kuvvet

(Pouvoir Civil) denilmektedir. Bkz. Grand Larousse De La Langue Française, V, ed. Louis Guilbert

vd. (Paris: Larousse, 1989), 4450-4451, s.v. “pouvoir”. Bunun üzere d’Ohsson hem dinî (Dinî Kuvvet)

hem dünyevî işlerini (Dünyevî Kuvvet) denetleyebilen kuvvetler Padişahın elinde bulunduğunu

söylemektedir.

242 Hristiyan terminolojisinde “Sacerdoce” kavramı Papazlığa bağlı olan rahipleri ve bakanları

kastetmektedir. Daha genel bir manada ise “sacerdoce” terimi dini bir bakanlık anlamına gelmektedir.

Buna göre “sacerdoce” Sultan’ın bakanların üzerindeki otoritesini ifade eden bir kavramdır.

243 “Pouvoir Suprême” mutlak kuvvet, kanun koyma, kanun uygulama ve mahkeme usulü kuvvetleri

birleştiren kuvvettir/yetkidir.

244 D’Ohsson burada “Lois Canoniques” kavramını kullanmaktadır. Yunancadan gelen Kanon kelimesi,

“uyulması gereken ideal model” anlamına gelmektedir. Hristiyan terminolojisinde ise Kanon kanunu

(Loi Canonique) veya Kanon hukuku (Droit Canonique), Kilise’nin hukuku veya kanunu

kastedilmektedir. Başka bir ifade ile Papaların ve Hristiyan Hukukçuların kararlarını ihtiva eden

hükümlerdir/kanunlardır. Dolayısıyla otorite tarafından vaz edilen bu hükümler, geçerli/meşru

olan/uygulanması gereken hükümlerdir.

245 “Pontifical” kavramı, Latincede “Kutsalı bağlayan köprü” anlamına gelen “Pontifex” ve “Pontife”

kelimelerden gelip Kilise’nin üst kademelerde yer alan Piskopos veya Papalara verilen bir unvandır.

Buna göre “Pontifical” Papa ve Piskopos ile ilgili bir kavram olup Papaya “Summus

Pontifex/Souverain Pontife” yani mutlak/yüksek (dini?) lider denilmektedir. En büyük rahibi ifade

etmek için ise “Pontifex Maximus” kavramı kullanılmaktadır. Meşhur alman ressamı Jost Amman,

resimlerini topladığı eserde Osmanlı Devleti’nin en büyük/yüksek dini lidere tekabül edilen

Şeyhülislam’a “Pontifex Maximus Turcarum” demektedir. Ayrıca Padişaha Summus Pontifex demeyip

İmperator veya Sultanus demektedir. Padişah ve Şeyhülislam’ın resimleri ekte bulunmaktadır (EK-1,

EK-2). D’Ohsson, Padişah’ın tahtına Pontifical tahtı dediğine göre, ona Summus Pontifex

denilebileceğini görüşündedir.

246 D’Ohsson, Tableau, I, 55-56.

İslamiyet’teki yönetim şeklinin bir “nomokrasi”247 olduğunu ima etmektedir.248 Nitekim

bazı çağdaş araştırmacıların görüşü de bu yöndedir.249

Görüldüğü üzere d’Ohsson’un “örf” hususundaki görüşü, metinlerden hareket etmeyip

şeriatın prensiplerinden hareketle kanun ve hüküm düzenleme imkanını veren bir yetki

olduğu şeklindedir. H. Yunus Apaydın’ın siyaset-i şer’iyye’yle ilgili görüşü de bu

minvaldedir. Apaydın, siyaset-i şer’iyye’yi kamu hukuk alanında dinin genel ilkelerine

ters düşmeyecek şekilde kural düzenleme yetkisi olarak tanımlamaktadır.250 Apaydın’ın

verdiği bu tanım d’Ohsson’un yukarıda örf ile ilgili yaptığı açıklamalarla paralellik arz

etmektedir.

D’Ohsson’un kullandığı “Canon/Canonique” kelimesine gelince bu ifade eserinin

birkaç yerinde geçmektedir. İslam hukukunun hükümlerini ele alırken Farzı, Obligation

Divine (İlahi zorunluluk) olarak tanımlamakta, Vacip kavramını ise Obligation

Canonique (Kanoni zorunluluk)251 şeklinde tercüme etmektedir.252 Bunun

doğrultusunda vacip hükmünde olan ibadetler için Obligation Canonique demektedir.

Örneğin Hanefilerde bayram namazı vacip hükmünde olduğu için o buna Obligation

Canonique demektedir.253 Bunun yanında d’Ohsson, ibadetlerin geçerliliğini ifade eden

“sahih” kavramını da canonique terimiyle açıklamaktadır. Örneğin sahih ramazan

orucu için Jeûne Canonique254, namaz kılmanın sahih olduğu vakit için ise Heure

Canonique255 ifadesini kullanmaktadır. Buna göre d’Ohsson ibadet konularında vacip

ve sahihi ifade etmek için Canon terimini kullanmıştır.

İbadet dışındaki bazı konular için de d’Ohsson canonique kavramını kullanmaktadır.

Şiilerin durumuyla ilgili bir fetvayı256 zikrettikten sonra bunun “Décret Canonique”

247 “Nomocratie/nomokrasi” bir kanun sistemine uygun olarak yönetim şeklidir.

248 Ancak d’Ohsson yönetim şekline dair şunları demektedir: “Bu kanun teokratik bir kanun olarak

bilinmektedir.” Her ne kadar teokratik dese de d’Ohsson’un vermiş olduğu açıklamalar nomokrasi’ye

yaklaşmaktadır.

249 Asım Cüneyt Köksal, Fıkıh ve Siyaset, (İstanbul: Klasik yy., 2017), 147.

250 Hacı Yunus Apaydın, “Siyaset-i Şer’iyye”, içinde Diyanet İslam Ansiklopedisi, (Ankara: TDV

Yayınları: 2009) 37: 299.

251 Belki bunu gayr-i ilahi veya gayr-i şarî veyahut insani zorunluluk diyebiliriz?

252 D’Ohsson, Tableau, I, 31-32.

253 D’Ohsson, Tableau, II, 222.

254 D’Ohsson, Tableau, I, 163.

255 D’Ohsson, Tableau, II, 150, 183.

256 Söz konusu fetva, Farslı bir Şii’yi öldürmek, İslam imanına düşman olan veya Hristiyanları

öldürmekten 70 kez daha hayırlı olduğunu ifade etmektedir. D’Ohsson, Tableau, I, 135; başka bir

cildinde aynı fetvayı “savaş halinde” ibareyi ekleyerek zikretmektedir. D’Ohsson, Tableau, V, 70.

yani Kanoni bir emirname olduğunu belirtmektedir.257 Kanaatimizce d’Ohsson’un

fetvayı bu şekilde adlandırmasının sebebi onun “uyulması” gereken zorunlu bir emir

olmasıdır. Ancak bu zorunluluk Şarî tarafından gelmeyip İslam hukukçuları tarafından

gelmektedir. İslam hukukçuların vermiş olduğu hükümler/içtihatlar kanun haline

gelince “canonique” sıfatını kazanmaktadır. Görüldüğü üzere Kanun kelimesi her ne

kadar “kanon” kelimesinden gelse de d’Ohsson farklı bir anlamda ve Hristiyan

terminolojisine uygun bir biçimde kullanmaktadır. Buna göre d’Ohsson, canonique

kavramını fukaha’nın vermiş olduğu kararlar için kullanmaktadır. Bir nevi bu kavramla

şeriattan gelen hükümleri ayırt etmek için kullanmıştır. Ayrıca d’Ohsson Mültekâ’nın

önemine dikkat çekerken, onun neredeyse Osmanlılarda itibar edilen tek eser olduğunu

söylemektedir. Burada Mültekâ’nın “Kanon Hukuku” (Droit Canon) konumunda

olduğunu söylemektedir.258

2.3.1.4. Code Kavramı

D’Ohsson Osmanlı hukukunu ve dolayısıyla fıkhı kod (code) tasnifiyle ele almıştır.

Fransızca “Code” kelimesi Latince “Codex-Caudex” kelimelerden türemiş olup

“kurallar mecmuası (recueil de lois)” anlamına gelmektedir. Bu yönüyle kod terimi

hukukun belli bir branşındaki hukuki hükümleri içermekte olup tam bir hukuk sistemi

oluşturmak üzere derlenen kanun ve hukuk metinleridir. Belli bir dönemde veya bir

ülkedeki hukuklara da kod denilmektedir. “Code Napoléonien (Napolyon Kanunu)”

veya “Code babylonien (Babilonya Kanunu)” buna örnektir. Kod, bir kodifikasyon259

sonucu olup belli bir konudaki hüküm ve kurallar bütününü tutarlı bir şekilde tek bir

bölümde toplamayı hedeflemektedir.260 Söz gelimi “Code Civil (Medeni Kanun)”,

“Code Rural (Kır Kanunu)” buna örnektir.261

257 D’Ohsson, Tableau, I, 135.

258 D’Ohsson, Tableau, I, 23.

259 Kodifikasyon, dağınık vaziyette bulunan kuralları ve hükümleri birleştirmek anlamına gelmektedir.

Nitekim Marc Billiau’ya göre iki tür kodifikasyon bulunmaktadır: bunların birincisi “administratif”

diğeri ise “normatif”tir. Birincisi belli kuralları toplayıp birleştirmek, derlemekten ibarettir. Burada

herhangi bir doktrinin söz konusu olmaz veya çok az etkisi olmaktadır. İkinci ise belli bir doktrinin

etkisiyle hukuki norm oluşturmakla birlikte düzgün ve sistematik bir şekilde düzenlemektir. Buna

örnek olarak Fransız Medenî Kanun göstermek mümkündür. Bkz. Marc Billiau, “La Doctrine Et Les

Codes- Quelques Réflexions d’Un Civiliste Français” içinde Les Cahiers de droit, 46 (1-2), 445.

260 Léxique des termes juridiques 2017-2018, s.v. “Codification”, 410.

261 Kemal Gözler, “Fransızca-Türkçe İdare Hukuku terimleri sözlüğü”, İdare Hukuku, (Bursa: 2009,

Erişim Tarihi 23 Ocak 2010), www.idare.gen.tr/idarehukuku.htm, 1595.

D’Ohsson, İslam hukukunu (Législation Mahométane) beş koda ayırmayı planlamıştır:

Dinî, sivil, cezaî, siyasî ve askerî.262 Yukarıda ifade edildiği üzere Sava Paşa’ya göre

d’Ohsson’un yaptığı bu tasnif Modern Hukuk’a (Droit Moderne) göredir. Sava Paşa’nın

buradaki “modern hukuk”tan kastı muhtemelen Fransız medenî hukuku yani Code

Civil’idir.263 Nitekim sonraki dönemlerde Code Civil, modernleşmenin bir unsuru olarak

telakki edilmiş ve modernleşme yönünde adım atan devletler tarafından benimsenmiştir.

Hatta dünya genelinde264 birçok devlet için bu kod vazgeçilmez bir örneklik teşkil

etmiştir.265 Dolayısıyla Sava Paşa’nın “modern hukuk” ile kastettiği esas itibariyle

Fransa Code Civil’i veya kökenleri ona dayanan bir hukuktur.

Sava Paşa’ya göre d’Ohsson o dönemdeki Avrupa’da mevcut olan kod anlayışa göre

İslam hukukunu bölümlere ayırmıştır. Nitekim d’Ohsson’un sivil kodda yer vermiş

olduğu bazı başlıkların, Fransa kodunda aynen yer aldığı görülmektedir. Örneğin

“kişiler arası hibe ve vasiyet” başlığı266 Fransa Code Civil’inin ikinci kitabın

başlığıyla267 aynı adı taşımaktadır.268

Sava Paşa’nın bu tespitinin tartışmaya açık olduğunu söylemek mümkündür. Zira

Fransızların “Code Civil”i ilk kez 1804’te yayımlanmış olup kod ayırımının da yer

aldığı d’Ohsson’un eserinin269 birinci cildi 1788 yılında basılmıştır. Bu açıdan d’Ohsson

daha yayımlanmamış bir eserden faydalanması düşünülemez.

262 D’Ohsson’un oğlu Constantin’in, d’Ohsson’un eserinde değişiklikler yapmak isteğiyle ilgili sözünü

yukarıda zikretmiştik. Buna göre planladığı “Code” taksimi birtakım değişikliklere uğramıştır ve ileri

bölümlerde bunların üzerine durulacaktır.

263 “Code Civil” Fransa’nın sivil konularına dair hükümleri toplayan mecmua olup 1804’te

yayımlanmıştır. Kodun tarihçesi ve kökenleri hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Hilaire, “Les Origines

du Code Civil”; Saman Safatian “La rédaction du Code Civil”; Jean-Louis Halpérin “L’histoire de la

fabrication du code le code: Napoléon?”; Sylvain Soleil, “Le Code Civil De 1804 a-t-il Été Conçu

Comme Un Modèle Juridique Pour Les Nations?”, Histoire de la Justice, 1/19 (2009).

264 Kuzey Amerika’da Kanada, güney Amerika Latin ülkelerde, bağımsızlık döneminde Afrika ülkelerde,

Asya ülkelerden Japonya gibi çeşitli ülkelerde etkili olmuştur. Bkz. Sylvain Soleil “le code civil de

1804 a-t-il été conçu comme un modèle juridique pour les nations?”, 1.

265 Nitekim alman hukukçuları Konrad Zweigert ve Heinz Kötz şöyle demektedirler: “XVIII. yy. sonunda

ve XIX yy. başlarında orta ve doğu Avrupa’da pek çok Kod uygulanmış olmasına rağmen şüphesiz

Fransız sivil kodu entelektüel açısından en çok önemli ve tarih açısından en derindir”. Bkz. Michel

Grimaldi, “L’exportation Du Code Civil”, s. 2; bu konuda ayrıntılı bilgiler için bkz. M. Henri

Mazeaud, “Le Code Civil Français et Son Influence En Europe”.

266 D’Ohsson, Tableau, V, 324. İlgili başlık şöyledir: “Des donations entre-vifs et des dispositions

testamentaires”

267 “Des Donations Entre-Vifs Et Des Testamens”.

268 Bkz. Napoléon Bonaparte, Code Civil Des Français, Paris: Imprimerie De La République, 1804, 230.

269 Octavia baskısı.

Ancak Sava Paşa’nın iddiasını doğrulayan bazı ihtimaller gündeme getirilebilir.

Birincisi Fransızların sivil kodu her ne kadar 1804 yılında yayımlanmış olsa da bu

kodun kökenlerinin yaklaşık iki asır öncesine dayanmasıdır.270 Buna göre “Code Civil”

son haline gelmeden önce birkaç aşamadan geçmiş ve ondan önce birkaç eser kaleme

alınmıştır. Sivil Kod’un kurucuları (Pères du code civil) olarak kabul edilen Jean

Domat’a ait “Les lois civiles dans leur ordre naturel” adlı eser ve Robert Joseph

Pothier’e ait “Oeuvres complètes” adlı eser bunlardan en önemli olanlarıdır.271

D’Ohsson’un bu tasnifini bu eserlerden almış olması ihtimal dahilindedir.

Sava Paşa’nın iddiasına tekrar dönecek olursak, d’Ohsson’un sırf ana bölümleri kod

lafzı ile ele almış olması onun İslam hukukunu modern hukuka göre düzenlenmiş

olduğu anlamına gelir mi?

D’Ohsson’un eseri detaylı olarak incelendiğinde onun esas itibariyle yaptığı şeyin,

fıkhın belirli meselelerini yine fıkıh sistematiği ile kod başlıkları altında toplamaktan

ibaret olduğu görülmektedir. Örneğin Aile hukukunu sivil kodun altında ele almıştır.

Ancak bu koddaki tertip, sıra ve hükümlerin sunumu büyük ölçüde fıkıh kitaplarının

tertibiyle aynıdır. D’Ohsson, esas aldığı Mevkufâtî’ye göre hareket etmiş ve istisnalar

dışında bunun dışına çıkmamıştır. Bu istisnaların ise onun İslam hukukunu, Avrupa

veya modern hukuka göre tertip ettiği şeklindeki nitelemeyi hak edecek düzeyde

değildir.

Hatta d’Ohsson’un çalışmasının Mecelle veya Osmanlı Aile Hukuk kararnamesi ile

kıyaslandığında bu son iki kanunun batı hukukundan daha fazla etkilendiği söylenebilir.

Zira Osmanlının bu iki hukukunda hem fıkhın tamamı yer almaması yönüyle batıdaki

sisteme benzemekte hem de hükümler maddeler halinde batı hukuku tarzında

verilmektedir. Halbuki d’Ohsson’un eseri İslam hukuku konularının hepsini kapsamakta

ve klasik fıkıh kaynakları üslubuyla verilmektedir.

Sonuç olarak d’Ohsson’un İslam hukukunun ana başlıklarını modern hukukuna göre

tasnif etmesi, Sava Paşa’nın ileri sürdüğü gibi İslam hukukunu tahrif ettiğini anlamına

270 Billiau, “La Doctrine Et Les Codes”, 449. Ayrıca Philippe Jestaz ve Christophe Jamin şöyle

demektedirler: “Kodun sentezlediği şey, adetler ve roma hukukundan yola çıkarak Hukukçuların

oluşturduğu “Fransız Hukuku”nun 2 buçuk yüzyıl emeğidir.” La Doctrine, 67. Hatta bu kodun, Roma

hukukuna binaen ele alındığını göz önünde bulundurursak çok daha erken dönemlere dayanmaktadır.

Bkz. Justinien, Les Douze Livres Du Code De L’Empereur Justinien. Çev. Pascal-Alexandre Tissot, I,

(Metz: Behmer, 1807), 5.

271 Ayrıca Sivil Kod’un doktrinlerini ele alan bir çalışma için bkz. Billiau “La doctrine et les codes”.

gelmez. D’Ohsson en fazla ana tertibini bozmadan İslam hukukuna, belki, yeni bir

tasnif getirmiştir.

2.3.1.5. D’Ohsson eserini kod şeklinde tasnif etmesi

D’Ohsson önsözünde eserini beş temel koda ayırmayı planlamıştır. Ancak ileri

bölümlerde planına birtakım değişikler getirdiği görülmektedir. Örneğin önsözünde

hukukî kod (Code Judiciaire) adında bir kod bulunmazken eserin altıncı cildinde yer

almaktadır.272 Bu değişikleri göz önünde bulundurup d’Ohsson’un eserinin son halini

sunmak istiyoruz. Ayrıca d’Ohsson, her kodun girişinde işlenecek konuların kısa bir

tablonu vermektedir.

2.3.1.5.1. Dinî kod (Le Code Religieux)

D’Ohsson’un incelediği ilk kod Dinî Koddur. Bu dinî kodu ise üç bölüme ayırmaktadır.

Buna göre ilk bölüm İnanç, ikincisi İbadet ve üçüncüsü ise Ahlaktır.273

D’Ohsson şeriatı “Législation Religieuse” kavramıyla tercüme ettiğini daha önce ifade

etmiştik. Dolayısıyla bu dinî kod şeriata mahsus olan hükümleri barındırmaktadır. Bu

nedenle bu dinî koda “şeriat kodu” veyahut “şer’î kod” demek mümkündür.

İnanç bölümü (Les dogmes)

İnanç bölümünün girişinde d’Ohsson burada yer alan inanç ilkelerinin Mültekâ eserinin

dışında olduğunu ifade eder. Ardından kısa bir şekilde kelam ilminin tarihine değinir.

İlk önce İmam-i Azam Ebu Hanife’nin bu konuya ilişkin bir eserinin bulunduğunu (elfıkh’ül

ekber) ve bunun Osmanlılarda en çok itibar edilen kelam eserleri arasında yer

aldığını söyler. Daha sonra kelama dair eser veren imamları zikrederek İmam Mâtürîdî

ve Eşarî’nin önemine işaret eder. Bu iki imamın eserinden esinlenerek yeni bir telif

sunan Ömer Nesefî’yi ve akaid ile alakalı eserini zikreder. Eserin çok rağbet gördüğünü,

medreselerde okutulduğunu ve üzerine pek çok şerh yazıldığını belirtir. Bu sebeplerden

dolayı d’Ohsson İnanç bölümü için Teftazânî’nin şerhini esas alır. Böylece d’Ohsson

Nesefi’nin kelami hükümlerini verip Teftazanin yazdığı şehrinden faydalanarak

272 D’Ohsson, Tableau, VI, 172.

273 Ayrıca d’Ohsson, eserin farklı yerlerinde çeşitli resim vermektedir. Örnek olarak, Dinî koda girmeden

önce Hz. Peygamberin miracını temsil eden bir resim sunmaktadır. Buna “Assomption de Mohamed”

demektedir. Assomption kavramı ise Hristiyan bir kavram olup Hz. Meryem’in göklere yükselişini

ifade eder. EK-3’e bkz.

Fransızcaya çevirip sunar. Ana metnini şerhten ayırmak için şerh kısmının C

(commentaire) harfiyle başladığını ifade eder.

Buna göre d’Ohsson Nesefi’nin telif ettiği 58 inanç kurallarını incelemektedir. Bu

kuralları madde halinde veren d’Ohsson, ilk önce maddelerin tercümelerini verip gerekli

gördüğü yerde Teftazânî’nin şerhine yer vermektedir. Yine gerekli olduğu zaman kendi

değerlendirmelerine yer vermektedir. Bu değerlendirmelerin bazıları maddeyi

açıklamaya yönelik iken bazıları ise söz konusu maddenin varlık sebebine değinip İslam

tarihinde önemli siyasi olaylara değinmektedir. Birinci türe örnek alemin/kâinatın

yaratılmasına ilişkin birinci maddenin değerlendirmesidir. Burada d’Ohsson,

İslam’da/İslamiyet’te dünya tasavvurunu açıklamaktadır. İkinci türe örnek ise,

Kur’an’ın mahluk konusuna dair üçüncü maddenin değerlendirmesidir. Burada

d’Ohsson, Sahabe döneminden sonra gelen I. Hişam zamanında İbn Dirhem’in

başlattığı tartışmayı ele almaktadır. İbn Dirhem’in yüzünden bu konuda pek çok

ihtilaflar yaşandığını söylemektedir.

İnanç bölümünün tamamı birinci ciltte yer almaktadır.

İbadet bölümü (Partie Rituelle)

Dinî kodun ikinci bölümü ise ibadet bölümüdür. Bu bölümde d’Ohsson fıkıh

kitaplarında yer alan teabbudi hükümleri incelemektedir. İkinci cildin başında

d’Ohsson, İslam hukukuna dair kısa bir giriş vermektedir. Yine burada, metninin

şekline, bazı hususların daha iyi anlaşılması amacıyla bazı konuların yerlerini

değiştirdiğine, birtakım değerlendirmelerin gereksiz gibi gözükse de hükümleri genel

bir bakış açısıyla anlamak için bunların gerekli olduğuna temas etmektedir.

İlk önce d’Ohsson İbadet bölümüne taharet konusundan başlamaktadır. Daha sonra

namaz, oruç, zekât gibi konuları incelemektedir. Görüldüğü üzere esas itibariyle

d’Ohsson klasik fıkıh tertibini takip etmektedir. Bu bölümle ilgili birtakım hususları dile

getirmekte fayda vardır:

Birinci bölümünün ikinci kısmında ifade edildiği üzere d’Ohsson’a yöneltilen

eleştirilerden biri vakıf konusunu ibadet bölümünde işlemiş olmasıdır. Bilindiği üzere

vakıf konusu fıkıh kitaplarının muamelat bölümünde ve ayrı bir bölümde ele

alınmaktadır. Bunun sebebi vakfın bir akit olarak algılanıp kişinin kendi iradesinden

kaynaklanan bir işlem olmasıdır. Vakıf malı olarak nitelenen şey bireyin para, gelir veya

mülk gibi mallarını hayra vakfetmesi yani bırakmasıdır.

D’Ohsson’un vakıf konusunu zekâtın ardından incelemenin muhtemel sebebi zekâtta

olduğu gibi vakıfta da malın bağışlanmasının söz konusu olmasıdır. D’Ohsson bu iki

husus arasında böyle bir benzetme kurmuş olmalı ki Worms’a göre o “sahte” bir kıyas

yapmıştır. Zira zekât, dinî vecibelerden olduğu halde vakıf tamamen bireye bırakılmış

bir husustur. Bu nedenle vakfın, ibadet bölümünde değil muamelat kısmında yer alması

gerekmektedir. D’Ohsson bu ayrıntıyı göz ardı etmiştir.

Dile getirmek istediğimiz başka bir nokta ise d’Ohsson’un hac bölümünde yaptığı bazı

değerlendirmelerdir. Hac ibadetini ele alırken d’Ohsson Mekke ve Medine şehirlerini

ele almaktadır. Bu değerlendirmelerde iki kutsal şehrin bir tarihçesini sunmaktadır.

Tarihle kalmayıp şehirlerin “aktüel” durumundan da bahsetmektedir. Örneğin

değerlendirmelerin birisinde Mekke’deki Paşa’nın yönetimini incelemektedir. Tıpkı

inanç bölümünde olduğu gibi d’Ohsson’un eserinin ibadet bölümü sadece ibadete dair

bilgiler vermemektedir. Siyaset ve tarih gibi hususları da incelemektedir.

D’Ohsson ibadet bölümünü üçüncü ciltle tamamlamaktadır. Cildin sonunda üç ciltte yer

alan terimlerin tercümesini ve açıklamasını sunan bir indeks de bulunmaktadır.

Ahlak bölümü (La morale)

Dinî kodun son kısmını teşkil eden bölüm ise Ahlak bölümü olup dördüncü bölümün

birinci ve ikinci bölümlerinde yer alıp dördüncü ve beşinci ciltlere tekabül etmektedir.

Bu bölümde dört konuyu ele almaktadır: Helal gıda, giyim-kuşam, iş-meslek ve ahlak

ile ilgili konular; tesettür ve benzeri bazı konular. Bu bölüm fıkıh kitaplarında Kerahat

bölümlerine tekabül etmektedir. Bu ciltler d’Ohsson’un değerlendirmeleri ile

Mevkufâtî’nin bir karışımıdır. Bazen Mevkufâtî’den alıntı yaparken bazen kendi

değerlendirmelerini sunmaktadır. Eserde genel olarak değerlendirmeler “Observations”

başlığı altında verilirken bu ciltlerde böyle bir yöntem izlenmemiştir. Örneğin dördüncü

cildin başında yer alan “genel anlamda yiyecek” başlığı Mevkufâtî’nin herhangi bir

bölümüne tekabül etmeyip kendisinin oluşturduğu bir başlıktır. Doğal olarak da bu

başlık altında kendi gözlemleri yer almaktadır.274

Son olarak d’Ohsson Dinî kodu ulemanın hiyerarşisinden camii memurlarına kadar

genel bir değerlendirmeyle sonlandırmaktadır.

2.3.1.5.2. Siyasî Kod (Le Code Politique)

Eserin ikinci kodu ise Siyasî koddur. Bu kodda dört bölüm yer almaktadır. Bunlar; 1)

Hükümdar hakkında, 2) Kamu finansları hakkında, 3) İslam ülkelerinde yabancılar ve

son olarak da 4) Yabancı ülkelerde Müslümanlar.

Birinci bölümde d’Ohsson, hükümdarlık için gerekli şartlardan, hükümdarın

vazifelerine kadar konuları incelemektedir.

İkinci bölümde ise Devletin ekonomisini ele almaktadır. Bu konuyu altı başlık altında

işlemektedir. Buna göre birinci başlık (Article) ticarette empoze edilen vergiler275,

ikincisi öşür276, üçüncüsü arazi mülkiyetine dair vergi/haracî arazi277, dördüncüsü

274 D’Ohsson’un eserinin dördüncü cilt ile beşinci cildin ilk kısmı Zerhan Yüksel tarafından Türkçe’ye

çevrilmiştir. Eserinde d’Ohsson asıl metin (Mültekâ) ile şerhi (Mevkufâtî) arasını ayırt ederken

Zerhan Yüksel tercümesinde bu ayrıntıyı göstermemiştir. Örneğin dördüncü cildin ilk bölümü olan

“yiyeceğe dair” maddesi, d’Ohsson şerhte (C) yiyeceklerin dört ayrı kategorileri bulunduğunu ifade

ederken, Zerhan Yüksel hepsini aynı metinmiş gibi vermektedir. D’Ohsson’un değerlendirmelerine ise

“müşahedeler” başlığıyla yazıyı italik yapıp tercüme etmektedir. Örnek için bkz. Zerhan Yüksel, 18.

Yüzyıl Türkiye’sinde Örf ve Adetler, (İstanbul: Tercüman yy.,1978), 25. Bazı istisnalar hariç (Örneğin:

birinci bahiste d’Ohsson şöyle demektedir: “la sobriété est une vertu nécessaire à l’homme” cümleyi

“yemekte ifrata kaçmamak insana mahsus bir fazilettir” şeklinde tercüme etmektedir. D’Ohsson

“nécessaire” kelimesini kullanmaktadır ki bu “zaruret/mecburi” anlamlara gelmektedir. Söz gelimi

Yüksel “fazilet” kelimenin yerine “zaruret/gerekli” gibi kavramlarla tercüme etseydi daha doğru bir

tercüme olacaktı.), genel manada Yüksel’in tercümesi d’Ohsson’un eserine uygundur. Ancak bazen

küçümsenmeyecek hatalar bulunmaktadır. Örneğin helal ve haram maddeler konusunda d’Ohsson

İmam Ebu Yusuf ve İmam Muhammed’in görüşlerini belirtmek için “imameyn” kavramını

kullanmaktadır. Zerhan “imamlar” diye çevirerek dipnotta “dört büyük mezhebin kurucusu olan dört

imam” demektedir. (Yüksel, Örf ve Adetler, 16. Yine 19. sayfada Ebu Yusuf ve Muhammed imamlara

has bir görüşü zikrederken diğer mezhep imamların görüşüymüş gibi göstermektedir.) Halbuki Hanefi

mezhebinde imameynden kasıt Ebu Yusuf ve Muhammed’dir.

Ayrıca Yüksel bazı pasajları geçmiştir/gizlemiştir. Örneğin avcılık için tanınan ruhsattan bahsederken

d’Ohsson şöyle demektedir: “… Rumlar da Müslümanlar kadar rahatlıkla avlanabiliyor. Payitahtta

veya ülkenin başka yerlerinde oturan diğer yabancılar da aynı imkândan diledikleri gibi

faydalanabiliyorlar.” (D’Ohsson, Tableau, IV, 27-28. Yüksel, Örf ve Adetler, 28). Yüksel paragrafı

burada bitirip diğer paragrafa geçerek paragrafı ortadan kesmektedir. Eksik paragraf şöyledir: “…ne

yazık ki kötü bir tecrübe nedeniyle yabancılar ne tek başlarına ne de şehrin uzaklarına gezmektedirler.

Böylece bostancıların kötü oyunlarına düşmemektedirler. Çünkü bostancılar yabancıların

malzemelerini ellerinden almaktan zevk alıyorlar.” (D’Ohsson, Tableau, IV, 27-28). Görüldüğü üzere

bu paragraf Osmanlı bostancıların kötü yönlerini ortaya koymaktadır. Yüksel bu paragrafı etmemiştir.

Başka bir hata ise hoşaf kısmını tercüme ederken d’Ohsson “boisson” (içecek) derken Yüksel “içki”

sözcüğünü kullanmaktadır. Bu kavramın okuyucuyu yanılttığı ortadadır.

275 “Zékiat”.

276 “De la dîme (Oeushr-Zekiat-ul-kharidj)”.

kapitülasyon/cizye veya haraç278, beşincisi maden279 ve sonuncu ise kamu gelirlerinin

kullanışlıdır280.

Üçüncü bölüm ise müstemen başlığı altında yabancılara dairdir. Burada müstemenin

haklarından bahsetmektedir. Bu bölümün bir değerlendirmesinde d’Ohsson

Avrupalıların, Batılı devletlerin Osmanlı devletiyle yaptığı anlaşmalar sayesinde pek

çok ayrıcalıklara sahip olduklarını söylemektedir. Örnek olarak Avrupalılar, ticaret

mallarında Afrika veya Doğu Asyadan gelen yabancılara nazaran daha az vergiye tabi

tutulmaktadırlar.

Dördüncü bölüm ise Müslümanın yabancı ülkelerdeki durumunu incelemektedir.

Siyasi kod, beşinci cildinin başından kırk dokuzuncu sayfaya kadardır.

2.3.1.5.3. Askerî Kod (Le Code Militaire)

Siyasi koddan sonra üçüncü kod Askerî Kod olmaktadır. Bu kodda savaş ve savaş

hukukundan bahsedilmektedir. Bu kod altı bölüme ayrılmaktadır. 1) Savaş281 veya sefer,

2) Ganimet, 3) Esirler/usera, 4) Feth edilen ülkeler, 5) İsyancılar/bugat ve son olarak 6)

Zimmîler.

D’Ohsson Askeri kodu, kırk dokuzuncu sayfadan yüz kırk birinci sayfalar arasında

incelemektedir.

2.3.1.5.4. Sivil Kod (Le Code Civil)

D’Ohsson’un eserinin dördüncü kodunu oluşturan kod Sivil Koddur. Yukarıda Code ve

Sivil kavramlar üzerinde durulmuştu. Tahmin edileceği üzere bu kodda muamelat

konular incelenmektedir.

D’Ohsson’un Sivil kodun muhtevası hakkında kısa bir değerlendirmesi tezimizin ikinci

bölümünde verilecektir. Ayrıca bu bölümdeki Nikah yani Aile Hukuku tezimizin ikinci

bölümünü teşkil edecektir.

277 “Kharadj-érazy”.

278 “Djizyé-Kharadj”.

279 “Rikiaz”.

280 “Massraf”.

281 “séir”.

2.3.1.5.5. Hukukî Kod (Le code Judiciaire)

Asıl planda bulunmayan bu kod daha sonra eklenip Osmanlı hukukundaki mahkemeleri

ve Kadıların işlevlerini inceleyen bir koddur. Kaza bölümü bu kodun başında gelip yüz

yetmiş ikiden iki yüz kırk bir sayfaya kadar uzanmaktadır.

2.3.1.5.6. Cezaî Kod (Le Code Criminel/Pénal)

Bu kod içki, zina, hırsızlık ve benzeri suçlara uygulanan hadler hakkındadır. Bu kod üçe

ayrılmaktadır: 1) Fiziki Cezalar (Hadd), 2) Düzeltici Cezalar (Tazir veya Tedip), 3)

Sivil tazminatlar. D’Ohsson bu konuları altıncı cildin iki yüz kırk iki sayfalarından

cildin sonuna kadar yer vermektedir. Ayrıca d’Ohsson, birinci ciltten farklı olarak

“Criminel” (kriminal) değil “Pénal”(cezai) başlığı vermektedir.

2.3.2. Osmanlı İmparatorluğunun Durumu (Etat de l’Empire Othoman)

D’Ohsson’un eserinin sekizinci cildi282 olan son cilt Osmanlı İmparatorluğunun güncel

durumunu ele almaktadır. Burada Saray, Harem, Divan ve Vezir-i azam gibi Devletin

yapısını oluşturan konuları incelemektedir. Bu cilt dokuz kitaba ayrılmaktadır: 1) Saray,

2) Vezir-i Azam ve Departmanı, 3) Yıllık Görevleri, 4) Divan, 5) Finans, 6) Eyalet, 7)

Askeri, 8) Deniz Kuvvetleri, 9) Devleti’n Diğer Ülkelerle İlişkileri.

Diğer ciltlerde olduğu gibi buradaki her kitap alt bölümlere ayrılmaktadır. Örnek olarak

Vezir-i Azamı ele alan ikinci kitap beş bölüme ayrılmaktadır: 1) Vezir-i Azam, 2)

Devleti’n bakanları, 3) Devleti’n sekreterleri, 4) Bu daire/departmanın diğer memurları,

5) Vezir-i azamın evi.

Fıkıh kitaplarında yer almayan bu konular doğal olarak Mevkufâtî’ye dayanmayıp

tamamen d’Ohsson’un gözlemlerine dayanmaktadır. Bu nedenle diğer ciltlerde yer alan

“değerlendirme” başlıkları burada yer almamaktadır.

Son olarak bu cildin sonunda son üç cildin indeksi bulunmaktadır.

Bu şekilde d’Ohsson’un eserinin içerdiği konuları kısa bir şekilde vermiş olduk.

282 Her ne kadar cildin başında yedinci cilt olarak geçse de esas itibariyle eserin yedinci bölümü olup

sekizinci cildidir.

2.3.3. D’Ohsson’un Kullandığı Terimler

D’Ohsson eserin Giriş bölümüne geçmeden önce “Avertissement (Uyarma)” adı altında

kısa bir başlığa yer verir. Burada her bir terime ilişkin kısa bir açıklama yaparak

kullandığı kaynaklardaki orijinal kavramların karşılığını bulmanın zorluğuna dikkat

çeker. D’Ohsson her ne kadar kavramların aslını yazsa da okuyucu kitlesi için anlaşılır

hale getirmek amacıyla bazı lafızların Hristiyan dininde hangi karşılığa denk denk

geldiğini belirtir. Bu açıdan eserinde cami ifadesini Muhammedî Kilise (Église

Mahométane) olarak ve sahabe ifadesini de Göksel Havarî/Aziz (Apôtre Célestre)

olarak karşılamasına şaşılmaması gerektiğini bizzat kendisi ifade etmektedir.283

D’Ohsson kendisinden önceki çalışmaların bu konudaki hatalarına işaret eder ve pek

çok Avrupalı yazarın İslam’a özgü kavramları tahrif ettiğini söyler. Bu nedenle Alcoran,

Mahomet, Soliman gibi kavramların yerine o, telaffuza daha uygun olduğu için

Cour’ann, Mohammed, Suleyman şeklinde yazmayı tercih eder. Bu husus da

d’Ohsson’un Osmanlı diline vakıf olduğunu ve çalışması için bizzat Osmanlıca

kaynaklardan istifade ettiğini göstermektedir.

Ayrıca d’Ohsson, her konuya özgü kavramları zikrederken bunları Fransızcaya çevirir

ve bazen Latin harfleriyle Osmanlıcasını bazen de Arapçasını vermektedir. Örneğin

Namaz ile ilgili değerlendirmede bulunurken bu ibadetin isminin namaz veya salat

(salath) olduğunu söylemektedir. Bununla beraber çoğunlukla kavramların Osmanlıca

karşılıklarını verdiği görülmektedir.284 Bu husus, kullandığı kaynakların genelinin

Osmanlıca olduğu ve Fıkıh alanında Mevkufâtî’yı esas aldığı iddiamızı

kuvvetlendirmektedir.

D’Ohsson’un İslam’a özgü kavramları orijinal dilinde vermeye özen gösterdiğinin diğer

bir delili de bazı ayet veya hadisleri zikrederken bunların Latincesini de dipnotta

vermesidir. Örneğin ibadet bölümünde vitir namazındaki okunan kunût duasını Latince

harflerle de vermiştir.

Sonraki dönem bazı Şarkiyatçılar da dini terimlere ilişkin açıklamaları d’Ohsson’un

eserinden almışlardır. Örneğin Belin, İbnü’n-Nakkāş’ın “el-Meẕemme fi’stiʿmâli ehli’ẕ-

283 D’Ohsson, Tableau, I, 54.

284 Örneğin abdest için abdesth, gusül için ghoussl yazmaktadır.

Ẕimme” adlı eserinin tercümesinin girişinde285, İbnü’n-Nakkāş’ın bir hatip olduğunu

zikrettikten sonra hatibin ne anlama geldiğini d’Ohsson’dan alıntı yaparak

açıklamaktadır.286 Yine Fagnan, İbn Ebû Zeyd el-Kayrevânî’nin risalesini tercüme287

ederken kunût duaları konusunda d’Ohsson’a atıf yapmakta ve Hanefi mezhebine göre

kunût duasının nasıl okunduğunu yine d’Ohsson’un sunduğu şekilde vermektedir.288

2.3.4. İslam Hukukunu Sunumu

D’Ohsson giriş bölümünde İslam hukukunun hükümlerine, tarihine ve İslam hukukunun

doğuşuna ilişkin özet bir tablo sunmaktadır.

D’Ohsson’a göre Müslümanlar arasında ortaya çıkan ilk fakih Ebu Hanife’dir. Bu

açıdan İslam hukukunun doğuşu hicrî II. yüzyılın sonlarına tekabül etmektedir.

D’Ohsson’a göre Hz. Peygamberin kendisinden sonra gelen halifeyi bizzat seçmemiş

olması, daha sonra Müslümanların arasında ortaya çıkan ihtilaflara (Les dissentions

civiles) ve aralarında cereyan eden savaşlara sebebiyet vermiştir. Bu ihtilaflar ise pek

çok fırkanın doğmasına müsait bir zemin hazırlamış olup İslam dini çeşitli düşüncelerle

yayılmıştır. Bunun üzere İslamiyet Arabistan, Asya, Afrika ve Avrupa’nın bir kısmına

yayılmış olup pek çok devlet etiğe kemiğe bürünmüş ve toprakları genişlemiştir. Bütün

bu mezhepler arasında Müslümanlar sadece dört tanesine (Hanefi, Maliki, Şafii ve

Hanbeli mezhepleri) odaklanmışlardır.

D’Ohsson Mültekâ’da bulunan İslam hukukunu “Code Universel” olarak

isimlendirmektedir. Bu kavramı Evrensel, Külli veya Umumî Kod şeklinde tercüme

edebiliriz. D’Ohsson bu kavramı ilk olarak önsözünde289 kullanıp bu kodun İbrahim

Halebi tarafından yazıldığını ve Osmanlı İmparatorluğunun ve bütün Müslüman

toplumlarının290 dinî hukukunu (législation religieuse) teşkil ettiğini ifade etmektedir.

285 Muhammad ibn Ali Nakkash, Fetoua Relatif À La Condition Des Zimmis: Et Partculièrement Des

Chrétiens, En Pays Musulmans, Depuis l’Établissement De l’Islamisme, Jusqu’au Milieu Du VIIIe

Siècle De l’Hégire, çev. François Alphonse Belin, Journal Asiatique ou Recueil de Mémoires, 4

(1951). Paris: Imprimerie National, 1851

286 Belin dipnotta d’Ohsson’un ikinci cildinin 196. sayfasına dayandırmaktadır.

287 Eugène Fagnan, Kayrawani Ibn Abou Zeyd Risala Ou Traité Abrégé De Droit Malékite Et Morale

Musulmane, (Paris: Librairie Paul Geuthner, 1914).

288 Fagnan, Traité Abrégé, 36-37.

289 D’Ohsson, Tableau, I, vi.

290 D’Ohsson bütün Osmanlı topraklarında Mültekâ’nın Osmanlı hukukunun tümünü teşkil ettiğini

düşünmektedir. Ancak Osmanlı’nın bütün topraklarında sadece Mültekâ’nın esas alınmadığı, diğer

mezheplerin de uygulandığını bilinmektedir. Ayrıca d’Ohsson burada çok daha genel bir ifade

kullandığında dikkat çekmek istiyoruz. Bütün Müslüman toplumları demektedir. Dolayısıyla

Nitekim Halebi’nin amacı Hanefi fıkıh geleneğindeki sahih görüşleri almak ve mezhep

içi ihtilaflara yer vermeyen bir eser üretmek ve böylece ortak bir hukuk oluşturmak idi.

Bu hususu göz önünde bulundurarak d’Ohsson’un Halebi’nin eserini bu şekilde

adlandırması boşuna olmadığını görünmektedir.

D’Ohsson Mültekâ’nın klasik fıkıh kitaplardan faydalandığını bilmektedir. Sanki

d’Ohsson, Mültekâ’yı İslam hukukunun nihai şekli olarak algılamakta yani yaşanılan

dönemin en “son” itibar edilen fıkıh kitabı olarak görmektedir. İslam hukukunun son

şekli ve Devleti’n bütün topraklarında itibar edilen tek kitap olduğu için d’Ohsson

Mültekâ’ya “Evrensel Kod” demiş olması mümkündür.

Mültekâ’nın daha iyi anlaşılması için d’Ohsson İslam hukukunun291 kısa bir tarihçesini

vermektedir. Sunduğu özette hem fıkha hem de usûl-i fıkha değinmektedir. Bu kısa

tarihçeyi küçük sekiz fasılda vermektedir: 1. Evrensel Kodun ruhu292, 2. Dört Sünni

(Orthodoxes) mezhebin kurucu imamlarının ve müçtehit veya kutsal tevilcilerin

tablosu293, 3. İbrahim Halebi tarafından bu kodun kaleme alınması294, 4. Kurucu

imamlar arasındaki ihtilaflar295, 5. Hanefi mezhebin arasındaki sahih görüş296, 6. Pozitif

ve yasaklayıcı kuralların değişik nitelikleri, bazıları diğerlerinden daha kuvvetli, ibadete

ve ahlaka dair olanlar297, 7. farklı ulus, din ve insan kişiliğine dair muhtelif hükümler298,

8. İstanbul müftülerinin kaleme aldıkları çeşitli fetva mecmuaları (sentences légales).299

2.3.4.1. Evrensel Kodun Ruhu

Birinci fasıl İslam hukukunun kaynakları hakkındadır. D’Ohsson bu bölümde İslam

hukukun temel kaynaklarının dört kitaba/kaynağa (Livres)300 dayandığını

Osmanlı’nın dışındaki topraklarında da Mültekâ’nın uygulandığını ifade etmektedir. Bu tespit

kesinlikle büyük bir hatadır.

291 D’Ohsson, Tableau, I, 5.

292 “L’esprit de ce Code”.

293 “Le tableau des quatre Imams fondateurs des quatre rits orthodoxes, et des Imams Mudjhtehhids ou

interprètes sacrés”.

294 “La rédaction du même Code par Ibrahim Haléby”.

295 “Les variantes entre les quatre Imams fondateurs”.

296 “Les variantes entre les Imams même du rit Hanéfy, qui est le dominant”.

297 “Les différens caractères des lois positives et prohibitives, les unes plus obligatoires que les autres, sur

plusieurs matières relatives au culte et à la morale”.

298 “La distinction que fait la loi des diverses nations, des diverses religions et des diverses conditions de

l’homme”.

299 “Les différentes collections de fethwas ou sentences légales, rédigées par les Mouphtys les plus

célèbres de Constantinople”.

300 D’Ohsson İslam hukukunun kaynaklarına delil demeyip kitap demektedir.

söylemektedir. Bunlar din tarafından vaz edilmiş dört delildir (Edillé-y-erbéa)301.

Birincisi Kuran302, ikincisi Hadis veya Sünnet303, üçüncüsü İcma304, dördüncüsü ise

Kıyas veya Makuldür305. D’Ohsson her bir kaynağın anlamını ve varsa çeşitlerini

vermektedir. Verdiği bilgiler özetle şu şekildedir:

1. D’Ohsson birinci delil olarak Kuran’ı zikrettikten sonra bununla ilgili detayları Dini

Kod bölümünün Şerhu’l-akâid’in üçüncü maddesinin değerlendirmesinde

vermektedir.306 Dini kodun bölümünde ise Kuran’ın değişik adları (Kitab, Furkan gibi),

vahiy süreci ve Kuran’ın yazıya geçirilmesi gibi konulara değinmektedir. Yine burada

Ahmed b. Hanbel ile Mu‘tezile arasında ortaya çıkan Kuranın mahluk olup olmadığı

tartışmasını kısaca anlatmaktadır.307

2. D’Ohsson’a göre Sünnet veya Hadis nebevi kuralların mecmuası olup bu kaynak

üçe ayırmaktadır; Peygamberin bütün sözlerini, tavsiyelerini ve hükümlerini ihtiva

edenlere kavl308; amelleri, eserleri ve pratikleri ihtiva edenlere fiil veya sünnet309 ve

ashabının amelleri karşısında sessiz kalması ise takrir olarak isimlendirilmektedir.

Sünnet ve Hadis ise başka bir açıdan dörde ayrılmaktadır. Birinci kategori herkesçe

bilinen/meşhur (notoriété publique) ve evrensel şöhretli olan Mütevatir hadislerdir.310

Bunlar hicri ilk üç asırlarda okutulmuş, rivayet edilmiş ve öğretilmiştir. Bu hadislerin

meşruiyeti Hz. Peygamberin şu sözüne dayanmaktadır: “İnsanların en hayırlıları benim

asrımda yaşayanlardır. Sonra bunları takip edenlerdir, sonra da bunları takip

edenlerdir”, İkincisi herkesçe bilinen Meşhur hadislerdir.311 Bu hadislerdeki hükümler

her ne kadar hicrî birinci yüzyılda biliniyorsa da ikinci ve üçüncü yüzyıllarda

öğretilmiştir. Üçüncüsü özel hükümler312 olup, bunlara Haber-i Vahid313 denilmektedir.

301 Dipnotunda d’Ohsson, Edille-i şer’i, sem’i ve naklî vermekte ve bunlara “kanonik deliller (les

arguments canoniques)” veya “geleneğin şahitleri (les témoignages de la tradition)” demektedir.

D’Ohsson, Tableau, I, 7.

302 “Cour’ann”.

303 “Hadiss/Sunneth”.

304 “Idjhma-y-ummeth”.

305 “Kiyass/Mâkoul”.

306 D’Ohsson, Tableau, I, 83.

307 D’Ohsson, Tableau, I, 84-93.

308 “cawl”.

309 “fyl/sunneth”.

310 “Hadiss-mutewatiré”.

311 “Hadiss-meshhouré”.

312 “privées”.

313 “Khaber-wahhid”.

Bu hadisler hicri birinci yüzyılda az bilinmekteydi, sonraki dönemlerde de daha da az

bilinmekteydi. Son hadis türü ise zayıf silsileye sahip olanlardır ki bunlara Hadis-i

Mürsel314 denilmektedir. Bunlar göz ardı edilmiş ve böylece rivayetleri çok nadirdir.

Ayrıca bunların senetleri de Peygambere kadar sağlam olmayıp kopukluk

bulunmaktadır.

Bütün bu sözlü hükümlere ya Nebevi hadisler315 ya Hadis-i şerifeler316 ya Peygamberin

uygulaması veya Kutsal Emirler denilmektedir. Bu hadisleri rivayet edenler ise

Sahabe317 ve bunların öğrencileri Tâbiîn’dir. İslam geleneğinde en meşhur hadis

kitaplara Kütüb-i Sitte318 denilmektedir.

3. D’Ohsson İcmâ’yı İcmâ-i ümmet319 olarak tanımlamakta ve bunların apostolik320

hükümleri ihtiva eden mecmua olduğunu ifade etmektedir. Peygamberin ashabının,

özellikle ilk dört halifelerinin görüşlerini kapsadığını söylemektedir. Böylece bu

açıklamalar glose321, ittifak ve oecuménique322 sıfatları taşıyıp bu hükümler Kuran ve

Sünnet kadar itibar edilmektedir. Görüldüğü üzere d’Ohsson İcmâ’yı Ümmetin icması

diye yazsa da onun kastettiği İcmâ sahabenin İcmâsıdır.

4. D’Ohsson’un sıraladığı son kitap/kaynak ise Kıyas veya Makul kitabıdır. Bu kitap,

Müçtehit imamlar veya İslam’ın ilk yorumlayıcıların323 kanonik içtihatlarının

(décisions) mecmuasıdır. Bütün bu görüşler ilk üç kitabın izini takip etmektedir. Kıyas

314 “Hadiss-mursell”.

315 “Ehadiss-nebewiyé”.

316 “Ehadiss-scherifé”.

317 “Asshhabs/Sahhabé/Sadr-ewel”.

318 “Kuttub sitte-y-moeuteberé”. D’Ohsson, kutub-i sitte’yi sıraladıktan sonra, Kuran’dan sonra en çok

itibar edilen eser Buharî’nin hadis kitabı olduğunu ve buna Buharî-i Şerif (Boukhary-y-scherif)

denildiğini söylemektedir. Bkz. d’Ohsson, Tableau, I, 8.

319 “Idjhma-y-ummeth”.

320 “Apostoliques” havarilerle ilgili anlamına gelen kavram genel anlamda Havarilerden gelen öğretiler

için kullanılmaktadır. Örneğin “Siècle, temps apostolique (apostolik çağ veya dönem)” cümlesi

havarilerin yaşadığı zamana tekabül etmektedir. Bkz. Dictionnaire De l’Académie Française 5ème

Édition, II, ed. Académie Française, (Paris: J. Smits, 1798), s.v. “Apostoliques”, 160.

321 Hukuk terminolojisinde “Glose” kelimesi hukuk tarihine ait bir kavramdır. “Glose” eski hukuk

metinlerin (Corpus Juris gibi) üzerinde veya satır arasında yer alan açıklayıcı yorumdur (Note

Explicative, interprétation critique). Bunu yapanlara “Glossateur”, bunların açıklamalarını ihtiva eden

mecmualara ise “Glossaire” denilmektedir. Juridictionnaire, 250. İslam geleneğinde bu kavrama bir

karşılık vermek gerekirse şerh veya haşiye terimleri verilebilir. D’Ohsson ise bu kavramla Kur’an’ın

veya Sünnetin bazı muğlak veya kapalı ifadelerin Sahabenin açıklamalarını kastetmiş görünmektedir.

322 Latincede “oecumenicus” kelimesi “oecumene”den türemiş olup yerleşilmiş yer veya kâinat anlamlara

gelip burada bütün insanlığı ilgilendiren veya âlemşümul gibi manalara tekabül etmektedir.

323 D’Ohsson burada “interprète” kavramı kullanmaktadır ki “interprète de la loi musulman” karşılığında

müçtehit kavramı kullanılmaktadır.

ise mukayese etmek (comparaison), benzerlik kurmak, imitasyon veya asimilasyon324

gibi anlamlara geldiği için bu hükümlere Kıyas denilmektedir. Görüldüğü gibi d’Ohsson

Kıyası bir metot olarak değil bir hüküm mecmuası gibi algılamaktadır.

Son olarak d’Ohsson’a göre Kuran ve Sünnet, İslam’ın doktrinini ve İslam hukukunun

prensiplerini325 içerdiği için bunlara kat’î veya temel ve primitif kitaplar denilmektedir.

Geriye kalan iki kitap ise ilk kitaplardan ilham almakta ve onları açıkladığı için bu

ikisine içtihadî326 yani ikincil veya açıklayıcı kitaplar denilmektedir.

2.3.4.2. Kurucu Sünni Mezhep İmamları ve Müçtehitler

Bu bölümde d’Ohsson Kemalpaşazâde’nin fakihleri yedi sınıfa ayırdığı kısa risalesi

Tabakâtü’l- Fukahadan (Tableau des Jurisconsultes) faydalanarak hukukçuların

seviyelerini vermektedir. D’Ohsson burada Kemalpaşazâde’nin risalesini takip etmekle

birlikte kurucu imamlar hakkında bilgi vermekte ve Kemalpaşazâde’nin tasnifine bazı

eklemelerde bulunmaktadır. Örnek olarak d’Ohsson Kemalpaşazâde’nin risalesindeki

müçtehid fi-şer’ olan birinci bölümüne Süfyân es-Sevrî ve Dâvûd et-Tâî’yi de dahil

etmektedir.

2.3.4.3. Evrensel Kodun Yazılışı

Bu bölümde d’Ohsson İbrahim Halebi’den önceki fıkıh kitaplarına değinmektedir.

D’Ohsson’a göre ilk imamlardan bu yana pek çok fıkıh kitapları kaleme alınmış (livres

canoniques) olup bütün hakimler (magistrats) ve hukukçular (jurisconsultes) İslam

hukukunu bu kitaplardan öğrenmekteydiler.

D’Ohsson, Fatih Sultan Han dönemindeki önde gelen alimlerden olan Molla Hüsrev’in

h. 875 (1470) senesinde fıkıh konularını genel bir kod içerisinde topladığını

söylemektedir. Bu koda/kitaba İnci anlamına gelen “Dürer” ismini vermiştir.

D’Ohsson’a göre bu kitap her ne kadar hukukçular için değerli bir kaynak olmuşsa da

ameli ve ahlaki konularda eski imamların (anciens Imams) görüşlerine yeterince yer

vermemektedir. Bunun üzerine İbrahim Halebi Dürerin boşluklarını tamamlamak

amacıyla eserini kaleme almıştır.

324 Bir nesneye benzemek, özelliklerini almak.

325 “Cawaid oussoul”.

326 “Idjhtihhadiyé”.

Daha sonra d’Ohsson Mültekâ’nın açıklığına dikkat çekerek şöyle söylemektedir: “bu

eser, öyle berrak ve açıktır ki hukukçuları eski eserlere müracaat etme durumuna nadir

sokmaktadır”327. Ancak iki sayfa sonra d’Ohsson İslam hukukuna ilişkin şu sözleri sarf

etmektedir: “mamafih bu kanunların (lois) yazılışında pek az yöntem bulunmaktadır;

zira konuların çoğu karışıktır. Daha açık ve anlaşılır hale getirmek için bunları başka

bir düzende sunmayı uygun gördük”.328 D’Ohsson’un bu sözlerinin, sadece Mültekâ’ya

değil genel olarak İslam hukukunun tasnifine yönelik bir eleştiri olduğu görünmektedir.

Ancak Mültekâ’nın tasnif konusundaki berraklığına dikkat çekip de sonra bu aynı

tasnifte yöntemsizlik ve karışıklık bulunduğunu söylemek bir çelişki olarak

değerlendirmek mümkündür.

Burada d’Ohsson’un Mültekâ’yı ele alma şekline ilişkin yapılan bazı eleştirilere de yer

vermek istiyoruz. Yukarıda söylediğimiz gibi d’Ohsson’un İslam hukukunu modern

hukuka göre düzenlediği için birtakım eleştirilere maruz kalmıştı. Bu eleştirilerden biri

Sava Paşa’ya aittir.

Louis Milliot da buna benzer bir tespitte bulunmaktadır. D’Ohsson’un eserinden

bahsederken şöyle demektedir:

“… ancak çalışma baştan hatalıdır; Mouradgea d’Ohsson Mültekâ’yı bir kod mecmuası

olarak gördüğü için onu beş koda ayırmaktadır: Dinî, Sivil, Cezaî, Siyasî ve Askerî.

Halbuki eser altı kod değil altı kitabın mecmuası olup müellif (Halebi) bunları “deniz”

gibi algılayarak onları tek bir yere birleştirmektedir…”329

Görüldüğü üzere Sava Paşa ve Louis Milliot’ya göre d’Ohsson’un İslam hukukunu

modern hukukuna göre ayırmasının sebeplerden biri onun Mültekâ’nın kaynak

eserlerinin hepsini birer kod oldukları algısına kapılmış olmasıdır. Buna göre her eser,

örnek olarak Vikaye, sadece kodlardan birini, örnek olarak Sivil kodu, teşkil etmektedir.

Başka bir ifade ile d’Ohsson Mültekâ’nın altı kod birleştirdiğinden dolayı onu

“Kodların Mecmuası” olarak görmüştür. Nitekim bu yanlış algısından dolayı

Mültekâ’yı “Evrensel Kod” olarak adlandırmıştır.

Ancak yukarıda ele alındığı üzere d’Ohsson’un Mültekâ’yı Evrensel Kod görmesi bu

sebeple değil, Mültekâ’yı İslam hukukunun nihai şeklini olarak görmesinden

327 D’Ohsson, Tableau, I, 22.

328 D’Ohsson, Tableau, I, 24.

329 Milliot, Introduction, 24.

kaynaklanmaktadır. Ayrıca o Halebi’nin eserini isimlendirmenin sebebinden söz

ederken şöyle buyurmaktadır:

“…Halebi eserine Mültekâ el Ebhur adı vermiştir. “Denizlerin birleşmesi” anlamına

gelen bu adlandırmayla Mültekâ, pek çok eserlerin neticesi olduğunu ve (eserlerin)

mükemmeliyetlerini temsil ettiğini ima etmektedir. Bu kod (Mültekâ) Kanon Hukuku

konumunda olmakla birlikte neredeyse bütün İmparatorlukta itibar edilen tek

eserdir.”330

Görüldüğü üzere d’Ohsson Halebi’nin eseri için pek çok kitaptan faydalandığının gayet

farkındadır. İleri cümlelerde ise Mültekâ’nın bölüm ve fasıl sayılarını da vermektedir.

Buna göre ve Dürerü’l-Hükkâm gibi eserler hakkında bilgi verdiğine göre fıkıh

kitaplarının muhtevasını ve böylece içerdiklerini de gayet bilmektedir. Unutulmaması

lazım ki d’Ohsson bu tasnife yabancı bir topluma sunmuş ve bu nedenle de bunları bu

toplumun anlayacağı şekilde vermeyi arzulamıştır. Ayrıca bir fakihten yardım aldığını

göz önüne aldığımızda bu eleştiri zayıf görünmektedir. Bir başka önemli husus ise III.

Selim’in Osmanlı Hukukuna bir reforma gitmek istediğinde, d’Ohsson’a başvurmasıdır.

Dolayısıyla Sava Paşa’nın d’Ohsson’a yönelttiği “Ne Arapçayı ne de İslam hukuku

tarihi bilmediği”331 şeklindeki eleştirisi yerinde değildir.

Sava Paşa, d’Ohsson’un Mültekâ’yı Evrensel Kod olarak isimlendirmesi, onun yanlış

algısından kaynaklandığını söylemektedir. Halbuki d’Ohsson Mültekâ’yı tanıtırken

İmparatorluğunun her sınırında bu kitap temel referans olma özelliğini pek çok kez dile

getirmiştir. D’Ohsson bu kodu İslam hukukunun nihai şekli ve Müslüman toplumlarının

ana kaynak kitabı düşüncesini hatırlatacak olursak bu görüşünden dolayı ona Evrensel

kod demiştir.

2.3.4.4. Mezhep Kurucu İmamlar Arasındaki İhtilaflar

Bu bölümde d’Ohsson Sünni (Orthodoxes) dört imamın sadece ibadet, ahlak ve kamu

yönetiminde ihtilaf ettiklerini söyleyip inanç konularında tamamen aynı fikirde

olduklarını ifade etmektedir. D’Ohsson’un bu sözü genel konularda değerlendirildiği

vakit doğru olduğunu söylemek mümkündür. Ancak detaya inildiği zaman ihtilafın vaki

bulduğunu söylemek zorundayız. Nitekim Hanefi mezhebinin çizgisinde gidenler, onun

330 D’Ohsson, Tableau, I, 23.

331 Savva Pacha, Étude Sur La Théorie Du Droit Musulman, 119.

kelamdaki görüşlerini Mâtüridî mezhebinde oluşturacaklardır. Malikî ve Şafii

mezhebinin çizgisindekiler olanlar ise Eş’arî kelam mezhebini oluşturacaklardır.

2.3.4.5. Mezhep İçerisindeki İmamların İhtilafları

Bu bölümde d’Ohsson, Hanefi mezhep-içi imamlara değinmektedir. Ebu Hanefi’den

sonra Ebu Yusuf’un, sonra Muhammed ve Züfer’in geldiğini ifade etmektedir. Bu

müçtehitleri “kutsal yorumcu”332 olarak nitelemektedir.

Daha sonra d’Ohsson fakihlerin ihtilaflarının bazı nedenlerine değinmektedir. Ona göre

bazı ayet ve hadislerin yoruma açık olması veya sahabenin farklı görüşlerinin olması

imamlar arasında ihtilafın bulunmasına sebebiyet vermiştir. D’Ohsson’a göre,

Kemalpaşazâde’nin Tabakat’ının 5. ve 6. sınıfındaki fakihlerin görüşleriyle

(tercihleriyle) Mültekâ meydana gelmiştir.

Yazılışından bu yana Mültekâ kazasker, molla, kadı ve naiplerin hukuk alanında tek

referansları olmuştur. Her ne kadar Mültekâ’da diğer mezheplerin görüşleri bulunsa da

bunlar mutlaka Hanefi mezhebindeki sahih-i akval’a333 göre hüküm vermeleri334

gerektiğini söylemektedirler.335 Ancak bu zorunluluk Mollalar için o kadar açık

değildir. D’Ohsson’a göre ya menfaat veya özel bir durumdan dolayı bazı Mollalar

hüküm verme konusunda Hanefi mezhebinin sahih-i akval’inin dışına çıkmışlardır.

Sahih-i akval dışındaki fakihlerin görüşleri de “canoniques”336 sayıldığını söyleyen

d’Ohsson, bir kadı bununla hükmettiği zaman karara karşı çıkmanın imkânsız olduğunu

ifade etmektedir.

Ayrıca eğer bir kadı Hanefi mezhebinden başka bir mezhebe mensup ise yine de Hanefi

mezhebine göre yargılama yapması gerekmektedir.

2.3.4.6. Evrensel Kodun Değişik Hükümleri

Bu başlık altında d’Ohsson İslam hukukunun çeşitli hükümlerini ele almaktadır.337

Bunun için de Mevkufâtî’nin girişteki bölümünden faydalanmıştır. Kendisine göre

332 “Interprètes sacrés”.

333 “Eymé-y-Hanifenin assahh cawiy uzré”.

334 Macit Kenanoğlu, “Osmanlı Devleti’nde Kanun-Fetva İlişkisi ve Örfî Fetva Kavramı”, içinde Osmanlı

Hukukunda Fetva, ed. Süleyman Kaya v.d., (İstanbul: Klasik yy., 2018), 111.

335 D’Ohsson, Tableau, I, 29.

336 Bu kavramın açıklaması için 41-43 sayfalara bkz.

337 D’Ohsson, Tableau, I, 31-35.

Mültekâ’daki hükümler kanon hükmündedir. Farz ve Farzın çeşitlerinden başlayarak

mekruha kadar değişik hükümleri şu şekilde sıralamaktadır:

1) İlahi mecburiyet konumunda olanlara ve Kuran’ın hükümlerini ihtiva edenlere Farz

denilmektedir. Bu hükümler de altıya ayrılmaktadır: Farz-ı Kat’î: imamların icmalarına

dayanan mutlak hükümdür. Farz-ı Zannî: imamların icmâları bulunmadığından dolayı

kat’î’nın bir alt sınıfında bulunup gayri mutlak hükümdür. Farz-ı Ayn: namaz ve oruç

gibi kulların her birine düşen farz; Farz-ı Kifâye: cenaze namazı gibi kulların geneline

düşen hükümler; Farz-ı İtikadî: inanç ve dogmaya ilişkin hükümler ve son olarak Farz-ı

Ameli ibadet, ahlak, sivil ve siyasi konulara ilişkin hükümler olmaktadır.

2) D’Ohsson Kanonik ve Pozitif hükümlere ise Vacip demektedir. D’Ohsson’a göre bu

hükümler Kuran’ın dışında diğer üç kitaplarda/kaynaklarda (Livres) (Hadis, İcmâ ve

Kıyas) yer alan hükümlerdir. Yine bu hükümler Kuran’ın hükümleri kadar önemlidir.

3) Taklide dayalı pratiklere ise Sünnet ismi verilmektedir. Hz. Peygamberin sözlerine

değil onun ve sahabenin bazı uygulamalarına ilişkin hükümlerdir. D’Ohsson’a göre

bunlara uymanın sebebi Şari’in338 ve onun ashabının Müslümanlar üzerindeki

otoriteleridir. Bunlar da sahihlik açısından mutlak339 ve gayri mutlak340 ve süreklilik

açısından devamlı olanı341 ve olmayan342 şeklinde ayrılmaktadır.

4) Son olarak bunların dışında farz olmayan hükümler bulunmaktadır. Övgüye değer

uygulamalara müstahsen343, kınanmaya değer olanlara ise mekruh344 denilmektedir.

D’Ohsson’a göre ahlaka ilişkin konuların çoğu bu hükümler çerçevesinde cari

olmaktadır. Geriye kalan uygulamalar ise, iyi amellere sevap345, fazladan yapılanlara

tetavu/nafile346 ve değerli olmayanlara ise labees347 denilmektedir.

338 Anlaşılan o ki burada Peygamberi kastetmektedir.

339 “Sunneth-Muekkedé”.

340 “Sunneth-ghayr’y-muekkedé”.

341 “Sunen’-y-huda”.

342 “Sunen’y-zewaïd”.

343 “Musstahhsenn”.

344 “Mekrouhh”.

345 “Séwab”.

346 “Tetawu”.

347 “Nafilé”.

2.3.4.7. Kanunun Kişilerin Durumuyla ilgili Yaptığı Ayrım

Bu bölümde d’Ohsson, İslam hukukunun kişilerin durumuyla alakalı yaptığı ayrımı ele

almaktadır.348

1) D’Ohsson’a göre İslam hukuku bütün toplumları siyasi açıdan Müslüman ve Kafir

kavramlarının altında ikiye ayırmaktadır. İlk başta Hz. Peygamber zamanındaki müşrik

kavramı müşrik Arapları kastetmekteydi. D’Ohsson, daha sonra gelen Müslümanların

ise müşrik kavramını “Müslüman olmayanların tümüne” atfettiklerini söylemektedir.

Bir nevi Kafir ile Müşrik kavramları eş anlama sahiplerdi. Ancak bu tavır 1266’de

Cengiz Han’ın torunu Kubilay han’ın349 topraklarında yaşayan bir olay yüzünden pek

çok Müslümanları felaket bir kadere sürükleyecekti. Nitekim Kubilay Han Khann-

Baligh350 şehrin kurmasıyla ve bunu Devletin başkenti yapmasıyla şöhret kazanmıştır.

Bu hükümdar, ataları gibi puta tapan bir dine mensuptu. Dolayısıyla yabancı din

mensuplarına karşı tutumu bazen olumlu bazen olumsuz idi. Ancak buna rağmen

Kubilay’ın maliye bakanlardan biri Müslüman Ahmed Fanakati351 idi. Ekonomiyi

başarılı bir şekilde ayakta tutan Fanakati, Kubilay Han’ı olumlu bir şekilde etkilemiş ve

onun sayesinde Kubilay Han’ın topraklarında yaşayan Müslümanlar rahat bir şekilde

yaşamlarını sürdürebilmiştir. Ancak bunu gören diğer bakanlar, hükümdarın İslamiyet’e

ısınıp kendisi Müslüman olabileceği endişesiyle Fanakati’yi türlü suçlarla itham

etmişler ve Kuran’ın bir pasajıyla hükümdarı korkutmuşlardı. Gayr-i Müslim bakanlar

“Müşrikleri gördüğünüz yerde öldürün!” ayetini hükümdara arz ederler. Bu ayeti gören

hükümdar bütün Müslümanlara karşı bir kin besleyip hepsini potansiyel bir düşman

olarak görmeye başlar. Bunun neticesinde Müslümanlar zulüm ve baskı altında

kalmışlar ve dinlerinden vazgeçmeleri için çeşitli eziyete uğramışlardır. Kubilay Han

Müslümanları topyekûn bir şekilde öldürmeyi planladığı zaman, Hamidüddin es-

Semerkandî adında bir alim hükümdarın bu faaliyetine mâni olmaya çalışmıştır.

Semerkandi hükümdarın bakanlarının getirdiği ayetin tefsirini yapıp söz konusu ayette

geçen müşriklerin ayetin inzal olduğu dönemindeki Arap müşriklerini kastettiğini ve

dolayısıyla hiçbir şekilde İslamiyet’e yabancı olan toplumlara yönelik olmadığını

348 D’Ohsson, Tableau, I, 35-52.

349 “Capla-Caan”.

350 Hanbalık hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Ahmet Taşağıl, “Hanbalık”, içinde Diyanet İslam

Ansiklopedisi, (Ankara: TDV yayınları, 1997), 15: 524.

351 Ahmed Fanakati, Benakati olarak da anılmaktadır. Nitekim d’Ohsson “Benakety” olarak yazmaktadır.

açıklamıştı. Alimin sözlerine ikna olan hükümdar Müslümanlara karşı eziyetlere son

vermiş ve Semerkandi’ye de gösterdiği bu hikmetli yorum nedeniyle hediyeler vermişti.

D’Ohsson bu kısa anekdotu aktardıktan sonra Osmanlılarda müşrik kelimesinin bütün

kafirleri kapsadığını ve bunun neticesinde Müslüman toplumlarda “kafirler tek bir

millettir” klişesinin ortaya çıktığını ifade etmektedir. D’Ohsson’a göre Dârülharp ve

Dârülislam ayrımı bu cümleden kaynaklanmaktadır. Böyle bir anlayışın sonucunda

Osmanlı Devleti’yle barış halinde olan diğer ülkeler ve Osmanlı topraklarındaki

yaşayan zimmî vatandaşlar müşrik olarak nitelendirilmektedir. Aslında d’Ohsson

Kubilay Han ile ilgili hikâyeyi naklederken Osmanlıların müşrik ve kafir anlayışlarını

zımnen eleştirmektedir. Zira Hamiduddin es-Semerkandî’nın açıkladığı gibi Kuran’da

geçen müşrik lafzı bütün kafirleri değil, Kuran’ın inzal olduğu dönemdeki Arap

müşriklere yöneliktir.

2) İkinci ayrım ise Arap ve Acem ayrımıdır. D’Ohsson burada Arapların diğer

Müslüman toplumların üzerindeki faziletlerine değinmektedir. Örnek olarak Nikah

bölümünün kefaet konusunu işlerken Kureyşlilerin sadece aralarında evlenmeleri

gerektiğini ifade etmektedir.352 Acem, Araplar dışında kalan bütün ırkları

kapsamaktadır. D’Ohsson’a göre I. Selim döneminde Arabistan’ın fethi neticesinde

Sultana “Sultanü’l-arab ve’l-acem” unvanı verilmesi buradan kaynaklanmaktadır.

3) Üçüncü faktör ise siyasi açısından vatandaş ayrımıdır ki buna göre İslam

topraklarında yaşayan vatandaşlar Müslüman, Zimmî, Müstemen353 ve Harbi olarak

ayrılmaktadır. Buna göre Müslümanlar Hz. Muhammed’in dinine mensup olanlardır.

Zimmîler ise Cizye veya Haraç ödeyerek İslamiyet’in hakimiyetinde olan Hristiyan,

Yahudi veya Müşrikler (païens)dir. Müstemenler ise diğer ülkelerle anlaşma sebebiyle

Devleti’n himayesinin altında olan ve ülkenin sınırlarında yaşan yabancılardır.

D’Ohsson’a göre bu sistem Avrupalılar için öğretici mahiyettedir. Ayrıca Sultan, İmamı

Azam354 olması hasebiyle fermanlarında Devletin ve Müslümanların yararına olduğu

müddetçe, dilediği gibi tasarrufta bulunabilmektedir. Muhammedîlerin düşmanlar veya

İslam Devleti’yle anlaşması olmayan ülkelere Harbî denilmektedir. Bu nitelendirme

352 D’Ohsson, Tableau, V, 157.

353 “Mustéeminns”.

354 “Imam Suprême”.

sonucunda Kanun Harbî sıfatını taşıyan her toplum Osmanlı Devleti’yle savaş

statüsünde olmaktadır.

4) Dördüncü faktör din ayrımdır. Buna göre insanlar yedi kategoriye ayrılmaktadır; a)

Sünniler, Şiîler, Kitabîler, Mecusîler, Arap olmayan Müşrikler355, Arap olan

Müşrikler356 ve son olarak Mürtetler.

5) Son faktör ise kişilerin statülerine ilişkin hükümlerdir. Bu faktörün birinci ayrımı

vatandaşlığa ve dine bakmadan Hürriyet357 ile Kölelik358 sıfatında olan insanlara

ilişkindir. Yine bu ayrımda doğal/tabiata göre (Par la nature) ve kanuna göre (Par la

loi) sekize ayrılmaktadır; ergenler (majeur), gençler (mineur), aklı yerinde olanlar

(hommes sensés), aklı yerinde olmayanlar (insensés), meşru çocuklar (légitimes), evlilik

dışı (gayr-i meşru) çocuklar (naturels) ve son olarak soyları bilinenler ile bilinmeyenler.

Bu faktörün ikinci ayrımı ise sivil açısından olup sosyal kategorileşmedir. Buna göre ilk

sırada Peygamberin sülalesinden gelenler Şerif359 veya Emir360 ve hukukçular (fukaha)

yer almaktadır. İkinci sıradakiler Ruûs361 yani bakanlar ve memurlar yer almaktadır.

Üçüncü sıradakilere Evsat-i Sûkiye362 denilmektedir. Bu grupta Müslüman burjuvaları,

vatandaşlar (citoyens) ve memur görevinde bulunmayan Müslüman tüccarlar

(particulier) yer almaktadır. Son sıradakiler ise Hissas yani halktır. Bu son kategoriye

toplumun alt kademelerde yer alan, zimmi, müstemenler dahil olmaktadır.

Bu faktörün son ayrımı ise ahlaka dayanmaktadır. Buna göre insanlar Salih ve Fasık

şeklinde ikiye ayrılmaktadır. Birinci kategoridekiler, mahkemelerde şahitlikleri geçerli

olduğu için şühûdü’l-udûl363 denilmektedir. Diğer kategoridekiler ise sadece bazı özel

meselelerde şahitlikleri geçerli olmaktadır. Mesela görme engelli gibi doğal kusurlular

veya kazf veya çeşitli cezalara çarpıtılmış kişiler gibi kanunca kusurlu olanlar sadece

evlilik meselelerinde şahitlikleri geçerlidir (actes matrimoniaux).

355 “Abedé-y-Ewsann-Adjéms”.

356 “Abedé-y-Ewsann-Arebs”.

357 “Hurriyéth”.

358 “Rikkiyéth”.

359 “Schérifs”.

360 “Emirs”.

361 “Rououssa”.

362 “Ewsath Soukiyé”.

363 “Schouhhoud-Oudoul”.

2.3.4.8. Muhtelif Fetva Mecmuaları

D’Ohsson İslam hukukunun sunumunun son bölümünü Osmanlı zamanında kaleme

alınmış çeşitli Fetva mecmualarına ayırmaktadır. Buna göre bu Fetvalar (décisionssentences)

364 eski İmamların çizgisinde olup bu fetvaları kaleme alan müftüler hukukun

incelenmesini ve mahkemelerde uygulanmasını kolaylaştırmak adına ele almışlardır.

D’Ohsson’a göre mecmualar arasında en meşhur olanları şunlardır:

1) İlk olarak IV. Murad döneminde (h. 1041/m. 1631) yazılmış Zekeriyazâde Yahya

Efendi’nin Fetâvâ-yı Yahyâ Efendi’si365. 2) İkincisi IV. Muhammed döneminde (h.

1097/m. 1686) yazılmış Ali Efendi’nin Fetva mecmua’sı366. 3) Üçüncüsü ise aynı

Padişah’ın döneminde (h. 1098/m. 1687) kaleme alınmış Ankaravî Muhammed Emin

Efendi’nin ele aldığı Fetâvâ-yı Ankaravî367. 4) Dördüncü sırada Seyyid Feyzullah

Efendi Fetâvâ-yı Feyziyye’sini368 II. Mustafa döneminde kaleme almıştır. D’Ohsson,

364 D’Ohsson Fetva karşılığında bazen “décision” bazen de “sentence” kavramlarını kullanmaktadır.

“Décision” görüş veya karar anlamına gelir ki fetvanın “bir soru karşısında bir görüş beyan etme”

manası dikkate alındığında bu ifadenin kullanması doğru olmaktadır. “Sentence”in ise iki anlamı

bulunmaktadır. Modern Fransızcada bu kelime “ceza” kavramını çağrıştırmaktadır. Nitekim ceza

hukukunda mahkeme tarafından verilen kararlar/cezalar “Peine” dışında “Sentence” kelimesi ile

karşılanmaktadır. Bkz. Juridictionnaire, 2180. Bu kelimenin tercih edilmesinin sebebi ceza hukukunda

kadı’nın vermiş olduğu hükümden hareketle olabilir. “Sentence”in ikinci anlamı ise insanları ıslah

etmeyi hedefleyen ahlaki söylemdir. Nitekim d’Ohsson’dan bir yüzyıl önce yaşamış olan François de

La Rochefoucauld’nun “Réflexions ou sentences et maximes morales” adlı eserinde geçen “Sentence”

kelimesi bu anlamda kullanılmıştır. Buna göre Sentence kelimenin tercih edilmesinin sebebi fetvanın

kişinin kendisi bağlaması noktasından hareketle öğüt mahiyetinde olması olabilir.

Osmanlı dönemindeki Fetva mecmualarının, d’Ohsson’un da ifade ettiği üzere, mahkemelerde

kullanılması ve Kadı’nın bu Fetvalara göre hareket etmesi d’Ohsson’un Sentence kelimesini ceza

manasında kullandığı ihtimalini güçlendirmektedir.

365 Yahya Efendi’nin Şeyhülislam iken verdiği fetvaları, bir zamanlar fetva eminliğini yapan şeyhülislam

Esîrî Mehmed Efendi bir araya getirmiş halidir. D’Ohsson bu fetva mecmuasını en meşhurlar arasında

bulunduğunu söylemesi ve bu mecmuanın pek çok nüshası bulunması Osmanlı döneminde en çok

okunan eserlerden olduğunu göstermektedir. Bkz. Bayram Ali Kaya, “Yahyâ Efendi, Zekeriyyâzâde”,

içinde Diyanet İslam Ansiklopedisi, (Ankara: TDV yayınları, 2013) 43: 245-246

366 D’Ohsson muhtemelen burada Çatalcalı Ali Efendi’den bahsetmektedir. Sıraladığı Fetva mecmuaları

bazen yazıldığı tarihini bazense müellifin vefat tarihini vermektedir. Vermiş olduğu tarih ise fetva

mecmuanın yazılmış olduğu tarihi olup DİA’daki söz konusu fetva mecmuası Şeyhülislam henüz

hayattayken kaleme alındığını tespiti kuvvetlendirmektedir. Ayrıca Çatalcalı Ali Efendi’nin Fetâvâ’sı

“Açıklamalı Osmanlı Fetvâları: Fetâvâ-yı Ali Efendi” adı altında H. Necati Demirtaş tarafından

derlenen ve Kubbealtı yayınları tarafından yayımlanmıştır.

367 Bu fetva mecmuası, Şeyhülislamın görevde bulunduğu döneminde vermiş olduğu fetvaların bir araya

getirmiş halidir. Bu mecmua diğer fetva mecmuaların aksine soru-cevap şeklinde değil çok sık

karşılaşılan fıkhî meselelerin müftahun bih görüşleri zikrederek kaleme alınmıştır. Bkz. Ahmet

Akgündüz, “Fetava-yı Ankaravî”, içinde Diyanet İslam Ansiklopedisi, (Ankara: TDV yayınları, 1995),

12: 438-439; bkz. Tahsin Özcan, “Mehmed Emin Efendi, Ankaravî”, içinde Diyanet İslam

Ansiklopedisi, (Ankara: TDV yayınları, 2003), 28: 461-462.

368 Osmanlı Fetvahanenin en muteber sayıldığı dört fetva mecmuaların arasında yer alan eser Feyzullah

Efendi’nin şeyhülislamlığı zamanında ele aldığı fetva mecmuasıdır. Ayrıca BİSAV atölyenin

kapsamında ve Süleyman Kaya’nın başkanlığında bu mecmua Latin harflerine çevrilerek Klasik

Feyzullah Efendi’nin Edirne’de öldürüldüğünü (h. 1115/m. 1703) belirmektedir. 5) Son

olarak I. Mahmud döneminde (h. 1143/m. 1730) kaleme alınmış olan Behce Abdullah

Efendi’ye ait Behcetü’l-Fetâvâ’sı369.

D’Ohsson’a göre bütün bu fetva mecmuaları Türkçe yazılmış olup bu kitaplar gerek

konu gerekse tertip açısından fıkıh kitaplardan alınmıştır. Bu mecmuaların amacı,

halkın sorularına cevap vererek halkı aydınlatmak ve mahkemelerde hüküm verme

noktasında kadıları yönlendirmekti. Bu sebeple de her mahkemede Mültekâ’yla birlikte

mutlaka bir fetva mecmuası, özellikle en son yazılmış olan Behcetü’l-Fetâvâ

bulunmaktaydı. D’Ohsson bazı meselelere ilişkin değerlendirmelerinde bu fetvaların

büyük çoğunluğuna yer verdiğini ifade etmektedir.370

Osmanlı Fetvahanesi dört fetva mecmuasını en muteber kitaplar olarak kabul

etmektedir. Bunlar Fetâvâ-yı Ali Efendi, Fetâvâ-yı Feyziyye, Behcetü’l-fetâvâ ve

Netîcetü’l-fetâvâdır.371 D’Ohsson bunlardan üç tanesine yer vermektedir. Fetvahanenin

muteber kabul ettiği diğer mecmua olan “Netîcetü’l-Fetâvâ” ise vefatından sonra

yayımlandığı için372 d’Ohsson tarafından doğal olarak zikredilmemiştir.

Uzun ve ayrıntılı bir girişten sonra d’Ohsson Şerhü’l akaid’in tercümesiyle Dinî kodu

ele almaktadır. D’Ohsson İslam inanç esaslarını açıklarken bazen bunu birtakım siyasi

olaylarla izah etmekte bazense Hristiyan dinine özgün kavramlarla açıklamakta ve

Hristiyan dininin inanç esaslarıyla karşılaştırma yapmaktadır.

yayınlar tarafından basılmıştır. (Fetâvâ-yı Feyziye Şeyhülislam Feyzullah Efendi, birinci baskı 2009

Klasik yay.).

369 Tıpkı Fetâvâ-yı Feyziyye gibi Behcetü’l-Fetâvâ Osmanlı Fetvahane tarafından muteber kabul edilen

dört mecmuadan biriydi. Lâle Devri’nin meşhur Şeyhülislamı olan Abdullah Efendi Şeyhülislamlığını

yapmış zamanında telif ettiği ve Fetva Emini Mehmed Fıkhî el-Aynî bu telifi tekrar ele alarak klasik

fıkıh eserlerinin tertibine göre düzenlemiş ve Şeyhülislam’ın son fetvalarını ekleyerek eser son haline

kavuşmuş oldu. Bkz. Ahmet Özel, “Behcetü’l-Fetâvâ”, içinde Diyanet İslam Ansiklopedisi, (Ankara:

TDV yayınları, 1992), 5: 346. Mecmuanın son hali BİSAV ve Klasik yayınları tarafından

neşredilmiştir. (Behcetü’l-Fetâvâ Şeyhülislam Yenişehirli Abdullah Efendi, birinci baskı 2011).

370 Örneğin bkz. D’Ohsson Tableau, II, 496; VI, 188; IV (birinci kısım), 346; IV (ikinci kısım), 517.

371 Salim Öğüt, “Fetâvâ-yı Feyziyye”, içinde Diyanet İslam Ansiklopedisi, (Ankara: TDV yayınları,

1995) 12: 443.

372 Bkz. Saffet Köse, “Netîcetü’l-Fetâvâ”, içinde Diyanet İslam Ansiklopedisi, (Ankara: TDV yayınları,

2007), 33: 26-27.

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

D’OHSSON’UN OSMANLI AİLE HUKUKU İLE İLGİLİ

GÖRÜŞLERİ

Bu bölümde genel itibarıyla d’Ohsson’un Osmanlı Aile Hukukuna ilişkin hükümleri

nasıl ele aldığını ve bunlara dair değerlendirmelerini ele almaya çalışacağız. Ancak bu

konuya geçmeden önce d’Ohsson’un bu konuda izlediği metottan kısaca bahsetmek

faydalı olacaktır.

3.1. D’Ohsson’un Meseleleri Ele Alış Şekli

Yukarıda ifade ettiğimiz üzere d’Ohsson fıkıh konularını, “Code (kod)” başlığı altında

beş bölüme (daha sonra altıya) ayırmıştır. Her kodu da “Livre” adında bölümlere

ayırmış olup anlaşıldığı kadarıyla livre fıkıh kitaplarında “kitab” adıyla verilen ana

bölümleri ifade etmektedir. Nitekim taharet, namaz, oruç gibi bölümleri livre başlığı ile

vermiştir. D’Ohsson livre’lerde inceleyeceği alt konuları genel olarak “chapitres” adıyla

vermektedir ki bu başlık fıkıh kitaplarında “fasl”a veya “bab”a denk gelmektedir.

Chapitres’ları (fasıl/bab) da article (başlık) alt başlıkları ile sunmaktadır. Örneğin Dinî

Kod üst başlığı altında “Livre Premier – Des Purifications: Tahharéth (Birinci Kitap:

Taharet)” bölümünü zikredip taharetin içerisinde abdest, gusül, gibi konuları chapitres

başlığı ile aktarmaktadır.

D’Ohsson İbadet bölümünün girişinde yazım tarzı konusunda izlediği metodunu

açıklamaktadır. D’Ohsson hem Hanefi mezhebinin görüşlerine hem diğer mezhep

imamlarının görüşlerine yer verirken “V” (Variante) harfini, o görüşe ilişkin açıklama

ve şerhi için ise “C” (Commentaire/şerh) harfini kullanmaktadır.373 Varyant ve şerhlerin

yazı boyutu farklı olarak verilmektedir. Kendi değerlendirmesini ise “Observation

373 D’Ohsson, Tableau, II, 4.

(değerlendirme)” başlığı ile vermektedir. D’Ohsson V harfi ile genel olarak

Mevkufâtî’nin ana metnine, C harfi ile yine Mevkufâtî’den hareketle o görüşün şerhine

yer vermektedir. Değerlendirmelerini ise bazen bir ana bölümün sonunda bazen de bir

bölümün veya başlığın hemen altında vermektedir.

Ayrıca D’Ohsson, bazı kavramlar yanında özellikle hadis ve ayetleri ele aldığı yerlerde

onların Arapçasını da Latin harfleriyle dipnotta vermektedir.

3.2. D’Ohsson’un Osmanlı Aile Hukukunu Ele Alışı

Yukarıda d’Ohsson’un aktardığı bilgilerin genel itibarıyla Mültekâ ve Mevkufâtî’den

alındığını ifade etmiştik. Burada d’Ohsson’un yer verdiği bu bilgilerin bu iki kitaba

uygunluğunu araştıracağız. Bu bilgileri d’Ohsson’un tasnifine göre ele alacağız. Ayrıca

d’Ohsson’un değerlendirmelerin (Observation) mahiyetini, değerlendirmelerinin

doğruluğunu ve bunların tutarlığını inceleyemeye çalışacağız.

D’Ohsson Aile Hukukunu eserin beşinci cildinde Sivil Kod başlığı altında

incelemektedir.374 O, Sivil Kodu sekiz ana bölüme ayırmaktadır. Bunlar: 1) Nikah 2.

Nikahın sona ermesi (Dissolution), 3. Çocuklar, 4. Miras, 5. Kişiler arası bağış ve

vasiyet 6. Özel hizmet (Servitude Personnelle), 7. Ticaret ve 8. Kişilere ve mülkiyete

ilişkin çeşitli hükümler.375 Aile hukuku ile ilgili olanlar ilk üç ana bölümdür.

D’Ohsson nikah bölümünü on iki kısma ayırmaktadır: 1. Genel olarak nikah, 2. Hürlerin

nikahı, 3. Sahih nikah/denklik/kefaet (Légalement assortis), 4. Haram ve batıl nikah, 5.

Haberi olmadan başkası adına, zorla veya hile yoluyla yapılan nikah, 6. Süt emzirme, 7.

Mehir, 8. Kocanın eşlerine karşı adaletle hareket etmesi, 9. Kocanın eşlerine karşı

yükümlülükleri, 10. Kocanın evlilik yetkisi, 11. Kölelerin nikahı ve 12. Zimmîlerin

nikahı.376

374 D’Ohsson, Tableau, V, 140.

375 D’Ohsson’un bu kodda Fransızca kullandığı kavramlar meşhur Napolyon kodundaki hemen hemen

aynı kavramlardır. Örneğin “kişiler arası hibe ve vasiyet (Des Donations Entre-Vifs Et Des

Testamens)” Napolyon kodunun ikinci kitabın başlığıyla aynı adı taşımaktadır. Bkz. Napoléon, Code

Napoléon – 1807, 230.

376 D’Ohsson, Tableau, V, 140-141.

3.2.1. Genel olarak nikah

D’Ohsson bu bölümde377 fıkıh kitaplarının nikah bölümünün girişinde yer alan evliliğin

genel hükümleri üzerinde durmaktadır. Bu minvalde d’Ohsson İslam hukukundaki

nikah akdinin sivil akitler içerisinde en kutsal378 ve en mukaddes379 olanı olduğunu

ifade etmektedir. D’Ohsson bu açıklamayı Mültekâ’nın asıl metni gibi takdim etse de

Halebi’nin asıl metninde böyle bir ifade bulunmamaktadır. Görüldüğü kadarıyla bu

ifade d’Ohsson’un İslam/Osmanlı hukukundan hareketle çıkarsadığı bir ifadedir.

Mültekâ’nın nikah bahsi “nikah bizzat faydalanma mülkiyetini (milk-i muta) ifade eden

bir akittir”380 şeklindeki nikah tanımı ile başlamaktadır. Mevkufâtî’de ise nikah

tanımında yer alan lafızların açıklamalarına ilişkin şer’î ve lugavî izahlar

bulunmaktadır. Ancak d’Ohsson bu tür açıklamalara genel olarak yer vermemektedir.

D’Ohsson, Mevkufâtî’den nakille hem şeriat hem aklın hem insan tabiatının kişiyi

evliliğe yönlendirdiğini ifade etmektedir. Bunun şer’i dayanağı “Size helâl olan

kadınlardan ikişer, üçer, dörder adet dilediğinizi nikah edin” ayet-i kerimesi ve

“Evleniniz, çoğalınız. Çünkü ben, kıyamet gününde sizin çokluğunuzla diğer ümmetlere

iftihar edeceğim”, “Nikah benim sünnetimdendir, kim nikahtan yüz çevirirse benden

değildir” gibi hadis-i şeriflerdir. Bunun akli delili kişinin ölümünden sonra isminin

unutulmamasını ve neslinin devamını sağlamasıdır. Ayrıca insan tabiatı gereği cinsler

birbirine meyleder. Cinsî yakınlık tutkuların aslı ve lezzetlerin en tatlısıdır.

D’Ohsson devamında evlenme hükmüne yer vermektedir. İlk olarak Mültekâ’da yer

alan “Allah nezdinde evli olan erkek, nafile ibadetlerle meşgul olan bekardan daha

faziletlidir.” ifadesine yer vermekte, ardından şerhten nakil yaparak kişinin maddi,

377 “Le Mariage en général”. XVII. ve XVIII. yüzyıllarda nikahı ele alan çoğu çalışmalar bu başlıkla

başlanmaktadır.

378 “Solennel” kelimesi Latinceden “Sollus” ve “Annus” kelimelerin birleşmesinin sonucu “Sollemnis”

olup “senede bir kere kutlanan, dinî bir tören, bayram” anlamlara gelmektedir. Günümüz anlamı ise

“aleni olarak halk arasında görkemli bir şekilde kutlanan tören”dır. Buna göre d’Ohsson’un nezdinde

İslam Hukukundaki Nikah, dinî bir boyutu bulunmakla birlikte sivil akitlerin en kutsalıdır.

379 “Auguste” kelimesi görkemli, saygın, mübarek, muhterem veya mukaddes gibi anlamlara gelen

Latinceden “Augustus” kelimeden türeyip ilk zamanlarda Romalı kralların üstünlüğünü ifade etmek

için kullanılan bir lakap idi.

380 İbrahim Halebi, Mültekâ, thk. Abdullah Bilir, (İstanbul: Şifa Yayınevi, 2016), 179.

ahlaki/zihni ve bedeni durumuna göre nikahın hükmünün vacip, sünnet ve mekruh

hükmünü alabileceğini ifade etmektedir.381

D’Ohsson Hanefi mezhebinin bu konudaki genel kanaatine yer verdikten sonra İmam

Şafii’nin görüşlerine yer verir. Örnek olarak d’Ohsson, Şafii’ye göre her halükârda

kulun namaz, tefekkür ve nafile ibadetlerle meşgul olması evlilikten daha hayırlı

olduğunu söylemektedir.382

D’Ohsson’a göre nikah akdinin geçerli olabilmesi için altı şartın bulunması

gerekmektedir. Bu şartları şöyle sıralamaktadır: 1. Lügat, 2. Şer’î, 3. Sebep, 4. Şart, 5.

Rükün, 6. Hüküm.383 Mevkufâtî’de buna benzer bir sıralama bulunduğundan dolayı

d’Ohsson’un buradan alıntı yaptığını düşünebiliriz. Mevkufâtî şöyle demektedir:

“Nikahta yedi şeyin zikri lazımdır. Bunlar: 1. nikahın Lügat manası, 2. Şer’i manası, 3.

Sebebi, 4. Şartı, 5. Rüknü, 6. Vasfı ve 7. Hükmüdür.384 Görüldüğü üzere Mevkufâtî

“vasfı” da zikretmesine rağmen d’Ohsson buna yer vermemektedir. Ayrıca

Mevkufâtî’nin verdiği bazı açıklamalar d’Ohsson’un verdiği açıklamalarla

uyuşmamaktadır. Bu hususları mukayeseli bir şekilde ele almak istiyoruz:

1. Lügat: Mevkufâtî nikahın lügat manasını “cinsî yakınlık manasındadır. Akd

manasında mecazdır” şeklinde açıklarken d’Ohsson “eşlerin beyanı yani gerek hayat

birliğini gerek (eşlerin) mallarının ve durumlarının birleştiğini ifade eden nikahtezevvüç

kelimelerin sarf edilmesi” şeklinde açıklamaktadır.

2. Şer’î: Mevkufâtî akdin hakikat ve mecaz manalarına dikkat çekerken d’Ohsson

Şer’î kavramını “belirlenen şekildeki tören” şeklinde tanımlamaktadır.

3. Sebep: Sebep kavramı için d’Ohsson Mevkufâtî’den doğrudan alıntı yaparak şöyle

aktarmaktadır: “insan neslinin devam etmesi olan nikahın amacını yerine getirme

konusunda eşlerin niyeti bulunması”.

381 Buna göre cinsî arzuları fazla olup bir aileye bakabilecek durumunda olanlar için vaciptir. Cinsî

arzuları daha az olan veya maddi durumları düşük olanlar için sünnettir. Nihayet olarak maddi

durumundan mahrum veya cinsî yakınlığına yatkınlıkları tabiatları gereği zayıf kılınmış, ya da

kendileri üzere yeterince hâkim veyahut hakiki bir ibadet ve inziva hayata yatkın olup bekar hayatı

yaşayanlar için ise mekruhtur. Bu son kişiler için bekarlık daha hayırlı olup bunlar nikahın

gerektirdiği sorumluluklarda eksik olabilirler.

382 D’Ohsson, Tableau, V, 144.

383 D’Ohsson bu kavramları dipnotta vermekte ve Fransızca karşılıklarını vermemektedir. Bu konudaki

ifadeleri şu şekildedir: loughat, scher’y, sébéb, schart, rukn, hukm.

384 Mevkufât, II, 104-105.

4. Şart: Mevkufâtî şartı “umumi şart” ve “hâss şart” olarak ikiye ayırırken d’Ohsson

tek bir şartı zikretmektedir. Mevkufâtî umumi şartı “evlenecek kadınlar erkeğin şer’i

manilerden uzak evlenmeye ehil olmaları”, hâss şartı ise nikah akdi esnasında iki

şahidin bulunması şeklinde açıklamaktadır. D’Ohsson ise şartı “erginlik ve sağduyu

çağı” şeklinde açıklamakta yani Mevkufâtî’nin yer verdiği hususi şarta temas

etmemektedir.

5. Rükün: Mevkufâtî nikah akdinin rüknünü “icap ve kabul” olduğunu açıklarken

d’Ohsson “tarafların serbest rızaları” olarak açıklamaktadır.

6. Hüküm: Mevkufâtî’ye göre nikah akdinin hükmü karıyla kocanın birbirinden

faydalanmasının helal olması, mehrin vacip olması ve hürmet-i müsahere’nin

oluşmasıdır; d’Ohsson ise hükmü “Eşlerin karşılıklı görevlerini yerine getirme

istekleri/niyetleri” şeklinde açıklamaktadır.

Görüldüğü üzere d’Ohsson’un vermiş olduğu açıklamalar Mevkufâtî’nin

açıklamalarıyla tam olarak uyuşmamaktadır. Bu nedenle d’Ohsson’un vermiş olduğu

açıklamaları sırayla ele almak istiyoruz.

Lugat: D’Ohsson’un ilk sıraladığı şart eşlerin beyanıdır. Anlaşıldığı kadarıyla d’Ohsson

bununla icap ve kabulü kastetmektedir. D’Ohsson nikah akdinin sonucu olarak eşler

arası hayat birliği (union conjugale) oluştuğunu, eşlerin hukuki statüleri (communauté

d’état) ve malları (communauté de bien) birleştiğini ifade etmektedir.

D’Ohsson’un hayat birliğini belirtmesi muhtemelen bunu, serbest ilişkiden (union libre)

ayırt etmek içindir. Hukuki statüleriyle ilgili olarak ise erkek ve kadın artık karı-kocalık

ilişkisine girdiklerini, yani evli erkek ve evli kadın olduklarını ifade etmektedir. Bu iki

hususta sıkıntı yoktur. Ancak malların birleşmesi (communauté de biens) konusunda

d’Ohsson’un sözü tam olarak anlaşılmamaktadır. Zira İslam hukukundaki nikah akdinde

eşler arası mal ayrılığı esastır. Örnek olarak kadına verilen mehir kadının kendi malı

olup kendisi istediği şekilde tasarrufta bulunabilmektedir. Dolayısıyla d’Ohsson

malların birleşmesi ile (communauté de biens) neyi kastetmektedir?

XIX. dönemindeki Fransız hukukunda nikahın mal konusunda “rejimler” (yönetim

şekilleri) bulunmaktadır. Bu rejimler eşlerin evlilik hayatlarında mal sistemini

belirlemektedirler. Bu dönemde dört tane rejimin bulunduğu söylenmektedir.385 Bunlar;

1) Meşru/yasal veya konvansiyonel olarak birlik rejimi386, 2) Mehrî rejim387, 3) Basitçe

münhasır birlik rejimi388 ve 4) Mal ayrılığı rejimi.389

Birinci sırada bulunan rejim “communauté” kavramıyla ifade edilip nikahtan önce ve

nikah sürecinde elde edilen malların eşlerin ortak malları olmasıdır. Buna göre

d’Ohsson’un yukarıda geçen “communauté de biens” ifadesiyle bu rejimi kastetmiş

olması durumunda bunun hatalı olduğunu söylemek gerekir.

Fransız hukukunda İslam hukukundaki mal ayrılığı sistemine benzer iki rejim

bulunmaktadır. Bunlardan biri Roma hukukundan kalan mehrî rejimdir. Bu rejime göre

koca kadının mehir olarak getirdiği malların gelirinden istifade edebilirken kadının

mallarına dokunamamaktadır.390 Diğer rejim ise mal ayrılığıdır. Bu rejim ise mehrî

rejimin bir nevi zıttı olup koca kadının mallarının gelirinden faydalanamazken kadının

sahip olduğu malları elde edebilmektedir.391 Dolayısıyla d’Ohsson’un bu iki rejimden

birisini ifade etmiş olsaydı daha doğru bir yaklaşım olacaktı.

D’Ohsson, şerh kısmında Mültekâ ve Mevkufâtî’den alıntı yaparak nikah akdinin şu

şekilde kurulacağına değinmektedir: kadın “ben nefsimi sana veriyorum/seninle

evleniyorum”392 ve erkek de “seninle evleniyorum”393 açık olarak söyler. Akdin

kuruluşunda ya tarafların bizzat kendisi ya da erkeği veya kadını temsil eden velilerin

ve bunların dışında iki şahidin bulunması şarttır. D’Ohsson bu hükümleri açıkladıktan

sonra mezhep içerisindeki fakihler arasındaki bazı farklı görüşlere de yer vermektedir.

Söz gelimi zimmîlerin şehadetleri konusunda Hanefilerin çoğunluğuna göre Müslüman

385 Nicolas-Lucien Cosson, Acte Public Pour La Licence, (Strasbourg: G. Silberman, 1859), 27-28.

386 “Le régime de la communauté légal ou conventionnelle”.

387 “Le régime dotal”.

388 “Le régime simplement exclusif de communauté”.

389 “Le régime de la sépartion de biens”.

390 Alfred Weber, Acte Public Pour La Licence, (Strasbourg: G. Silberman, 1857), 64. Cosson, Acte

Public, 27-28.

391 Weber, Acte Public, 64. Cosson, Acte Public, 27-28.

392 “Zévedjtu”. D’Ohsson kadının sözünü “Je me suis mariée à toi (seninle evlendim)” yerine “Je me

marie à toi (sana evleniyorum/seninle evleniyorum)” şeklinde tercüme etmektedir.

393 “Tézavedjtu”. D’Ohsson erkeğin sözünü “Je t’ai épousé (seninle evlendim)” yerine “Je t’épouse

(seninle evleniyorum” şeklinde tercüme etmektedir. Burada küçük bir nüansa dikkat çekmek istiyoruz.

“Marier” ve “Épouser” kelimeleri kökenleri açısından farklılık arz etmektedir. “Marier” kelimesi

esasında kadınlar için kullanılmaktaydı. Zira “Marier” kelimesi bir kadına eş (mari) vermek anlamına

gelmektedir. “Épouser” kelimesi ise bir kadını eş olarak edinmek anlamına gelmektedir. Dolayısıyla

d’Ohsson kadının sözünü Marier kelimesi ile tercüme etmesi, kadının kendisini bir eş olarak erkeğe

vermesinden ileri gelmektedir. Erkeğin sözü içinse Épouser kelimesiyle tercüme etmesi, kadını bir eş

olarak edinmesindendir. Günümüzde ise iki kelimeler “evlenmek” anlamında kullanılmaktadır.

bir erkeğin zimmi bir kadınla evlendiğinde şehadetleri geçerli iken imam Muhammed

ve Züfer’e göre ise bu durumda da kabul değildir.

Şer’î: D’Ohsson’un “belirlenen şekilde tören” sözü çok geneldir. Dolayısıyla bu sözüyle

tam olarak neyi kastettiği açık değildir. Muhtemelen d’Ohsson bu sözüyle meclis birliği

kastetmiştir. Zira nikah akdinin münakid olabilmesi için meclis birliği şarttır. Bununla

beraber İslam hukukundaki nikah akdinin keyfi bir uygulama olmayıp belirli bir hukuk

sisteminin bulunduğunu ve d’Ohsson’un bu ifadelerle Batıda oluşmuş olan bazı algıları

yıkmak istemiş olması muhtemeldir.

Sebep: Mevkufâtî sebep başlığında nikahın amacının insan neslinin devamını sağlamak

olduğunu söylemektedir. Ancak bunu bir şart olarak görmemektedir. D’Ohsson ise bunu

bir şart olarak görmektedir.

Şart: D’Ohsson saydığı dördüncü husus için “şart” kelimesini kullanmaktadır.

Mevkufâtî şartı ikiye ayırmaktadır. Birincisi evlenecek kişilerin nikaha herhangi bir

manilerinin bulunmamasıdır. İkinci ise nikah esnasında şahitlerle ilgilidir. D’Ohsson’un

açıklaması ise bu iki hususa değinmeyip şartı tarafların ergen394 ve sağduyu çağı395

olarak tanımlamaktadır. Mevkufâtî’nin saydığı iki şart, evlenecek kişilerle ilgiliyken

d’Ohsson’un saydığı şart nikah akdini kuranlarla ilgilidir. Nitekim eşler için “époux”

kelimesini kullanırken burada “parties” yani taraflar demektedir. D’Ohsson bu

açıklamayla muhtemelen nikah akdini kuranlar, nikahı kavrayacak düzeyde olmaları

gerektiğini ifade etmek istemiştir.

Rükün: Mevkufâtî nikah akdinin rüknünün “icap ve kabul” olduğunu söylemektedir.

Ancak d’Ohsson bunu sanki birinci şartta, yani lügatta icap ve kabulün bulunduğunu

söylemektedir. Rükün olarak d’Ohsson “tarafların serbest rızaları” demektedir:

D’Ohsson bununla ikrah olmaksızın kurulan nikah akdini mi kastetmiş yoksa akdi

kuranların “hür” olmaları yani hürriyet vasfını taşımaları gerektiğini mi kastetmiştir?

Kanaatimizce burada iki ihtimal bulunmaktadır:

Birinci durumda eğer d’Ohsson tarafların serbest rızaları ile ikrah olmaksızın tamamen

kendi rızalarıyla nikah akdin kurulması gerektiğini söylüyorsa bu yanlıştır. Zira

d’Ohsson Hanefi mezhebini esas alarak İslam hukukunu ele almaktadır. Hanefi

394 “L’État de Majorité”.

395 “L’État de Bon Sens”.

mezhebinde ise ikrah altında kurulan nikah akdi geçerli olmaktadır. Dolayısıyla

tarafların rızaları gerekli görülmemektedir. Diğer mezheplerde ise rıza şarttır. Ancak

d’Ohsson eserinde Hanefi mezhebini esas alıp diğer mezheplerin görüşlerini zikredecek

olduğunda bunu V (varyant) harfiyle ifade edip diğer mezhep imamların isimlerini

söyleyerek zikretmektedir. Dolayısıyla birinci ihtimale göre, yani d’Ohsson bu sözle

ikrah olmaksızın serbest rıza gerektiğini kastetmiş olması durumunda bunun bir hata

olduğu ortaya çıkmaktadır.

İkinci durumda ise, yani bununla nikah akdini kuranların hür olması gerektiğini

kastetmiş ise bu doğrudur. Zira genel anlamda akit kurabilmek için hür olmak

gerekmektedir. Bu açıdan köle bir akit yaptığında bu efendisinin, yani hür birinin

verdiği vekaletiyle kurabilmektedir.

Hüküm: Mevkufâtî hüküm bahsinde nikah akdinin sonuçlarını zikretmektedir.

D’Ohsson ise hüküm olarak nikah akdinde eşlerin birbirlerine karşı görevlerini yerine

getirme konusunda niyetleri bulunması gerektiğini söylemektedir. D’Ohsson bu

görevlerin mahiyeti hakkında bilgi vermemektedir.

Bu bölümün sonunda d’Ohsson değerlendirmesine yer vermektedir. Çalışmamız için bu

değerlendirmeyi aşağıdaki “D’Ohsson’un Osmanlı Aile Hukukuna İlişkin

Değerlendirmeleri” başlık altında işlemek istiyoruz.

3.2.2. Hürlerin nikahı

D’Ohsson bu bölümde hür bir erkeğin aynı anda kaç kadınla evlenebileceğine ve nikah

akdinin hangi niyetle kıyılması gerektiğine değinmektedir. Niyetten kasıt, zamanla

sınırlı olan mut’a nikahından ayırt etmek içindir. Başka bir ifade ile d’Ohsson, zaman

sınırı olmaksızın nikahın bağlayıcı bir şekilde kıyılması gerektiğini söylemektedir.

Bunanla beraber d’Ohsson kocanın talak hakkı sebebiyle nikah akdini çok kolay bir

şekilde sona erilebileceğine dikkat çeker. Zira eski Katolik Hristiyan dünyasında nikah

bugün anladığımız anlamda dinî bir nikah olarak telakki edilmekte olup kilisede ve

böylece Tanrı’nın huzurunda kıyıldığı için ölüme kadar sürmekte ve ancak ölümle sona

ermekteydi. Nitekim Klasik Katoliklerde boşama hakkı bulunmamaktadır. Bu sebeple

de İslam hukukunda evliliğe derhal son verebilen talak hakkı bazı Hristiyan yazarları

şaşırtmıştır.396 Hatta İslam hukukundaki nikah akdinin bu yapısı sebebiyle nikah akdini

bir sivil akit olarak tanımlamışlardır. Nitekim d’Ohsson’un çağdaşı olan Duperron

eserinde İslam hukukundaki nikah akdinin sivil bir akit olduğunu dile getirmektedir.397

3.2.3. Nikahta denklik

Bu kısımda398 d’Ohsson Hanefi mezhebince nikahta denklik için gerekli altı şartı399

zikredip Mevkufâtî’nin bazı açıklamalarına yer vermiştir. Örneğin nesep şartının

açıklamasında söz konusu bu husus Arapları, daha ziyade Kureyş kabilesini

ilgilendirdiğini ifade eder. Genel olarak Hanefi mezhebinin görüşlerine yer verdikten

sonra “V” harfinin altında Süfyan es-Sevri’nin görüşlerini zikretmektedir. D’Ohsson’un

dediklerine göre Süfyan es-Sevri din ve erdem400 hususları bir nikahın denkliği için

yeterli olduğunu söylemektedir. O, görüşünü şu ayete dayandırmaktadır: “Allah katında

en değerli olanınız, O'na karşı gelmekten en çok sakınanınızdır”. Yine d’Ohsson’a göre

Süfyan es-Sevri görüşünü Hz. Peygamberin sünnetine de dayandırmaktadır. Nitekim

Hz. Peygamber bir hadisinde insanları bir tarağın dişlerine401 benzetmektedir. Buradan

yola çıkarak Süfyan es-Sevri bütün insanların bir babadan geldiklerini ifade edip

insanlar hak ve sorumluluk açısından eşit olduklarını söylemektedir.

Bu bölümün sonunda d’Ohsson kısa bir değerlendirmede bulunur. Ona göre Osmanlılar

bu denklik (kefaet) konusunda Süfyân es-Sevri’nin görüşüne uymaktadırlar. Dolayısıyla

Osmanlılarda üst-alt kast anlayışı bulunmamakla birlikte herkes her mesleği edinebilir

ve bu sebeple halkın en alt tabakasında bulunan birey birincil/üst konuma gelebilir.

Yine bir Paşa (Seigneur) azat ettiği köleyi kendi ailesine dahil edebilir, köle sahipleri

onları azat edip kendi kızlarıyla evlendirmektedirler. D’Ohsson bu tür uygulamaların

Osmanlı Devleti’nde yaygın olduğunu söyler.

396 Hervé Bleuchot, “Quel Droit Pour l’Islam?”, Études, Revue Mensuelle, 364/ 5, 4.

397 Duperron, Législation Orientale, 53-54.

398 “Kéfaét”.

399 Bir nikah kefaet/denklik sıfatını taşıyabilmesi için eşler arası 1. nesep 2. din 3. hürriyet 4.

Takva/dindarlık (salihhan) 5. Mal durumu ve 6. Hirfet/meslek açısından denklik/eşitlik söz konusu

olması lazım.

400 “Vertu”.

401 “En-nassu séwa seyid-ul-mescht”.

3.2.4. Evlenilmesi Haram Olan Kadınlar

Mültekâ’da muharremat nikah kitabının ikinci sırasında (fasıl) yer alırken d’Ohsson

bunu dördüncü sırada işlemektedir. Burada402 d’Ohsson Hanefi mezhebinin görüşlerini

genel hatlarıyla zikredip evlenilmesi haram olan kadınları 12 sınıfa ayırmaktadır.403

Bunlara yer verirken de bazen İmam Şafii’nin görüşlerini de ele alır. Örneğin belli

şartlar çerçevesinde hürlerle kölelerin evlenmelerine cevaz veren Hanefilerin aksine

İmam Şafii’nin, gerekçelerini zikrederek, hürlerin köleleriyle evlenmelerine karşı

çıktığını söyler.

Bu faslın sonunda d’Ohsson Osmanlılarda muharremat’a ilişkin hükümlere çok titiz ve

özenle riayet edildiğini, manevi otoritesine rağmen Sultan’ın dahi bu uygulamalara karşı

çıkamadığını söyleyerek bu hususta Osmanlıların söz konusu hükümlerde çok hassas

olduklarını söylemiştir.

3.2.5. Nikahu’l-fuzuli

Fuzuli akdi, temsil yetkisi bulunmadığı halde başkasının adına yapılan akittir.

Dolayısıyla yetkisi bulunmadığı halde başkasının adına kıyılan nikaha fuzuli akit

denilmektedir. D’Ohsson404 bu konuyu oldukça kısa olarak ele almakta ve burada

Mevkufâtî’de yer alan bilgilere uygun olarak fuzulinin tanımını, hükmünü ve bununla

ilgili bazı açıklamalara yer vermektedir.

3.2.6. Emzirme

Altıncı sırada yer alan konu405 ise çocuğunun süt emmesine dair hükümlerdir. Süt

akrabalığının gerçekleşebilmesi için çocuğunun yaşı konusunda Hanefi imamlar

arasındaki görüş farklılıklarına yer veren d’Ohsson bu konuda birtakım

değerlendirmelere yer vermektedir.

3.2.7. Mehir

D’Ohsson mehir konusunu hem bu başlığın altında hem de “genel olarak nikah” başlığı

altında işlemiştir. D’Ohsson’un mehire dair görüşlerini aşağıda işlemek istiyoruz.

402 “Muharrémat”.

403 D’Ohsson, Tableau, V, 161-167.

404 “Nikiah’ul fouzouly”.

405 “Rida”.

3.2.8. Hanımlar arası adaletle davranmak

Bu konuda406 d’Ohsson, çok eşli olan erkeğin ister maddi ister cinsellik hususunda

kadınların arasında eşit bir şekilde görevlerini yerine getirmesini ifade eden kasm

konusunu ele almaktadır. Kasm faslı Mültekâ’da nikah kitabının en son faslındayken

d’Ohsson mehirden sonra ve nafakadan önce incelemiştir.

Halebi kasm konusunun başında, eşitliliğin cinsel ilişkide değil barındırma/bakma

konusunda gerektiğini ifade eder. Hemen sonrasında ise ister bakire veya dul ister yeni

eş veya eski eş olsun isterse kitabî veya Müslüman olsun bu kadınların arasında fark

gözetilmediğini de söyler. D’Ohsson ise, yine Mültekâ’nın metni gibi takdim ederek

kasmi başka bir şekilde açıklamaktadır. Kaydettiğine göre kocanın eşlerine eşit bir

şekilde davranmasının gerekçesi akıl, insaniyet ve hakkaniyete (justice)

dayandırmaktadır. Yaş, doğum, zenginlik ve din farklılıklarına itibar edilmeyip söz

konusu bu eşitlik özellikle yeme-içme, giyim, mesken ve evlilik görevi/sorumluluğu

(devoir conjugal) konularında gerektirmektedir.

Görüldüğü üzere d’Ohsson pek çok açıklamayı Mültekâ’nın ana metniymiş gibi

gösterse de bunlar kendince şekillendirdiği izahlardır. Mültekâ’da kasm konusu bir

paragraf uzunluğundadır. Ancak d’Ohsson, (1) bazen kendince bazı izahlar yaparak, (2)

bazen ana metinde yer alan açıklamayı şerh metninde göstererek ve (3) bazen de şerh

kısmında bulunan açıklamaları ana metindeymiş gibi sunarak, eseri boyunca takip ettiği

genel sistematiğin aksine bu konuyu uzatmıştır.

3.2.9. Nafaka

Genellikle fıkıh kitaplarında nafaka bölümü talak bahsinde işlenmektedir. D’Ohsson407

ise, muhtemelen nikahın gerekliliklerinden dolayı, kocanın eşine karşı yükümlülüklerini

sıralarken nafakayı burada incelemeyi uygun görmüştür. Esasında fıkıhta yer alan

nafaka evlilik devam ederken koca tarafından karşılanan nafaka olduğu için

d’Ohsson’un nafakayı buraya alması da konunun anlaşılması açısından anlamlıdır.

Nafaka konusunda yer verdiği bilgiler, Hanefilerin klasik fıkıh eserlerindeki

görüşlerinin bir özeti mahiyetindedir.

406 “Cassém”.

407 “Néfaca”.

3.2.10. Kocalık (Milk-i muta)

Genellikle fıkıh kitaplarında milk-i muta408 konusu ya talakta veya milk-i ayn/ıtk ile

milk-i muta arasındaki farkı anlatmak amacıyla ıtk bahsinde işlendiği için ayrı bir başlık

altında ele alınmamaktadır. Ancak Kâsânî409 gibi bazı müellifleri bu konuda istisna

olarak zikredebiliriz. D’Ohsson da milk-i muta başlığı altında buna özgün bir fasıl

ayırmaktadırlar.

D’Ohsson burada kocanın eşinin üzerindeki otorite ve haklarını incelemektedir. Bunu

yaparken de karı-koca arasında milk-i muta, efendi-cariye arasında ise milk-i ayn farkına

işaret etmekte ve ikisinin özü itibariyle ayrı olduğunu söylemektedir. Geriye kalan

hükümler ise klasik bir fıkhın kitabında bulunduğu hükümler yer almaktadır.

3.2.11. Kölelerin nikahı

Mevkufâtî’de Kölelerin ve Zimmîlerin nikahı kasmden önce incelenirken d’Ohsson bu

iki konuları son kısımlarda zikretmektedir.

Bu bölümde ise kölelerin nikahını ve sahip oldukları haklarını ele almaktadır.

Yukarıdaki bölümlere nazaran d’Ohsson burada diğer mezheplerin görüşlerine daha

fazla yer vermektedir. Bunu yaparken de imamların görüşlerinin gerekçelerini de

zikretmektedir.

3.2.12. Zimmîlerin nikahı

Zimmîlerin nikahının incelendiği bu konuda, diğer konularda olduğu gibi, yine klasik

fıkhın tertibine uymaktadır. Ancak burada d’Ohsson, genel hükümleri zikrettikten sonra

bir değerlendirmeye yer vermektedir. Buna göre Mora410, Candia ve Kıbrıs adalarındaki

şehirler istisna edilecek olursa Hristiyan ve Muhammedîler arasında evlilikler gayet

nadirdir. Ancak bahsi geçen ada şehirlerinde bulunan toplum çoğunlukla Hristiyan olup

bu nedenle iki din müntesiplerinin arasında olan evlilikler çoğunlukla bu mekanlarda

görülür.

408 “De la Puissance Maritale”.

409 Alâuddin Ebubekir b. Mesud Kâsânî, Bedâiu’s-Sanâi‘, thk. Ali Muhammed Muavviz ve Adil Ahmed

Abdulmevcûd, (Beyrut: Darü’l-kütübü’l-ilmiyye, 2003), 331.

410 “La morée”: Yunanistan’ın güneyindeki tarihî Peloponnesos yarımadasına verilen isim. Bkz Machiel

Kiel ve John Alexander, “Mora”, içinde Diyanet İslam Ansiklopedisi, (Ankara: TDV yayınları, 2005)

30: 280-285.

İslam hukuku gereği ehlikitap kadınla evlenildiğinde kadın kendi dininde kalabilirken,

bu ilişkiden doğan çocuklar ise İslamiyet’e göre yetiştirilmektedir. Mesela Hristiyan bir

anneden doğmuş Osmanlılar, çocukluklarından beri Yunanlılarla bir arada yaşadıkları

için özgün bir karakter oluşturmuş ve özel bir kimliğe sahip olmuşlardır.

Nadir olsa da Müslüman erkekler, Yahudi bir kadınla da evlenmektedir. Kanunun cevaz

vermesine ve Hz. Peygamber’in örneğine411 rağmen Osmanlı bir erkeğin bu dine

mensup olan bir kadınla evlenmesi sıra dışı olarak kabul edildiğini ima eder d’Ohsson.

Bu fasıldan sonra d’Ohsson Talak konusunu ele almaktadır. Nikah bölümünde

görüldüğü üzere müellif, istisnalarıyla birlikte genel olarak, klasik fıkhın tertibini takip

etmektedir. Dikkat çekmek istediğimiz başka bir husus ise d’Ohsson’un Mültekâ ve

Mevkufâtî’de yer alan bütün hükümlere yer vermemesidir. O, esas itibariyle önemli

gördüğü hususları kısaca ve özet bir şekilde sunmaktadır. Halbuki önsözünde d’Ohsson

Mültekâ’yı “tam/eksizsiz” bir şekilde tercüme ettiğini belirtmişti.

Bundan sonra yukarıda zikrettiğimiz d’Ohsson’un Osmanlı Aile hukukuna ilişkin

değerlendirmesini ele alacağız.

3.3. D’Ohsson’un Osmanlı Aile Hukukuna İlişkin Değerlendirmeleri

Yukarıda ortaya konulduğu üzere d’Ohsson klasik bir fıkıh kitabının sunumunu genel

hatlarıyla takip etmiştir. Dolayısıyla onun eserini özgün kılan temel hususların başında

bazı konulara ilişkin değerlendirmeleri gelmektedir. D’Ohsson’un değerlendirmeleri ise

daha ziyade İslam hukukunda yer alan hükümlerin Osmanlılarda nasıl uygulandığını

ortaya koyma yönündedir. Ayrıca d’Ohsson’un hukukun tüm alanına ilişkin

değerlendirmeleri bazen tarihi bilgiler ihtiva etmekte bazen de o döneme ilişkin

sosyolojik ve kültürel birtakım veriler barındırmaktadır. Örneğin abdest ile ilgili

hükümleri zikrettikten sonra d’Ohsson söz konusu bu hükümlerin Müslümanların maddi

ve manevi temizliklerine riayet etmelerine etki ettiğini söylemektedir. Yine bu

hükümler nedeniyle Müslümanların bütün camilerinin çevrelerinde çok sayıda çeşme

bulunduğunu ve halkın her kesiminin buraya gelerek abdest aldıklarını ifade

411 Hz. Safiye.

etmektedir.412 Bu açıdan d’Ohsson’un değerlendirmelerinin Osmanlı hukukunun

pratiğini anlama açısından önem arz ettiği söylenebilir.

3.4. Osmanlıda Nikah ve Mehir

D’Ohsson, şahitlerle ilgili hükümlere yer verdikten sonra Osmanlılardaki nikaha ilişkin

bazı değerlendirmeler zikretmektedir. D’Ohsson şöyle demektedir:

“…yabancı erkeklere kapılarını başörtüsüz bir şekilde açmayı yasaklayan din ve örfe

sahip toplumlarda nikah (hymen) bağı, iki cinsiyetin birbirine düşkünlüğünden ibaret

değildir. İki cinsiyet arasındaki bu ayrım sebebiyle Osmanlı erkeği kendi eşini seçme

hakkından mahrum kaldığı için ya aile içindeki kadınlara ya da aileye yakın olan diğer

kadınlara danışmak durumundadır. Kadınlardan birisi Hareme gider ve buradaki genç

kızları gözlemlemektedir. Ziyaretinin sebebini bildiren bu gözlemci kendisini

“gueurumdjy (görümce)” olarak tanıtmaktadır. Gözlemcinin verdiği bilgiler evlenmek

isteyen erkeği ve ailesini yönlendirmektedir. Buna göre nikah talebi yapılır ve nikah

akdinin şartları belirlenir.

Nikah akdinin en önemli hususu mehirdir (mihhr). Mehir nakit olarak verilmekte olup

kocanın durumuna göre belirlenir. Bunun asgari meblağı on gümüş akçedir (drachmes

d’argent); bazen bu meblağ yüz veya iki yüz sequin’i413 bulabilmektedir. Ebeveynlerin,

kızları için en yüksek meblağı istemeleri doğal kabul edilmektedir. Bu oranın yüksek

tutulmasında ailenin çıkarı yanında gösteriş ve tedbir de bulunabilmektedir. Kadından

boşanan erkek mehri ikinci kez ödemekle yükümlü olduğu için bu yüksek meblağ ile

kocanın, boşama hakkından vazgeçmesi hedeflenmektedir. Kız hiçbir şekilde mehir

(dot)414 almaz; ebeveyni ona sadece bir çeyiz vermektedir. Kız ancak ebeveyni vefat

ettikten sonra Kanun tarafından tanınan bu hakkına kavuşmaktadır.”415

412 D’Ohsson, Tableau, II, 52-68.

413 Eski zamanlarda yaklaşık 3.545g ağırlığında altın parasını ifade eden bir terim. Félix de Beaujour’a

göre Osmanlı Devleti’nde XVIII.-XIX. yüzyıllar arasında üç altın para basılmaktaydı: Fındık altını,

Zer-i Mahbûb altını ve Mısır altını. Devleti’n çeşitli bölgelerinde farklı altın paralarının dolaşması

yanında bu dönemlerde İstanbul’da genellikle Fındık ve Zer-i Mahbûb altınları bulunmaktaydı. Ayrıca

Doğu dünyasında en çok değerli olarak kabul edilen altın parası Venedik altınıdır. Bkz. Une Société

De Négocians Et De Manufacturiers, “Dictionnaire Universel Du Commerce, De La Banque Et Des

Manufactures” ed. M. Monbrion, (Paris: Chez Pillet Ainé), 1841, 814; İbrahim Artuk, “Zer-i

Mahbûb”, içinde Diyanet İslam Ansiklopedisi, (Ankara: TDV Yayınları, 2013), 44: 281; İbrahim

Artuk “Fındık Altını”, içinde Diyanet İslam Ansiklopedisi, (Ankara: TDV Yayınları, 1996) 13: 27.

D’Ohsson mutlak anlamda altın parası dediği için ayar açısından farklılık arz eden bu altınlardan

hangisini kastettiği bilinmemektedir. Büyük ihtimalle dönemin meşhur altın parası Venedik altını

kastetmiş olabilir.

414 Dot kelimesi ilk zamanlarda kadının evlenirken evin yükümlülüklerine yardım etmek amacıyla

kocasına verdiği maldır. Örneğin “doter une fille/bir kızı donatmak” cümlesinin anlamı “evlenebilmesi

için bir kıza verilen mal”dır. Yine Fransa hukukunda “dot” kelimesi bu anlamdadır. Bkz. Charles-

Frédéric Spielmann, Thèse Pour La Licence, (Strasbourg: Édouard Huder, 1851), 18. Başka bir anlamı

Anlaşıldığı üzere D’Ohsson’a göre aile bağlarını oluşturan husus hymen416 yani nikah

değildir. Esasında bu ifade, İslam hukukundaki aile yapısını anlamak açısından önem

arz etmektedir. Zira eski Arap toplumlarda bugünkü anlamda aileyi, yani karı-kocadan

oluşan çekirdek aileyi ifade eden bir kavram bulunmamaktadır. Bu anlamdaki yapıyı

daha ziyade kabile temsil etmektedir.417 Buna göre aile yapısını oluşturan, ayakta tutan

ve yaşamını sürdüren kabiledir. Bleuchot’nun dediği gibi bu toplumlarda eşler arası

boşanmanın meydana gelmesi aileyi (kabile) sarsmamaktadır.418 Zira kabile hayatı bu

ikilim (karı-koca) üzere bina edilmediği için bu ilişkinin sona ermesiyle de

bozulmamaktadır.

Değerlendirmenin ikinci paragrafı ise mehre ilişkindir. D’Ohsson Mehir bölümünde

mehir için “Don Nuptial” demekte ve bunun kocanın, evlenirken eşine vereceği bir

mal/hediye olduğunu söylemektedir. Ona göre bu mehir, boşanma veya eşlerden

birisinin vefat etmesi halinde yenilenecektir.419 Bu yenilenmeyi “renouveler”

kavramıyla ifade etmektedir ki bunun mehrin miktarına ilişkin olması muhtemeldir.

Nitekim koca, halvet-i sahiha veya cinsel ilişki gerçekleşmeden eşini boşarsa veya vefat

ederse mehrin yarısını ödemek durumundadır. Ancak d’Ohsson yukarıdaki

değerlendirmesinde açık bir şekilde kocanın, karısını boşaması durumunda karısına bir

mehir daha ödemekle yükümlü olduğunu ifade etmektedir. Muhtemelen böyle bir

görüşü Osmanlıların örf ve adetine binaen dile getirmiştir. Zira fukahanın ittifakıyla

koca sadece bir kere karısına mehir vermekle yükümlüdür. Bu durumda d’Ohsson’un

bahsettiği mehrin iki defa ödenmesi ne anlama gelmektedir?

D’Ohsson iki tür mehir bulunduğunu, bunların birincisi peşin ödenen mehir olan mehr-i

muaccel, ikincisi ise sonradan ödenen olan mehr-i müeccel olduğunu söyler. Bunların

dışında Osmanlı döneminde eski Türk adetlerinden kalmış olan ve “başlık” veya “kalın”

ise bir kızın, kendisini kiliseye vermek, adamak istediğinde verdiği maldır. Buna “dots des

Religieuses/Din kadınların dotları” denir. Bkz. Dictionnarie de l’Académie française 5è édition, 1030.

Bu anlamların yanında dot kelimesi bir kızla evlenirken erkeğin kızın ailesine veya kendisine verdiği

mal anlamına gelmektedir. Günümüzde ise dot kelimesi bu son anlamı taşımaktadır. D’Ohsson ise dot

kavramıyla, metni göz önüne alarak, mehir’i kastettiğini kanaatindeyiz. Dolayısıyla Don Nuptial ile

Dot kavramları benzer anlamda kullandığını söyleyebiliriz.

415 D’Ohsson, Tableau, V, 146-147.

416 “Hymen” kelimesi, anatomi biliminde kızlık zarını ifade etmektedir. Fransız edebiyatında ise Hymen

kavramı ile nikah ve evlilik kastedilmektedir.

417 Apaydın, Aile Hukuku, Ders Notları, 10.

418 Bleuchot, “Quel Droit Pour L’Islam”, 4.

419 D’Ohsson, Tableau, V, 171.

ismiyle anılan bir uygulama da bulunmaktadır. Bu uygulamaya göre erkek tarafı, kız

tarafına mehir dışında ayrı bir para daha ödemesi gerekmektedir.

Her ne kadar mali yapıları açısından birbirine benziyor olsalar da kalın ile mehir

arasında doğuş şekli ve doğurduğu sonuçlar itibariyle farklıdırlar.420 Bu farklılıkları

kısaca ifade etmek gerekirse mehir hukuken bir zorunluluğu ifade ederken kalın örfte

yer almaktadır. Yine mehirde kızın tasarruf hakkı bulunurken kalın ise kızın kendisine

değil onun ailesine ödenmekte ve bunda onun hiçbir tasarruf hakkı olmamaktadır.

Bunlarla beraber genellikle bu kalına mukabil kız tarafı bir çeyiz hazırlamak

mecburiyetindedir.421

Başlık ve Kalın uygulamalarına değişik anlam ve işlev verildiği görülmektedir. Kimine

göre kalın düğün masrafları için verilirken bazılarına göre ise kızın terbiye ve yetiştirme

hakkı olarak babaya verildiğini söylenmektedir. Bunların yanında bazı durumlarda

mehir için kalın kavramı kullanıldığı görülmektedir. Örneğin Kaşgarlı Mahmut Lügatte

kalın karşılığında mehir ifadesini kullanmaktadır. Bazen de peşin ödenen mehr-i

muaccel terimine karşılık olarak kalın kullanılmaktadır. Buna göre d’Ohsson’un peşin

ödenen (muaccel) mehirle kast ettiği kalın, sonradan ödenen (müeccel) mehirle kastı ise

İslam hukukunca kadına verilmesi gereken mehir olmaktadır. Nitekim Osmanlılarda

mehrin ödenmeyen kısmı ölüm esnasında terekeden ödenmekteydi.422

D’Ohsson değerlendirmesinde yer alan “iki mehir” ifadesi ile bu uygulamayı kastetmiş

olması muhtemeldir. D’Ohsson’un ifade ettiği üzere nikah esnasında kız sadece bir

çeyiz almaktadır. Bu çeyiz de erkek tarafın vermiş olduğu kalın/başlık karşılığında

verilmektedir.

“Eşini boşayan erkek mehri bir daha ödemekle yükümlüdür” sözüne gelince

muhtemelen buradaki mehir meblağı önceden belirlenen ve ödemesi sonraya bırakılmış

olan mehr-i müecceldir. Dolayısıyla mehri daha ödememiş koca, boşama sonrası doğal

olarak mehri ödemek durumundadır.

D’Ohsson’un ifadelerinden anlaşıldığı üzere ister kalın veya mehr-i muaccel olsun ister

mehir veya mehr-i müeccel olsun her halükârda bunlar kıza değil onun ebeveynine

verilmektedir. Yine kendisine göre kız, ebeveynin vefatıyla kanunca hakkı olan mehre

420 Aydın, Osmanlı Aile Hukuku, 92.

421 Aydın, Osmanlı Aile Hukuku, 93.

422 Aydın, Osmanlı Aile Hukuku, 90.

kavuşmaktadır. Buradaki söz konusu mehir hakiki mehir yani mehr-i müeccel olmalıdır.

Sonuç olarak d’Ohsson bahsettiği ilk mehir kalın/başlık, ikinci mehir ise mehir, daha

doğrusu mehr-i müeccel olmaktadır.

Bu şekilde yorumlanmadığı taktirde d’Ohsson iki ayrı mehir sözünün yanlış olduğunu

ifade etmek gerekir.

Son olarak Osmanlılarda mehrin para olarak verildiğini ve bunun asgari miktarı

Hanefilerin görüşüne uygun olarak on akçe olduğunu ve mehrin üst sınırı olmayıp

yüksek meblağlara ulaştığını söylemektedir.

3.5. Osmanlıda Dinî Nikah

Daha sonra d’Ohsson Osmanlılarda nikah uygulamasına değinmekte ve şöyle

demektedir:

“Genellikle nikah erkeğin evinde kutlanmakta ve her ne kadar sadece pür bir sivil akit

olsa da kanunca yürürlük kazanan sözlerin tasarrufuyla geçerli olup, bir imamın

huzurunda (curé de la paroisse)423 kıyılmakta ve imamın yanında iki müezzin (chantres)

bulunmaktadır. Kadın hiçbir zaman bu kutlamada424 bulunmamakta, koca ise şahitler

arasında bulunmaktadır. Her ikisi ya babaların veya velilerin ya da vekillerin (fondés

de procuration)425 vasıtalarıyla temsil edilmektedir. Kısa bir duadan (prière) sonra

imam sicil defterine tarafların şartlarıyla nikah akdini yazmakta; şahitler de imza

atmakta ve böylece bu kayıt akit olarak geçmektedir.”426

D’Ohsson burada Nikah akdinin tamamen sivil bir akit olmasına rağmen din adamı

tarafından kıyıldığına dikkat çeker. Zira d’Ohsson’un “kanunca yürürlük kazanan

sözler” ifadesini göz önünde bulundurursak ona göre bu akit din adamı tarafından

kıyıldığında değil in’ikat şartlarını taşıdığı takdirde geçerlilik kazanmaktadır. Bu akdin

bir din adamının huzurunda kıyılması ona “dinî” bir vasıf kazandırmamaktadır. Osmanlı

dönemindeki imam, Devleti’n bir memuruydu. Ayrıca d’Ohsson’un da işaret ettiği

üzere kısa bir duadan sonra imam bu akdin resmiyetini belirtmek için sicil defterine

423 Cure kelimesi Latinceden “Cura”dan gelip manevi yol demektedir. Curé kavramı ise “Paroisse”ın,

yani belli bir mahallenin sorumlusu olan Katolik Hristiyan din adamını kastediyor.

424 “Cérémonie”.

425 “Procuration” kelimesi vekalet manasına gelip “fondé” ile birlikte kullanıldığı vakit vekalete denk

gelmektedir.

426 D’Ohsson, Tableau, V, 147-148.

kayıt etmektedir. Onun bir din adamı olması ne akdin geçerliliğin etkilemektedir ne de

ayrı bir vasıf (dinî) kazandırmaktadır.

Her ne kadar günümüz Türk toplumunda bu uygulama dini nikah veya imam nikahı427

olarak nitelendirilmekteyse428 de esas itibariyle bu uygulama resmi nikah veya sadece

nikah olarak nitelenmesi daha doğru bir yaklaşım olacaktır. D’Ohsson’un “pür sivil

akit” demesi de bunu doğrulamaktadır.

Ayrıca görüldüğü üzere kız bu akdin kuruluşunda hiçbir zaman bulunmamakta olup

tamamen velisi tarafından temsil edilmektedir. Buna göre akit esnasında akdin

muhatapları birbirlerini görmemektedirler.

Başka dikkat çekici husus ise şahitlerin imzalarıdır. Klasik fıkıhta şahitler şahit olmaları

açısından görevlerini yerine getirmekteydiler. Fakat d’Ohsson’un belirttiğine göre daha

sonra Osmanlı döneminde şahitlerin, tıpkı bugünkü resmi nikahlarda yapıldığı gibi imza

atmaları gereklidir. Bu uygulamanın muhtemel amacı bu akde kimin şahit olduğunun

sicil defterine kaydedilmesidir. Böyle bir uygulama ileride şahitlerin itirazlarını

önlemeye dönük tedbir amaçlı olabilir.

3.6. Osmanlıda Nişan Kavramı

D’Ohsson Nikah akdinden sonra nikah merasimi konusunu ele almakta ve şöyle

demektedir:

“Nikah akdinden bir önceki gün müstakbel koca eşine çiçek, meyve ve tatlılarla dolu

vazo veya sepet göndermesine önem göstermektedir. O ise müstakbel eşinden, düğünden

önce yanık429 almaktadır. Bundan sonra erkek eşine, bez ve takılardan oluşan bir hediye

(nişan/nischan) vermektedir. Örf gereği bu nişanda gelin teli (tell), tuvalet aynası ve

kaplıcalarda ayakkabı olarak kullanılan yüksek/kaliteli işlemeli çift bir paten

bulunmaktadır. Koca ise buna karşılık olarak altın, gümüş, iç çamaşırı ve ipekten

örülmüş el havlusu almaktadır. İki ailenin fertleri birbirine de hediye vermektedir.

Burada asgari yapılacak hediye muslin430 ile örülmüş bir mendildir.

Akdin kuruluşu (signature du contrat) ile nikahın kutlanması [muhtemelen düğünü

kastetmektedir] arasında birkaç gün hatta bazen birkaç hafta geçmektedir. Bu zaman

427 Hacı Yunus Apaydın, “Nikah Akdinin Mahiyeti ve İmam Nikahı Uygulaması”, Erciyes Üniversitesi

Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 9 (2000), 375.

428 Aydın, Osmanlı Aile Hukuku, 51.

429 Bu kelimenin anlamına ilişkin bir bilgiye rastlamadık.

430 Sık dokunmuş, parlak, ince, yumuşak bir tür kumaş.

diliminde koca, gelinin hediyesinin hazırlamasına ayırmakta, kızın ebeveyni ise onun

çeyizini ve nikah hazırlıklarıyla (duyun) meşgul olmaktadır.”431

Günümüzde nişanlılık, ileride birbirleriyle evlenme niyetleri olan erkek ve kızın, bu

konudaki vaatlerinden ibarettir.432 D’Ohsson’un belirttiğine göre Osmanlı dönemindeki

“nişan” kavramı ise eşlerin karşılıklı olarak birbirlerine verdikleri hediyeler anlamına

gelmektedir. Bu gözlemlerden anlaşıldığına göre Osmanlıda, günümüzdeki gibi bir

nişanlılık uygulaması bulunmamaktaydı. Zira d’Ohsson’un değerlendirmesinin başında

erkek tarafı dünürlük yapmak için aileden veya ailenin yakın arkadaşlardan bir kadın

gönderip bir kızın ailesiyle evlilik hakkında anlaşarak kısa bir süreden sonra akit hemen

kurulması buna delalet etmektedir. Yine akdin kuruluşu ile düğünün arasında kısa veya

uzun bir süre geçmesi ve dolayısıyla ileride de görüleceği üzere koca eşinin yüzünü ilk

kez gerdek gecesinde görmektedir. Bu sebeple akit öncesi müstakbel eşler birbirlerini

görme, tanışma ve tanıma imkanına sahip değillerdir.

“Nikah (noce/düğün) sabah pazartesinden akşam perşembeye kadar dört gün

sürmektedir. İki aile kutlamayı ayrı yaparlar ve her iki ailede erkek ve kadınlar

ayrıdırlar. Bu kutlamalar (bayramlar) genellikle yemekten oluşup yemek arasında da

kahve, şerbet, reçel, koku (parfüm) ve tütün (pipe/pipo) ile dolu olmaktadır. Bu

buluşmalar oldukça neşeli olup bu sevinçlere de bazen sokak soytarıları (baladin) ve

hokkabazlar katılmaktadır. Akraba ve arkadaşlar nikahın kutlandığı iki eve davet

edilmekte ve misafir olarak bir gün kalmaları istenmektedir. Odalarda bulunan uzun ve

geniş sofalar misafirler için yatak konumundadır.

Yine bu dört günde çeşitli kutlamalar yapılır. İlk önce kocanın ailesi ve arkadaşları

kızın çeyizini, ki bunu almak için onun evine gidip çeyizi yeni eve getirilmektedir. Söz

konusu çeyiz bezlerle dolu olup atlar veya şaryo üzerine yüklenmiş vaziyettedir. Çeyizi

oluşturan şeyler arasında, çiçek, bandrol433, altın kâğıt, altın ve gümüş kılıçtan oluşan

süslenmiş iki veya üç piramitli mallar (nakhl) bulunmaktadır. Bunlar, gelinin dairesine

bırakılıp gerdek gecesinin ertesi gününe kadar kalmaktadır. Kızın annesi kafileyi takip

edip hem kızının çeyizinin içerdiklerini hem ona verilmiş hediyeleri, ki bunların

arasında bazen gelinin hizmetinde olacak genç köleler sergilenmektedir. Çeyizin değeri

ebeveynin durumuna veya kibirlerine göre değişmektedir. Bu konuda hiçbir şekilde

(Hz.) Muhammed’in örneğine uyulmamaktadır: o kızına (Fatıma), (Hz.) Ali ile

431 D’Ohsson, Tableau, V, 148-149.

432 Apaydın, Aile Hukuku, 19.

433 Süs olarak kullanılan şerit veya etiket.

evlendirirken, sadece bir deve, iki sofa yastığı, bakırdan yapılmış bir kova ve 100

écuye434 tekabül eden 400 talents435 bağışlamıştır.

Çarşamba akşamı kadınlar için neşeli bir partiye ayrılmaktadır. Kadınlar gelini bir

hamama götürmektedirler. Örf gereği bu hamamın sahibi gelinin parmaklarının

uçlarına ve elinin avcuna, dua okuyarak kına yakmaktadır; bu adet çok eskilere

dayanan Araplardan alınmadır. Diğer kadınlar tırnaklarına da kına yakmakta olup bu

akşam kına/henna (hinna) gecesi olarak nitelendirilmektedir. İşte burada koca

tarafından hediye edilen teller kullanılmaktadır. Gelinin saçları bunlarla süsleniyor ve

kafasını örtecek/kapatacak bir duvak (douvak) yapılıyor/örülüyor. Bu duvak küçük

karelerle örülmüştür ki bu kareler gelinin yanaklarına ve alnına bazı Kur’an pasajlarını

veya maşaAllah kelimesini göstermeye yöneliktir. Bunlara [Kur’an pasajları ve

maşaAllah kelimesi] kıskancın uğursuz bakışlarından ve onun kadar uğursuz olarak

görülen abartılı bir hayranlık bakışlarından korunabilir değerler atfedilmektedir. Bazen

nazar gözü korkusu başka yollara başvurmayı zorunlu kılar. Nikaha rızasını vererek

gelinin annesi özenle elinde bir kilit tutmaktadır ve bu kilidi sadece eşler ilk kez gerdek

gecesinde yatakta buluştukları zaman açmaktadır. Genellikle kocanın annesi de aynı

uygulamayı yapmaktadır. Bununla, sihirli bağları (bagh) ve her türlü düğümleri

çözdüklerine inanılır.

Dördüncü gün öğlenden sonra gelin, iki aile ve onların arkadaşları tarafından kocanın

evine götürülmektedir. Gelin ve diğer kadınlar güzelliklerle (jalousies)436 süslenmiş

arabalarda gitmektedirler. Gelin, koca ve kayınpederi tarafından karşılanıp kendisine

sarılarak sessiz bir şekilde yeni dairesine götürmektedirler. Bundan sonra koca ve

kayınpeder çekilip koca, daireden çıkarken hizmetçilerine bir avuç gümüş para

atmaktadır.

Nikah kutlamaları bir akşam yemeğiyle bitmektedir. Güneşin batmasından iki saat

sonra kılınan beşinci namaz, yani yatsı vaktinde koca, babasının, amcalarının ve büyük

ağabeylerinin ellerini öpüp müsaade isteyerek erkeklerin yanlarından ayrılır. Koca

Hareme girmeden önce, annesi veya kayınvalidesi, elinde yanan bir meşale ile

karşılaşır; çünkü bu durumlarda her zaman yenké-cadine adı altında tanıştırıcı

(introductrice) görevini yerine getiren ailenin yakın bir kadın ferdinin bulunması

lazımdır. Koca karısına selam verir ve kadın sofa üzere ayakta dururken kocanın akşam

[yatsı] namazını ifa etmesi için küçük bir halıya (seccade) konur. Bu dinî vecibeyi

tamamladıktan sonra koca eşinin yanına oturur ve o esnada tanıştırıcı kadın gelinin

üzerindeki süslenmiş/gelin telli başörtüsünü çıkartır.

434 Batıda orta çağdan modern çağa kadar kullanılan para birimi.

435 Antik Yunanistan’da kullanılan para birimi.

436 “Jalousie” kelimesi genellikle kıskançlık anlamında kullanılmaktadır. Ancak eski çağda stor

anlamında kullanılmaktaydı. D’Ohsson’un cümlesinden anlaşılan o ki “süs” veya “insanları

kıskandıracak şekilde süslenmiş arabalar” anlamında kullanmıştır.

Koca eşinin yüzünü ilk kez gördüğünde, yüz görümlüğü için, ona bir hediye

bağışlamaktadır; bu bir takı veya para gibi şeyler olabilir. Sonra “evlilik yemeği”

denen atıştırmalı bir yemek yerler ve görümce onlara dua ederek ayrılır.

[Hz.] Muhammed’in geleneğine binaen, ilk gerdek gecesi, diğer gecelerden daha hayırlı

olduğu için Cuma’ya bağlayan Perşembe gecesidir. Evli erkekler de bu geceyi tercih

etmektedirler.

Ertesi gün iki aile yeni evlilerin evinde buluşup yine bu günü şölenlerle kutlarlar. Bu

güne “paçagünü” denmesinin sebebi, paça yemeği lezzetli bir yemek kabul edildiğinden

veyahut farklı şekillerde servisi yapıldığından dolayıdır. Gelin ancak dokuzuncu veya

bir sonraki Cumartesi gününde kayınpederlerinin evine gitme imkanına sahip olup yine

bu günde iki aile buluşup yeni bir kutlama yaparlar.

Bütün bu törenler dul kişinin düğünü için yapılmaz: genellikle parlaklık olmadan

kutlanıp ilk gerdek gecesi Perşembe gecesini cumaya bağlayan gün olsa da daha az

değerlidir. Ayrıca bu törenler kişilerin durumlarına göre değişiklik arz etmektedir;

bazen halkın alt kesimlerinin evlilikleri sadece İmam’ın evinde veya Caminin dış

avlusunda kutlanır ve ancak günün son namazından önce kocanın eşinin yüzünü görme

hakkı vardır.”437

Yaklaşık beş sayfa olan bu açıklamalar, tezimiz açısından çok önemi bulunmasa da bu

döneme ilgi duyan okuyucu için Osmanlıdaki evlilikler hakkında, en azından

İstanbul’daki uygulamalara dair bir fikir vermesi bakımından önemlidir.

Muhammedizmin (İslam) ilk yüzyıllarda evlilikler İmamlardan oluşan hukukçuların

nezdinde kıyılmaktaydı; ancak bugün mahkemelerde evlenenler milletin/kamunun

olumsuz eleştirilerine maruz kalmaktadır. Nitekim bu durum sadece istisna durumlarda

vaki olmakta; örneğin ebeveynin rızası olmadığı vakitlerde, bir Muhammedînin bir

Hristiyan veya Yahudi bir kadınla evlendiğinde gibi durumlarda. Bazen de zimmiler,

kendi ebeveynler veya din adamları (chefs spirituels) nikahlarına karşı çıktıkları zaman

bu mahkemelerde evlilik talebinde bulunmaktadırlar.

Ara da bir Paşalar (seigneurs) arkadaşlık veya çıkar ilişkisi kurmak adına küçük

yaşlardaki çocuklarını nişanlamaktadırlar (fiancent).

Hiçbir kanun, hiçbir hüküm bekarlığı veya iffet yeminlerini (voeux de chasteté)

yasaklamamaktadır.”438

437 D’Ohsson, Tableau, V, 149-154.

438 D’Ohsson, Tableau, V, 154-155.

D’Ohsson bu gözlem ve değerlendirmelerinin son kısmında, ilk yüzyıllardaki İslam

dünyasında evliliklerin bir İmam tarafından değil, dönemin hukukçuların huzurunda

kıyıldığını ifade etmektedir. Onun bu görüşünün doğruluğu bir yana, bugünkü resmi

nikah uygulamasını çağrıştırmaktadır. Yukarıdaki “Nikah pür sivil bir akittir” ifadesini

göz önünde bulundurursak, d’Ohsson’un İslam hukukundaki nikah akdini dini değil

sivil bir akit olarak gördüğü ortaya çıkmaktadır.

D’Ohsson son olarak Osmanlıdaki şer’î mahkemelerde yapılan nikah uygulamalarına

kısaca değinmektedir. Ona göre bu mahkemelerde kıyılacak nikahlar toplum tarafından

hoş karşılanmamaktadır. Örneğin, Müslüman bir erkek ile Hristiyan bir kadın evlenmek

istedikleri zaman, genellikle şer’î mahkemeye başvurmaktadırlar.

D’Ohsson’un Boşamayı ifade etmek için kullandığı Kavramlar

Bu bölümde özellikle d’Ohsson’un talâk bölümündeki yer verdiği bazı kavramlara

dikkat çekmek istiyoruz.

Sivil kod’un ikinci kitabını (livre) oluşturan boşama bölümünü d’Ohsson “De La

Dissolution Du Mariage (Nikahin bozulması/feshi)” başlığı altında incelemektedir. İlk

önce boşama bölümünün bazı fasılların (chapitre) başlıklarına göz atalım. D’Ohsson

talâk, ric’î talâk439, bâin talâk440, ta’lik441, tefviz442 ve maraz-i talâk443 hususlarını ifade

etmek için “Répudiation”, hul’444 için “Divorce”, liân445 için ise “Séparation Des

Époux” ifadesini kullanmaktadır.

Répudiation kelimesi bir haktan vazgeçmek, evlilikte erkeğin kadını boşaması, mirasta

ise kişinin miras alacağından, miras hakkından vazgeçmesini ifade etmektedir.446

Fransız aydınları447 tarafından hazırlanan Ansiklopediye448 göre répudiation uygulaması

439 “Répudiation Imparfaite”.

440 “Répudiation Parfaite”.

441 “Répudiation conditionnelle”.

442 “Répudiation soumise à la volonté de la femme”.

443 “Répudiation faite en état de maladie”.

444 “Divorce opéré par le consentement des conjoints”.

445 “Séparation des époux à la suite d’anathèmes mutuels”.

446 Dictionnaire de l’Académie Française 5ème Édition, s.v. “Répudier”.

447 Denis Diderot ve Jean Le Rond d'Alembert.

448 “Encyclopédie, ou dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers (Ansiklopedi veya ilim,

sanat ve mesleklerin gerekçeli sözlüğü)”. Dictionnaire raisonné ifadesi, mantık kurallarına uygun

olarak hazırlanmış sözlük anlamındadır.

Yahudi ve Roma hukukunda bulunmaktadır.449 Yahudi hukukunda répudiation bir

mektup vasıtasıyla (Lettre de répudiation) yapılmaktadır. Yahudi hukuku répudiation

ile boşama hakkını sadece erkeğe vermektedir. Romalılarda ise répudiation nişanlık

döneminde yapılan bir uygulamadır. Buna göre kişi nişanlısına vermiş olduğu sözden

vazgeçebilmektedir. Kilise hukukuna göre ise répudiation tamamen yasaktır. Çünkü

boşamak, kadını sebepsiz yere reddetmek nikahın ruhuna aykırıdır. Dolayısıyla

répudiation kavramı, tek taraflı iradesiyle erkeğin kadını boşamasıdır. D’Ohsson’un

talâk için répudiation kelimesini tercih etmesi, bu sebeplerden ileri gelmektedir.

Divorce kelimesi, genel anlamda nikahın sona ermesini ifade etmektedir. Terim olarak

eşler sağ iken medeni evliliğin (mariage civil) meşru ve kesin kopmasıdır. Başka bir

tanım ise eşlerden birinin talebinden oluşan prosedürün sonucu olarak medeni evliliğin

sona ermesidir.450 Dolayısıyla bugün boşama dediğimiz uygulama, divorce’dur. Roma

hukukunda divorce, Julien’nin451 dönemine kadar sadece erkeklere ait bir hak idi.452

Daha sonra, bazı kanuni meşru sebeplerden453 dolayı iki eş boşamaya

başvurabilmişlerdir. 454 Roma hukukunda divorce, bir nikahı sona erdirmektedir.

Böylece boşanmış eşler daha sonra tekrar evlenebilmektedirler. Kilise hukukuna göre

ise bir divorce’tan tam bahsedilemez. Zira Kilise hukukunda nikahın sona ermesi

yoktur, nikahı sona erdirmek yasaktır. Fransız Aydınların Ansiklopedinin belirttiğine

göre Kilise hukukunda divorce, bir nikahı sona ermek yerine bir nikahı feshetmek, hiç

kurulmamış gibi algılamak anlamına gelmektedir. Dolayısıyla boşanmadan, eşlerin

boşanmış (divorce) halinden bahsedilemez.455

İslam hukukunda hul’ (muhalea), genellikle kadının talebinden oluşan bir boşama

şeklidir. Bu durumda kadın müeccel mehir veya iddet nafakası gibi bir bedel

karşılığında kocasından boşanmayı talep edebilmektedir.456 Bu boşamanın hükmü

449 Encyclopédie, Ou Dictionnaire Raisonné Des Sciences, Des Arts Et Des Métiers, ed. Denis Diderot,

XIV, (Livourne: Imprimerie Des Editeurs, 1775), 149.

450 Juridictionnaire, 1507.

451 Publius Salvius Iulianus, II. yüzyılda Roma senatosu ve hukukçusudur.

452 Encyclopédie, Ou Dictionnaire Raisonné Des Sciences, Partie Mathématique, ed. Alembert, Jean Le

Rond d’, XI. (Lausanne ve Berne: Sociétés Typographiques, 1782), 138.

453 Kocanın karısına tehdidi ve kötü davranması, geçimsizlik gibi nedenler.

454 Encyclopédie, XI, 138-140.

455 Encyclopédie, XI, 140; Ansiklopedinin belirttiğine göre XVIII. yüzyılda répudiation ile divorce

kavramları aynı anlamda kullanılmaktadır. Bkz. Encyclopédie, XIV, 148.

456 Aydın, Osmanlı Aile Hukuku, 120.

hakkında ihtilaf bulunmakla birlikte Hanefilere göre hul’ bâin talak hükmündedir.457

Muhtemelen d’Ohsson’un hul’ için divorce sözcüğünü tercih etmesi, genellikle bu

boşamanın, kadının talebiyle ve eşlerin anlaşmalarıyla gerçekleşmesinden ileri

gelmektedir.

Séparation Des Époux lafzı ise eşlerin ayrımı anlamına gelmektedir. Batıda iki tür

ayrım (séparation) bulunmaktadır. Birincisi mal ayrılığını (séparation de biens) ifade

ederken (yukarıda bahsettiğimiz rejimlerden bir tanesi), ikincisi beden ayrılığıdır

(séparation de corps). Mal ayrılığını yukarıda kısaca ele almıştık. Beden ayrılığına

gelince eşlerin, evlilik bağı devam ederken, aynı meskende yaşamamalarını ifade

etmektedir. Kilise hukukunda evlilik bağı bozulmaz olduğu için boşamaya karşın beden

ayrılığı bulunmaktadır. Bu uygulamanın beden ayrılığı olarak isimlendirilmesinin

sebebi, Kiliseye göre nikah erkek ve kadını bir bedende birleştirmektedir.

Beden ayrılığıyla boşamanın (divorce) arasındaki temel fark, boşamanın evlilik bağını

bozarken beden ayrılığının bozmamasıdır. Beden ayrılığını meşru kılan birtakım

sebepler bulunmaktadır. Bunlar arasında kocanın karsını tehdit etmesi veya zina ile

suçlamasını zikredebiliriz. Bu hususlar bir hâkimin huzurunda ispat edilmesi

gerekmektedir. Beden ayrılığı ispatı ve kararı alındıktan sonra gerginliği yatıştırmak

amacıyla belli bir müddet içerisinde eşler ayrı yaşamaktadırlar.458

İslam hukukunda liân, kocanın karısını zina ettiğini, bunu yeminle teyit etmesi ve

kadının da kocasının yalan söylediğine, bunu da yeminle teyit etmesidir.459 Bu yeminler

ve iddialar bir hâkimin huzurunda yapılmaktadır. Bu işlemler tamamlandıktan sonra

hakîm karı-kocayı ayırır ve Hanefilere göre bu ayrım bâin talak hükmünde olmaktadır.

Bu nedenlerden dolayı d’Ohsson, kocanın hakkını kullanmadan ve kadının talebinden

oluşmayan liân gibi boşamalara/ayrılmalara séparation demektedir.

457 Fahrettin Atar, “Muhâlea”, içinde Diyanet İslam Ansiklopedisi, (Ankara: TDV Yayınları, 2005) 30:

402.

458 Encyclopédie, Ou Dictionnaire Raisonné Des Sciences, Des Arts Et Des Métiers, ed. Une Société De

Gens De Lettres, XV, (Neufchastel: Samuel Faulche & Compagnie, Libraires & Imprimeurs 1765),

60.

459 Mehmet Akif Aydın, “Liân”, içinde Diyanet İslam Ansiklopedisi, (Ankara: TDV Yayınları, 2003) 27:

172.

100

SONUÇ

Osmanlı döneminde İstanbul hem Müslümanların hem de Rûm, Yahudi ve Ermeni gibi

gayr-i Müslimlerin meskûn olduğu kozmopolit bir şehirdir. İstanbul’un Pera bölgesinde

büyümüş olan Mouradgea d’Ohsson’un, kökeni Katolik Ermeni olmasından dolayı hem

Ermeni hem Osmanlı kültürüne sahip olduğunu söylemek mümkündür. İstanbul’un

İsveç konsolosluğunda tercümanlık görevini yapmış olan d’Ohsson, farklı dilleri,

dolayısıyla farklı kültürleri öğrenme fırsatı olmuştur.

D’Ohsson’un eseri Oryantalist çalışmaların ilkleri arasında yer almakla birlikte

akademik alanda çok önemli bir konuma sahiptir. Özellikle d’Ohsson öncesi ve

sonrasına bakıldığı zaman bu husus sezilmektedir. D’Ohsson’un eseri, Batıda, İslam

hakkındaki pek çok boşluğu doldurmuştur. O dönemlerde İslam hukukunu ele alan

çalışmalar yok denecek kadar azdır. D’Ohsson öncesinde İslam dini ile ilgili çalışmalar

genellikle İslam-Hristiyan kelami tartışmalarına yer vermektedir. D’Ohsson döneminde

ise bu tür çalışmaların gittikçe azaldığını ve daha bilimsel, daha deskriptif eserlerin

ortaya çıktığını görmek mümkündür. D’Ohsson’un eseri de bu türden bir eserdir. Louis

Milliot’un “D’Ohsson’un eseri Avrupa dillerinde ilk önemli çalışmadır” şeklindeki sözü

buna işaret etmektedir.

D’Ohsson sonrası İslam hukuku veya İslam’ı ele alan çalışmaların çoğunun, yaklaşık

bir yüzyıl boyunca, kendisine atıf yaptıkları gözükmektedir. Özellikle Hanefi mezhebini

veya Osmanlı’yı ele alan çalışmalar d’Ohsson’un eserine sık sık müracaat etmektedirler.

XX. yüzyılın başlarında, Batıda araştırma yöntemleri, usulleri ve imkanları gelişmiştir.

Böylece Oryantalistler İslami ilimlerin kaynaklarına daha kolay bir şekilde

ulaşabilmişlerdir. Bunun sonucunda ise, araştırmacılar artık tercümelerden değil

doğrudan kaynaklardan hareketle çalışmalarını yürütmüşlerdir. Dolayısıyla zaman

ilerledikçe d’Ohsson’un eserine yapılan atıfların azaldığı görülmektedir.

101

D’Ohsson’un eseriyle amaçladığı temel hedef, Osmanlı İmparatorluğunu genel bir

şekilde tanıtmak idi. Genel itibarıyla d’Ohsson’un hedefine ulaştığını/hedefini

tamamladığını söylemek mümkündür. Osmanlıların kültür, inanç, hukuk, tarih gibi

hususlarını, bazı istisnalar hariç, detaylarıyla ve doğru bir şekilde aktarmıştır.

D’Ohsson’un eserinde takip ettiği genel tertip, klasik İslam hukuku tertibidir. Ancak bu

tertibin bazı istisnaları bulunmaktadır. Öncelikle d’Ohsson, ele aldığı meseleleri

“kod”lara (Code) ayırmıştır. Örnek olarak İslam hukukundaki muamelat konuları “Sivil

Kod” (Code Civil) başlığı altında incelemiştir. Bu tutumundan dolayı bazı eleştirilere de

maruz kalmıştır. D’Ohsson’un İslam hukukunu, ona yabancı olan bir hukuka göre tasnif

etmesi ve bu tasnifinden dolayı bir nevi İslam hukukunu tahrif ettiği yönünde ağır

ithamlar da içermektedir. Ancak d’Ohsson’un bu tasnifiyle İslam hukukunun klasik

tertibini bozduğunu söylemek güçtür. Onun sadece bazı konuları daha “düzenli” bir

şekilde göstermeyi, kategorize etmeyi amaçladığı görülmektedir.

D’Ohsson’un İslam hukuk kavramlarının Fransızca karşılığını verirken, kelimeleri

titizlikle ve önemle seçtiğini görmek mümkündür. Kanaatimizce, her ne kadar

d’Ohsson’un bazı düzenlemeleri hatalı veya tartışmaya açık olsa da İslam hukukunu

tahrif ettiğini söylemek haksızlıktır.

D’Ohsson’un eseri hakkında başka bir yanlış düşünce ise özellikle Türk akademik

camiasında bulunmaktadır. Bu algıya göre d’Ohsson Mültekâ’nın sadece bir kısmını

çevirmiştir. Halbuki o, Mültekâ’yı, daha doğrusu Mevkufâtî’yı esas alarak İslam

hukukunun bütün konularını ele almıştır. Dolayısıyla d’Ohsson’un Mültekâ’nın sadece

bir kısmını çevirdiğini ifade eden düşüncenin yanlış olduğunu söylemek mümkündür.

D’Ohsson, eserini “Gözlemler” (Observations) başlığı altında kendi

değerlendirmeleriyle zenginleştirmektedir. D’Ohsson’un bu değerlendirmeleri bazen

ilgili konuyu açıklama, bazen kendi görüşlerini dile getirme, bazense İslami ve Batı

dünyasını kıyaslama ile ilgilidir. D’Ohsson’un değerlendirmelerinin mahiyetinin,

genellikle sosyo-kültürel, Osmanlıların örf, âdet ve tarihi olduğunu söylemek

mümkündür.

D’Ohsson’un evlilik akdine dair görüşlerini tezimizin üçüncü bölümünde ele aldık.

Kanaatimizce bu görüşlerin arasında en dikkate değer olanı, İslam hukukundaki nikah

akdinin dinî bir akit olmayıp tamamen sivil bir akit olduğunu ifade etmesidir.

102

D’Ohsson’un böyle bir düşünceye varmış olmasında iki ihtimal bulunmaktadır:

Birincisi; İslam hukukundaki boşama hakkının serbest bir şekilde mevcut olması,

ikincisi ise nikahın inikat şartlarında herhangi bir din görevlisinin bulunmasının şart

olmamasıdır.

103

KAYNAKÇA

Akgündüz, Ahmet, “Fetâvâ-yı Ankaravî”. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm

Ansiklopedisi, 12: 438-439. Ankara: TDV Yayınları, 1995.

Apaydın, Hacı Yunus, “Nikah Akdinin Mahiyeti ve İmam Nikahı Uygulaması”, Erciyes

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 9 (2000): 371-380.

Apaydın, Hacı Yunus, İslam hukukunda Aile Hukuku. Ders Notları.

Apaydın, Hacı Yunus. “Siyaset-i Şer’iyye”. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm

Ansiklopedisi, 37: 299-304. Ankara: TDV Yayınları, 2009.

Artuk, İbrahim. “Fındık Altını”. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 13:

27-28. Ankara: TDV Yayınları, 1996.

Artuk, İbrahim. “Zer-i Mahbûb”. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 44:

281-282. Ankara: TDV Yayınları, 2013.

Atar, Fahrettin. “Muhâlea” İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 30: 399-

402. Ankara: TDV Yayınları, 2005.

Atias, Christian. Épistémologie Juridique. Paris: Presses Universitaires de France, 1985.

Auteur Inconnu, “Nouvelles Littéraires”, Le journal des Scavants, Mayıs (1788), 318.

Aydın, Cengiz ve Görgün, Tahsin. “Herbelot, Barthélemy de Molainville d’”. İçinde

Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 17: 219-220. Ankara: TDV

Yayınları, 1998.

Aydın, Mehmet Akif. “Liân”. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 27:

172-173. Ankara: TDV Yayınları, 2003.

Aydın, Mehmet Akif. “Muhammed Kadri Paşa”. İçinde Diyanet İslam Ansiklopedisi.

30: 546. Ankara: TDV Yayınları, 2005.

Aydın, Mehmet Akif. “Osmanlılar – Hukukî-Adlî yapı”. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı

İslâm Ansiklopedisi, 33: 515-521. Ankara: TDV Yayınları, 2007.

Aydın, Mehmet Akif. Osmanlı Aile Hukuku, İstanbul: Klasik yy., 2017.

Aydın, Mehmet Akif. Osmanlı Devleti’nde Hukuk ve Adalet, 2. Baskı, İstanbul: Klasik

yy., 2017.

104

Aydın, Mehmet Akif. Türk Hukuk Tarihi. İstanbul: Beta Basım Yayını, 2011.

Balivet, Michel. “1391’de Ankara’da İlahiyat konulu bir Münazara: Hacı Bayram Veli

ve II. Manuel Paleogos”, Bizans: Yapılar, Meydanlar, Yaşamlar ed. Annie

Pralong, çev. Buket Kitapçı Bayrı, 239-246. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2011.

Barkan, Ömer Lütfi. “Osmanlı İmparatorluğu Teşkilat ve Müesseselerinin Seriliği

Meselesi”. İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, 11, İstanbul: 1945.

Belin, François Alphonse. Étude Sur La Propriété Foncière En Pays Musulman, Et

Spécialement En Turquie (Rite Hanéfite), Paris: Imprimerie Impériale, 1862.

Beydilli, Kemal. “D’Ohsson, Ignatius Mouradgea”. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm

Ansiklopedisi, 9: 496-497. Ankara: TDV Yayınları, 1994.

Beydilli, Kemal. “İgnatius Mouradgea d’Ohsson (Muradcan Tosunyan)”. İstanbul

Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, 34, 1984.

Beydilli, Kemal. “Mühendishâne-i Berrî-î Hümâyun”. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı

İslâm Ansiklopedisi, 31: 516-518. Ankara: TDV Yayınları, 2006.

Beydilli, Kemal. “Müteferrika Matbaası”. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm

Ansiklopedisi, EK-2: 438-439. Ankara: TDV Yayınları, 2016.

Billiau, Marc. “La Doctrine Et Les Codes- Quelques Réflexions d’Un Civiliste

Français” Les Cahiers De Droit, 46 (1-2): 445–461.

Birgivî, Takıyyüddin Mehmed. Exposition de la Foi Musulmane, Çevrien Garcin de

Tassy, Paris: G. Dufour & d’Ocagne, 1822.

Bleuchot, Hervé “La Connaissance Du Droit Musulman Dans Le Monde Chrétien

Jusqu’à Mouradgea D’Ohsson (+ 1807)”. İçinde D’un Orient l’Autre

Identifications. Paris: CNRS, 1991.

Bleuchot, Hervé. “Quel Droit Pour l’Islam?” Études, Revue Mensuelle, 364/ 5, Mai

(1986): 603-616.

Bloy, Léon. Mon Journal Mon journal: Pour Faire Suite Au "Mendiant Ingrat": 1896-

1900; Dix-Sept Mois En Danemark. Paris: Société Du Mercure De France, 1904.

Bonaparte, Napoléon. Code Civil Des Français. Paris: Imprimerie De La République,

1804.

105

Bousquet, George Henri. “La pureté rituelle en islam (étude de fiqh et de sociologie

religieuse)”. Revue de l'histoire des religions, 138/1 (1950): 53-71.

Budin, Jacques. “La «Reconnaissance» De La Propriété Rurale Dans l’Arrondissement

De Bône (Annaba) En Application Des Ordonnances Des 1er Octobre 1844 Et 21

Juillet 1846”. İçinde Propriété et Société En Algérie Contemporaine: Quelles

Approches?, ed. Dider Guignard, 96-116. Marseille: CNRS, 2017.

Bursalı Mehmet Tahir Efendi. Osmanlı Müellifleri 1299-1915, II. İstanbul: Yaylacık

Matbaası, 1972.

Cherbonneau, Eugène ve Sautayra. Du Statut Personnel et Des Successions, I. Paris:

1873; II. Paris: 1874.

Clavel, Eugène. Droit Musulman Du statut personnel et des successions d’après les

différents rites et plus particulièrement d’après le rite hanafite - Première Partie

Du Statut Personnel, Deuxième Partie Des successions. Paris: L. Larose, 1895.

Congourdeau, Maire-Hélène. “Manuel II et l’islam”. İçinde Contacts, 217 Ocak-Mart

(2007): 20-34.

Cosson, Nicolas-Lucien. Acte Public Pour La Licence. Strasbourg: G. Silberman, 1859.

Dareste, Rodolphe. “Code Musulman par Khâlil”. Journal des Scavants. Paris:

Imprimerie Nationale, Mai-Juin (1882): 1-12.

Dareste, Rodolphe. Études d’Histoire du Droit. Paris: SIREY, 1908.

Dareste, Rodolphe. Études d’Histoire du Droit. Paris: L. Larose et Forcel, 1889.

De La Rochefoucauld, François. Réflexions Ou Sentences Et Maximes Morales. Paris:

Chez Claude Barbin, 1678.

Dictionnaire De l’Académie Française 5ème Édition, II, ed. Académie Française. Paris: J.

Smits, 1798.

Dictionnaire Des Orientalistes De La Langue Française. ed. François Pouillon. 3. Baskı.

Paris: Kharthala, 2008.

Dictionnaire Universel Du Commerce, De La Banque Et Des Manufactures. ed. M.

Monbrion & Une Société De Négocians Et De Manufacturiers. Paris: Chez Pillet

Ainé, 1841.

106

Doutté, Edmond. L’Islâm Algérien en l’an 1900. Alger-Mustapha: Giralt, 1900.

Dönmez, İbrahim Kâfi. “Örf”. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 34: 87-

93. Ankara: TDV Yayınları, 2007.

Dugat, Gustave. Histoire Des Orientalistes de l’Europe du XIIe au XIXe siècle, I-II.

Paris: Maisonneuve, 1868-1870.

Dugat, Gustave. Histoire des Philosophes et des Théologiens Musulmans (de 632 à

1258 de J.-C). Paris: Maisonneuve et C., 1878.

Duperron, Anquetil. Législation Orientale, Ouvrage Dans Lequel, En Montrant Quels

Sont En Turquie, En Perse Et Dans L’indoustan, Les Principes Fondamentaux

Du Gouvernement. Amsterdam: Marc-Michel Rey, 1778

Dupin, Louis Ellies. Table Universelle Des Auteurs Ecclésiastiques (Hérétiques) Et De

Leurs Ouvrages, I. Paris: André Pralard, 1704.

Duprat, Pascal. “De La Propriété en Algérie”. İçinde La Revue Indépendante, 16. Paris:

1844 / Économie Politique – Recueil de monographies, 2, 252-258. Bruxelles:

1844.

Eckert, Willehad Paul. “Nicolas de Cuse à l'aube du monde moderne. Le Congrès

International de Bressanone (6-10 septembre 1964)”. Çeviren Christian Wenin,

Revue Philosophique de Louvain, 76 (1964): 651-660.

Encyclopédie, Ou Dictionnaire Raisonné Des Sciences, Des Arts Et Des Métiers, ed.

Denis Diderot, XIV. Livourne : Imprimerie Des Editeurs, 1775.

Encyclopédie, Ou Dictionnaire Raisonné Des Sciences, Des Arts Et Des Métiers, ed.

Une Société De Gens De Lettres, XV. Neufchastel : Samuel Faulche &

Compagnie, Libraires & Imprimeurs, 1765.

Encyclopédie, Ou Dictionnaire Raisonné Des Sciences, Partie Mathématique, ed.

Alembert, Jean Le Rond d’, XI. Lausanne ve Berne : Sociétés Typographiques,

1782.

Esmein, Paul. “Le Professeur Louis Milliot”. Revue Internationale De Droit Comparé,

1 (Paris: 1963): 185-186.

107

Fagnan, Eugène. Kayrawani Ibn Abou Zeyd Risala ou Traité Abrégé De Droit Malékite

Et Morale Musulmane. Paris: Librairie Paul Geuthner, 1914.

Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü. Ed. Mehmet Erdoğan, 4. Baskı. İstanbul: Ensar,

2013.

Findley, Carter Vaughn. “A Quixotic Author and His Great Taxonomy- Mouradgea

d’Ohsson and His Tableau General de l’Empire Othoman”, 25 October 1999,

(Erişim Tarihi 25 October 1999), 4.

https://fr.scribd.com/document/241682580/Carter-v-Findley-A-Quixotic-

Author-and-His-Great-Taxonomy-Mouradgea-d-Ohsson-and-His-Tableau-

General-de-l-Empire-Othoman

Findley, Carter Vaughn. “Mouradgea d’Ohsson (1740-1807): Liminality and

Cosmopolitanism in the Author of the Tableau Général de L’empire Othoman”.

The Turkish Studies Association Bulletin, 22/1 (1998): 21-35.

Gerber, Haim. “Islamic Law and Culture 1600-1840”. Studies in Islamic Law and

Society. 9 (1999).

Gilliot, Claude. “La Théologie Musulmane En Asie Centrale et au Khorasan”, Arabica,

49/2 (Brill, 2002) : 135-203.

Gillotte, Charles. Traité de Droit Musulman. Alger/Paris: Imprimerie de Dagand, 1854.

Gillotte, Charles. Traité de Droit Musulman. Bône: Imprimerie de Dagand, 1854.

Görmez, Mehmet. “Papa'nın 'Persli' dediği Hacı Bayram Veli çıktı”, (Erişim Tarihi 09

Ekim 2006), https://www.yenisafak.com/gundem/papanin-persli-dedigi-hacibayram-

veli-cikti-9123.

Gözler, Kemal. “‘İslâm Hukuku’ Terimi Kaç Yaşında? ‘Fıkıh’ Yerine Ne Zamandan

Beri ‘İslâm Hukuku’ Terimi Kullanılıyor?”, (3 Ağustos 2019),

https://www.anayasa.gen.tr/islam-hukuku-kac-yasinda.htm.

Gözler, Kemal. “Fransizca-Türkçe idare hukuku terimleri sözlügü”, İdare Hukuku,

Bursa: 2009, (Erişim Tarihi 23 Ocak 2010) www.idare.gen.tr/idarehukuku.htm.

Grand Larousse De La Langue Française, V, ed. Louis Guilbert vd. Paris: Larousse,

1989.

108

Grimaldi, Michel. “L’Exportation Du Code Civil”, Pouvoirs, 4/107 (2003): 80-96.

Halebi, İbrahim. Mültekâ. thk. Abdullah Bilir, İstanbul: Şifa yayınevi, 2016.

Halpérin, Jean-Louis. “L’Histoire De La Fabrication Du Code Le Code: Napoléon?”, Le

Seuil Pouvoirs, 4/107 (2003): 11-21.

Hamilton, Charles. The Hedàya, or Guide; A Commentary On The Mussulman Laws, IIV

London: T. Bensley, 1791.

Hammer, Joseph de. “Histoire de l’Empire Ottoman; Depuis Son Origine Jusqu’à Nos

Jours” I-XVII, Collection d’Histoires Complètes De Tous Les États Européens,

Paris: 1835-1843.

Hammer, Joseph de. Histoire de l’Ordre Des Assassins. Paris: Paulin, 1833.

Has, Şükrü Selim. “HALEBÎ, İbrâhim b. Muhammed”. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı

İslâm Ansiklopedisi, 15: 231-232. Ankara: TDV Yayınları, 1997.

Has, Şükrü Selim. “Mülteka’l-Ebhur”. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm

Ansiklopedisi, 31: 549-552. Ankara: TDV Yayınları, 2006.

Heyd, Ureil. “Osmanlı’da Fetva Müessesesinin Bazı Tezahürleri (III Levha ile

Birlikte)”, Çev. Fethi Gedikli, Osmanlı Hukukunda Fetva, ed. Süleyman Kaya

vd. İstanbul: Klasik yy., 2018.

Hilaire, Jean. “Les Origines Du Code Civil”, Académie Des Sciences Et Lettres De

Montpellier, 3889. Barcelone: 2004.

İpşirli, Mehmet. “Çatalcı Ali Efendi”. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi,

8: 234-235. Ankara: TDV Yayınları, 1993.

İpşirli, Mehmet. “Osmanlı Fetvaları Üzerine Değerlendirmeler ve Bazı Örnekler”.

İçinde Osmanlı Hukukunda Fetva, editör Süleyman Kaya vd., 149-166. İstanbul:

Klasik yy., 2018.

Jamgocyan, Onnik, “Un arménien au service de la diplomatie Ohtomane”, Collection

Turcica Histoire économique et sociale de l’Empire Ottoman et de la Turquie, 8

(1995): 619-629.

Juridictionnaire. ed. Jacques Picotte. Canada: Université de Moncton, 2018.

109

Justinien, Les Douze Livres Du Code De L’Empereur Justinien, Çeviren Pascal-

Alexandre, Tissot, I-IV, Metz: Behmer, 1807-1810.

Kâsânî, Alâuddin Ebubekir b. Mesud. Bedâiu’s-Sanâi‘. thk. Ali Muhammed Muavviz

ve Adil Ahmed Abdulmevcûd. Beyrut: Darü’l-kütübü’l-ilmiyye, 2003.

Kaya, Bayram Ali. “Yahyâ Efendi, Zekeriyyâzâde”. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm

Ansiklopedisi, 43: 245-246. Ankara: TDV Yayınları, 2013.

Keijzer, Simon. Précis De Jurisprudence Musulmane Selon Le Rite Châfeite, Par Abou

Chodjấ, Leyde: Brill, 1859.

Kenanoğlu, Macit. “Osmanlı Devleti’nde Kanun-Fetva İlişkisi ve Örfî Fetva Kavramı”,

Osmanlı Hukukunda Fetva, ed. Süleyman Kaya vd., 111-149. İstanbul: Klasik

yy., 2018.

Köksal, Asim Cüneyt. Fıkıh ve Siyaset. İstanbul: Klasik yy., 2017.

Köse, Saffet. “Netîcetü’l-Fetâvâ”. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 33:

26-27. Ankara: TDV Yayınları, 2007.

Laplante, Benoît. “L'union de fait comme mariage romain: l'Angleterre avant 1857 et la

situation actuelle en Angleterre”, RJTUM, 48-2.

Le Grand Dictionnaire Historique, Ou Le Mélange Curieux De l’Histoire Sacrée et

Profane. Ed. Louis Moreri, IX. Paris: Libraires Associés, 1759.

Lexique des termes juridiques 2017-2018 (Édition Numérique). Toulouse: Dalloz, 2017.

Lulle, Raymond. Le Grand et Dernier Art de M. Raymond Lulle. Paris: Hachette/BnF,

2018.

Machiel, Kiel ve John, Alexander. “Mora”. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm

Ansiklopedisi, 30: 280-285. Ankara: TDV Yayınları, 2005.

Mazeaud, Henri. “Le Code Civil Français Et Son Influence En Europe”, Revue

Internationale De Droit Comparé, 2-4 (1950): 757-765.

Mevkufâtî. Mevkufât, Mültekâ Tercümesi, I-IV. Sadeleştiren Ahmed Davudoğlu.

İstanbul: Sağlam Yayınevi, 2019.

110

Midilli, Muharrem. Klasik Osmanlı Ceza Hukukunda Şeriatın Yanında Kanun Anlayışı.

İstanbul: Klasik yy., 2019.

Milliot, Louis. Introduction à L’Étude Du Droit Musulman. Paris: Sirey, 1971.

Morand, Marcel. Études de Droit Musulman Algérien. Alger: Imprimeur Libraire de

l’Université, 1910.

Morand, Marcel. Introduction À L’Étude Du Droit Musulman Algérien. Alger: Jules

Carbonel, 1921.

Morazzani, André. “Raymond Lulle, le Docteur illuminé”. Bulletin de l’Association

Guillaume Budé, 2 (1963): 190-208.

Nakkash, Muhammad ibn Ali. Fetoua Relatif À La Condition Des Zimmis: Et

Partculièrement Des Chrétiens, En Pays Musulmans, Depuis l’Établissement De

l’Islamisme, Jusqu’au Milieu Du VIIIe Siècle De l’Hégire. Çeviren François

Alphonse Belin, Journal Asiatique ou Recueil de Mémoires, 4 (1951). Paris:

Imprimerie National, 1851.

Nau, Michel. L’État Présent De La Religion Mahométane, I-II. Paris: Veuve P.

Bouillerot, 1684.

Nedelcou, C. “Sur la date de la naissance de Pierre Alphonse”. Romania, 35/139 (1906):

462-463.

Nesefî, Ebu’l-Berakat Abdullah b. Ahmed. Kenzü’d-Dekāiḳ. thk. Sâid Bekdâş, Darü’s-

Sirac, 2011.

Ohsson, Constantin d’, Des Peuples du Caucase ou Voyage d’Abou-el-Cassim. Paris:

Firmin Didot Père et Fils, 1828.

Ohsson, Constantin d’. Histoire des Mongols. La Haye: Les Frères Van Cleef, 1834-

1835; İkinci baskısı, Amsterdam, Frederik Muller, 1852.

Ohsson, Mouradgea d’, Le Tableau Général de l’Empire Othoman, I-V. Paris:

Imprimerie de Monsieur, 1788-1791. VI-VIII. Paris: Firmin Didot Père et Fils,

1824.

Ohsson, Mouradgea d’. Le Tableau Historique de l’Orient. Paris: Didot Jeune, 1804.

111

Öğüt, Salim. “Fetâvâ-yı Feyziyye”. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi,

12: 443. Ankara: TDV Yayınları, 1995.

Öner, E. Saadet. “İsveç Devlet Arşivi’nde Mahfûz İ. M. D’Ohsson Evrakı Tasnîf ve

Tahlîli” (Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 1999).

Özcan, Tahsin. “Mehmed Emin Efendi, Ankaravî”. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm

Ansiklopedisi, 28: 461-462. Ankara: TDV Yayınları, 2003.

Özgüdenli, Osman Gazi ve Praznıak, Roxann. “Kubilay Kağan”. İçinde Türkiye Diyanet

Vakfı İslâm Ansiklopedisi, EK-2: 88-89. Ankara: TDV Yayınları, 2016.

Özkoray, Hayri Göksin. “L’Esclavage Dans L’Empire Ottoman (XVIe-XVIIe Siècle):

Fondements Juridiques, Réalités Socio-Économiques, Représentations”. Doktora

Tezi, Recherche Paris Sciences Et Lettres Üniversitesi, 2017.

Perceval, A. P. Caussin de. Essai Sur l’Histoire Des Arabes Avant l’Islamisme, Pendant

l’Époque De Mahomet, Et Jusqu’à La Réduction De Toutes Les Tribus Sous La

Loi Musulmane, III. Paris: 1847-1848.

Perron, Nicolas. Précis de Jurisprudence Musulmane ou Principes de Législation

Musulmane Civile et Religieuse Selon Le Rite Malékite – par Khalîl Ibn-Ishâk.

Paris: Imprimerie Nationale, 1848-1852.

Porter, James. Observations sur la religion, les lois, le gouvernement et les moeurs des

Turcs. Çeviren Claude-François Bergier, Londres: J. Nourse, 1769.

Postel, Guillaume. Alcorani, seu Legis Mahometi et evangelistarum concordiae liber.

Paris: 1543.

Prieto, Francesc Tous. Ainsi parlait Raymond Lulle. Çeviren Jean-Claude Morera ve

Francesc Tous Prieto. Paris: Arfuyen, 2016.

Quérard, Joseph-Marie. La France Littéraire, Ou Dictionnaire Bibliographique Des

Savants, Historiens et Gens De Lettres De La France, Ainsi Que Des

Littérateurs Étrangers Qui Ont Écrit En Français, Plus Particulièrement

Pendant Les XVIIIe Et XIXe Siècles, VI. Paris: Firmin Didot Frères, 1834.

Ricard, Robert. “Un petit livre sur Jean de Ségovie” Revue d’histoire de l’Église de

France Robert Ricard, 120 (1946): 107-109.

112

Ryer, André du. L’alcoran de Mahomet translate d’arabe en François (Français).

Paris: Antoine de Sommaville, 1647.

Safatian, Saman. “La Rédaction Du Code Civil”. La Fondation Napoléon, Napoleonica,

La Revue, 1/16 (2013): 49-63.

Savary, Claude-Étienne. Le Coran, Traduit de l’arabe, accompagné de notes, et

précédé d’un abrégé de la vie de Mahomet, tiré des écrivains orientaux les plus

estimés, I-II. Paris: Knapen & Onfray, 1783.

Savva Pacha, Étude Sur La Théorie Première Partie. Paris: Marchal et Billard, 1892.

Deuxième Partie. Paris: Marchal et Billard, 1898.

Savva Pacha, Le Droit Musulman Expliqué: Reponse à Un Article De M. Ignace

Goldziher. Paris: Marchal & Billard, 1896.

Annaba-Patrimoine. “Dar Larguech”, (15 Ağustos 2016), https://www.annabapatrimoine.

com/dar-larguech/.

Schacht, Joseph. An Introduction To The Islamic Law. New York: Clarendon Press

Oxford, 1982.

Soleil, Sylvain. “Le Code Civil De 1804 a-t-il Été Conçu Comme Un Modèle Juridique

Pour Les Nations ?”. Histoire de la Justice, 1/19 (2009) : 225-241.

Spielmann, Charles-Frédéric. Thèse Pour La Licence. Strasbourg: Imprimerie

d’Édouard Huder, 1851.

Taşağıl, Ahmet. “Hanbalık”. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 15: 524-

525. Ankara: TDV Yayınları, 1997.

Tornauw, Nicolas de. Le Droit Musulman Exposé d’Après Les Sources. Çeviren M.

Eschbach, Paris: Librairie du Conseil d’État, 1860.

Toronto Üniversite Arşivi, Şerh ul-Mevkûfâtî. 20.10.1971.

Weber, Alfred. Acte Public Pour La Licence. Strasbourg: G. Silberman, 1857.

Wiegers, Gerard. “Yça of Segovia (fl. 1450), his antecedents and successors”. Islamic

Literature in Spanish and Aljamiado, Medieval Iberian Peninsula, 8 (1993).

113

Worms, Mayer Goudchaux. Recherches sur la constitutions de la propriété territoriale

dans les pays musulmans et subsidiairement en Algérie. Paris: A. Franck, 1846.

Yakin, Ayang Ultriza. “Salomo Keijzer (1823-1868): Un juif, le droit musulman, et des

Indes-néerlandaises au XIXe siècle”. Le Banian, 19 (2015): 54-61.

Yenişehirli Abdullah Efendi. Behcetü'l-Fetâvâ, ed. Süleyman Kaya vd., İstanbul: Klasik

yy., 2012.

Yüksel, Emrullah. “Birgivî”. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 6: 191-

194. Ankara: TDV Yayınları, 1992.

Yüksel, Zerhan. 18. Yüzyıl Türkiye’sinde Örf ve Adetler. İstanbul: Tercüman yy.,1978.

114

EKLER

EK 1: Padişah Resmi

115

EK 2: Şeyhülislam Resmi

116

EK 3: Miraç Resmi

Hz. Peygamberin miracını temsil eden bir tablo. Bkz. D’Ohsson, Tableau, I,

56.

MOURADGEA D’OHSSON’UN

“LE TABLEAU GÉNÉRAL DE

L’EMPİRE OTHOMAN” ADLI

ESERİNDE OSMANLI HUKUK

SİSTEMİ

Yazar Kerem Yurtlak

Gönderim Tarihi: 24-Ara-2020 03:05PM (UTC+0300)

Gönderim Numarası: 1481084347

Dosya adı: Y_ksekLisansTezi_-_kerem.docx (13.24M)

Kelime sayısı: 22345

Karakter sayısı: 155994

%4 BENZERLIK ENDEKSI

İNTERNET

KAYNAKLARI

YAYINLAR

ÖĞRENCI ÖDEVLERI

1 <%1

2 <%1

3 <%1

4 <%1

5 <%1

6 <%1

7 <%1

8 <%1

MOURADGEA D’OHSSON’UN “LE TABLEAU GÉNÉRAL DE

L’EMPİRE OTHOMAN” ADLI ESERİNDE OSMANLI HUKUK

SİSTEMİ

ORIJINALLIK RAPORU

BIRINCIL KAYNAKLAR

archive.org

İnternet Kaynağı

anayasa.gen.tr

İnternet Kaynağı

www.yumpu.com

İnternet Kaynağı

onlinebooks.library.upenn.edu

İnternet Kaynağı

kaynakca.hacettepe.edu.tr

İnternet Kaynağı

tel.archives-ouvertes.fr

İnternet Kaynağı

Submitted to Marmara University

Öğrenci Ödevi

scholarship.law.duke.edu

İnternet Kaynağı

60 <%1

61 <%1

Alıntıları çıkart Kapat

Bibliyografyayı Çıkart Kapat

Eşleşmeleri çıkar Kapat

Gustav Pfannmüller. "Handbuch der Islam-

Literatur", Walter de Gruyter GmbH, 1974

Yayın

ELİAÇIK, Muhittin. "Osmanlıda manzum fetvâlar

ve edebî değerleri", TUBITAK, 2012.

Yayın

Sayfalar

6 Temmuz 2024 Cumartesi

61

Hiç yorum yok:

Yorum Gönder