11.4

 1909: 30. yılını kutladı. Bugüne kadar toplam 228 erkek mezun etti. Bu yıl 68 öğrencisi vardı.²¹¹⁶

1910: Toplam 800’den fazla öğrencisi vardı. Bunların 202’si kolejde, 128’i hazırlıktaydı.²¹¹⁷ 1905- 1910 arasında mezun olanların çoğu Beyrut Amerikan Üniversitesi’nde tıp ve eczacılık eğitimi almaya devam ettiler. Diğerleri Amerika’ya giderek dişçilik, mühendislik, hukuk, tıp veya ilahiyat okudular ve mesleklerini orada icra ettiler.²¹¹⁸

1911: Kolej bölümünde 125, hazırlıkta 55 öğrenci okudu. Mezun sayısı 29’du.²¹¹⁹

1912: 119 genç öğrenim gördü. Đlkokulu kapatıldı.²¹²⁰ 1880’den beri 600 mezun vermişti.²¹²¹

1913: Kampüste toplam 568 öğrenci okudu. Bunların 95’i kolejde, 139’u hazırlıktaydı. 102’si yatlı kaldı.²¹²²

²¹⁰⁵ Reports of The A.B.C.F.M. (1903) “Eastern Turkey Mission, Harpoot”, Boston 1903, s. 67.

²¹⁰⁶ Henry H. Riggs, “Glimpses of Euphrates College”, The Missionary Herald, October 1903, Vol. 89, s. 448.

²¹⁰⁷ Euphrates College: Historical Statement and Report for 1903, s. 12-14’ten aktaran F. A. Stone, s. 176.

²¹⁰⁸ Reports of The A.B.C.F.M. (1904) “Eastern Turkey Mission, Harpoot”, Boston 1904, s. 67.

²¹⁰⁹ Henry H. Riggs, “Euphrates College”, The Missionary Herald, May 1905, Vol. 101, s. 247.

²¹¹⁰ Henry H. Riggs, “Euphrates College”, The Missionary Herald, December 1905, Vol. 101, s. 647.

²¹¹¹ George E. White, “Anatolia College”, The Missionary Herald, January 1905, Vol. 101, s. 32.

²¹¹² Reports of The A.B.C.F.M. (1905) “Eastern Turkey Mission, Harpoot”, Boston 1905, s. 59.

²¹¹³ Reports of The A.B.C.F.M. (1906) “Eastern Turkey Mission, Harpoot”, Boston 1906, s. 89. Bu raporda 25. yılını kutlarken verdiği toplam mezun sayısının 177 olduğu belirtilmektedir.

²¹¹⁴ Herman N. Barnum, “The Quarter-Centennial of Euphrates College”, The Missionary Herald,

February 1906, Vol. 102, s. 67.

²¹¹⁵ Reports of The A.B.C.F.M. (1907) “Eastern Turkey Mission, Harpoot”, Boston 1907, s. 56. ²¹¹⁶ Reports of The A.B.C.F.M. (1909) “Eastern Turkey Mission, Harpoot”, Boston 1909, s. 77. ²¹¹⁷ Reports of The A.B.C.F.M. (1910) “Institutions of the Eastern Turkey”, Boston 1910, s. 123. ²¹¹⁸ Frank A. Stone, s. 176.

²¹¹⁹ Reports of The A.B.C.F.M. (1911) “Institutions of the Turkey Missions, Eastern Turkey”, Boston 1911, s. 106.

²¹²⁰ Reports of The A.B.C.F.M. (1912) “Institutions of the Turkey Missions, Eastern Turkey”, Boston 1912, s. 103.

²¹²¹ David B. Eddy, s. 116.

1914: Kampüste toplam 300 (123’ü Protestan) öğrenci okudu. Bunların 127’si yatılı kaldı. Kolej bölümünde 114 genç okudu.²¹²³

1916: Erkek bölümü açık olmadığı için 70 öğrenci kız kolejine alındı.²¹²⁴

Üç öğrenci: Seneye mezun olacak üç öğrenciyle birlikte öğretmenlik yapmak üzere Diyarbakır’a gittiler.²¹²⁵

Bir öğrenci: 1898’de mezun oldu ve Malatya’da öğretmenlik görevi aldı.²¹²⁶

Bir öğrenci: Mezuniyeti sonrasında (1899) Mezere’deki Alman Yetimhanesi’nde çalışmaya başladı.²¹²⁷

Bir öğrenci: Kolejden mezun olunca Đran’daki Ermeniler için çalışmaya gitti.²¹²⁸

Bir öğrenci: Harput Kilisesi pastörü Gregory’nin oğluydu. Koleji bitirdikten sonra Amerika Lane Đlahiyat Okulu’nda eğitim gördü. Döndükten sonra Tebriz’deki Ermeniler arasında çalışmaya gitti.²¹²⁹

Garabed Manavyan ve Mr. Kasapyan: Koleji bitirdikten sonra Đzmir Uluslararası Kolej’de öğretmenlik yaptılar (1880).²¹³⁰

Msy. Barnum’un kayıtlarındaki mezunlar şunlardı:²¹³¹

Mr. Zangoçyan: 1906 itibariyle Đngiltere, Manchester’a yerleşti ve orada ticaretle uğraşmaya başladı. Fırat Koleji’nin 25. kuruluş yıldönümü münasebetiyle yapılması karara bağlanan Msy. Wheeler’ın büstü için 1.250 dolar bağışladı.

Dr. Hezenyan: Iowa, Anamosa’da yaşayan bu kişi eski kolejine 1.000 dolarlık sürekli bir burs bağışladı.

Mr. Paşgiyan: Fırat Kolej’e bir burs tahsis etmişti. Şimdi ise kolejdeki bir öğretmenin maaşını üstlendi.

Pushman kardeşler: Bu ikisi kolejde okumuş ancak mezun olmamışlardı. 1906 itibariyle Amerika, Chicago’da yaşıyorlardı. 1906’da kolej öğrencilerinden dördüne burs vermeyi

 

²¹²² Reports of The A.B.C.F.M. (1913) “Institutions of the Turkey Missions, Eastern Turkey”, Boston 1913, s. 91.

²¹²³ Reports of The A.B.C.F.M. (1914) “Institutions of the Turkey Missions, Eastern Turkey”, Boston 1914, s. 102.

²¹²⁴ Reports of The A.B.C.F.M. (1916) “Institutions of the Turkey Missions, Eastern Turkey”, Boston 1916, s. 93.

²¹²⁵ James L. Barton, “Euphrates College”, The Missionary Herald, December 1899, Vol. 95, s. 533. ²¹²⁶ James L. Barton, “Euphrates College”, The Missionary Herald, December 1899, Vol. 95, s. 533. ²¹²⁷ James L. Barton, “Euphrates College”, The Missionary Herald, December 1899, Vol. 95, s. 533. ²¹²⁸ Orson P. Allen, “The College at Harpoot”, The Missionary Herald, April 1885, Vol. 81, s. 142. ²¹²⁹ Mrs. Wheeler, Missions in Eden, s. 169.

²¹³⁰ Frank A. Stone, s. 243.

²¹³¹ Herman N. Barnum, “The Quarter-Centennial of Euphrates College”, The Missionary Herald,

February 1906, Vol. 102, s. 67.

kararlaştırdılar. Zaten kendi memleketlerinden gelen dört yetimin bursunu da onlar veriyor, ilaveten diğer 20 yetimin bakımıyla ilgileniyorlardı.

Mr. Bozoyan: Amerika’da ticaretle uğraşan bu eski mezun, 1906’da okuluna 300 dolar gönderdi.

 

Adı geçen kişilerin koleje bağlılıkları dikkat çekmeketdir. James L. Barton’a göre “Kürdistan’ın ıssız bölgelerinden getirilen kız ve erkek çocuklar kolejde yetiştirildiler, kendi insanları için çalışmak üzere geri gönderildiler. Bu bölgedeki bütün öğretmenleri ve vaizler, biri hariç, kolejde eğitim gördüler. Böylece ötelerdeki karanlık bölgelere uzanan kolej misyonerliğin güç ve etki merkezi oldu.”²¹³²

 

Öğrenci Modelleri

Yegheazar (Eleazar): 14 yaşındaki bu oğlan evinden kaçmıştı. “Çokça erkek kardeşimiz var. Lakin sadece Eleazar eline Đncil’i aldı ve bize okudu. Bu sayede aramızda didişmeyi bıraktık” diyen ağabeyi kaçmasına izin vermişti. Misyonerler Eleazar’ı okula aldılar; sadece Sebt günlerini evinde geçirmek üzere gönderdiler. Uzak bir kasabada bir yıldır öğretmenlik yaptığı süre zarfında bir öğretmen ve bir Hıristiyan olarak çevresinde hayli itibar kazandı. Borçlarını ödedi. Artık kolejin ikinci sınıfına girmeye hazırdı.²¹³³

Bir Öğrenci: Şehirden çok az öğrenci geliyordu ve 26.40 dolarlık ücreti ödeyebiliyorlardı. Bu sadece yatakhane ücretiydi. Kolej çocuklara yemek çıkarmıyordu. Kendileri yahut babaları üç dört mil yol yürüyerek haftalık yiyeceklerini getiriyorlardı. Đşte 20 mil kadar uzaklarda oturan, haftalık yiyeceğini babasının getirdiği bir öğrenci, Amerikalılardan yardım umarak Msy. Wheeler’a bir şiir yazmıştı. Her kıtası “Güzelim Ermeni Koleji” (eski isim) ile bitiyordu. Ancak babası onu ufak yaşta evlendirdi.²¹³⁴

Sarkis Kuralyan: 1896’da kolejden mezun olunca, bir okul kurmak ve hayatta kalan Protestan Ermenilerin zarar görmüş şapellerini yeniden inşa etmek üzere memleketi Haine’e gönderildi. Okulda ve kilise kürsüsünde çok büyük işler başardı.²¹³⁵

 

 

 

²¹³² James L. Barton, “Euphrates College”, The Missionary Herald, December 1899, Vol. 95, s. 533.

²¹³³ Crosby H. Wheeler, “Euphrates College, Harpoot, Turkey”, The Missionary Herald, March 1888, Vol. 84, s. 137.

²¹³⁴ Crosby H. Wheeler, “Euphrates College, Harpoot, Turkey”, The Missionary Herald, March 1888, Vol. 84, s. 137.

²¹³⁵ J. K. Browne, “Home Missionary Work in Koordistan”, The Missionary Herald, March 1901, Vol. 87, s. 117.

Bütün kolej sahasından gelen öğrenciler, kolejde eğitim görmüş öğretmen ve vaizler, tıpkı Đran, Anadolu, Kürdistan ve Orta ve Batı Türkiye’de olduğu gibi bu tarlanın bütün bölümleriyle meşgul olmaktaydı. Müdür Caleb F. Gates, 21 Eylül 1899 tarihli mektubunda şunları yazmıştı: “Tarladaki öteki şehir ve köylere olağanüstü sayıda öğretmen gönderebiliyoruz. Üç mezunumuz ve üç de mezun olacak öğrencimiz öğretmenlik yapmak üzere Diyarbakır’a gitti. Geçen seneki bir mezunumuz Malatya’da öğretmenlik yapıyor. Biri de Mezere’deki Alman Yetimhanesi’nde. Öğrencilerimiz, bütün tarla sathındaki Protestan ve Gregoryen okullarında öğretmenlik yapmaktadır.²¹³⁶

 

Kapanışı: 40 yıl boyunca faaliyette bulunan bu kolejin, Msy. Browne’nin yorumuna göre, sadece kendi bölgesinde değil öteki bölgelerde de büyük etkisi gözlemleniyordu. Halkın da büyük teveccühü vardı. Eğinli bir pastör, Fırat Erkek Koleji’ne hazırlansınlar diye yöresindeki kız ve erkek çocuklar için bir okul açmıştı. Onları koleje girecek seviyeye getirmeye uğraşıyordu. Burayı bizzat ziyaret eden misyonerler Barnum ve Browne bu okulu görünce gözlerine inamamışlardı.²¹³⁷ James L. Barton’a göre kolejin yurtdışındaki etkileri de unutulmamalıydı. Çünkü 1880’ler boyunca Birleşik Devletler’e büyük bir Ermeni göçü gerçekleşmişti. Bunlar genelde koloniler halinde biraraya geliyorlardı. Onların oradaki manevi ihtiyaçları neredeyse tamamıyle Fırat Koleji öğrencileri tarafından karşılanıyordu. Bir başka saha ise Rus mezunlar eliyle Rusların Protestanlaştırılmasıydı. Zira hiçbir Amerikalı misyonerin Rusya’ya girmesine izin verilmiyordu.²¹³⁸ Fırat Koleji 1918 yılında kapatıldı.²¹³⁹

 

4.   3. Fırat Kız Koleji (1879-1918)

Harput yöresinde gittikçe artan kadın eğitimi talebi, Harput Kız Đlahiyat Okulu’nun hacmini aşmaya başlamıştı. Hatta Harputlu Ermeni kızları, diğer Amerikan okullarında sayıca fazla olmalarına rağmen henüz Harput’ta bir koleje kavuşamadılar diye bir söylenti dolaşıyordu. Oysa misyonerlerin bu konudaki tek sıkıntısı bina yetersizliğiydi. Bu mesele halledilince  kız  koleji  açılmasına  karar  verildi.²¹⁴⁰  Kız  Koleji’nin  açılması  1879’da

 

 

²¹³⁶ James L. Barton, “Euphrates College”, The Missionary Herald, December 1899, Vol. 95, s. 533. ²¹³⁷ J. K. Browne, “Education-Armenia College”, The Missionary Herald, January 1879, Vol. 75, s. 29. ²¹³⁸ James L. Barton, “Euphrates College”, The Missionary Herald, December 1899, Vol. 95, s. 533.

²¹³⁹ Reports of The A.B.C.F.M. (1917-1918) “Institutions of the Turkey Missions, Eastern Turkey”, Boston 1918, s. 103. Bu konuda misyoner raporları detaylı bir bilgi vermekten kaçınırken, araştırmacı Erdal Açıkses I. Dünya Savaşı esnasında Milli Mücadele taraftarlarının misyonerleri kovduğu, halkın misyon binalarını taş üstünde taş bırakmadan yıktığını bildirmektedir. E. Açıkses, Amerikalıların Harput’taki Misyonerlik Faaliyetleri, Ankara: TTK Yayınları, 2003, s. 141.

²¹⁴⁰ Crosby H. Wheeler, “Armenia College”, The Missionary Herald, February 1882, Vol. 78, s. 63.

gerçekleşti.²¹⁴¹ 1902 yılında başında Miss Daniels bulunuyordu; yardımcıları Miss Huntington ve Miss Platt idi.²¹⁴²

 

Öğrencileri ve Mezunları

1881: Toplam 85 öğrencisi vardı.²¹⁴³

1882: Hazırlıkta 6, birinci sınıfta 9, ikinci sınıfta 3, son sınıfta ise 3 öğrenci okuyordu.²¹⁴⁴ 1883: 22 kız kolejde, 59 kız ise hazırlıkta okuyordu.²¹⁴⁵ Đlk mezunlarını bu yıl verdi.²¹⁴⁶ 1884: 27 kız öğrenci okudu.²¹⁴⁷ 69 kız ise hazırlıktaydı.²¹⁴⁸

1885: Öğrenci mevcudu 21 olan koleje Antep’ten Erzurum’a, Sivas’tan Kayseri’ye, Bitlis’e kadar 27 yöreden öğrenci gelmişti. Bu yıl 3 kız mezun oldu. Böylece bu tarihe kadar 9 kız mezun edilmiş oldu.²¹⁴⁹

1886: Hazırlıkta 173, kolejde 40 öğrenci okuyordu.²¹⁵⁰

1887: Kolejde 44 kız öğrenci okuyordu. Bunların ortalama yaşı 17’ydi. Mezun olan 4 genç kızdan üçü öğretmenlik yapıyordu.²¹⁵¹ Hazırlıkta ise 30 öğrenci vardı.²¹⁵²

1889: Öğrenci sayısı 43’tü. Bunların 31’i değişik bölgelerden gelmişti. Diğer bölümlerle birlikte toplam 238 kız öğrenim görüyordu.²¹⁵³

1891: Bu tarihe kadar mezun olanların sayısı 28’e ulaştı.²¹⁵⁴

1898: 5 kız mezun oldu. Bu tarihe kadar mezun olan 66 öğrencinin 22’si öğretmenlik yapıyordu. 22’si Amerika’da veya Đngiltere’deydi, 16’sı evliydi, 4’ü öldü.²¹⁵⁵

1899: Mevcudu 37’ydi. Hazırlıkta 120, orta bölümde 89 öğrenci vardı.²¹⁵⁶

1902: 467 kızın okuduğu bu yıl 5 mezun verildi. Böylece bu tarihe kadar toplam 90 kız mezun edilmiş oldu.²¹⁵⁷

²¹⁴¹ Charles C. Tracy, “The Outlook for Christ in Asiatic Turkey”, The Missionary Herald, September 1906, Vol. 102, s. 423.

²¹⁴² Reports of The A.B.C.F.M. (1902) “Eastern Turkey Mission, Euphrates College”, Boston 1902, s. 70. ²¹⁴³ Crosby H. Wheeler, “Armenia College”, The Missionary Herald, February 1882, Vol. Vol. 78, s. 63. ²¹⁴⁴ The Missionary Herald, “Armenia College”, March 1883, Vol. 79, s. 98.

²¹⁴⁵ Reports of The A.B.C.F.M. (1883) “Eastern Turkey Mission, Harpoot”, Boston 1883, s. 51.

²¹⁴⁶ The Missionary Herald, “Sketch of Harpoot Station”, April 1892, Vol. 88, s. 145.

²¹⁴⁷ Orson P. Allen, “The College at Harpoot”, The Missionary Herald, April 1885, Vol. 81, s. 142.

²¹⁴⁸ Reports of The A.B.C.F.M. (884) “Eastern Turkey Mission”, Boston 1884, s. 39.

²¹⁴⁹ Crosby H. Wheeler, “The College at Harpoot”, The Missionary Herald, November 1885, Vol. 81, s. 471.

²¹⁵⁰ Crosby H. Wheeler, “Euphrates College”, The Missionary Herald, March 1887, Vol. 83, s. 94.

²¹⁵¹ James L. Barton, “Euphrates College, Harpoot: Its Possessions and its Needs”, The Missionary Herald, January 1888, Vol. 84, s. 17.

²¹⁵² Reports of The A.B.C.F.M. (1887) “Eastern Turkey Mission, Harpoot”, Boston 1887, s. 88.

²¹⁵³ Crosby H. Wheeler, “Euphrates College”, The Missionary Herald, June 1890, Vol. 86, s. 243.

²¹⁵⁴ Herman N. Barnum, “Sketch of Harpoot Station”, The Missionary Herald, April 1892, Vol. 88, s. 145.

²¹⁵⁵ Reports of The A.B.C.F.M. (1898) “Eastern Turkey Mission, Harpoot”, Boston 1898, s. 64.

²¹⁵⁶ James L. Barton, “Euphrates College”, The Missionary Herald, December 1899, Vol. 95, s. 531.

²¹⁵⁷ Reports of The A.B.C.F.M. (1902) “Eastern Turkey Mission, Euphrates College”, Boston 1902, s. 70.

1903: 47 kızın okuduğu bu dönemde²¹⁵⁸ 2 öğrenci mezun oldu.²¹⁵⁹ Bu tarihe kadar mezun olan toplam 93 kızın 87’si öğretmenlik mesleğine girdi. 22’si öğretmen ya da vaizlerle evlendiler.²¹⁶⁰

1904: Kolejde 44, hazırlıkta 78, birinci sınıfta 191 öğrenci okuyordu.²¹⁶¹

1905: 72 öğrenci okuyordu.²¹⁶²

1906: Kolejde 73 kız okuyordu.²¹⁶³ Bu yıla kadar mezun ettiği kız sayısı 111’di.²¹⁶⁴

1907: Öğrenci sayısı 82’ydi.²¹⁶⁵

1909: 30. yılını kutladığı bu tarihe kadar toplam 238 kız mezun etti. Bu yıl 83 öğrencisi vardı.²¹⁶⁶

1911: Kolej bölümünde 84, hazırlıkta 125 kız okudu. Mezun sayısı 22’ydi.²¹⁶⁷

1912: 80 Kız okudu. Hazırlıkta 116 öğrenci vardı.²¹⁶⁸

1913: 334 kızdan 59’u kolejdeydi. 12 mezun verildi. Böylece toplam mezun sayısı 214’e ulaştı.²¹⁶⁹

1914: Toplam 311 öğrencinin 95’i yatılı kaldı. Kolej bölümünde 54 kız okudu.²¹⁷⁰

1916: Kampüsteki 300 kız ve erkek öğrenciden 114’ü kolejdeydi. 127’si yatılı kaldı. Ancak erkek koleji açık olmadığı için 70 öğrenci kız bölümünde okudu.²¹⁷¹

Paris: Eğinli ilk Protestanlardan Mugurdiç’in kızıydı. Kolejde okuyordu. Yakında babası kızkardeşini de buraya gönderecekti.²¹⁷²

Üç genç kız: 1885’te mezun olur olmaz Harput ve çevre istasyonlarda hizmete gittiler.²¹⁷³

Bir kız öğrenci: Mezuniyeti sonrası (1885) Harput’un Hooeli köyündeki yüksek okulda başöğretmen oldu. Çok güzel bir nizam sağlayan bu genç hanımın gençler üzerindeki etkisi büyüktü.²¹⁷⁴

Bir genç kız: Bitlis’teki Gregoryen Ermeni kız okullarından birinde öğretmendi.²¹⁷⁵

²¹⁵⁸ The Missionary Herald, “Items from the Missions, Turkey”, November 1903, Vol. 89, s. 524.

²¹⁵⁹ Henry H. Riggs, “Glimpses of Euphrates College”, The Missionary Herald, October 1903, Vol. 89, s. 448.

²¹⁶⁰ Euphrates College: Historical Statement and Report for 1903, s. 12-14’ten aktaran Stone, s. 176.

²¹⁶¹ Reports of The A.B.C.F.M. (1904) “Eastern Turkey Mission, Harpoot”, Boston 1904, s. 67.

²¹⁶² Henry H. Riggs, “Euphrates College”, The Missionary Herald, December 1905, Vol. 101, s. 647.

²¹⁶³ Reports of The A.B.C.F.M. (1906) “Eastern Turkey Mission, Harpoot”, Boston 1906, s. 89.

²¹⁶⁴ Herman N. Barnum, “The Quarter-Centennial of Euphrates College”, February 1906, Vol. 102, s. 67.

²¹⁶⁵ Reports of The A.B.C.F.M. (1907) “Eastern Turkey Mission, Harpoot”, Boston 1907, s. 56.

²¹⁶⁶ Reports of The A.B.C.F.M. (1909) “Eastern Turkey Mission, Harpoot”, Boston 1909, s. 77.

²¹⁶⁷ Reports of The A.B.C.F.M. (1911) “Institutions of the Turkey Missions, Eastern Turkey”, Boston 1911, s. 106.

²¹⁶⁸ Reports of The A.B.C.F.M. (1912) “Institutions of the Turkey Missions, Eastern Turkey”, Boston 1912, s. 103.

²¹⁶⁹ Reports of The A.B.C.F.M. (1913) “Institutions of the Turkey Missions, Eastern Turkey”, Boston 1913, s. 91.

²¹⁷⁰ Reports of The A.B.C.F.M. (1914) “Institutions of the Turkey Missions, Eastern Turkey”, Boston 1914, s. 103.

²¹⁷¹ Reports of The A.B.C.F.M. (1916) “Institutions of The Turkey Missions, Eastern Turkey”, Boston 1916, s. 93.

²¹⁷² C. E. Bush, “How the Gospel Reached Egin”, The Missionary Herald, June 1883, Vol. 79, s. 241.

²¹⁷³ Crosby H. Wheeler, “The College at Harpoot”, The Missionary Herald, November 1885, Vol. 81, s. 472.

²¹⁷⁴ Caroline E. Bush, “A Happy Tour-Hooeli, Hoh.”, The Missionary Herald, July 1886, Vol. 82, s. 270.

Bir genç kız: Mezuniyetinden sonra Malatya’da bir kız okulu açtı. 200-300 kız öğrencisi vardı.²¹⁷⁶

 

Öğrenci Modelleri

1883 mezunları: Mezun kızlar hakkında misyonerler son derece olumlu düşünüyorlardı:

“Kendine hakim ve entelektüel kadınlara adım adım sahip olduğumuzu görmek neşe veriyor. Her iki cinsten öğretmen talebi, tedarik ettiğimizden daha büyük. Bugüne kadar Sivas’a üç erkek öğretmen, Erzurum tarlasına iki kadın ve bir erkek öğretmen, Bitlis’e bir erkek öğretmen gönderdik. Đran’dan gelen başvuruyu ise şu an karşılayamıyoruz.”²¹⁷⁷

 

1888 dönemindeki kızlar: Kız Koleji’nde yetişen öğrencilerin her açıdan başarılı ve örnek olması, Msy. Wheeler’a göre kuruma olan yoğun ilginin başlıca sebepleri arasındaydı:

“Kızların eğitimiyle alakalı düşüncenin değişimi son derece şaşırtıcı. Beş yıl önce kolej sınıflarına, gelecek 20 yıl için sadece 32 kişilik sıra koyma inancımız vardı. Oysa şimdi 48 sıra mevcut. Daha memnun edici bir konu da, neredeyse bütün mezunlarımızın gerçek Hıristiyan [Protestan] olmalarıdır. Şu an dördüncü sınıfta bulunan 225 kızın çoğu küçük misyonerlerdir. Size, tamamı Hıristiyanca yaşayan 11 erkek ve 9 yerli kadın öğretmeni ve Türk hoca Reşid Efendi’yi tanıtmak mecburiyetindeyim. Başlangıç derecesindeki 78 küçük oğlan ve kızı gelin de bir görün. Yalnızca birkaç kızı ve öğretmenlerini anlatabiliyoruz size. Genç öğretmen Tomas, Kürt Đstasyonu’nun Redvan yöresinden. Daha evvel yabancısı olduğu Ermenice ve Đngilizceyi kullanarak öğretmenlik yapıyor. Mariam adlı küçük bir öğretmen kız da arkadaşlarının gururu. Odasının köşesindeki Đsa Kürsüsü’nü herkese göstermeye bayılıyor. Oraya başka hiç kimse asla oturamaz. Kızlar sadece oraya misyonerlik faaliyetleri için ufak tefek bağışlarını koyuyorlar.”²¹⁷⁸

 

Bir genç kız: Bitlis yakınlarında 800 hanelik Huseinik adlı köydeki büyük bir kız okulunun öğretmeniydi. Bu kıza Đncil okutmaması veya okulun açılışında ve kapanışında dua etmemesi söylendiğinde, başka bir usül bilmediğini, öğretmeliği süresince buna devam edeceğini bildirdi. Devam etti ve bundan herkes memnun kaldı.²¹⁷⁹

²¹⁷⁵ Royal M. Cole, “Influence of the Educational Work”, The Missionary Herald, July 1889, Vol. 85, s. 290.

²¹⁷⁶ J. L. Barton, “Twenty-Five Years at Malatia”, The Missionary Herald, February 1892, Vol. 88, s. 65.

²¹⁷⁷ The Missionary Herald, “Armenia College”, March 1883, Vol. 79, s. 98.

²¹⁷⁸ Crosby H. Wheeler, “Euphrates College, Harpoot, Turkey”, The Missionary Herald, March 1888, Vol. 84, s. 137-138.

²¹⁷⁹ Royal M. Cole, “Influence of the Educational Work”, The Missionary Herald, July 1889, Vol. 85, s. 290.

Kapanışı: 1918 yılında kapandı.²¹⁸⁰

 

4.4.   Maraş Orta Türkiye Kız Koleji (1882-1923)

Hedefi, öğrencilerini Hıristiyan gruba ehliyetli liderler olarak yetiştirmekti.²¹⁸¹ Öğrencilerin yerli misyoner ve öğretmen olarak yetiştirilmeleri o kadar önemliydi ki, ihtiyaç başgösterdiğinde öğretime ara vermek pahasına bu ihtiyaç karşılanıyordu. Örneğin, Haçin, Adana ve Maraş’taki okulların yeterli öğretmenleri olmamasından dolayı, 1885 yılında son sınıfa ara vermek zorunda kalındı. Dört kız bu yörelere öğretmen olarak gönderilirken, öteki dördü koleji tamamlamak için kaldı.”²¹⁸²

Antep’te bir erkek kolejinin kurulmasına mukabil Maraş halkı da kendi şehirlerinde bir kız kolejinin kurulmasında ısrar ediyordu. Bu işe dört elle sarılan Maraşlı kadınlar ev ev dolaşarak para topladılar; “paraların bir kısmı, kendilerinin sahip olamadığı bir fırsata kızlarının sahip olabilmelerinde kararlı olan cahil kadınların düğün takılarından tedarik edildi.”²¹⁸³ 1882 yılında Amerika merkezli Đç Bölge Kadın Misyonları Birliği tarafından Maraş’ta açılan²¹⁸⁴ koleji Osmanlı Devleti’nin resmen tanıması için 1893 yılının beklenmesi gerekiyordu.²¹⁸⁵ 1899’daki müdiresi Miss Mary L. Daniels,²¹⁸⁶ 1902’deki ise Miss Gord idi.²¹⁸⁷ 1909 tarihinde başında Miss Blakely vardı.²¹⁸⁸

 

Öğretmen Kadrosu: 1892 itibariyle kadroda Msy.bn. Shattuck, Msy. Lee, Miss Lovell,²¹⁸⁹ Miss Lizzie Webb, Miss Mary Montgomery bulunuyordu.²¹⁹⁰ 1894’te, Orta Türkiye Koleji ve Maraş Teoloji Okulu’ndan mezun üç yerli öğretmeni vardı.²¹⁹¹ 1902’de 7 yerli öğretmen görev yapıyordu.²¹⁹²

²¹⁸⁰ Reports of The A.B.C.F.M. (1917-1918) “Near East Institutions, Educational and Social”, Boston 1918, s. 183.

²¹⁸¹ Myra A. Proctor, “Sketch of Marash Station”, The Missionary Herald, May 1894, Vol. 90, s. 198.

²¹⁸² The Missionary Herald, “The Central Turkey Girl’s College”, October 1885, Vol. 81, s. 394.

²¹⁸³ Frank A. Stone, s. 144.

²¹⁸⁴ Reports of The A.B.C.F.M. (1922) “Near East Institutions, Educational and Social”, Boston 1922, s. 61; ABCFM Arşivi, Seri ABC 16:9:5, Vol. 10, No. 51’den aktaran U. Kocabaşoğlu, s. 199. Adı geçen kız kolejinin açılış tarihini Msy. Tracy 1886 olarak, yazar Stone ise 1880 olarak vermektedir. Sırasıyla bkz. C.

C. Tracy, “The Outlook for Christ in Asiatic Turkey”, The Missionary Herald, September 1906, Vol. 102,

s. 423; F. A. Stone, s. 144. Bir makalede yer alan bilgiye göre okul 1884’te açılmıştır. The Missionary Herald, “Mission Property Destroyed at Harpoot”, January 1896, Vol. 92, s. 12.

²¹⁸⁵ Reports of The A.B.C.F.M. (1893) “Central Turkey Mission, Education”, Boston 1893, s. 52. ²¹⁸⁶ James L. Barton, “Euphrates College”, The Missionary Herald, December 1899, Vol. 95, s. 531. ²¹⁸⁷ Reports of The A.B.C.F.M. (1902) “Central Turkey Mission, Marash”, Boston 1902, s. 58.

²¹⁸⁸ Reports of The A.B.C.F.M. (1905) “Eastern Turkey Mission, The Stations”, Boston 1905, s. 78. ²¹⁸⁹ Reports of The A.B.C.F.M. (1892) “Central Turkey Mission, The Stations”, Boston 1892, s. 42. ²¹⁹⁰ Reports of The A.B.C.F.M. (1896) “Central Turkey Mission, Education”, Boston 1896, s. 54.

²¹⁹¹ Myra A. Proctor, “Sketch of Marash Station”, The Missionary Herald, May 1894, Vol. 90, s. 198.

²¹⁹² Reports of The A.B.C.F.M. (1902) “Central Turkey Mission, Marash”, Boston 1902, s. 58.

Clara Hamlin Lee: 1892’de öğretmendi ve o günden bugüne Đdare Heyeti’ndeydi. 1902’de öldü.²¹⁹³ Maraş, Yenicekale’de onun hatırasına bir kilise inşa edildi. Đnşa parasını, Columbia Üniversitesi’nde öğretim üyesi olan kardeşi Prof. Hamlin verdi.²¹⁹⁴

 

Öğretim Müfredatı: Hazırlık sonrası sadece iki yıllık kolej düzeyinde eğitim veriyordu. Öğrencileri Antep, Adana ve Haçin’deki kızların gittiği orta öğretim okullarından geliyordu. Mezunları ise kolej programlarını tamamlamak maksadıyla Đstanbul Kız Koleji’ne devam edebileceklerdi.²¹⁹⁵ 1902’de müfredata Đngiliz edebiyatı, tarih ve biyoloji eklendi. O yılın son sınıfı Fizyoloji ve Hijyen, Kimya, mikroskop kullanılarak işlenen Zooloji derslerini gördü.²¹⁹⁶ 1884’te okul duaları Đngilizce yapılıyordu. Aile duaları ve Çarşamba akşamı duaları ise tamamıyle Türkçeydi.²¹⁹⁷ Öğrenciler kendi işlerini kendileri görüyor; dikişlerini dikiyorlardı. Değişik Pazar okullarında öğretmenlik yapıyorlar, kilisede org çalıyorlardı.²¹⁹⁸

 

Öğrencileri ve Mezunları

1884: 23’ü yatılı toplam 50 öğrenci okuyordu. 9 öğrenci mezun oldu. Bunların 6’sı takva yönünden tatminkar deliller sundular.²¹⁹⁹

1885: 14 öğrenci kolejde, 16 öğrenci hazırlıktaydı. 4 kız mezun oldu.²²⁰⁰

1887: Toplam 17 öğrenci okudu.²²⁰¹

1888: Zeytun Okulu’ndaki öğretmenlerin biri hariç hepsi, ayrıca yörede görev yapan Đncil kadınları Maraş Kız Koleji mezunuydu.²²⁰²

1889: 23 öğrenci kolejde, 12 öğrenci hazırlıkta okudu.²²⁰³

1890: Toplam 42 öğrenciden her biri Đsa’nın müridi [Protestan] oldu.²²⁰⁴ 4 kız mezun edildi.²²⁰⁵

1891: Mevcut 31 öğrencinin biri Haçin Kız Okulu’ndan, biri Adana Kız Okulu’ndan, 3’ü Antep Kız Okulu’ndan, 2’si Kayseri Kız Okulu’ndan gelmişti. Bu yıl 5 mezun vardı.²²⁰⁶

1892: Mevcudu 31’di.²²⁰⁷

²¹⁹³ Reports of The A.B.C.F.M. (1902) “Central Turkey Mission, Marash”, Boston 1902, s. 58. ²¹⁹⁴ Reports of The A.B.C.F.M. (1904) “Eastern Turkey Mission, Marash”, Boston 1904, s. 59. ²¹⁹⁵ Frank A. Stone, s. 144.

²¹⁹⁶ Reports of The A.B.C.F.M. (1902) “Central Turkey Mission, Marash”, Boston 1902, s. 58.

²¹⁹⁷ The Missionary Herald, “The Central Turkey Girl’s College”, October 1885, Vol. 81, s. 394.

²¹⁹⁸ Myra A. Proctor, “Sketch of Marash Station”, The Missionary Herald, May 1894, Vol. 90, s. 198.

²¹⁹⁹ The Missionary Herald, “The Central Turkey Girl’s College”, October 1885, Vol. 81, s. 395. ²²⁰⁰ Reports of The A.B.C.F.M. (1885) “Central Turkey Mission, Marsovan”, Boston 1885, s. 43. ²²⁰¹ Reports of The A.B.C.F.M. (1887) “Central Turkey Mission, Aintab”, Boston 1887, s. 85.

²²⁰² Reports of The A.B.C.F.M. (1888) “Central Turkey Mission, Marash”, Boston 1888, s. 40.

²²⁰³ Reports of The A.B.C.F.M. (1889) “Western Turkey Mission, The Stations”, Boston 1889, s. 48.

²²⁰⁴ Joseph K. Greene, “The Past and Present in the Central Turkey Mission”, The Missionary Herald,

October 1890, Vol. 86, s. 409.

²²⁰⁵ Reports of The A.B.C.F.M. (1890) “Central Turkey Mission”, Boston 1890, s. 43. Bu rapora göre toplam öğrenci sayısı 39’du.

²²⁰⁶ Reports of The A.B.C.F.M. (1891) “Central Turkey Mission, Education”, Boston 1891, s. 40.

1893: 30 kız öğrenciden 4’ü son sınıfta okuyordu.²²⁰⁸ 7 kız mezun oldu.²²⁰⁹

1895: 35 kız öğrenim gördü.²²¹⁰

1896: 53 öğrencisi vardı.²²¹¹

1897: 45 öğrencinin 18’i bu yıl kiliseye devam etti. 30’u Pazar okulunda öğretmenlik yaptı. 3 kız mezun oldu.²²¹²

1898: 50 öğrencinin 22’si hazırlıktaydı.²²¹³ Şehirdeki Gramer Okulu’nun son sınıfı tamamıyle buraya getirildi. Đlk dua toplantısında yeni gelenler arasında 6 Gregoryen, 1 Rum ve 1 Katolik kız vardı.²²¹⁴

1899: 55 öğrencinin 6’sı Gregoryen, biri Katolik, 48’i Protestandı. 7 kız mezun oldu.²²¹⁵ James L. Barton’un tesbitlerine göre 37 kız öğrenim gördü.²²¹⁶

1900: Toplam 69 öğrenci Adana, Antep, Haçin, Elbistan, Fundacık gibi yörelerden geldi. 24’ü yatılı, 32’si gündüzcüydü. 6 mezun verildi.²²¹⁷ 16 yaşına basan kurum bu tarihe kadar toplam 68 mezun vermişti. Bunlardan 6’sı öldü, 34’ü evliydi, 7’si Amerika’da, 2’si Đngiltere’de bulunuyordu.²²¹⁸

1901: 83 kızın 54’ü kolejde, 29’u hazırlıktaydı. 23 tanesi yatılı okudu.²²¹⁹

1902: Toplam 84 öğrencinin 23’ü yatılı, 61 gündüzcüydü. Bunların 7’si Gregoryen ailelerden geliyordu.²²²⁰

1903: 82 öğrencinin okuduğu o yıl 5 mezun vardı.²²²¹

1904: 80 öğrenci okuyordu. 8 kız mezun oldu.²²²²

1905: 166 kız öğrenim görüyordu.²²²³

1906: Toplam 95 öğrencisi vardı, 14’ü mezun oldu.²²²⁴

 

²²⁰⁷ Reports of The A.B.C.F.M. (1892) “Central Turkey Mission, The Stations”, Boston 1892, s. 42. Aynı raporda kolejin 10 yıllık tarihinde toplam 31 kızın mezun olduğu, hepsinin öğretmenlik yaptığı bildirilmektedir.

²²⁰⁸ Myra A. Proctor, “Sketch of Marash Station”, The Missionary Herald, May 1894, Vol. 90, s. 198.

²²⁰⁹ Reports of The A.B.C.F.M. (1893) “Central Turkey Mission, Education”, Boston 1893, s. 42.

²²¹⁰ The Missionary Herald, “Mission Property Destroyed at Harpoot”, January 1896, Vol. 92, s. 12;

Reports of The A.B.C.F.M. (1895) “Central Turkey Mission, The Stations”, Boston 1895, s. 48.

²²¹¹ Reports of The A.B.C.F.M. (1896) “Central Turkey Mission, Education”, Boston 1896, s. 54. ²²¹² Reports of The A.B.C.F.M. (1897) “Central Turkey Mission, The Stations”, Boston 1897, s. 56. ²²¹³ Reports of The A.B.C.F.M. (1898) “Central Turkey Mission, Education”, Boston 1898, s. 60.

²²¹⁴ Miss Hess, “The Girls’ School at Marash”, The Missionary Herald, January 1898, Vol. 94, s. 24. Msy. Tracy’e göre kız koleji 1886’da açılmıştır. C. C. Tracy, “The Outlook for Christ in Asiatic Turkey”, The Missionary Herald, September 1906, Vol. 102, s. 423.

²²¹⁵ Reports of The A.B.C.F.M. (1899) “Central Turkey Mission, The Schools”, Boston 1899, s. 66. ²²¹⁶ James L. Barton, “Euphrates College”, The Missionary Herald, December 1899, Vol. 95, s. 531. ²²¹⁷ Reports of The A.B.C.F.M. (1900) “Central Turkey Mission, The Schools”, Boston 1900, s. 57. ²²¹⁸ Reports of The A.B.C.F.M. (1900) “Central Turkey Mission, The Schools”, Boston 1900, s. 57. ²²¹⁹ Reports of The A.B.C.F.M. (1901) “Central Turkey Mission, The Schools”, Boston 1901, s. 48. ²²²⁰ Reports of The A.B.C.F.M. (1902) “Central Turkey Mission, Marash”, Boston 1902, s. 58.

²²²¹ Reports of The A.B.C.F.M. (1903) “Central Turkey Mission, Marash”, Boston 1903, s. 61. ²²²² Reports of The A.B.C.F.M. (1904) “Eastern Turkey Mission, Marash”, Boston 1904, s. 54. ²²²³ Reports of The A.B.C.F.M. (1905) “Central Turkey Mission, Aintab”, Boston 1905, s. 51. ²²²⁴ Reports of The A.B.C.F.M. (1906) “Eastern Turkey Mission, Marash”, Boston 1906, s. 81.

1907: Kız koleji bu yıl 25. kuruluş yıldönümünü kutladı. Toplam 132 mezunundan 49’u ülkede öğretmenlik yapıyordu.²²²⁵ Bu yıl 94 öğrenci okudu. 83 hazırlık öğrencisi vardı.²²²⁶

1909: 113 öğrencinin 63’ü kolejde, 50’si hazırlıktaydı. 23 yatılı öğrencisi vardı. 25. yılını kutladığı bu tarihe kadar toplam 154 mezun verdi.²²²⁷

1911: Kampüsteki 135 öğrencinin 83’ü kolejdeydi. Din dağılımı: 16 Müslüman, 3 Rum, 116 Ermeni.²²²⁸

1912: 118 kızdan 68’i kolejde, 50’si hazırlıktaydı. 25 kız yatılı kaldı. Din dağılımı: 98 Protestan, 22 Gregoryen. Bu yılki 12 mezunla birlikte kurumdan mezun olanların sayısı 185’e ulaştı.²²²⁹

1913: 71 kolej, 65 hazırlık olmak üzere toplam 139 kız öğrenim gördü. Đlkokulda 16 Türk kızı da vardı. 28 kişi yatılı kaldı.²²³⁰

1914: 73’ü kolejde olmak üzere 143 öğrenci okudu. 18 mezun verildi. 25 yatlı vardı. Din dağılımı: 40 Gregoryen, 102 Protestan, bir Katolik.²²³¹

1916: 143 öğrenciden 73’ü kolejde okudu. 25’i yatılı kaldı. Din dağılımı: 102 Protestan, 30 Gregoryen, bir Katolik.²²³²

1922: Sonbaharda 42 kız öğrenci kaydoldu. Daha sonra Ermeni aileler ülkeden ayrılmak zorunda kaldı. Böylece okulda 5 Ermeni, 5 Türk kızı kaldı.²²³³

Yazar Stone’un verdiği bilgilere göre okulu bitirenlerden üçü şunlardı:²²³⁴

Miryam Hagopyan: Haçin Kız Okulu’nu bitirdikten sonra bu koleje gelmişti. Bitirdikten sonra Birleşik Devletler’deki Oberlin Kolej’e gitti. Türkiye’ye dönünce Adapazarı ve Üsküdar’daki okullarda yıllarca öğretmenlik yaptı.

Mary Küpeliyan: Haçin Kız Okulu mezunuydu. Maraş Kız Koleji’ni bitirdikten sonra eğitimini tamamlamak üzere Đzmir’deki Misyon Kız Okulu’na devam etti.

Magdalena Savaidon: Maraş Kız Koleji’ne Haçin’den gelmişti. Ardından Đstanbul Kız Koleji’ne gitti.

 

²²²⁵ The Missionary Herald, “Turkey”, November 1907, Vol. 103, s. 547.

²²²⁶ Reports of The A.B.C.F.M. (1907) “Central Turkey Mission, Aintab”, Boston 1907, s. 66.

²²²⁷ Reports of The A.B.C.F.M. (1909) “Central Turkey Mission, Aintab”, Boston 1909, s. 64.

²²²⁸ Reports of The A.B.C.F.M. (1911) “Institutions of the Turkey Missions, Central Turkey”, Boston 1911, s. 106.

²²²⁹ Reports of The A.B.C.F.M. (1912) “Institutions of the Turkey Missions, Central Turkey”, Boston 1912, s. 106.

²²³⁰ Reports of The A.B.C.F.M. (1913) “Institutions of The Turkey Missions, Central Turkey”, Boston 1913, s. 88.

²²³¹ Reports of The A.B.C.F.M. (1914) “Institutions of The Turkey Missions, Central Turkey”, Boston 1914, s. 106.

²²³² Reports of The A.B.C.F.M. (1916) “Institutions of The Turkey Missions, Central Turkey”, Boston 1916, s. 91.

²²³³ Reports of The A.B.C.F.M. (1922) “Near East Institutions, Educational and Social”, Boston 1922, s. 61.

²²³⁴ Frank A. Stone, s. 105.

Öğrenci Modelleri

Bir genç kız: Zeytun’da bir okul açan bu Ermeni kızını gören misyonerler onu Maraş’a götürdüler ve Maraş Kız Koleji’nde eğitim almasını sağladılar. Kızcağız Protestanlığı kabul etti ve memleketine geri döndü. Orayı ziyaret eden Msy. Henry Marden’in kayıtlarına göre elinde Đncil’le evden eve giderek 62 kadına okuma öğretiyordu. Ayrıca topladığı küçük gruplara dahi hakikati anlatıyordu.²²³⁵

Đkinci Kilise’nin pastörünün kızı: Kolejden mezun olduktan sonra hemşirelik eğitimi almak üzere Đngiltere’ye gitti. Bazı önüne geçilmez engeller yüzünden bu mesleğe girmekten alıkondu. Antep’e dönüşünde, içkiye müptela olmuş kişilerle ilgili çalışmalar yaptı. Tek başına gerçekleştirdiği bu faaliyetiyle Protestan cemaatinin hayranlığını kazandı.²²³⁶

 

Kapanışı: 1923’te hükümet tarafından kapatıldı. Zaten okulda 10 öğrenci kalmıştı.²²³⁷ Halep’e taşındı ve orada öğretime devam etti.²²³⁸

 

4.5.   Merzifon Anadolu Koleji (1886-1924)

Đlk planlamaları yapan kurucuların gayesi kabiliyetli, güvenilir ve mesleğine adanmış öğretmenler bulmak, seçmek ve onları özel görevleri için yetiştirmekti.²²³⁹ Protestan Ermeni Kiliseleri, “bölgedeki liderliklerini sürdürmek” maksadıyla da bir kolej kurulmasını istiyorlardı.²²⁴⁰ Ne var ki, yıllar geçtikçe kolej mezunlarının yurtdışına, özellikle Amerika’ya gitmeleri kolej idarecileri tarafından ciddi problem teşkil ediyordu. Msy. White, “biz genç insanları evlerine gidip, cemaatleri içinde çalışıp yaşamalarına hazırlıyorduk. Gayemiz onları evlerinden kopartmak, diğer memleketlere göç ettirmek değildi. Evimiz olan topraklarda, iyi vatandaşları eğitmek istiyorduk”²²⁴¹ derken yerlileştirme politikasının aksamasından endişe ettiğini dile getiriyordu.

 

Kolej, 1914 yılında yayınladığı bir bildiride kuruluşundan bu yana hedeflerini şöyle belirlemişti 1. Eğitimli Liderler: Orta Türkiye için eğitimli, Evanjelik vaizler ve öğretmenler

²²³⁵ Henry Marden,“A Mountain Town of the Taurus-Zeitoon”, The Missionary Herald, March 1887, Vol. 83, s.95.

²²³⁶ Franklin E. Hoskins, “A Visit at Aintab”, The Missionary Herald, October 1899, Vol. 95, s. 412.

²²³⁷ Reports of The A.B.C.F.M. (1923) “Near East Institutions, Educational and Social”, Boston 1923, s. 61.

²²³⁸ Reports of The A.B.C.F.M. (1924) “Near East Institutions, Educational and Social”, Boston 1924, s. 80.

²²³⁹ White, Bir Amerikan…, s. 131.

²²⁴⁰ George E. White, Charles Chapin Tracy, Missionary, Philanthropist, Educator, Boston: The Pilgrim Press, 1918, s. 21.

²²⁴¹ White, Bir Amerikan…, s. 140.

yetiştirmek; 2. Tıp Hizmeti: Azariah Smith Memorial Hastanesi vasıtasıyla hekimlik ve cerrahi alndaki misyonerlik çalışmalarını sürdürmek; 3. Hıristiyan Medeniyeti: Bireylerin ve topluma ait kurumların, geleneklerin ve Hıristiyani düşüncelerin Hıristiyanî karakterini desteklemek; 4. Şarka Dair Bilim: Türkiye’ye mahsus fen dallarını, özellikle milli diller, milli edebiyatlar, Doğu tarihi ve arkeolojisi gibi branşları geliştirmek; 5. Yerel Araştırmalar: Yerli öğrencilerin bağımsız ve orijinal araştırmalarını teşvik etmek; 6. Yayıncılık: Bilginin genele yayılması adına bir matbaa kurulmasına önayak olmak.²²⁴²

 

Kilise görevlisi olmayı istemeyen gençlerin eğitilmesini hedefleyen bir kolej açılması için yöre halkından müthiş bir talep gelmişti. Misyonerlerin bu talebe olumlu cevap vermesi sonucunda Protestan halk, kurumun başlaması için 400 Lira=1.760 dolar bağışladı. Aynı miktarda bir meblağı da American Board verdi. Masrafların her yıl yarı yarıya paylaşılması konusunda halk ile Board arasında mutabakat sağlandı. Veliler öğrencilerin yatakhane ve ders ücretlerini ödeyecek, verdikleri öğretmen ücretlerini de artıracaklardı. Aslında bahsedilen kolej, Msy. Herrick’in gözünde, dört başı mamur bir kolej ya da akademi olmayacaktı. Dahası, kolej yapısı ülkenin bu bölgesine uygun değildi. Ancak dönemin gelişmeleri paralelinde girişim başlatıldı. Çünkü Fransa’dan Anadolu’ya gelen Cizvitler Merzifon’da yeni bir yüksek okul inşa etmeye başlamıştı.²²⁴³

 

Merzifon Đlahiyat Okulu’nda 1880’de gerçekleştirilen bir ıslahat neticesinde, hazırlık sınıflarının ve bilimsel derslerin ayrıştırılmasına karar verilmişti. Yerli kilise görevlilerinin yetiştirilmesi için bir teoloji okulu kurulurken, bu bölüme hazırlık mahiyetinde dil ve bilimsel dersleri içeren bir de yüksek okul (Harbinger Yüksek Okulu) açılmıştı (1881). Beş yıl sonra bahsedilen bu yüksek okul Anadolu Koleji haline getirildi.²²⁴⁴ 8 Eylül 1886’da kolej kapılarını açtı.²²⁴⁵ Yöredeki Protestanların arzusuyla Anadolu Koleji adı benimsendi.²²⁴⁶ Kolej, Teoloji

 

 

 

 

²²⁴² The Missionary Herald, “From Aintab”, February 1914, Vol. 110, s. 77.

²²⁴³ George F. Herrick, “Anatolia College”, The Missionary Herald, October 1881, Vol. 77, s. 386-387. ²²⁴⁴ G. F. Herrick, “Sketch of Marsovan Station”, The Missionary Herald, October 1891, Vol. 87, s. 406. ²²⁴⁵ White, Bir Amerikan…, s. 124; C. C. Tracy, “The Outlook for Christ in Asiatic Turkey”, The Missionary Herald, 1906, Vol. 102, s. 423.

²²⁴⁶ Edward Riggs, “Anatolia College”, The Missionary Herald, November 1886, Vol. 82, s. 418. Anadolu kelimesi Grekçede “güneşin doğduğu diyar” anlamına geliyordu. Bu nedenle kolej arması, güneşin yükselişini ifade den bir çizimdi. Kolej renkleri olarak da mavi ve altın rengi seçildi. Bkz. White, Charles…, s. 22.

Okulu’nun ana fideliğiydi.²²⁴⁷ 14 Nisan 1899’da Sultan II. Abdülhamid’ten koleje resmiyet kazandıran bir ferman alındı.²²⁴⁸

 

14 Mart 1894’te Massachusetts Eyalet Meclisi’nden bir tüzel kişilik haline getirilen kolejin bütün dinî görüşlere açık olacağı tüzüğünde şu şekilde yer aldı: “Bu kolejde hiçbir öğrencinin başvurusu, kendi kabul ettiği dinî düşüncelerden dolayı geri çevrilmeyecek ya da söz konusu kolejin hiçbir imtiyazından, onur payelerinden ve derecelerinden mahrum edilmeyecektir.”²²⁴⁹ Đdare Heyeti beşi Amerikalı, beşi de Pontus Evanjelik Birliği’nin seçtiği Protestan Ermeniler olmak üzere 10 kişiden müteşekkildi. Her üyenin görev süresi beş yıldı. Kolej müdürü Merzifon’da ikamet eden bir misyoner olacaktı. Bu kişi de beş yıllığına seçilecek, uygun görülürse süresi uzatılacaktı.²²⁵⁰ Heyetin ilk üyeleri misyonerlerden J. F. Smith, Dr. Edward Riggs, Dr. G. F. Herrick ve Dr. C. C. Tracy idi. Yerli üyeler ise Prof. Garabet Tohumyan, Dr. Melcon Altunyan, Hagop Efendi Bedrosyan, Dr. Yeremya Altunyan ve Barsam Ağa Manisacıyan’dı. Ayrıca kolejin diploması Amerikan üniversitelerinde ve meslek okullarında tanınıyordu.²²⁵¹

 

Öğretmen Kadrosu: 1891 yılı itibariyle misyonerlere yedi yerli eğitimci destek veriyordu. Atina ve Birleşik Devletler’de eğitim gören bir yerli daha kadroya katılacaktı.²²⁵²

Dr. George F. Herrick: 1893’te Đstanbul’a gitti. Misyonerlik görevinde ilk tercihi olan Đncil tercümanlığına geri döndü. Geniş kapsamlı misyon literatürünün yazımına başladı.²²⁵³

George Edward White (1861-1946): 15 Kasım 1890’da koleje geldi. Đlk dönemlerde Ekonomi Politikası dersine girdi.²²⁵⁴ Msy. White’ın kayıtlarına göre²²⁵⁵ öğretmen kadrosunda yer alan diğer kişiler şunlardı:

Prof. Tohumyan: Ermeniler arasında anılmış ve nüfuz sahibi biriydi.

 

 

 

²²⁴⁷ G. F. Herrick, “Sketch of Marsovan Station”, The Missionary Herald, October 1891, Vol. 87, s. 406.

²²⁴⁸ White, Bir Amerikan…, s. 162.

²²⁴⁹ An Act to Incorporate the Trustees of Anatolia College (14 March 1894), ABC 16.5 ,Vol. 7, s. 3’ten aktaran F. A. Stone, s. 187.

²²⁵⁰ Judson Smith, “Sketch of Anatolia College”, The Missionary Herald, May 1899, Vol. 95, s. 185.

²²⁵¹ White, Charles…, s. 21-22 ve 23.

²²⁵² George F. Herrick, “Sketch of Marsovan Station”, The Missionary Herald, October 1891, Vol. 87, s.

406. Kolejin kuruluşundan itibaren görev almış olan hocalar listesi için bkz. Gülbadi Alan, s. 253-254.

²²⁵³ White, Bir Amerikan…, s. 155.

²²⁵⁴ White, Bir Amerikan…, s. 126 ve 133.

²²⁵⁵ White, Bir Amerikan…, s. 131-132.

Dr. Melcon Altunyan: Şehir Meclisi’nin önde gelen üyelerindendi. Philadelphia’da tıp eğitimi aldı. Döndükten sonra kolejin doktorluğunu yaptı. Ayrıca kuruluşundan itibaren psikoloji ve kimya derslerine girdi.

Prof. John Manisaciyan: Alman bir anne ve Ermeni bir babanın oğluydu. Anadolu Kolej’i bitirdikten sonra Berlin Üniversitesi’nde dört yıl öğrenim gördü. Berlin Üniversitesi’nde basılmış bir Türkçe gramer kitabının yazarıydı. 1890’da kolejde Türkçe öğretmeni olarak göreve başladı ve 25 yıl öğretmenlik yaptı. Kolej müzesinin kurucusu ve idarecisiydi. Bu görevleri dışında bilimsel çalışmalarını sürdürdü. Anadolu’nun bitki ve hayvan türlerinden daha önce bilinmeyen 80’in üzerinde bitkiyi, kelebeği ve böceği keşfetti.

Prof. Demetrius Theocharides: Anadolu Kolej’i bitirdikten sonra Atina’daki dört yıllık yüksek öğrenimini tamamlayarak 1892’de geri döndü. 1921’e kadar sürekli gelişen Rumca kürsüsünün kurucusu oldu.

Prof. Hovhannes Hagopyan: Đstanbul’daki Đmparatorluk Hukuk Okulu’nda [Mekteb-i Hukuk] iki senelik yüksek ihtisas yaptıktan sonra geri döndü (1893). 1915’te yurtdışına gidene kadar kolejde Türkçe dersleri verdi.

Prof. Arakel G. Sivaslıyan: Anadolu Kolej’den mezun oldu. Ardından Amerika, Carleton Kolej’de matematik ve astronomi üzerine yaptığı üç yıllık doktora çalışmasından sonra doktor kimliğiyle 1894’te koleje döndü.

J. P. Xenides: Döneminde kolejin en çalışkan talebelerinden olan bu kişi, Edinburg’da dört senelik teoloji, felsefe ve tarih öğrenimi sonrasında geri döndü.²²⁵⁶

H. T. Kayayan: 1890’da Ermenice öğretmeniydi.

George Anastasiades: Rumlara temel Đngilizce dersi veriyordu.

 

Öğretim Müfredatı: Merzifon Anadolu Koleji’ne kabul edilmek için üç yıllık bir eğitim almış olmak gerekiyordu.²²⁵⁷ Eğitim dili Türkçeydi.²²⁵⁸ 1886-1887 öğretim yılındaki hazırlık müfredatı şöyleydi:

 

ALT HAZIRLIK
I. Dönem	Aritmetik, Coğrafya, Harita Çizimi, Đngilizce, Türkçe Şiirler
II. Dönem	Aritmetik, Vokal Müzik, Türkçe Okuma
III. Dönem	Aritmetik, Vokal Müzik, Türkçe Okuma Anahtarı
ÜST HAZIRLIK
I. Dönem	Cebir, Đngilizce, Türkçe Güzel Yazı ve Kompozisyon

²²⁵⁶ White, Bir Amerikan…, s. 132.

²²⁵⁷ G. F. Herrick, “A Native Ministry for Turkey”, The Missionary Herald, August 1879, Vol. 75, s. 289.

²²⁵⁸ Frank A. Stone, s. 158-159.

II. Dönem	Cebir, Đncil Hikayeleri, Türkçe Güzel Yazı ve Kompozisyon
III. Dönem	Fiziki Coğrafya, Türkçe Güzel Yazı ve Kompozisyon, Đngilizce Gramer

 

1886-1887 öğretim yılına ait kolej müfredatı:

 

 

1. SINIF
I. Dönem	Geometri, Đngilizce Okuma, Türkçe Fezleke
II. Dönem	Geometri, Đngilizce, Türkçe Manzume
III. Dönem	Trigonometri, Đngilizce, Türkçe Manzume
2. SINIF
I. Dönem	Kimya, Astronomi, Đngilizce (Shaekspeare)
II. Dönem	Mesaha Đlmi, Tarih
III. Dönem	Botanik
3. SINIF
I. Dönem	Kitap Ciltleme, Kimya
II. Dönem	Fizik, Kimya, Konuşma Sanatı
III. Dönem	Fizik, Zooloji, Fransızca
4. SINIF
I. Dönem	Mantık, Felsefe (Ermenice ve Rumca), Fizyoloji, Jeoloji, Ermenice, Rumca, Fransızca
II. Dönem	Mantık, Felsefe (Ermenice ve Rumca), Hıristiynlığın Delilleri, Ekonomi-Politik
III. Dönem	Mantık, Felsefe (Ermenice ve Rumca), Felsefe Tarihi, Ahlak Felsefesi, Kutsal Đnsan Düşüncesi, Uluslararası Hukuk2259

 

Din Dersleri: Öğrencilerin hepsine Đncil öğretiliyordu. Her gün Kitab-ı Mukaddes’ten ağır dersler işleniyordu. Her Pazar açık açık ve seslice Đncil tefsiri yapılıyordu.²²⁶⁰ 1902 yılına ait raporda kolejin din eğitimi hakkında şu bilgiler verilmektedir:

“Ders müfredatı boyunca günlük derslerde düzenli olarak Đncil öğretilmektedir. Đlk beş yıl yerel diller, son iki yıl ise Đngilizce kullanılır. Tüm küçük öğrenciler Pazar okullarına katılır. Yatılı olanların Pazar sabahları Protestan ayinlerinde hazır bulunmaları istenmektedir. Đngilizceyi anlayanlar kolejdeki akşam vaazlarına katılır. Faaliyette olan Hıristiyanlık Gayreti Cemiyeti Pazar toplantılarını vaaz ayininden önce yapar. Okul öğrencileri, şehrin farklı bölgelerinden kimselerin evlerinde gerçekleştirilen Pazar okullarında öğretmenlik yapıyorlar. Bu Pazar okulları şehirde, Đncil çalışması ve ayrıca Hıristiyanlık çalışması için en önemli faktördür. Okuldaki her kızın Đncil ve Đngilizce derslerine katılması mecburidir.”²²⁶¹

 

²²⁵⁹ Papers of A.B.C.F.M. Reel 597, No. 207’den aktaran G. Alan, s. 263-264. 1890 yılında müfredat üzerindeki yeni düzenlemeler için bkz. G. Alan, s. 264.

²²⁶⁰ The Missionary Herald, “Anatolia College”, January 1889, Vol. 85, s. 22.

²²⁶¹ Anatolia College and Girls’s Boarding School, Marsovan-Turkey, Report and Catalogue, 1902, s. 49 ve 52.

Bütün öğretmenler Đsa’nın emirlerini yaşamaya ve Hıristiyanlığı kendi hayatlarında tasvir etmeye uğraşıyordu. Neticede misyonerler, bu kurum sayesinde takva ve itidalin ülkenin geniş bir bölümünde güç kazandığını gördüler.²²⁶²

 

Öğrencileri ve Mezunları: Kolejin öğrenci aldığı yöreler daha ziyade Samsun ve Karadeniz kıyılarıydı. Trabzon ve Kafkasya’dan ise güçlü, saldırgan Laz çocukları geliyordu. Đstanbul ve ötelerinden tanınmış tüccarlar oğullarını gönderiyorlardı. Babaları başarılı birer şehir adamıydılar; ama taşradan yetişmişlerdi. Oğullarının daha basit ve mütevazi bir toplumda eğitim görmelerini tercih ediyorlardı.²²⁶³

1886: Ermeni ve Rumlardan müteşekkil 100 öğrencisi vardı. Hepsi masraflarını ya kendileri karşılıyor; ya da kiliselerden, YMCA’dan destek görüyorlardı. Đlaveten öğretmenlerin maaşlarını da aileleri ödüyordu. Bu para aydınlanma, gazyağı ve ikinci branş öğretmenlerin maaşları gibi müesseseye ait masrafları karşılamış oluyordu. Bu tarihe kadar teoloji okulunun binalarında eğitim gördü.²²⁶⁴

1887: Mevcudu 130’du.²²⁶⁵ Bunların 56’sı kolej bölümünde okurken hazırlık sınıfları 70’in üzerinde öğrenciyi barındırıyordu. 27’si Rumdu. Kapadokya, Pontus, Ankara ve Yozgat yöresi (Galatya), Batı Karadeniz (Bitinya) ve Balıkesir bölgesi (Mysia) gibi otuzdan fazla yöreden gelmişlerdi. Yaş ortalaması 18’di.²²⁶⁶ Bu yıl beş kişilik ilk mezun sınıfı diploma aldı. ²²⁶⁷

1888: Temmuz ayında 10 genç mezun edildi;²²⁶⁸ yaklaşık 40 yeni öğrenci kaydedildi.²²⁶⁹

1889: 4 genç mezun oldu.²²⁷⁰

1890: Bu yıl 118 öğrenci (34 Rum+81 Ermeni+2 Alman+1 Yahudi) kaydoldu.²²⁷¹ Mevcudu 124’tü.²²⁷²

1891: Toplam 123 öğrencinin okuduğu bu yıl 7 mezun verildi.²²⁷³ Açıldığından bu tarihe kadar toplam mezun sayısı 39’a ulaştı.²²⁷⁴

1892: 94 Ermeni, 23 Rum, 3 Alman, 3 Türk öğrenci okudu. 7’si mezun oldu.²²⁷⁵

1893: 124 öğrencinin 45’i kolej bölümündeydi.²²⁷⁶

²²⁶² The Missionary Herald, “Anatolia College”, January 1889, Vol. 85, s. 22.

²²⁶³ White, Bir Amerikan…, s. 179.

²²⁶⁴ Edward E. Riggs, “Anatolia College”, The Missionary Herald, November 1886, Vol. 82, s. 418.

²²⁶⁵ The Missionary Herald, “Growth at Marsovan”, January 1888, Vol. 84, s. 20.

²²⁶⁶ Charles C. Tracy, “Marsovan and Out-Stations”, The Missionary Herald, April 1887, Vol. 83, s. 144.

²²⁶⁷ The Missionary Herald, “Growth at Marsovan”, January 1888, Vol. 84, s. 20.

²²⁶⁸ Reports of The A.B.C.F.M. (1889) “Western Turkey Mission, The Stations”, Boston 1889, s. 47.

²²⁶⁹ Edward E. Riggs, “Marsovan-The Central Union”, The Missionary Herald, December 1888, Vol. 84,

s. 560.

²²⁷⁰ Reports of The A.B.C.F.M. (1889) “Western Turkey Mission, The Stations”, Boston 1889, s. 47.

²²⁷¹ Reports of The A.B.C.F.M. (1890) “Western Turkey Mission, The Stations”, Boston 1890, s. 38.

²²⁷² G. F. Herrick, “Sketch of Marsovan Station”, The Missionary Herald, October 1891, Vol. 87, s. 406.

²²⁷³ Reports of The A.B.C.F.M. (1891) “Western Turkey Mission”, Boston 1891, s. 33.

²²⁷⁴ G. F. Herrick, “Sketch of Marsovan Station”, The Missionary Herald, October 1891, Vol. 87, s. 406. ²²⁷⁵ Reports of The A.B.C.F.M. (1892) “Western Turkey Mission, The Stations”, Boston 1892, s. 37. Altıncı öğretim yılını tamamlayan kurumdan toplam 46 öğrenci mezun oldu. Aynı yer, s. 37.

1894: 80 öğrencisi vardı.²²⁷⁷

1895: Öğrenci sayısı 187’e çıktı.²²⁷⁸

1896: Öğrenci sayısı 145’ti. Kolejin 10. yılıydı. Bugüne kadar 75 kişi mezun edilmişti. Bunların 5’i ölmüş, 12’si misyonda çalışıyordu. 4’ü Merzifon, Edinburg, Hartford ve New Haven’daki okullarda eğitimlerini ilerletti. 9’u öğretmenliğe seçildi. 15’i ticaret hayatına atıldı. 6’sı tıp eğitimini seçti. Bunlardan birisi Beyrut’ta sınıf birincisi oldu. Bir diğeri Baltimore’da 114 kişilik sınıfta ödül kazandı. Yine bir başkası Minnepolis’te onur listesine girdi. Birkaç ay içerisinde 3 genç (birisi mezun bile değildi) Yunanistan’da Đncil öğretmek ve dinî eğitim vermek için teklif aldı.²²⁷⁹ Kolejden mezun olmayan ancak başarılı çalışmalar yapanlardan biri Amerika’da Latince öğretmeni, diğeri Gregoryen bir vaiz ve pastör oldu. Bir başkası Protestan vaizdi. Bu kişi iki Gregoryen kilisesinde her Pazar günü vaaz ediyordu.²²⁸⁰

1897: 32’si kolejde, 117’si hazırlıkta olmak üzere mevcut 149 öğrencinin 110’u Ermeni, 39’u Rumdu.²²⁸¹

1898: Toplam 220 öğrenci ders gördü.²²⁸²

1899: 46’sı dört yıllık kolej sınıflarında olmak üzere 246 öğrencisi vardı.²²⁸³

1900: 238 öğrencinin okuduğu bu yıldan sonra Samsun’dan, hepsi Rum olan 20’den fazla öğrencinin gelmesi bekleniyordu.²²⁸⁴

1901: Dört kolej sınıfında okuyan 250 öğrencinin 175’i Ermeni, 75’i Rumdu. 15 mezun.²²⁸⁵

1902: 257 talebeden 114’ü dört kolej sınıfında okuyordu. 141’i hazırlıktaydı. 5 mezun verildi.²²⁸⁶ Bu tarihe kadar koleje toplam 1045 talebe girmiş, bunlardan 115’i mezun olmuştu.²²⁸⁷

1903: 202 öğrenci okuyordu. Açılışından bu yana toplam 115 kişi mezun oldu. Bunlardan 1/10’u yüksek öğrenim gördü. 1/10’u Fransa, Đngiltere ve Amerika’daydı. 1/3’ü ticarete girdi. 1/3’ü öğretmen, 1/6’sı hekim, 1/6’sı Đncil görevlisiydi.²²⁸⁸ Bu yıl 24 kişi mezun edildi.²²⁸⁹

1904: Kolejin dört sınıfında toplam 99 öğrenci okuyordu. 23 mezun verildi.²²⁹⁰

1905: Kampüsteki toplam 234 öğrencinin 106’sı kolej sınıflarındaydı. 25 mezun verildi.²²⁹¹

²²⁷⁶ Reports of The A.B.C.F.M. (1893) “Western Turkey Mission, The Stations”, Boston 1893, s. 37. ²²⁷⁷ Reports of The A.B.C.F.M. (1894) “Western Turkey Mission, The Stations”, Boston 1894, s. 34. ²²⁷⁸ White, Bir Amerikan…, s. 153.

²²⁷⁹ White, Bir Amerikan…, s. 161.

²²⁸⁰ White, Bir Amerikan…, “The Alumni of Anatolia College”, The Missionary Herald, July 1897, Vol. 93, s. 271-272.

²²⁸¹ The Missionary Herald, “Anatolia College and Girls’ School”, The Missionary Herald, August 1897, Vol. 93, s. 301.

²²⁸² Reports of The A.B.C.F.M. (1898) “Western Turkey Mission, The Stations”, Boston 1898, s. 56. ²²⁸³ Judson Smith,“Sketch of Anatolia College”, The Missionary Herald, May 1899, Vol. 95, s. 185. ²²⁸⁴ Reports of The A.B.C.F.M. (1900) “Western Turkey Mission, Marsovan”, Boston 1900, s. 48.

²²⁸⁵ Reports of The A.B.C.F.M. (1901) “Western Turkey Mission, The Schools”, Boston 1901, s. 56.

²²⁸⁶ Reports of The A.B.C.F.M. (1902) “Western Turkey Mission, Marsovan”, Boston 1902, s. 53.

²²⁸⁷ George E. White, s. 175.

²²⁸⁸ Reports of The A.B.C.F.M. (1903) “Western Turkey Mission, Marsovan”, Boston 1903, s. 51.

²²⁸⁹ George E. White, s. 175.

²²⁹⁰ Reports of The A.B.C.F.M. (1904) “Western Turkey Mission, Marsovan”, Boston 1904, s. 53.

1906: 250 öğrencinin 200’ü yatılıydı. Kolej sınıflarında 101 öğrenci bulunuyordu. 25 mezun verildi.²²⁹²

1907: 16 mezundan 10’u öğretmen oldu. 4’ü yurtdışında eğitim görmeye gitti. Gerisi ticarete atıldı.²²⁹³

1908: 1896’dan bu tarihe kadar koleje ve alt bölümlerine toplam 893 talebe girdi. Bunların 149’u mezun oldu.²²⁹⁴

1909: Bu yıl 266 öğrencisi vardı. 14 mezun verildi.²²⁹⁵

1910: 250 öğrencinin 30’u güney Rusya’dan gelmişti.²²⁹⁶

1911: Kolejde 72, hazırlıkta 198 öğrenci vardı. Rumlar 138, Ermeniler 105 kişiydi.²²⁹⁷

1912: Toplam öğrenci sayısı 280’di. Okulda Rus öğrenciler artıyordu.²²⁹⁸

1913: Kampüsteki 400 öğrencinin 292’si hazırlıktaydı.²²⁹⁹

1914: Toplam 425 öğrenci arasında 205 Rum, 160 Ermeni, 35 Rus, 25 Türk öğrencisi vardı.²³⁰⁰ Bunların 100 tanesi gündüzcüydi.²³⁰¹

1916: 425 öğrencinin milliyetlere göre dağılımı şöyleydi: 200 Rum, 160 Ermeni, 40 Rus, 25 Türk.²³⁰²

1920: Öğrenci sayısı şu şekildeydi: 70 Ermeni, 72 Rum, 1 Rus, 7 Türk. Yatılı kolej öğrencisi 70; gündüzcü 80.²³⁰³ Sadece bir kişi mezun oldu.²³⁰⁴

1921: 200’den fazla öğrenci okuyordu.²³⁰⁵

Hayk Yardumyan: Koleji bitirdikten sonra Đzmir Uluslararası Kolej’de öğretmenlik yaptı (1880).

Harutyun Yazuciyan: Mezuniyetten sonra Đzmir Uluslararası Kolej’de öğretmenlik yaptı.²³⁰⁶

 

²²⁹¹ Reports of The A.B.C.F.M. (1905) “Western Turkey Mission, Marsovan”, Boston 1905, s. 46. ²²⁹² Reports of The A.B.C.F.M. (1906) “Western Turkey Mission, Marsovan”, Boston 1906, s. 67. ²²⁹³ Reports of The A.B.C.F.M. (1907) “Western Turkey Mission, Marsovan”, Boston 1907, s. 57. ²²⁹⁴ White, Bir Amerikan…, s. 193.

²²⁹⁵ Reports of The A.B.C.F.M. (1909) “Western Turkey Mission, Marsovan”, Boston 1909, s. 60.

²²⁹⁶ Reports of The A.B.C.F.M. (1910) “Institutions of the Turkey Missions, Western Turkey”, Boston 1910, s. 110. Anadolu Kolej’den 1887-1910 arasında mezun olan kişilerin isimleri ve seçtikleri meslekler listesi için bkz. Nazan Maksudyan, “Merzifon Anadolu Koleji’nin Kısa Tarihçesi ve Aşçı Boğos Piranyan”, Aşçının Kitabı, Đstanbul: Aras Yayıncılık, 2008, s. 147.

²²⁹⁷ Reports of The A.B.C.F.M. (1911) “Institutions of the Turkey Missions, Western Turkey”, Boston 1911, s. 104.

²²⁹⁸ David B. Eddy, s. 98.

²²⁹⁹ Reports of The A.B.C.F.M. (1913) “Institutions of the Turkey Missions, Western Turkey”, Boston 1913, s. 83.

²³⁰⁰ Reports of The A.B.C.F.M. (1914) “Institutions of the Turkey Missions, Western Turkey”, Boston 1914, s. 94.

²³⁰¹ Goerge E. White, “Anatolia College as The Year Opens”, The Missionary Herald, February 1914, Vol. 110, s. 75.

²³⁰² Reports of The A.B.C.F.M. (1916) “Institutions of the Turkey Missions, Western Turkey”, Boston 1916, s. 89. 1887-1915 arasında bu kolejden mezun olanların tam isimleri ve seçtikleri meslekler hakkında detaylı bilgi için için bkz. Gülbadi Alan, s. 233-241.

²³⁰³ The Missionary Herald, “Last Year at Anatolia College”, September 1920, Vol. 116, s. 405.

²³⁰⁴ The Missionary Herald, “The College Kemal Closed”, August 1921, Vol. 117, s. 270. ²³⁰⁵ The Missionary Herald, “The College Kemal Closed”, August 1921, Vol. 117, s. 270. ²³⁰⁶ Frank A. Stone, s. 243.

Öğrenci Modelleri: Msy. Tracy’nin tesbitlerine göre kolej öğrencileri tatillerde gittikleri yerlerde ahlaki hakikat tohumları saçıyorlar, derin etkiler bırakıyorlardı. Bazıları Gregoryen okullarında ve kiliselerinde konuşma yapıyordu. Bazıları arkadaşları ve komşuları arasında sigara ve alkol içilmemesi konusunda başarılı girişimlerde bulunuyordu. Bu, misyonerlerin deyimiyle, bu ülke için az bir şey değildi. Çünkü bu alışkanlıklar çok yaygındı. Ancak kolejdeki 130 genç, ne sigara içiyordu ne de içki. Üstelik bir kolej olmasına rağmen, manevi duygularda ve disiplinde ilerleme kaydedilmişti.²³⁰⁷

Bir öğrenci: Okulun açılış gününü tam olarak bilmeden, sahildeki pazara buğday taşıyan bir eşek kafilesine katılarak geldi. Birkaç gün yolculuk yaptıktan sonra yaz tatilinin bitiminden bir hafta önce Anadolu Koleji’nin kampüsüne vardı. Evde dikilmiş yabanlık giysilerinden başka 4.40 dolara karşılık gelen bir lirası vardı. Onunla okula başlayacaktı. Đlk senenin sonunda bir arkadaşına şunları söylemişti: “Hocalar kütüphane ve laboratuvarı onlardan daha iyi biliyorlar ama biz de her sivri taşın ve deve dikeninin yerini onlardan daha iyi biliyoruz.” Sağlam bünyesi ve kabiliyetleri sayesinde Masrafını Kendin Çıkar Atölyesi’ndeki her cins ve miktardaki işi yorulmadan yapardı. Mezun olduktan sonraki senelerde Yakındoğu ülkelerine Amerikan tarım aletlerini ve otomobillerini pazarlayarak binlerce dolar kazandı.²³⁰⁸

Bir öğrenci: Annesi kör ve fakir, yetim bir Rum çocuğuydu. Kışın okula karlı sokaklardaki taşların üzerinde çıplak ayakla, ucuz bir çift ayakkabısını elinde taşıyarak gelirdi. Kolejde çeşmeye geldiğinde buz gibi soğuk su ile ayaklarını yıkar, ayakkabılarını giyer, bütün gün boyunca böyle çalışır, akşam evine yine ayakkabıları elinde giderdi. Daha sonraki senelerde tekniker olarak çalıştı ve Đncil’in samimi bir vaizi oldu.²³⁰⁹

Bir öğrenci: Merzifon’a geldiğinde okuma yazma bile bilmiyordu. Kendi dilinde ya da başka dillerde yazılanları okuyamaz durumdaydı. Köyünde kalsa daha fazla bir şey öğrenme imkanı da yoktu. Birkaç ay bir Amerikalı ailenin yanında sığırtmaç olarak kaldı. Bu sırada şevkle ders çalışıyordu. Ardından kolejin hazırlık sınıfına girdi. Kendi ifadesine göre “işte burada şahsiyetini kazanmıştı.”²³¹⁰

Movses Dombalyan: Koleji bitirdikten sonra Merzifon Teoloji Okulu’ndan mezun oldu. Amasya’da 6 yıl vaizlik görevinin ardından oradaki kiliseye pastör tayin edildi.²³¹¹

 

²³⁰⁷ Charles C. Tracy, “Anatolia College”, The Missionary Herald, January 1889, Vol. 85, s. 22.

²³⁰⁸ White, Bir Amerikan…, s. 177.

²³⁰⁹ White, Bir Amerikan…, s. 178.

²³¹⁰ White, Bir Amerikan…, s. 131.

²³¹¹ George E. White, “An Ordination”, The Missionary Herald, February 1904, Vol. 90, s. 69.

Etkinlikler

Okul Dışındaki Faaliyet Birimleri: Kampüs, Teoloji Okulu, Kız Okulu ve kolejden oluşuyordu. Teoloji Okulu’nun iki katlı, beyaz alçılı binasının üstünde küçük bir çan kulesi vardı. Oyun ve spor alanları da olmakla beraber bazı ciddi öğrenciler bu tip eğlenceleri kendi ruhaniyetleri açısından gayrı ciddi ve gereksiz buluyorlardı. Bahçe ve ahır da kolej müştemilatındandı. Kitaplıkta ise çoğu dinî olmak üzere 2000 civarında kitap bulunuyordu.

 

Masrafını Kendin Çıkar (self-help) Atölyeleri: Kampüste bir ekmek fırını ile Masrafını Kendin Çıkar Atölyesi adı altında bir üretim merkezi bulunuyordu. Burada öğrenciler makine kullanmayı öğreniyor, para da kazanıyorlardı. Msy. Dr. Tracy’e göre burada “ticaret öğretilmeyecekti. Burası para kazanma yeri değildi; adam yetiştirilecekti.”²³¹² Atölyenin gayeleri şunlardı: (a) Gençleri zanaatlar üzerine serbest bir eğitime sahip kılmak; (b) Kendilerine güven duygusunu geliştirmek; (c) Emeğin mukaddes olduğu fikrini geliştirmek;

(d) Gençlerin el becerilerini ve aletlerle pratiklerini artırmak; (e) Vücutlarını pratik yönden aktif tutmak; (f) Satışlar sayesinde okul masraflarını mümkün olduğu kadarıyla karşılamak. Böylece atölye başlangıçta 10-20, zamanla 30-40 talebeyi, genelde haftada 10 saat olmak üzere, saati 20 para, yani 2 sentten çalıştırmaya ve neredeyse profesörlük maaşı kadar bir para vermeye başladı. Gün geçtikçe ciltçilik, bahçe işleri, mevsiminde ipekçilik gibi işler, bina bakım ve tamiri işleri eklendi.²³¹³ Üretilenler hakkında Msy. Tracy şunları kaydetmişti:

“Ziyadesiyle ilgilendiğim Masrafını Kendin Çıkar bölümümüzle alakalı bir haber vermek istiyorum. Bu bölümdeki gençler sadece çalışmaya gönüllü olmakla kalmayıp, çalışırken de coşku içindeler. Son sınıfın başında duran adam, aynı zamanda dükkandaki en iyi işçi. Burada sandalye, masa, sıra ve kürsü imal ediyoruz. Küçük bir buhar makinesini çalıştırmayı başardık. Bu, yeni binanın yapımı esnasında kullanıldı.”²³¹⁴

 

Arkeoloji Kulübü: Msy. White’a göre kolejin bulunduğu yerlerde ve civarında bir arkeolojik bilgi hazinesi yatıyordu. Büyük bir kısmı görülmüyordu ama tahmin ediliyordu. Etrafta, her yönde birkaç millik at binimi mesafede tamamen veya kısmen yıkılmış kaleler vardı. Bazı eski başşehirler de uzakta değildi. Đlk gelen Amerikalılar, örneğin, Anadolu’da kullanılan Hitit kelimesini hiç duymamışlardı. Öncelikle bu büyük imparatorluk ve Hititler hakında bilgi edinilmesi önemliydi. Onların mevcudiyeti Merzifon çevresindeki dağlarda, ovalarda ve yaylalarda farkedilmeye başlanmıştı. Bir keresinde misyonerler bir köyden atla

²³¹² Charles C. Tracy, “Self-Help”, The Missionary Herald, January 1889, Vol. 85, s. 19.

²³¹³ White, Bir Amerikan…, s. 128 ve 133.

²³¹⁴ Charles C. Tracy, “Encouragement in Anatolia College”, The Missionary Herald, April 1895, Vol. 111, s. 148.

geçerken muhteşem bir Hitit arslanı, Roma yol taşları, Bizans-Grek Hıristiyan mezar taşları bulmuşlardı. Eski şehir ve kalelerin etrafında, kümbetlerde, gizli tapınaklarda ve benzeri yerlerde bolca bulunan boyalı çanak çömleği toplayıp karşılaştırmayı adet haline getirmişlerdi. Öğrenciler de genellikle Hititlere ait çivi yazılarının parçalarını bulmakta ve toplamakta ustalaştılar. Bu eski eserleri ve arkeolojik açıdan değerli parçaları Avrupa ve Amerika’daki arkeoloji merkezlerine yolladılar; British Museum’la irtibat kurdular.²³¹⁵

 

Bu ortamda kolejde bir arkeoloji kulübünün kurulmasına sıra gelmişti. Anadolu Arkeoloji Kulübü’nde genelde cemaatin yetişkin üyeleri aktif olarak çalışırken, yetişkin talebeler de yardımcı oluyorlardı. Bazı meşhur arkeologlar şeref üyesi olarak belirlendi. Üç ayda bir yapılan toplantılar gayrı resmiydi ve ilginç bir havada geçiyordu. Edinilen bilgiler belli bir merkezde toplanıyordu. Tatillerde veya misyonerlik gezilerinde ilgi çeken eserler aranıyor, bulunuyor ve kulübe rapor ediliyordu. Birkaç senelik bir çalışma hayli kullanışlı bir kitaplık ve ilgi çekici kitap ve sureli yayınları sağladı. Avrupa ve Amerika’daki dergiler, popüler veya ilmi olsun, kendilerine sağlanan bu türden haber ve bilgileri basmaktan memnun oluyorlardı.²³¹⁶

 

Kolej Müzesi: 7.000’den fazla bitki ve hayvan türünün sergilendiği bu müze Prof. Manisacıyan’ın toplama ve tasnif çabalarıyla hazırlanmıştı. Bünyesinde 40 memeli ve diğer büyük hayvanlar, 70 kuş, 50 yumuşakça, 2.500 farklı böcek türü, 1.200 bitki, 100 ağaç örneği, 900 mineral ve taş, 1.100 fosil yer alıyordu. Hafta içi iki gün 14.00-16.00 arası açık olan müze, öğrenciler ve ebeveynler tarafından ziyaret ediliyordu. Ziyaretçi sayısı haftada 200 kişiye yakındı. Boğazköy’den çıkarılan 3.000’e yakın çivi yazısı da burada sergileniyordu.²³¹⁷

 

Kolej Orkestrası: Prof. Arşag Dağlıyan tarafından kuruldu. Henüz küçük yaşta müziğe alakası keşfedildi. Müzik eğitimini Almanya’da ilerletti. Original besteleri Berlin’de ödüller kazandı. Kolejde müzik çalışmaları yaptı. Anadolu Koro Birliği çok sayıda sesi biraraya getirdi.²³¹⁸

 

 

 

²³¹⁵ White, Bir Amerikan…, s. 169.

²³¹⁶ White, Bir Amerikan…, s. 170. Msy. White, 1907 senesinde Amerika’da ders aldığı Sayce adlı bir bilimadamına birkaç çivi yazısı tableti vermiş, o da bunları yayınlamıştı. Bkz. G. E. White, s. 194.

²³¹⁷ “Booklet: Anatolia College, Library-Museum Building, February 1914”, ABC 16.5, Reel 506, No. 579- 580’den aktaran Nazan Maksudyan, a.g.m., s. 147.

²³¹⁸ White, Charles…, s. 46.

Kolej Yardım Topluluğu (College Auxiliary Society): Büyük oranda Rum öğrencilerden oluşan bu cemiyet, fakir öğrencilerin yıllık masraflarını karşılamak amacıyla kurulmuştu. Bundan başka 1.000 dolardan fazla da bağış temin ediyorlardı.²³¹⁹

 

Kapanışı: Türk hükümeti Anadolu Koleji’ni 10 Mayıs 1916’da kapattı. Ancak 1 Ekim 1919’da yeniden açıldı.²³²⁰ 1921’e kadar öğrenime devam eden kurum 23 Ocak 1924’te Yunanistan’a taşındı.²³²¹

 

4. 6. Arnavutköy Amerikan Kız Koleji (1890-1971)

Üsküdar Kız Yüksek Okulu’nun bir koleje dönüştürülmesi gündeme geldi. Bu kolej herhangi bir mezhebin koleji olmayacak, geniş yelpazeli bir etnik yapının üzerine kurulacaktı.²³²² Müdire Patrick’in ve Amerika’daki kolej dostlarının yoğun çabaları neticesinde 18 Şubat 1890’da Massachusetts Eyalet Meclisi’nden kolej statüsüne geçtiğine dair bir berat aldı.²³²³ 1908’de Arnavutköy’deki kolej arazisi satın alındı.²³²⁴ Aynı yıl Kadın Misyonları Birliği’nden (WBM) ayrılarak bağımsız bir kız koleji ünvanı aldı.²³²⁵ 1911’de Arnavutköy arazisinde Gould Hall Binası’nın temeli atıldı.²³²⁶ Kolej yeni binalara 21 Nisan 1914’te taşındı.²³²⁷

 

Öğretmen Kadrosu: Yüksek okuldaki öğretmenlerin dışında kadroya katılanlardan bazı isimler şunlardı:

Nellie B. Summers: Babası Kaptan Matthew J. Summers, Karadeniz istasyonunda hayatını kazanmak için Đngiltere’den gelmişti. Miss Summers Đstanbul doğumluydu.

 

 

 

²³¹⁹ The Missionary Herald, “Marsovan and Out-Stations”, April 1887, Vol. 83, s. 144.

²³²⁰ The Missionary Herald, “Last Year at Anatolia College”, September 1920, Vol. 116, s. 405.

²³²¹ Reports of The A.B.C.F.M. (1921-1922) “Near East Institutions, Educational and Social”, Boston 1922, s. 81.

²³²² Robert L. Daniel, American Philanthropy in The Near East (1820-1960), Ohio: Ohio University Press, 1970, s. 86.

²³²³ Patrick, Bir Boğaziçi…, s. 65-66; May N. Fincancı, s. 96; John Freely, s. 148.

²³²⁴ Patrick, Bir Boğaziçi..., s. 91.

²³²⁵ Patrick, Bir Boğaziçi..., s. 81; Patrick, Son Sultanların…, s. 211.

²³²⁶ Patrick, Bir Boğaziçi..., s. 93; American College for Girls, Reports for the Years 1911-1912, s. 15. ²³²⁷ 1921’e kadar ACG’nin kira ödeyerek kullandığı Üsküdar’daki mülkün American Board’a yasal transferi 1923’te tamamlandı. Daha sonra buraya Msy.bn. Laura Farnham’ın idaresindeki Adapazarı Amerikan Kız Okulu nakledildi. Seneler sonra yenilenen iki temel akademik bina, Bowker Hall (1875) ve Barton Hall (1882), hâlâ Üsküdar Amerikan Akademisi kampüsünün bir parçası olarak günümüzde de eğitime devam etmektedir. Bkz. May N. Fincancı, s. 120.

Arnavutköy Kız Koleji’nden 1906’da mezun oldu ve okul Üsküdar’dayken anaokulu bölümünde görev aldı. Kolejde 46 yıl hizmet verdi.²³²⁸

Dr. Eleanor Irene Burns: Philadelphia doğumludur. Cornelle Üniversitesi’nden BA derecesiyle mezun oldu. Wellesley College’da dört yıl fizik öğretmeni olarak çalıştı. Amerikan Kız Koleji kadrosuna 1908’de 25 yaşındayken katıldı ve fizik bölümünün başkanı oldu. Lafayette College’dan Bilim Doktoru (Doctor of Science) derecesi ile onurlandırıldı.²³²⁹ Kolejdeki 42 yıllık hizmeti boyunca kayıt memurluğu, 1924’de dekanlık, 1932’de rektör yardımcılığı görevlerinde bulundu. Son konumunu 1950’de emekli oluncaya kadar sürdürdü.²³³⁰

Miss Powers: 1896’da kadroya katıldı.²³³¹

 

Öğretim Müfredatı: 1897-1898 yılı ders programı şöyleydi:²³³²

 

BĐRĐNCĐ YIL

Klasik Dersler           Đngilizce (2 saat); Retorik (1); Fransızca veya Almanca (3); Grekçe veya Latince (4); Matematik (4); Đncil (1).

Edebiyat Dersleri       Đngilizce (2); Retorik (1); Fransızca veya Almanca (3); Klasik Lisan ya da Dilbilgisi

(2); Matematik (4); Tarih (2); Đncil (1)

Bilim Dersleri            Đngilizce (2); Retorik (1); Fransızca veya Almanca (3); Klasik Dil ya da Dilbilgisi

(2); Matematik (4); Biyoloji (2); Đncil (1).

ĐKĐNCĐ YIL

Klasik Dersler           Đngilizce (2), Retorik (1); Fransızca vaya Almanca (3); Grekçe veya Latince (4); Fizik ya da Kimya (2); Psikoloji (11), Tarih (2); Đncil (1)

Edebiyat Dersleri       Đngilizce (2); Retorik (1); Fransızca veya Almanca (3); Klasik Lisan veya Dilbilgisi; Psikoloji (1); Tarih (2); Đncil (1).

Bilim Dersleri            Đngilizce (2); Retorik (1); Fransızca veya Almanca (3); Klasik Lisan veya Dilbilgisi

(2); Kimya (2); Fizik (2); Psikoloji (1); Matematik (1); Đncil (1).

ÜÇÜNCÜ YIL

Klasik Dersler           Đngilizce (2); Retorik (1); Fransızca veya Almanca (3); Grekçe vaya Latince (4); Psikoloji (2); Đncil (1).

Edebiyat Dersleri       Đngilizce (2); Retorik (1); Fransızca veya Almanca (3); Klasik Lisan veya Dilbilgisi

(2); Psikoloji (2); Đncil (1).

Bilim Dersleri            Đngilizce (2); Retorik (1); Fransızca vaya Almanca (3); Klasik Lisan veya Dilbilgisi

(2); Psikoloji (2); Đncil (1).

DÖRDÜNCÜ YIL

Klasik Dersler           Đngilizce (2); Grekçe vaya Latince (3); Antik veya Modern Dil (2); Etik (1); Đncil (1). Edebiyat Dersleri                    Đngilizce (2); Fransızca veya Almanca (3); Klasik Dil veya Dilbilgisi (2); Etik (1);

Đncil (1).

Bilimsel Dersler         Đngilizce (2); Fransızca veya Almanca (3); Klasik Dil veya Dilbilgisi (2); Etik (1);

Đncil (1).

 

 

²³²⁸ May N. Fincancı, s. 105.

²³²⁹ Patrick, Bir Boğaziçi..., s. 131.

²³³⁰ May N. Fincancı, s. 129.

²³³¹ Reports of The A.B.C.F.M. (1893) “Western Turkey Mission, Constantinople”, Boston 1893, s. 43.

²³³² Calender, The American College for Girls at Constantinople, Report of the Year 1908-09.

Eğitim-öğretimin ortak dili Đngilizceydi.²³³³ Hazırlık okulundan gelen öğrenciler birinci sınıftaki çalışmaları yapacak kadar Đngilizceye aşina oluyorlardı. Başka okullardan gelenler ise bir yıl sadece dil eğitimi alıyorlar, böylece dört yıllık koleji beş yılda tamamlıyorlardı.²³³⁴

 

Din Eğitimi: Kolej öğrencilerine Đncil öğretimi verilmesi zorunluydu.²³³⁵ Bu bağlamda kuruluşundan itibaren kolej müfredatında Đncil Tarihi ve Edebiyatı (Biblical History and Literature) dersinin yer aldığı görülmektedir. 1908-1909 ders döneminde bu dersin içeriği şu şekildeydi:

A)  Đsa’nın Hayatı: Yaşadığı topraklar, dönemi ve dönemindeki insanları kapsayacak şekilde Đsa’nın öğretilmesi.

B)  Hıristiyanlık Tarihi: Resullerin Đşleri Kitabı’na göre Hıristiyanlığın erken dönem gelişmesi, ilk sekiz yüzyıl boyunca Hıristiyanlığın putperestlikle çatışması, Ortaçağ Kilisesi.

C)  Yahudiliğin Gelişimi: Pentateuch ve Krallar.

D)  Eski Ahit Edebiyatı: Idyls (pastoral şiir ve düzyazı), Şiirler ve Kehanetler.²³³⁶

 

Bu derse istisnasız her dinden öğrenci girmek durumundaydı. Nitekim Halide Edip de bu derslere iştirak etmiş, ayrıca Đncil’den verilen ezber ve anlatım ödevlerini yerine getirmiştir:

“Ahmet Ağa ve Teyze, benim Đngilizce öğrenimime cidden itiraz ettiler ve bana bazı sıkıntılar verdiler. Teyze Đncil’i gördüğünde dehşete düştü: ‘Sen farkına varmadan Hıristiyan olacaksın’ dedi. Beni, ezbere öğrenmek zorunda olduğum Mezmurlar ayetleri ne Hıristiyanlığa dönüştürülebilmişti, ne de başka bir şeye. Onların manasından hiçbir şey anlamamıştım. Öğretmenin bize bahsettiği Davud ve dönemi hakkındaki Yeni Ahit hikayeleri kulağıma, Battal Gazi hikayeleri gibi gelirdi ve onların hiçbiri aklıma dinî bir şey getirmezdi. Bu durum, uyuşamadığım gelenekselcilik yüzünden değildi. Fakat bazı durumlarda da oldukça farklıydı. Bir süre sonra keşfettim ki, her yeni Đncil, eve getirir getirmez gizemli bir şekilde kayboluyordu ve ben ümidimi kesmiştim. Öğretmen tarafından anlatılan en uzun hikayeleri hatırlamayı başarmama rağmen, Đncil olmaksızın ayetleri ezbere öğrenemiyordum.”²³³⁷

 

²³³³ Act of Incorparation and Constitution and by Laws of the ACG at Constantinople, in Turkey, Boston: Frank Wood Printer, 1901, s. 13.

²³³⁴ Patrick, Bir Boğaziçi..., s. 70.

²³³⁵ Act of Incorparation..., s. 13.

²³³⁶ Calender of The American College for Girls at Constantinople, 1908-1909.

²³³⁷ Halide Edip Adıvar, Memoirs of Halidé Edip, Londra: The Century Press, 1926, s. 150. Halide Edip, Đngilizce öğrenimi için mutlaka Đncil okunması kanaatini şu sözleriyle belirtmektedir: “Şurasını nazarı dikkate almak lazımdır: Đncil çok seçme bir heyet tarafından en güzel Đngilizce’ye tercüme edilmiştir.

Buna mukabil her din mensubunun kendi dinine dair bir öğretime yer verilmezken; Gregoryen, Ortodoks, Müslüman ve Yahudilerin özel günlerine azami özen gösteriliyordu:

“Bir yılda üç Yılbaşı, üç Noel, iki Paskalya, bunların yanında Müslümanların iki bayramı, oruç ayları Ramazan ve Yahudilerin pek çok oruç günü... Herbir grubun takip ettiği oruçları, bayramları ayrı ayrıydı. Bu yüzden, bir taraftan Paskalya’da oruç tutan Rumlara, öte taraftan kendi bayramları için oruç tutan Türklere ayrı ayrı masalar kurmak, yemekler hazırlamak gerçekten zordu. Bütün Hıristiyanların bir yıl içerisindeki Noel kutlamalarına nasıl yer verileceği, her ders yılı başında bir muammaya dönüşürdü. Đlk Noel (Yeni Sistem) Latinlere aitti; 25 Aralık’a denk düşerdi. Onlar tüm Batılıları buna çağırıyorlardı. Đki hafta sonra, yani 25 Aralıkta Rumların (Eski Sistem) Noel’i gelirdi. Bundan iki hafta sonrasında Ermeni Noel’i olan On Đkinci Gece sırayı alırdı. Herbir Noel üçer gün sürerdi. Latin Noeli’ni tatilimizin arasına almamak en kolayıydı. Bu yolla o güne tek bir tatil tahsis edilirdi ve bütün öğrenciler kolejde bulunduğu için Latin Noeli ‘Kolej Noel’i’ haline gelmişti.”²³³⁸

 

Hamik Bağdasaryan adlı bir öğrenci, dışarıdan bakıldığında kolejin din derslerinden uzak olduğu izlenimi verdiğini, ancak uygulamada hiç de öyle olmadığını şu mektubuyla gözler önüne sermektedir:

“Size yazmak ve bir parça Üsküdar Amerikan Kız Koleji’nden bahsetmek istiyorum. Daha öncesinde kolejin diğer bilimler kadar Hıristiyanlığı geliştirmediğini duymuştum. Bu nedenle okulun eğitimi hakkında epeyce fikrim vardı; fakat öte yandan şüphelerim de mevcuttu. Sınıfa ilk girdiğimde farkettiğim ilk şey, öğretmenlerin öğretim usulleri ve öğrencilerle nasıl konuştukları oldu. Đlk karşılaştığım ve farkettiğim kişi, her günün ilk sabah dersini yapan kolej müdiresi Mary

M. Patrick’ti. Đkinci kişi ise birinci sınıfların Đncil öğretmeni Miss Olmstead’dı. Üçüncüsü de kolejin gelir-giderlerini kontrol eden Miss Dodd idi. Bu şekilde bu üç önemli öğretmeni bir kitap ve saat gibi ele aldım, her birinin kendi yaşam tarzlarını teker teker tetkik ettim. Onların herbir hareketinden Đsa-Mesih’i okuduğumdaki mutluluğu kimse bilemez. Adı geçen öğretmenlerin konuşma, öğretme ve şarkı söyleme üslupları o kadar ilahi bir lütufla dolu ki, bir şeye dokunduklarında veya bir şey öğrettiklerinde onların sabır, sempati, sevgi ve neşe ile dopdolu saf ve tertemiz hayatlarını görmemem imkansız. Kolej kızlarından bazıları iyi ve hoş bir tabiata sahipler. Onların Hıristiyanca yaşantıları temiz yüzlerinin parlaklığına yansımakta. Kolej, bir kolejden daha çok tatlı bir yuvaya benzemekte.”²³³⁹

Đngiliz edebiyatında, hatta edebi olmayan yazılarda dahi mutlaka Đncil’den cümlelerle karşılaşırsınız. Đngilizce var oldukça, hatta Hıristiyanlık ortadan kalkmış olsa dahi, siyasi ve diğer herhangi ilmi mevzularda da mutlak ve mutlak Đncil’den cümlelerle karşılaşırsınız. Bundan dolayı her Đngilizce bilen, eğer kültür ve ilim taraflarıyla da alakadar ise, mutlaka Đncil’i okumak mecburiyetindedir.” Halide Edip Adıvar, Mor Salkımlı Ev, Đstanbul: Özgür Yayınları, 2000, s. 101.

²³³⁸ Hester D. Jenkins, s. 119

²³³⁹ John Freely, s. 153.

Öğrencileri ve Mezunları

1891: 106 kızın 75’i yatılı okudu. Kolej bölümünde 43 öğrenci vardı. Mevcudun 43’ü Ermeni, 23’ü Rum, 14’ü Bulgar, 10’u Đngiliz, 7’si Amerikalı, 7’si Yahudiydi.²³⁴⁰ Bu yıl 26 yaşına giren kurumda 95’i yatılı olmak üzere 173 öğrenci okudu. 7 kişi mezun oldu.²³⁴¹

1892: 146 öğrencisi vardı.²³⁴²

1893: Öğrenci sayısı 147 olan kolej bu tarihe kadar 85 mezun verdi. Bunların 50’si öğretmen oldu.

30’u evliydi.²³⁴³

1896: 160 kız öğrenim gördü, 4 kız mezun oldu.²³⁴⁴

1898: Toplam 137 öğrencinin 27’si kolejdeydi.²³⁴⁵

1900: 146 kız öğrenim gördü.²³⁴⁶

1901: Toplam 152 kız öğrenim gördü.²³⁴⁷

1902: Kayıtlı öğrenci sayısı 128’di. Sofya’dan Cora P. Dimitroff, Đstanbul’dan Rum asıllı Elise Eugenides, Romanya’dan Bulgar Amalia Đlinoff ve Đstanbullu Avusturya vatandaşı Emilie Paruta mezun oldu. Bu yıl kolejde 17 Türk kızı da okudu.²³⁴⁸

1903: 7’si Türk olmak üzere 106 kız öğrenim gördü. Haçin’den Rum asıllı Magdalane Savaidou, Batum’dan Alman öğrenci Martha Tiede, Đstanbullu Baydzar Doncuyan, Đstanbu’lu Maria P. Clonariodu mezun oldu.²³⁴⁹

1910: 192 öğrenci okudu.²³⁵⁰

Aghavnie Yeğenyan (1915): Sovyet Rusyası’na özellikle de güney kısmındaki Ermeni Cumhuriyeti’ne yaptığı geziyi anlatan ilginç bir kitabı 1932’de yayınladı. Yeğenyan’ın, Ermeni Cumhurbaşkanı ve diğer önemli kişilerle özel röportajları vardır.²³⁵¹

Paraskevi Kyrias (1894): Ohio’daki Oberlin College’de yüksek lisans derecesini aldı.²³⁵² 1890’ların başlarında aynı kolejden mezun kızkardeşi Sevastia Kyrias ile beraber Arnavutluk, Korşa/Görice’de Kyrias Okulu’nu kurdu. O zamanlar Arnavut dilinde ders kitapları olmadığı için ilk önce Arnavutça ders kitapları hazırladılar. Miss Kyrias, milli komitenin başındaki tek kadın olarak 1919’da Paris’teki Barış Kongresi’nin daimi delegesi olarak görev yaptı.

²³⁴⁰ Reports of The A.B.C.F.M. (1891), “Western Turkey Mission, The Stations”, Boston 1891, s. 32.

²³⁴¹ Patrick, Bir Boğaziçi..., s. 67.

²³⁴² Reports of The A.B.C.F.M. (1892) “Western Turkey Mission, The Stations”, Boston 1892, s. 35. ²³⁴³ Reports of The A.B.C.F.M. (1893) “Western Turkey Mission, Constantinople”, Boston 1893, s. 36. ²³⁴⁴ Reports of The A.B.C.F.M. (1893) “Western Turkey Mission, Constantinople”, Boston 1893, s. 43. ²³⁴⁵ Reports of The A.B.C.F.M. (1898) “Western Turkey Mission, Constantinople”, Boston 1898, s. 47. ²³⁴⁶ Reports of The A.B.C.F.M. (1900) “Western Turkey Mission, Constantinople”, Boston 1900, s. 47. ²³⁴⁷ Reports of The A.B.C.F.M. (1901) “Western Turkey Mission, The Schools”, Boston 1901, s. 54.

²³⁴⁸ John Freely, s. 190.

²³⁴⁹ John Freely, s. 190.

²³⁵⁰ Reports of The A.B.C.F.M. (1910) “Institutions of the Central Turkey”, Boston 1910, s. 110.

²³⁵¹ Patrick, Bir Boğaziçi..., s. 143.

²³⁵² Patrick, Bir Boğaziçi..., s. 144.

Ülkesindeki kadınların eğitilmesinde önderlik eden bu kadın Kral Zago tarafından “Ülkemizin muhteşem kadını budur. Herkesten daha fazla ülkemiz için çalışıyor. Çünkü annelerimizi eğitiyor”²³⁵³ şeklinde tebrik edilmiştir.

Shulamit Ben Horel (1917): Yahudidir. Kolej’de bir kaç yıl biyoloji asistanı olarak kaldı. Sonra tıp okudu ve tıp doktoru ünvanını elde etti.²³⁵⁴

 

Amerikan Kız Koleji 1911-1912 Raporu’nda²³⁵⁵ yer alan bilgilere göre kolejden mezun olan diğer kızlar şunlardı:

Zaruhi Kavalcıyan (1898): Adapazarılı bir hekimin kızı olan Zaruhi, mezun olduktan sonra Adapazarı Amerikan Kız Okulu’nda öğretmenlik yaptı. Daha sonra Amerika’da tıp öğrenimi gördü.²³⁵⁶ Osmanlı Devleti’nde tıp eğitimi alan ilk Ermeni kadın olarak kayda geçti. 1903’de Chicago’daki hekimler ve cerrahlar kolejinden mezun oldu.

Baydzar Dayan (1899): Çanakkaleliydi. 1899-1910 döneminde kolejde Ermenice bölümünün başkanlığını yaptı. Koleje hazırlansınlar diye Üsküdar’da Ermeni kızlara bir okul kurdu.

Hasonna Sarkisyan (1899): Urfalıydı. Urfa ve Kıbrıs’da öğretmenlik yaptı (1900-1906). New Haven Hemşirelik Okulu’ndan 1910’da mezun oldu. Mesleğini New Haven’da sürdürdü.

Mannig Berberyan (1905): 1908’de Kolej’in müzik bölümünden mezun oldu. Paris’te eğitimine devam etti. Şiir kitapları yayınladı (1911).

Gadarine Haronyan (1912): New York Öğretmen Koleji’nde yüksek lisansını yaptı.

Ellenka Kara-Michailova (1895): Viyana’da Almanca ve sanat eğitimi gördü (1895-1896). Kolej’de 1899-1900 döneminde Bulgarca ve resim dersleri verdi. Rev. D. Furnajieff ile evlendi.

Venka Zlatarova (1898): Selanik’teki Kız Jimnastik Salonu’nu kurdu. Samakov’daki Amerikan High School’da öğretmenlik yaptı (1901). Sofya’da 1905-1909 arası Gymnasium’da öğretmen oldu. 1909-1911’de Sofya Üniversitesi’nde eğitimini ilerletti.

Helen Dimitroff (1904): Fransa Grenoble Üniversitesi’nde öğrenim gördü. 1905-1906’da Kolej’de görev yaptı.

Zarafinka Kirova (1908): Kocası Dr. Floyd H. Black’in Sofya Amerikan Koleji’nin rektörlüğü sırasında ona yardımcılık görevi verildi.

²³⁵³ Patrick, Bir Boğaziçi..., s. 144. Kyrias kardeşlerin Arnavutluk’un Osmanlı Devleti’nden bağımsızlık kazanmasındaki gayretleri, çalışmaları ve bizzat savaşta yer almasıyla ilgili detaylı bilgiler için bkz. Hester

D. Jenkins, s. 84-99.

²³⁵⁴ Patrick, Bir Boğaziçi..., s. 149.

²³⁵⁵ American College for Girls Reports for the Year 1911-1912, s. 63-86.

²³⁵⁶ Hester D. Jenkins, s. 194.

Winifred A. Seager Edwars (1891): Đngilizdir. Đstanbul ve Almanya Dresden’da müzik eğitimi aldı. Yıllarca kolejin müzik bölümünün ve mezunlar derneğinin başkanlığını yaptı. Middleton Edwards ile evlendi.

Annie Gatheral (1899): Đngilizdir. Kolejde müzik öğretmenliği yaptı (1899-1901). Glasgow’da 1905’de org eğitimi gördü.

Amelie Frisch (1901): Avusturyalıdır. Đstanbul’da bulunan Macar hekimlerden birinin kızıdır.²³⁵⁷ Berne Üniversitesi’nde tıp eğitimi aldı. Paris ve Viyana’daki hastanelerde çalıştı. 1909-1912 yıllarında Đstanbul’da pratik hekimliğini geliştirdi.

Helen Constantine (1901): Amerikalıdır. Amerika’da hemşirelik öğrenimi gördü.

Victoria Ravouna (1905): Yahudidir. Đstanbul’daki özel okullarda Đngilizce ve Fransızca öğretmenliği yaptı.

Nellie Summers (1906): Đngiliz bir aileye mensuptu. Kolej’in hazırlık bölümünde asistanlık görevi aldı (1907-1912). Diğer Đngiliz kızlardan bazıları da Mildred Edwards (1901), Mabel Edwards (1895), Vivian Edwards’tır (1897).

Angele Rubin (1907): Avusturyalıdır. 1907-1909 arasında Đstanbul’da Fransızca ve Đngilizce öğretmenliği yaptı.

Halide Edip: (1901 mezunu): Kolej diploması alan ilk Türk kızı idi. Kolej yıllarında düşünme yeteneği dikkat çekmekteydi.²³⁵⁸ Babası Ceyb-i Hümayun kâtiplerinden Selanikli Mehmet Edip Bey,²³⁵⁹ kızının bu kolejde okumasını o kadar çok istiyordu ki, yedi yaşındaki Halide Edip’in yaşını dört yıl büyütmüş, Msy. Dr. Patrick’in, küçük Halide’yi yatılı alamayacağını bildirmesi üzerine okula gündüzlü olarak devam etmişti.²³⁶⁰ Çevirdiği Evdeki Anne (The Mother at Home) adlı bir kitap için Sultan II. Abdülhamid tarafından nişan verilerek ödüllendirildi. Jön Türk hükümeti Maarif Vekaleti Halide Edip’ten, ülke çapında kurulacak kız okulları için bir eğitim şeması istedi. Aynı zamanda Đstanbul’daki 13 kız okuluna müfettiş olarak atandı.²³⁶¹ Yine 1916’da Evkaf Mektepleri Fahri Müfettişliği ve Evkaf Mektebi’nde ders hocalığında bulundu.²³⁶² Halide Edip 1908 yılında Đstanbul Kız Öğretmen Okulu’nda öğretmen olarak çalıştı ve meslek dersleri okuttu. Bu sırada uygun bir ders kitabı olmadığını görerek Đngilizce eserlerden bulabildiklerini taradı ve Horn adlı bir yazarın Öğretim Bilimlerinin Psikolojik Esasları adlı eserini, kendinden de eklemeler yaparak 1911 (1327)

²³⁵⁷ Hester D. Jenkins, s. 219.

²³⁵⁸ Patrick, Bir Boğaziçi..., s. 141.

²³⁵⁹ Đnci Enginün, “Halide Edip Adıvar”, DĐA, Đstanbul: TDV Yayını, 1988, C.1, s. 376.

²³⁶⁰ Halide Edip, Mor…, s. 100.

²³⁶¹ Patrick, Son Sultanların…, s. 198; Halide Edip, Mor…, s. 200.

²³⁶² Halide Edip, Mor…, s. 253.

yılında Talim ve Terbiye adıyla yayınladı.²³⁶³ Williamstown Siyaset Enstitüsü’ne önemli bir görev için davet edildi (1928).²³⁶⁴

Nazlı Halid (1910): Sultan II. Abdülhamid döneminde mezun olan Türk kızlarından biridir. Mezuniyeti sonrasında kolejin hazırlık bölümünde Türkçe öğretmenliği yaptı. Hükümet tarafından fizyoloji ve fizik dersleri vermek üzere Darulmuallimat’a atandı.²³⁶⁵ Nazlı Halid, Jön Türklerden ve Đngiltere büyükelçiliği görevinden sonra Ankara kabinesi üyeliğinde bulunmuş olan Yusuf Kemal Tengirşenk ile evlendi. Bütün meslek hayatı boyunca eğitimi destekledi.²³⁶⁶

 

Etkinlikler

Kolej Müzesi: Okul henüz Üsküdar kampüsündeyken Isabel Frances Dodd tarafından alınmaya başlanan tarihi eserler yer darlığı nedeniyle gerçek bir müzeye dönüştürülememişti. Bu eserlerin içerisinde Mezopotamya tabletleri, ikonlar, antik paralar, Selçuklu seramikleri, Bokhora çadır direği ve Mısır mumyası yer almaktaydı. Barton Hall Binası yangınında bunların çoğu yandı.²³⁶⁷ Ancak Miss Dodd, müzesini genişletmeyi sürdürdü. Kapodokya’daki bir höyükten alınma eşsiz bir arkeolojik kalıntı, arkeolojik dergilerde tarif edilen çeşitli Hitit nesneleri bulunuyordu. Örneğin Anadolu’daki bu höyükten alınan bir silindir mührü vardı ve üzerindeki figürler arasında eski bir tava olan, iki at kuyruklu Hitit’in, uzun pipetlerle aynı kâseden içip oturan bir figürü vardı. Dr. Dodd, bunlara ilaveten öğrencileri Đstanbul Arkeoloji Müzesi’ni incelemeye götürüyor, kendisinin Anadolu’daki yoğun incelemelerine dayalı pratik dersler yapıyordu. Aynı zamanda o, Uluslararası Arkeoloji Cemiyeti’nin bir üyesi idi.²³⁶⁸

 

Mezunlar Derneği: Kolej dostu Amerikalı Caroline Borden’ın Đstanbul’a geldiği bir tarihte (1891) onun teşvikiyle kuruldu. Önceleri yıllık üyelik aidatı sadece bir dolarlık mütevazı bir kuruluş olan dernek, zamanla hızla büyüdü. Başarılı bir konser programında elde ettiği 650 dolarlık hasılatı, yatakhanelere ek olarak Üsküdar’daki kolej kampüsüne yakın iki küçük ev satın almak için kullanıldı. Mezunlar Derneği’nin şubeleri Filibe, Sofya, Atina, Đzmir ve New York’ta açıldı. Kayıtlara göre bu şubeler, eğitim tarihinde önemli öğeler olmuşlardı. Başkanlar her zaman en seçkin mezunlar arasından seçilmişti.²³⁶⁹

²³⁶³ Cavit Binbaşıoğlu, Türkiye’de Eğitim Bilimleri Tarihi, Đstanbul: MEB Yayınları, 1995, s. 60.

²³⁶⁴ Patrick, Son Sultanların..., s. 199.

²³⁶⁵ ACG, Reports for the Years 1911-1912, s. 22.

²³⁶⁶ Patrick, Bir Boğaziçi.., s. 141; Son Sultanların…., s. 199.

²³⁶⁷ May N. Fincancı, s. 95.

²³⁶⁸ Patrick, Bir Boğaziçi..., s. 115.

²³⁶⁹ Patrick, Bir Boğaziçi..., s. 67-68; May N. Fincancı, s. 98.

Öğrenci Yönetimi Derneği: Prof. Dodd tarafından 1892’de kuruldu. Öğrencileri serbest eylemler düzenleme, okulun disiplininde söz sahibi olma gibi haklar tanıyan bu dernek, başkanlarını oylama usulüyle seçiyordu. Miss Patrick’e göre “Türkiye’de ve Balkan yarımadasının bir çok ülkesinde kadının oy kullanma hakkı için mezunları hazırlama konusunda önemli bir faktör olmuştu.”²³⁷⁰ Öğrencilerin kaynaşmasına yönelik müzik resitalleri ve sosyal programlar düzenlemek, Đspanya’daki Mrs. Gulick Okulu’ndaki bir kızın eğitimine, Hindistan’daki Pundita Ramabai’nin iş yerine ve Đstanbul’daki fakir insanlara para yardımı yapmak da bu derneğin faaliyetleri arasındaydı. Bu coşkuyla öğrenciler bir Misyonerlik Cemiyeti bile kurdular.²³⁷¹

 

4. 7. Đzmir Uluslararası Erkek Koleji (1903-...)

Erkek yüksek okulu olarak 23 yıl (1879-1902) hizmet verdikten sonra kolej seviyesine çıkartıldı. 1903’te Massachusetts Eyalet Meclisi’nden berat alarak kolej haline geldi.²³⁷² Bundan böyle ismi Uluslararası Kolej oldu.²³⁷³ Üç yılı hazırlık, dört yılı akademik çalışma olmak üzere yedi yıllık eğitim veriyordu.²³⁷⁴ Yerli kaynaklardan gelen kazançlarla kendi kendini geçindiriyordu.²³⁷⁵ 1903’te müdürü Msy. Alexander MacLachlan’dı.²³⁷⁶ Ermeni ve Rum ilkokul bölümleri 1912’de Amerikan Kolej Enstitüsü’ne taşındı.²³⁷⁷

 

Öğrencileri ve Mezunları

1900: Đzmir Enstitü’ye yeni giren 230 öğrencinin yarısı kolej bölümündeydi.²³⁷⁸

1902: 250 öğrenci okudu.²³⁷⁹

1903: Toplam sayı 275’ti.²³⁸⁰

1904: Mevcudu 300’den fazlaydı.²³⁸¹

1905: 310 öğrencisi vardı.²³⁸²

²³⁷⁰ Patrick, Bir Boğaziçi..., s. 68.

²³⁷¹ Hester D. Jenkins, s. 179-180.

²³⁷² Cass A. Reed, “Our College in Smyrna”, The Missionary Herald, January 1913, Vol. 109, s. 9.

²³⁷³ Reports of The A.B.C.F.M. (1903) “Western Turkey Mission, Smyrna”, Boston 1903, s. 59. ²³⁷⁴ Reports of The A.B.C.F.M. (1902) “Western Turkey Mission, Smyrna”, Boston 1902, s. 55. ²³⁷⁵ J. P. McNaughton, “Smyrna and its Field”, The Missionary Herald, April 1899, Vol. 95, s. 149.

²³⁷⁶ T. D. Christie, “St. Paul’s Institute, Tarsus”, The Missionary Herald, February 1904, Vol. 90, s. 51. ²³⁷⁷ Reports of The A.B.C.F.M. (1912) “Institutions of the Turkey Missions, Western Turkey”, Boston 1912, s. 99.

²³⁷⁸ Alexander MacLachlan, “The Institute at Smyrna”, The Missionary Herald, December 1901, Vol. 87,

s. 537.

²³⁷⁹ Reports of The A.B.C.F.M. (1903) “Western Turkey Mission, Smyrna”, Boston 1903, s. 55. ²³⁸⁰ Reports of The A.B.C.F.M. (1903) “Western Turkey Mission, Smyrna”, Boston 1903, s. 59. ²³⁸¹ Reports of The A.B.C.F.M. (1904) “Western Turkey Mission, Smyrna”, Boston 1904, s. 55. ²³⁸² Reports of The A.B.C.F.M. (1905) “Western Turkey Mission, Smyrna”, Boston 1905, s. 48.

1906: 140 öğrencinin içerisinde 89 Rum, 7 Yahudi, 6 Đngiliz, 2 Türk öğrenci bulunuyordu.²³⁸³

1907: Öğrenci sayısı 336’ydı.²³⁸⁴

1909: 330 öğrenciden 50’si Müslümandı. 36 mezun verildi.²³⁸⁵

1911: Toplam 340 öğrencinin 220’si kolejde, 120’si hazırlıkta okudu. Din dağılımı şöyleydi: 238 Rum, 45 Ermeni, diğerleri (Türk, Yahudi, Avusturyalı, Aranvut, Đngiliz, Fransız, Alman, Amerikalı) 57’ydi.²³⁸⁶

1912: Kampüsteki 310 öğrencinin 66’sı yatılı kaldı. Kolejin 182 öğrencisi vardı. Türkçe bölümünde 40 Müslüman öğrenci okudu. 29 genç mezun oldu. Bunlardan 24’ü ticaret diploması alırken 2’si yüksek lisansını tamamladı.²³⁸⁷

1913: Mevcudun 400 olduğu bu sene Müslüman öğrenci sayısı 50’ydi.²³⁸⁸ Öğrencilerin 87’si yatılı kaldı.²³⁸⁹

1914: 88’i yatılı olmak üzere 120 öğrenci okudu.²³⁹⁰ Diğer bölümlerle birlikte kampüste 410 öğrenci eğitim gördü. 10 genç mezun oldu.²³⁹¹

1915: 400 kadar genç kayıtlıydı. Bunlar arasında 75 Müslüman öğrenci de vardı.²³⁹²

1920: 220 öğrenci okudu.²³⁹³

 

Son Durumu: Günümüzde de eğitim faaliyetine devam eden Amerikan kolejlerinden

biridir.

 

4. 8. Đzmir Uluslararası Kız Koleji (1902-...)

Đzmir Uluslararası Kız Koleji 1902’de kuruldu.²³⁹⁴ Aynı yıl Miss Pohl bir öğretmenlik bölümü açmayı ve buradan anaokulu öğretmenleri yetiştirmeyi planladı. Bu bölümü Miss Halsey yönetecekti.²³⁹⁵

 

 

²³⁸³ Reports of The A.B.C.F.M. (1906) “Western Turkey Mission, Smyrna”, Boston 1906, s. 71. ²³⁸⁴ Reports of The A.B.C.F.M. (1907) “Western Turkey Mission, Smyrna”, Boston 1907, s. 58. ²³⁸⁵ Reports of The A.B.C.F.M. (1909) “Western Turkey Mission, Smyrna”, Boston 1909, s. 57.

²³⁸⁶ Reports of The A.B.C.F.M. (1911) “Institutions of the Turkey Missions, Western Turkey”, Boston 1911, s. 104.

²³⁸⁷ Reports of The A.B.C.F.M. (1912) “Institutions of the Turkey Missions, Western Turkey”, Boston 1912, s. 99.

²³⁸⁸ Reports of The A.B.C.F.M. (1913) “Institutions of the Turkey Missions, Western Turkey”, Boston 1913, s. 83.

²³⁸⁹ Cass A. Reed, “The Opening Day at Smyrna College”, The Missionary Herald, February 1914, Vol. 110, s. 75.

²³⁹⁰ Cass A. Reed, “The Opening Day at Smyrna College”, The Missionary Herald, February 1914, Vol. 110, s. 75.

²³⁹¹ Reports of The A.B.C.F.M. (1914) “Institutions of the Turkey Missions, Western Turkey”, Boston 1914, s. 93.

²³⁹² Reports of The A.B.C.F.M. (1916) “Institutions of the Turkey Missions, Western Turkey”, Boston 1916, s. 88.

²³⁹³ Cass A. Reed, “A Turkey Bulletin”, The Missionary Herald, September 1918, Vol. 115, s. 413.

Öğrencileri ve Mezunları

1900: 124 kızdan 4’ü mezun oldu.²³⁹⁶

1902: 167 öğrencinin 27’si yatılıydı.²³⁹⁷

1903: 233 kızdan 10’u öğretmenlik sınıfında, 89’u kolejde, 26’sı hazırlıkta, 55’i birinci sınıfta, 42’si anaokulunda öğrenim görüyordu.²³⁹⁸

1904: Mevcudu 230’du.²³⁹⁹

1905: Mevcudu 92 olan kolejden 2 kız mezun oldu.²⁴⁰⁰

1906: 244 öğrencinin 43’ü yatılıydı. Kolejde 84, hazırlıkta 45, birinci sınıfta 36, anaokulunda 73, öğretmenlik sınıfında 6 kız okuyordu.²⁴⁰¹

1907: Bütün bölümlerinde tarihinin en fazla öğrenci sayısı olan 336’ya ulaştı.²⁴⁰²

1909: 209 öğrencinin 76’sı kolejdeydi. 14 kız kiliseye kabul edildi.²⁴⁰³

1910: Toplam 322 öğrencinin 200’ü kolejde, 110’u hazırlıktaydı. Öğrenciler arasında 50 Ermeni, 220

Rum, 22 Müslüman, 12 Yahudi bulunuyordu.²⁴⁰⁴

1911: 120 öğrencisi vardı. Ayrıca 186 ilk bölümde, 16 öğretmenlik sınıfında eğitim gördü. 141

Ermeni, 108 Rum, diğerleri 41 kişiydi.²⁴⁰⁵

1912: Kampüsteki 301 öğrenci şöyle bölünmüştü: 84 anaokulu, 63 ilkokul, 67 hazırlık, 87 kolej enstitüsü. 66 öğrencinin yatılı kaldığı okulda dinlere göre dağılım şöyleydi: 160 Ermeni, 122 Rum, 7 Yahudi, 2 Türk, bir Đsveçli, bir Đtalyan, 4 Đngiliz, 4 Amerikalı.²⁴⁰⁶

1913: Mevcut 295 kızın 56’sı yatılı kaldı. Dinlere göre dağılım: 130 Ermeni, 132 Rum, 20 Yahudi, 2 Türk.²⁴⁰⁷

1916: Toplam 300 genç kız kayıtlıydı. Bunlar arasında 75 Müslüman öğrenci vardı.²⁴⁰⁸

1922: 115 öğrenci kayıtlıydı. Eylüldeki Đzmir olayları yüzünden okul dağıldı.²⁴⁰⁹

 

²³⁹⁴ Charles C. Tracy, “The Outlook for Christ in Asiatic Turkey”, The Missionary Herald, September 1906, Vol. 102, s. 423.

²³⁹⁵ Reports of The A.B.C.F.M. (1902) “Western Turkey Mission, Smyrna”, Boston 1902, s. 56. ²³⁹⁶ Reports of The A.B.C.F.M. (1900) “Western Turkey Mission, Smyrna”, Boston 1900, s. 50. ²³⁹⁷ Reports of The A.B.C.F.M. (1902) “Western Turkey Mission, Smyrna”, Boston 1902, s. 56. ²³⁹⁸ Reports of The A.B.C.F.M. (1903) “Western Turkey Mission, Smyrna”, Boston 1903, s. 59. ²³⁹⁹ Reports of The A.B.C.F.M. (1904) “Western Turkey Mission, Smyrna”, Boston 1904, s. 55. ²⁴⁰⁰ Reports of The A.B.C.F.M. (1905) “Western Turkey Mission, Smyrna”, Boston 1905, s. 48. ²⁴⁰¹ Reports of The A.B.C.F.M. (1906) “Western Turkey Mission, Smyrna”, Boston 1906, s. 71. ²⁴⁰² Reports of The A.B.C.F.M. (1907) “Western Turkey Mission, Smyrna”, Boston 1907, s. 59. ²⁴⁰³ Reports of The A.B.C.F.M. (1909) “Western Turkey Mission, Smyrna”, Boston 1909, s. 57.

²⁴⁰⁴ Reports of The A.B.C.F.M. (1910) “Institutions of the Turkey Missions, Western Turkey”, Boston 1910, s. 110.

²⁴⁰⁵ Reports of The A.B.C.F.M. (1911) “Institutions of the Turkey Missions, Western Turkey”, Boston 1911, s. 104.

²⁴⁰⁶ Reports of The A.B.C.F.M. (1912) “Institutions of the Turkey Missions, Western Turkey”, Boston 1912, s. 99.

²⁴⁰⁷ Reports of The A.B.C.F.M. (1913) “Institutions of the Turkey Missions, Western Turkey”, Boston 1913, s. 83.

²⁴⁰⁸ Reports of The A.B.C.F.M. (1916) “Institutions of the Turkey Missions, Western Turkey”, Boston 1916, s. 89.

1923: Bu yıl 50 öğrenciyle yeniden açıldı. Aralık 1923’te 115 öğrencisi vardı.²⁴¹⁰

Pastör Hagop Yeranyan’ın beş kızı: Anne ve babaları Afyonkarahisar’da görevliydi. Kolejden mezun olduktan sonra öğretmenliğe başladılar. Đkisi Afyonkarahisar’daki okula geri döndü. 1915 itibariyle diğer üç kız hâlâ kolejdeydi.²⁴¹¹

 

Etkinlikler

Kralın Kızları (King’s Daughters): Đzmir’deki Amerikan kız okullarındaki öğrenciler tarafından kuruldu. Yardım amaçlı bu cemiyetin 1893 yılı raporu, hedefleri konusunda şu bilgileri sunmaktaydı:

“Kralın Kızları da çok güzel çalışmalar yapıyor. Her ay bir öğretmen ve iki kızdan oluşan bir komite, fakir ve hasta ziyaretine ve mümkün mertebe onlara yardım etmeye tayin ediliyor. Cemiyet ayrıca Rum Birliği’nin Yılbaşı hediyelerine katkıda bulundu. Bir öğrencimizin öğretmenlik yaptığı Manisa’daki okula hediyeler konusunda destekledi. Sekiz fakir aile için Yılbaşı yemeği ve hediyeler verdi. Ardından Đzmir’deki bütün çalışmalarının yanı sıra Hindistan’daki küçük bir kıza yardım gönderdiler. Kobe’deki bir okulun kütüphane fonuna katkı sağladılar.”²⁴¹²

 

Ayrıca Erzurum’daki bir okula, yanan okul binasının tamiri için 5 Lira yardım gönderdiler.²⁴¹³ 1894’te üye sayısı 31’di ve hepsi bir Pazar okulunda çalıştı.²⁴¹⁴ 1896’da ise Van misyoneri Dr. Raynolds’a para göndermek amacıyla, Đzmir Kız Okulu’nda bir “fedakarlık haftası” tertip ettiler. Kızlar meteliklerini ve paralarını büyük coşkuyla getirdiler. Yatılılar ise çok sade yemeklerle ve hiç tatlı yememeye razı gelerek artan paralarını hayır için verdiler.²⁴¹⁵ Ertesi sene 22 üyesi Pazar okulunda öğretmenlik yaparken, şehir okullarındaki 17 çocuğa eğitim desteğinde bulundular, ilaveten Hindistan’daki fakir bir öğrenciye yardım gönderdiler.²⁴¹⁶ 1892’deki faaliyetleri çerçevesinde bir Gregoryen mahallesinde açtıkları

 

 

 

 

²⁴⁰⁹ Reports of The A.B.C.F.M. (1923) “Near East Institutions, Educational and Social”, Boston 1923, s. 61.

²⁴¹⁰ Reports of The A.B.C.F.M. (1923) “Near East Institutions, Educational and Social”, Boston 1923, s. 61.

²⁴¹¹ S. Ralph Harlow, “In the Shadow of the Rock”, The Missionary Herald, April 1915, Vol. 111, s. 170. ²⁴¹² Mr. Moschos, “The Girls’s School at Smyrna”, The Missionary Herald, April 1893, Vol. 89, s. 146. Đki yıl sonra da Đzmir okullarında bir misyonerlik cemiyeti kuruldu. Bkz. ^Alexander McLachlan, “American High School for Boys at Smyrna”, The Missionary Herald, April 1895, Vol. 91, s. 149.

²⁴¹³ Bartlett, s. 25.

²⁴¹⁴ Reports of The A.B.C.F.M. (1895), “Western Turkey Mission, The Stations”, Boston 1895, s. 43. ²⁴¹⁵ Miss Pohl, “The Girls’ School at Smyrna”, The Missionary Herald, April 1896, Vol. 92, s. 155. ²⁴¹⁶ Reports of The A.B.C.F.M. (1897), “Western Turkey Mission, The Stations”, Boston 1897, s. 47.

Pazar okulunu sürdürdüler.²⁴¹⁷ 1902’de şehirdeki fakirler ve zavallılar için güzel çalışmalar yaptılar.²⁴¹⁸ 1905’te ise 246 dolar toparladılar.²⁴¹⁹

 

Kapanışı: 1922’de binaları yandı. Şehirdeki Hıristiyan nüfus Atina’ya göç edince bazı öğrenciler Atina Amerikan Kız Koleji’ne kaydoldu.²⁴²⁰ Ancak daha sonradan yeniden düzenlenerek günümüze kadar devam etti.

 

4.9. Van Koleji (1913- ?)

Dr. Raynolds’ın başkanlığında 1913 yılında açıldı.²⁴²¹ 1914’te 5,²⁴²² savaşın zorluklarının devam ettiği 1915’te 6 genç tüm müfredatı görmeye yönlendirildi. 8 kız ve erkek özel müfredatlara tabi tutuldular. Aynı yıl öğretmen kadrosunda Msy. Yarrow ve karısı, Mrs. Ussher dahil sekiz öğretmen görev yapıyordu.²⁴²³ Akıbeti konusunda bilgi bulunmamaktadır.

 

Kolejlerin açılmasıyla birlikte bazı gelişmeler kaydedildiğinden bahsedilebilir. Söz gelimi Protestanlarla gayrı Protestanlar arasındaki husumetlerin asgariye inmiştir. Yurtdışına eğitim için giden Rum ve Ermeni gençleri büyük ölçüde burada eğitim almış, ihtisaslaşma için Amerika’ya ve Avrupa ülkelerine gitmişlerdir. Diğer okul türlerine Müslümanlar çocuklarını kesinlikle göndermezken, bu direnç kolejlerle birlikte kırılmıştır. Böylece kolejler sayesinde toplumun ulaşılamayan her kesimine Protestanlık anlayışının etkisi ulaştırılmıştır. Her ne kadar din eğitimi bağlamında çeşitli etkinlikler yapılmış ve buralara her dinden öğrencinin katılması mecbur tutulmuş olsa da, nihai hedef olan “herkesi Protestanlaştırmak, Đsa’nın huzuruna getirmek (Evangelizasyon)” ilkelerinden zahiri anlamda vazgeçilmiştir. Bunun yerine kültür misyonerliği diyebileceğimiz ve bazı yazarların “isimsiz Hıristiyanlık” diye de adlandırdıkları, “kişinin dünya görüşünün ve hayat tarzının Hıristiyanlaştırılması, ancak dinine, ismine ve toplumla münasebetlerine dokunulmaması” anlayışının öne çıktığı bir döneme girilmiştir. Fakat kolejlerin dışında uygulanan eğitim öğretim ve tebliğ faaliyetleri

²⁴¹⁷ Reports of The A.B.C.F.M. (1892), “Western Turkey Mission, The Stations”, Boston 1892, s. 37. 2418 Reports of The A.B.C.F.M. (1902), “Western Turkey Mission, Smyrna”, Boston 1902, s. 56. ²⁴¹⁹ Reports of The A.B.C.F.M. (1905) “Western Turkey Mission, Smyrna”, Boston 1905, s. 48.

²⁴²⁰ Reports of The A.B.C.F.M. (1924) “Near East Institutions, Educational and Social”, Boston 1924, s. 82.

²⁴²¹ Reports of The A.B.C.F.M. (1913) “Institutions of the Turkey Missions, Eastern Turkey”, Boston 1913, s. 91.

²⁴²² Reports of The A.B.C.F.M. (1914) “Institutions of the Turkey Missions, Eastern Turkey”, Boston 1914, s. 103.

²⁴²³ The Missionary Herald, “Not All Fighting at Van”, June 1915, Vol. 111, s. 288.

sonucunda ortaya çıkan yeni Protestan tipolojisi, tam da misyonerlerin arzu ettiği bir model oluşturmuştur.

 

 

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

 

MĐSYONERLERĐN YETĐŞTĐRDĐĞĐ YENĐ HIRĐSTĐYAN MODELĐ

 

Amerikalı misyonerler, muhataplarına Protestanlığı kabul ettirdikten sonra onları bu noktada bırakmıyor, dinî yaşantılarının Protestanlığın teklif ettiği şekil ve ölçülere uyup uymadığını her fırsatta takip ediyorlardı. Henüz ham bir inanca sahip olan Protestanların eski inançlarından örülü bir toplumda yaşamaya devam ederken, bir zaman sonra ister istemez geriye dönüşler olabileceği yahut ilerleme seyrinin yavaşlayacağı ihtimalini bildiklerinden dolayı, yeni inancın onların zihninde ve fiillerinde kök salarak iyice yerleşmesine gayret ediyorlardı. Bundaki amaçları elbette sadece onlar geri dönerler korkusu değildi. Misyonerler biliyorlardı ki, bir din, mensuplarının hayat tarzlarında sergilenen örneklerle yayılırdı. Bir başka ifadeyle yeni dinin mensupları, diğerleri için bir model teşkil ettiğinden, bu kez eski dine getirilen sözel eleştirilerin yerini, yaşantı yoluyla eleştiriler almak durumundaydı. Şayet Protestanlığı kabul edenler, eleştirdikleri ve reddettikleri önceki hayat tarzına muhalif, onu sadece sözleriyle değil, olumlu tavır ve davranışlarıyla yıkan bir dinî hayat sürerlerse, tebliğ- kabul-kökleşme-yerleşme formülü bu defa kendiliğinden işleyen bir mekanizma halini alacaktı. Bir de buna ABCFM’nin bir misyonerinin yerine ikincisini göndermemek, buna mukabil oraya kendilerinin yetiştirdiği yerli misyoneri ikame etmek politikası eklenince yeni Protestanların hayatını belli bir seviyeye kadar tanzim etmesini sağlamak ve bunu uzunca bir süre takip etmek misyonerler açısından kaçınılmazdı.

 

Hal böyle olunca 1840’lardan sonraki misyoner raporlarında yeni Protestanlar hakkındaki kanaat ve çeşitli sıfatlar yer almaya başladı. En fazla kullanılan sıfatlardan bazıları “takvalı”, “sorgulamacı (inquirer)”, “aydınlanmış (enlightened)”, “iyi karakterli (good character)”, “kardeşimiz (brother)” idi. Hakkında hüküm verilen kişiler, belki bir anlamda şifre diyebileceğimiz bu sıfatlarla tanımlanıyordu. Ayrıca raporlarda hidayete erme hikayelerine ve yeni modeli değerlendirme yazılarına da sıkça rastlanıyordu. Örneğin Kayserili vaiz Baron Keropi’den “kendisi mükemmel bir kabiliyet ve sağduyu sahibidir. Halkın üzerinde muazzam bir etkisi vardır. Hıristiyan karakteri mükemmeldir. Đşe daima hazırdır ve misyonerlere sempatiyle doludur. Sık sık zengin Ermeniler tarafından davet

edilmekte, onlar tarafından değer verilmektedir”¹ diye bahseden rapor sahibi, o kişinin Protestanlık davasına ne kadar yararlı olacağını açık açık vurgulamış oluyordu. Misyonerlerin bu detayları Amerikan kamuoyuyla paylaşmaları, oradakilerin maddi desteğini artırmak yanında, Amerikan gençliğinin dinden uzaklaşan kesimlerini etkilemeye de matuf bilinçli bir tavırdı.

 

Osmanlı coğrafyasında açılan Amerikan eğitim kurumlarında yetiştirilen genç neslin yeni hayat tarzları ve Protestanlığa dönüşümleri, “öğrenci modelleri” alt başlığında bir önceki bölümde tanıtıldı. Bu bölümde ise daha ziyade halktan kimselerin halk eğitimi tabir ettiğimiz metotlarla yeni bir hayata başlamaları ve bu hayatın dışarıya nasıl yansıdığı örnekler üzerinden anlatılacaktır. Misyonerlerin telkinlerine olumlu mukabele eden yerli Protestan modelinin/kimliğinin niteliklerini şu başlıklar altında toplayabiliriz:

 

1. Protestanlığı Algılama ve Yaşama Biçimleri

1. 1. Takva Sahibi Olmak

Đstanbullu on iki Protestan, Ermeni ve Rumların eziyet ettikleri dönemde bir odaya hapsedildiler. Vakitlerinin çoğunu ilahi söyleyerek ve dua ile geçiriyorlardı. Türk yetkili, daha önceki hayatında işittiğinden daha fazla Đncil dinlemişti. Onları gittikleri bu “sözde yeni yol” ile ilgili sorulara cevap vermeleri için gecede dört defa odasına çağırma emri almıştı. Aynı mekanı paylaştıkları şamatacı ve küfürbaz Rumlar da dahil değişik milletlerden hapishane arkadaşları bu Evanjeliklerle alay etmişlerdi. Türk mahpuslara “bunlar kafirdir” diye tanıtmışlardı onları. Türkler ise Rumlara, “bunlar iyi adamlar. Çünkü gece boyunca defalarca Tanrı’ya dua ettiler. Fakat biz sizi bir defa olsun dua ederken görmedik” dediler. Rumlar, “biz kalbimizle dua ediyoruz” deyince de, “hayır, kalbinizden dua ettiğinize inanmıyoruz. Burada bulunduğunuz sürece ağzınızdan hep küfür çıktı. Kafir dediğiniz bu adamlara bakın. Ağızlarından küfür duymak şöyle dursun, tüm kelimeleri güzel. Kafir sizsiniz, onlar iyi adam”² karşılığını aldılar.

 

Đlk Protestanlardan Bedros Ocak 1873’te öldü. Erzurum misyoneri Cole, onun hayatını, takvasını, hizmetlerini ve hakkındaki müsbet düşüncelerini şöyle kaleme almıştı:

“’Bir Asyalı olarak doğdu; bir Amerikalı olarak öldü’ Bu deyişin nedeni, küçük kilisemizdeki aziz kardeşimiz Bedros Ağa idi. Bir yıldır hasta olduğundan 28 Ocakta çalışmalarını bırakıp

¹ The Missionary Herald, “Letter from Mr. Giles (17 February 1865)”, June 1865, Vol. 61, s. 168.

² The Missionary Herald, “Letters from Mr. Dwight (22 April)”, August 1846, Vol. 42, s. 273.

dinlenmeye çekildi. Birkaç yıl evvel buraya taşınan bir Arapkir yerlisiydi. Oradaki misyonerlerin çalışmalarından her daim sitayişle bahsederdi. Misyonerlik faaliyetinde, kendi kendine yetme, kiliselerin bağımsızlığı gibi konularda son derece isabetli fikirlere sahipti. Birçok bakımdan herhangi bir memlekette, herhangi bir cemaate model olabilecek bir insandı. Uzun süren hastalığı boyunca yanında bulundum. Yabancı bir dilde sohbet etmemize rağmen bir Amerikalı Hıristiyanın yerine bir Asyalının yanı başında oturuyor olduğumu çok zor fark ettim. Batı dünyasındaki Tanrı hizmetkarlarına işte bu denli benziyordu. ‘Onlar da bizde olsunlar’ [Yuhanna, 17/21], ‘Rab bir, iman bir’ [Efeslilere, 4/5], ‘Tanrı indinde şahsa itibar yoktur’ [Romalılara Mektup, 2/11]. ‘Şerefli bir ölüm’ dedim, ‘Asyalı bir günahkar olarak doğdu; muzaffer bir Amerikalı Hıristiyan gibi öldü.’”³

 

Karslı Hagop, Kitab-ı Mukaddes’i sürekli okumaya devam eden, hayatını onun öğretilerine göre şekillendirmeye çalışan birisiydi. Aile hayatını onun düsturlarına göre düzenliyordu. Hatta yıllar evvel ona o kadar düşman olan ve onu afaroz eden papaz bile Hagop’un gittiği yolun doğru bir yol olduğuna kanaat getirmişti.⁴ Eski Zağra’daki misyoner okulunda öğrenim gören Bulgaristan’ın Slevin bölgesinden Marika adlı kız öğrenci, ailesinin inançlarıyla ters düşmüştü. Şöyle ki, tatilde Marika’nın annesi kızının hiç istavroz çıkarmadığını fark etti. Sebebini sorunca da, “Haç çıkarılacağı Yeni Ahit’in neresinde yazıyor?” cevabını verdi. Bunun üzerine ailesi onu okuldan aldı. Ancak Marika bir yolunu bulup eğitimini tamamladı. Misyon okulunda öğretmenliğe başladı. Đlk ezber dersinde şunu ezberletti: “Amelsiz iman ölümdür.” Duyanlar şaşırdılar ve “ne kastettiğinizi biliyor musunuz?” diye sormadan edemediler. Marika öğretmen de, “evet, biz Đsa’ya inanıyorsak, onun amellerine de inanmak zorundayız” karşılığını verdi.⁵

 

Đstanbul’un bir dış istasyonunda 1870’lerde kurulan Nur Dağıtıcıları Cemiyeti’nin amacı da takvalı bir yaşamdı. Her üyesi haftada en az 10 para veriyordu. Sebt akşamları toplanıyorlardı. Sabahki dua toplantılarında ve Sebt okulunda gün boyunca dikkatlerini çeken başlıca noktaları birbirlerine aktarıyorlardı. Her üye, bir haftalık sürede Đsa için ne yaptığını rapor etmek için mutlaka uğruyordu. Gelecek için planlar yapıyorlardı. “Kendi Sion’larının

 

 

 

 

 

³ Royal M. Cole, “Born an Asiatic, Died an American (12 February 1873)”, The Missionary Herald, May 1874, Vol. 70, s. 155-156.

⁴ William N. Chambers, “Hagop of Byrakdar”, The Missionary Herald, February 1886, Vol. 82, s. 65.

⁵ Kate M. Jenney, “A Native Teacher (9 December 1879)”, Life and Light. June 1880, Vol. 10, s. 228.

refahı ve huzurunu aramak için kendilerini rehin vermişlerdi.” Pazar günleri tek bir dükkan dahi açılmıyordu. O gün Đncil okumakla meşgul oluyorlardı.⁶

 

1. 2. Ahlaki Özelliklerindeki Değişimler

1. 2. 1. Dürüstlük

Yerli Protestanların en fazla öne çıktıkları husus, söz ve fiillerinde daha önce hiç olmayan bir dürüstlük sergilemeleriydi. Üstelik bu davranış değişikliği, her kesimden insanların dikkatini çekiyordu. Bebek yakınlarındaki bir Türk efendinin büyük bir konağına birkaç soba kurmuş olan Protestan zanaatkarlardan biri Msy. Hamlin’e gelerek, kahya efendinin hesap pusulasının sadece yarısını ödediğini söyledi. Pusulayı inceleyen ve her açıdan doğru olduğunu gören Hamlin ona, derhal geri dönüp konağın kapıcısına, efendiyle bir işi olduğunu söylemesini, ancak kahyayı çağırmamasını tavsiye etti. Konağın efendisi durumu öğrenince kahyasına, hesabı tam ödemesini, ayrıca ileride Protestanlara herhangi bir iş yaptıracak olursa hesaplarının doğruluğu hakkında kuşkulanmamasını söyledi. “Çünkü bu Protestanlar ötekiler gibi fahiş fiyat vermezler, hile yapmazlar. Bilakis dürüsttürler, hakikati konuşurlar”⁷ diye de ekledi.

 

Antepli Parmakis Kirkor, eskiden köylerde alış veriş yaparak, şehir ürünleri satarak ve geri dönerken köy ürünleri (genelde tütün) satın alarak geçiniyordu. Çoğu haksız yollardan epeyce mal mülk edinmişti. Protestan olduktan sonra mesleğini bıraktı ve son derece sakin ve dürüst bir hayat yaşamaya başladı. Birkaç yıldır maddi açıdan desteklediği ağabeyi, Protestan oldu diye ondan ayrıldı ve mal varlığının yarısını talep etti. Üstelik bu talebini Türk mahkemesinde onaylatma peşindeydi, ancak başarılı olamadı. Hiçbir şey onu bu yoldan döndüremiyordu.⁸

 

Tokatlı Hohannes eskiden usta bir kumarbazdı. Bu vesileyle büyük paralar kazanmış, ancak bu paraları çarçur etmişti. Bir defasında Đstanbul’da Frenklerin işlettiği bir kumarhanede bir gecede 12.000 dolardan fazla kazanmıştı. Bu kadar parayla ne yapacağını kara kara düşünürken bir hafta uyuyamadı. O sırada hayatı için dar bir yol olduğunu

⁶ The Missionary Herald, “Annual Report, Organized Christian Work at an Out-station”, August 1877, Vol. 73, s. 247.

⁷ Hamlin, My Life..., s. 292.

⁸ The Missionary Herald, “Journal of Mr. Johnston”, April 1848, Vol. 44, s. 133. Msy. Johnston bir defasında Kirkor’a, “eski hayatındaki en büyük hata olarak, kilisedeki yanlış ibadetleri mi, yoksa kilise dışındaki yanlış faaliyetleri mi görüyorsun?” diye sorunca ikinci şık diye cevapladı. Hayattaki en büyük yanlışı, eskiden Tanrı için değil kendisi için yaşaması olduğunu itiraf etti. Aynı yer, s. 133.

düşünmeye başlamıştı ki, bir Amerikalı misyonerin telkinleriyle Protestanlık yolunu benimsedi. Ancak Katolikler ve Gregoryen Ermeniler onu anatemaya tabi tuttular. Babası evden kovdu. Papazlar, karısını ondan ayrılması için kandırdılar. Msy. Johnston’la görüşmesinde “fayda kapılarının ardına kadar açılmasından ve emeklerinin sonucu güzel meyveler devşirmekten çok mutlu olduğunu” söyleyen Hohannes, Đsa’nın kendisine her zaman çok yardım ettiğini düşünüyordu. “Bedence idman az faidelidir; fakat takva, şimdiki ve gelecek hayatın va’dine malik olarak her şey için faidelidir [Timoteosa I. Mektup, 4 / 8]” ayetine yürekten bağlıydı. Artık Tokat’ta “özü sözü doğrudur ve tüm ticari işlerinde dürüsttür” diye bilinen biri haline gelmişti. Bu nedenle işleri iyi gidiyordu. Kendine bir ev satın aldı, karısı da onunla oturmaya razı geldi. Kadın, Hohannes’in eskisinden çok daha iyi bir koca olduğunu söylüyordu.⁹

 

Bursa Protestan Kilisesi üyelerinden biri gümüş bir saat zinciri bulmuştu. Fakir olmasına, hatta serbest olmasına rağmen bulduğu zinciri bir Protestan gümüşçüye teslim etti. Birkaç gün sonra zincirin sahibi çıktı ve zincir ona iade edildi. Bu hadiseyi duyan her Ermeni, “bu zincir Protestan olmayan bir Ermeninin eline geçseydi, asla sahibine dönmezdi” diye konuştu.¹⁰ Dürüstlük ve helal haram konusunda hassasiyet konusunda Harput’ta ilginç bir hadise yaşanmıştı:

“Birbiriyle ortak iş yapan iki kardeş vardı. Birisi on beş yıl önce bir Türkün koyununu çalmıştı. Birkaç hafta evvel misyonerlerden, hırsızlığın günah olduğunu öğrenince gitmesi ve bu hırsızlığı itiraf etmesi gerektiğini düşündü. Gitti, ama kendini beğenmiş Türk onu affetmedi. Sadece koyunu geri vermesini değil, on beş yıl boyunca bu koyundan hâsıl olmuş olacak ürünleri de talep ediyordu. Bu sıkıntıyla derhal kardeşine başvurdu. Her şeyi itiraf etti ve akıl danıştı. Đyi bir Hıristiyan olan kardeşi, ‘hadi gel bunun üzerine dua edelim. Şayet o Türk bu konuda ısrarcı olursa taleplerinin hepsini yerine getirmek zorundayız’ dedi. Dua ettiler; affetmesi için tekrar Türke gittiklerinde Türk sadece koyunun parasını ödemeleri şartıyla onları azat etti.”¹¹

 

Aklıbaşında bir Ermeni, Msy. Bliss’e, Protestan olan hemşehrileri adına değil, genel itibarıyla [Gregoryen, Katolik] Ermeni cemaatleri ile ilgili şöyle demişti: “Siz buraya geldiğinizden beri ahlaki konulardaki düşüncelerimiz büyük bir değişim geçirdi. Bir zamanlar doğru bildiğimiz, en azından önemsiz bir kusur gibi gördüğümüz şeyler, şimdi külliyen yanlış

⁹ The Missionary Herald, “Mr. Johnston’s Visit to Tokat”, July 1849, Vol. 45, s. 236-238.

¹⁰ The Missionary Herald, “Journal of Mr. Schneider”, April 1852, Vol. 48, s. 116.

¹¹ “The Missionary Herald, Report of Harpoot Station 1869”, September 1869, Vol. 66, s. 290.

olarak biliniyor. Artık onları vicdanımız izin vermeden yapamıyoruz.” Bir başka Ermeni de aynı misyonerle şu tesbitlerini paylaştı: “Halkın konuştuğu dildeki Kitab-ı Mukaddes’in dağıtılmasından önce pamuk çiftçilerinin, ürünü, toprak sahibiyle kendileri arasında pay etmeden evvel ondan çalmaları yaygın bir adetti. Böylece kendi payı daha çok, toprak sahibininki az olurdu. Şimdi bu uygulama neredeyse sona erdi. Bunun yanlışlığı biliniyor ve itiraf ediliyor.”¹²

 

1. 2. 2. Yumuşak Huyluluk

Karslı bir Protestan anadilinde yazılmış Đncil’le buluştuktan ve onu okuduktan sonra şahsiyetindeki değişimi şöyle anlatıyordu: “Bu Đncil elime geçmeden önce kaba, kötü huylu bir adamdım. Bütün köy benden korkardı. Fakat şimdi sokaktaki ufacık bir çocuk bile bana küfredebilir, yüzüme tükürebilir; bense hiçbir şey yapamam. Bu kitap kollarımdaki gücü kırdı. Köylüler arasında yüzüne hiddetle baktığım biri yok. Üstelik Kitab-ı Mukaddes’e yaklaştığım için zulüm bile gördüm.”¹³

 

Lorcikoğlu (Lourchik) Avedis: Đsa Mesih’i seven bir Protestandı. Đsa ve çarmıh olayından başka bir şey bilmese de, her daim Protestanlığı anlatır ya da dua ederdi. Ailesiyle birlikte Đncil okumak ve dua etmek için akşamları erkenden evine giderdi. Sonra misyonerlerin toplantılarına katılırdı. Birisi ona küfretse o etmezdi. Bir gün çarşıda biri onu küfür ve hakaretlerle kapı dışarı etmişti. Ancak Avedis o kişiye lanet etmedi. Onu seyreden Türk ve Ermeniler ondaki bu sabra hayret ettiler.¹⁴

 

1. 3. Đçkiden Uzaklaşma

Eski sefih hayatından, ahlaklı bir hayata dönüş yapan kişilerden biri de Ermeni Hovsep’ti. 43 yaşına kadar hurafelerle dolu bu kilisede yetiştiğini söyleyen Hovsep baştan aşağı şehevi isteklerinin kölesi, ayyaş ve sefih bir adamdı. Onun bu karanlık ve dumanlı zihnine dinin gerçek nurunun işlemesine dair ümit yoktu. Ağabeyinin dinî bir arayış içine girmesi ve hakikati bulması üzerine Hovsep de Protestan oldu. Gerçi ağabeyinin arayışı, onunki kadar düz bir yoldan olmamıştı. Abisi önce bir manastıra kapanarak bedensel çileler çekmişti. Fakat ruhunun saflaşmadığını görünce oradan ayrıldı. Kendi kilisesinin doktrinlerini

¹² Edwin E. Bliss, “Indirect Results of Missionary Labor in Northern Turkey”, The Missionary Herald,

September 1876, Vol. 72, s. 280.

¹³ William N. Chambers, “The New Village Constitution”, The Missionary Herald, April 1884, Vol. 80, s. 150.

¹⁴ The Missionary Herald, “Journal of Mr. Johnston (Aintab)”, April 1848, Vol. 44, s. 134.

reddetmek maksadıyla Roma Katolik Kilisesi’ne girdi. Burada ilahicibaşı oldu. Đşte bu konumdayken Amerikalı misyonerlerle tanıştı. Đncil vaazını, insanoğlunun ürettiği geleneklerin karışmadığı saf haliyle dinledi. Tüm kalbiyle hakikati benimsedi. Kardeşi Hovsep bu yeni yolu önceleri benimsemese de sonradan gerçeği anladı ve dine döndü.¹⁵ Bahçecik Köyü muhtarının torunu eskiden müthiş bir şarap içicisiydi. Hakikate inandıktan sonra kadehleri tamamıyla bıraktı. Eski dostları onunla alay edip, “sen şapele git! Evanjelik ol! O kadar çok şarap içerdin ki burnundan gelirdi!” deseler bile hiç aldırmıyordu.¹⁶ Antep’in 1850 yılı raporunda bu konuda çok müsbet gelişmeler söz konusuydu:

“Anlaşıldığı üzere Antep’te bir kimse Protestan olur olmaz elindeki kadehi bırakıyor. Gerçekten de Protestanlığa ilk adımlardan biri alkollü içeceklerden el çekmektir. Đçkiyi bırakma, [Ermeniler nezdinde] Protestanlığı test etme türlerinden biri oldu. Yeni yolu takip eden bir Ermeniden şüpheleniliyorsa, onun dudaklarına bir kase sunuluyor. Bunu kabul ya da reddetmesine binaen Ermeni veya Protestan olduğu ilan ediliyor.”¹⁷

 

Misyonerlerin gözlemlerine göre Đncil Maraş’a gelmeden evvel her ailede az ya da çok şarap kullanılmaktaydı. Bir komünyon ayininde içilmek üzere şarap arandığında şehirdeki tek bir Protestanın evinde bir damla dahi şarap bulunamadığı¹⁸ haberine sevinmişlerdi.

Đçkiyle mücadele için bazı cemiyetler kurulmuştu. Bunlardan Đstanbul Đçkiyle Mücadele Cemiyeti, Đstanbullu Ermeniler tarafından 1844’te yürürlüğe kondu. Bu çerçevede 15-20 kişi bir antlaşma metni imzaladılar. Aralarına başka üyeleri de almaya çabalıyorlardı.¹⁹ Trabzon Đçkiyle Mücadele Cemiyeti ise Trabzonlu bir yerli Protestanın, Đstanbul’u ziyaretinden sonraki teşebbüsüyle ortaya çıkmıştı. 20 üyeli bu cemiyetin gayesi, alkollü içkilerden kaçınma prensipleriydi. Çünkü içki müptelalığı Trabzon’da korkunç bir gelişme gösteriyordu. Şarap üreticilerinin çoğu sarhoştu. Đçki içmek, dinî bir vecibe olarak görülüyordu.²⁰

 

 

 

 

¹⁵ Harrison G. O. Dwight, “Conversion and Happy Death of an Armenian”, The Missionary Herald, February 1847, Vol. 43, s. 38. Aynı raporda, bir miras paylaşımında haksızlık eden bir Protestanın, kardeşine bu hakkı vermek için mahkemeye başvurmasından, hakkını ona vermesinden, bunun da insanları ziyadesiyle etkilediğinden bahsedilmektedir.

¹⁶ The Missionary Herald, “Letter from Mr. Everett (25 January 1856)”, May 1856, Vol. 52, s. 135.

¹⁷ The Missionary Herald, “Annual Meeting”, September 1851, Vol. 47, s. 289.

¹⁸ The Missionary Herald, “Letter from Mr. White (2 January 1860)”, April 1860, Vol. 56, s. 106.

¹⁹ The Missionary Herald, “Journal of Mr. Dwight [18 Ekim 1843 günü]”, July 1844, Vol. 40, s. 227.

²⁰ The Missionary Herald, “Journal of Mr. Bliss [8 Aralık 1844 günü]” September 1845, Vol. 91, s. 295.

1. 4. Sebt Günlerine Riayet

Maraşlı bir Protestan bu yolu seçmeden önce bir yağ imalathanesinde ortaktı. Ortakları, Protestanlık ilkelerine göre günahkar kişilerdi. Örneğin Sebt gününe riayet etmiyorlardı. Onun itirazına rağmen o gün imalathaneyi çalıştırıyorlardı. Bu durumda ne yapmalıydı? Đtirazları sonuç vermedi. Sebt günü kazancından almalı mıydı? Sonunda bu Protestan, imalathanesini devretti.²¹ Aynı şehirden bir başkası bahçecilikle uğraşıyordu. Sebt günleri hiçbir meyve satmıyordu. Ancak bazı Müslümanlar yalnızca o gün uğruyordu. Sebt günü satış yapmayacağını açıklayınca, gerektiğinde sana borç para vermeyeceğiz deyip çekip gidiyorlardı. Şimdi bu parayı almak bana hak mıdır? diye gelip misyonerlere danıştı. Aldığı bu paraları hayır için harcamaya başladı.²²

 

Manisa’daki çoğu dükkan, karşılıklı anlaşmayla Pazar günleri kapatılmaya başlandı. Eskiden Pazar günlerini çalışarak geçiren gençler artık Sebt günü sabah ayinlerine, öğleden sonraki Pazar okuluna ve Đncil dersine katılıyorlardı. Ayinlerin dikkat çeken özelliği müzikti. Cemaat içtenlikle ilahi söylüyordu ve hepsi müzikten çok hoşlanıyordu. Pazar günleri orgun sesi kaybolsa ümitleri boşa çıkacaktı sanki.²³ Bursa’nın kırk mil kuzeybatısında bulunan ve bir vadinin iki yanına kurulmuş olan dış istasyonlardan Soloz’da Pazar günü birbirine zıt bir manzara vardı. Köprünün bir tarafında dükkanlar açıktı, kahvehaneler tıklım tıklımdı, işler sanki hafta içindeymiş gibi devam etmekteydi. Öteki yanında ise dükkanlar kapalı, kahvehaneler ıssız ve Tanrı’nın kutsal gününe sessiz ve ağırbaşlı bir saygı vardı.²⁴ Sebt gününe riayet etmek aslında toplumsal anlamda gerçekleştirilmesi zor bir eylemdi. Ancak Protestanlar bunun olumsuz neticelerine katlanıyorlardı. Vezirköprülü bir kasap bir Müslümanın koyununu Pazar günü kesmeyi reddettiği için hapse atıldı.²⁵ Bazıları ise bu yüzden dövülmüştü:

“[Harput civarındaki] Haresik Köyü’nün beyi Protestanların Pazar günleri çalışmalarına karar verdi. Çünkü Ermeniler de onları gördükten sonra ‘Protestanlar Pazarları çalışmazsa biz de çalışmayacağız’ demeye başladılar. Bu nedenle Bey, bir Pazar günü onlara haber gönderip gelmelerini ve kuyu kazmaya yardım etmelerini emretti. Kardeşlerimiz ona, bugün kendilerini serbest bırakması için ricada bulundular ve bir başka gün iki katı

²¹ The Missionary Herald, “Letters from Mr. Beebee (12 December 1854)”, April 1855, Vol. 51, s. 107.

²² The Missionary Herald, “Letters from Mr. Beebee (12 December 1854)”, April 1855, Vol. 51, s. 107.

²³ Miss Cull, “The Work at Manisa (8 January 1884)”, The Missionary Herald, April 1884, Vol. 80, s. 147.

²⁴ T. A. Baldwin, “The Religious Awakening”, The Missionary Herald, October 1884, Vol. 80, s. 398.

²⁵ Julius Y. Leonard, “A Gratifying Visit to Vezir Keopreu (17 July 1873)”, The Missionary Herald,

November 1873, Vol. 69, s. 365.

çalışacaklarını söylediler. Fakat bey buna bir başkaldırı olarak baktı ve feci şekilde onları dövdürdü. Đki üç gün önce vücutlarındaki izleri gördüm.”²⁶

 

1.   5. Yaşadıkları Fizik Ortamın Temiz, Modern ve Kullanışlı Bir Hal Alması

Misyonerlerin tanımıyla yerli Hıristiyanların yaşadığı “ilkel hayat tarzı artık modern hayata geçen Rum ve Ermeniler tarafından kırılıyordu. Kitap rafları evdeki eşyalardan biri haline gelmişti. Kadın ve erkekler, ‘okuma biliyor musunuz?’ diye sorduğunuzda ‘hayır’ demeye mecbur kalırlarsa son derece utanıyorlardı. Gazeteler ve Sebt Okulu Dersleri gibi kitaplar memleket sathında elden ele dolaşıyordu. Eskiden efendilerine [Müslümanlara] ait olarak görülen kırmızı Türk fesi giymeye cüret edemeyen Ermeniler şimdi siyasi konuları tartışıyordu. Şehir kadınları kıyafetlerinde kadın tuniğini terketmiş, erkekler Avrupalı kıyafetleri benimsemişti. Evlere ikinci kat çıkılıyor ve evler beyaz badana ile parlatılıyordu. Delikanlılar ticaretin yavaşlaması ve sınırsız monarşinin baskıları hakkında konuşuyor, gözleri Amerika’ya uzanıyordu.”²⁷

 

Adana misyoneri Mead ve ekibi Osmaniye, Missis, Çokmerzimen, Engerli ve diğer yörelerdeki on günlük gezisinin izlenimlerini aktarırken ilginç notlar da veriyordu. Örneğin, Missis’de hem kilise hem okul ve hem de papaz evi olarak kullanılan bir ev kusursuz bir şekilde temizdi. Onlar gittiğinde Pazar gününe hazırlanmıştı. Hatta papaz, ayakkabılarını bile taze boyatmıştı.²⁸

 

1.   6. Değişen Aile Modeli

Evlilik işlemlerinde ve törenlerinde Protestan ilkelerine uyulmasıyla birlikte toplumda aile modelleri de değişiyordu. Eskiden son derece zor olan evlilik işlemleri ve yüklü masraflar artık kilisenin ve geleneklerin elinden kurtarılıyordu. Bu doğrultuda Kars’ın Rusya sınırına yakın köylerinden Karakale’de köylülerin ortak olarak benimsedikleri ve üstelik Gregoryen Ermenilerin gazetesi Meshag’da yayınladıkları nizamname hayli önem taşımaktadır. Buna göre,

1.  Karakale’nin tüm halkı basit ve ucuz bir tarzda giyinmelidir.

2.    Hem erkekler hem de kadınlar, hatıra yüzükleri hariç bütün altın takı çeşitlerini dostlarına dağıtmalıdır.

²⁶ Herman N. Barnum, “The Pathetic Story of Persecution”, The Missionary Herald, January 1893, Vol. 89, s. 28.

²⁷ The Missionary Herald, “The Empire of the Sultan”, January 1881, Vol. 77, s. 38.

²⁸ The Missionary Herald, “Adana and Out-Stations”, August 1890, Vol. 86, s. 324.

3.   Evlilik konusunda hem delikanlılar hem de genç kızlar son derece özgür bir seçim yapmalıdır. Asya topluluklarında yaygın olduğu üzere ebeveynlerin zorlamaları, ya da gençler kendi istedikleriyle evlenirken dışarıdan baskı yapılması yasaklanmıştır. Yine gençler, evlilik yaşına gelmeden evlendirilmemelidir.

4.  Evlilikte herhangi bir şekilde parayla pazarlık [başlık parası] kesinlikle yasaklanmıştır. Ufak tefek hediyeler ve gerekli masraflar bunun dışındadır.

5.    Çeyiz yasaklanmıştır. Anne babalar kızlarına uygun elbiseler verebilir. Gelin, yeni evine geldiğinde damat ona bir yüzük ve bir kat elbise vermelidir.

6.   Bütün gereksiz adetler iptal edilmelidir. Düğünde ve gerekli davetlerdeki ölçüsüz ve müsrifçe masraflar, likör kullanımı, dans, zararlı oyunlar da yasaklanmıştır.

7.  Đlaç olarak kullanılması dışında sarhoş edici içki kesinlikle yasaklanmıştır.²⁹

 

 

Buradan anlaşıldığı üzere Doğu kiliselerinin yapısı ve yaptırımları zayıflamaya başlamıştı. Protestan yuvalarının akşam meşguliyetlerine bakıldığında, mutlu bir aile tablosu ve çocuklarıyla yakından ilgilenen ebeveynlerle karşılaşılıyordu. Trabzon misyoneri Bliss, bir akşam vakti bir aileyi ziyaret ettiğinde, derslerle meşgul olan çocuklarını görünce çok duygulandı. Başka günlerde ve başka memleketlerde aynı yaştaki kişileri okuma öğrenirken elbette görüyordu. Fakat Trabzon gibi bir yerde çocukların okul dışında derslerle meşgul olmaları yepyeni bir şeydi.³⁰ Erzurum misyoneri Peabody raporunda, genç Protestanları evlendirmeye devam ettiklerini, ailecek daha verimli çalışmalara imza attıklarını yazıyordu:

“Ermeni kız kardeşlerimizden biri başkentteki Protestan din adamlarından biriyle evlendi. Buradaki kitap satıcımız da eşini, çocuklarını ve annesini alarak memleketleri Diyarbakır’ı ziyarete gitti. Kocası birkaç ay kitap dağıtımıyla ve Arapkir ve civarındaki insanların yararına uğraşırken, kilise üyesi olan karısının oradaki akraba ve dostlarına manevi açıdan çok şeyler yapacağını umuyoruz.”³¹

 

Hınıs tarafındaki Kozlu’dan da buna benzer evlilikler “coşkulu haberler” başlığıyla veriliyordu: “Yardımcımız birkaç ay evvel orada evlendi. Bu kız, en etkili ve en başarılı çalışanlarımızdandı. Buradaki kız okulundan mezundu. Üç yıldır Erzincan’da öğretmen ve Bible-kadını olarak görev yapıyordu. Bu evlilikten sonra Kozlu’daki faaliyetler kısa sürede en üst derecesine çıktı.”³²

 

 

²⁹ William N. Chambers, “The New Village Constitution”, The Missionary Herald, April 1884, Vol. 80, s. 149.

³⁰ The Missionary Herald, “Letter from Mr. Bliss (21 January 1847)”, May 1847, Vol. 43, s. 153.

³¹ The Missionary Herald, “Letter from Mr. Peabody (27 December 1851)”, June 1851, Vol. 47, s. 192.

³² Robert Chambers, “Pakarich and Hazark”, The Missionary Herald, June 1886, Vol. 82, s. 222.

Herman N. Barnum’a göre “yuva kelimesi bu ülkenin hiçbir dilinde mevcut değildi, çünkü böyle bir şey yoktu.” Ancak özellikle Protestan aileler arasında gerçek yuvalar kurulmaya başlandı. “Bu yuvalarda sevgi hüküm sürüyordu. Karı, koca ve çocuklar birbirlerine, ilişkilerinin gerektirdiği saygıyı gösteriyorlardı. Genel bir yükseliş söz konusuydu ve toplumun bütün havası her açıdan ilerlemiş durumdaydı.³³ Protestan aile modellerinin değişimi hiç şüphesiz bu ilerlemede önemli bir yer tutuyordu:

“Ailelerin çoğu eskiden tek göz odada yaşıyordu. Odanın arkasında karanlık bir ambar vardı. Mutfak ayrı bir binadaydı. Her ailenin bir avlusu olması yaygındı. Çoğu aile üç nesilden oluşuyordu. Çünkü oğullar evlendiklerinde gelinleri baba evine getirirlerdi. Elbette böylesi bir ailenin çok az eşyası olurdu. Uyku vaktinde yataklar yerdeki hasırın üzerine serilir, sabahleyin katlanıp rafa kaldırılırdı. Masa, yuvarlak bakır bir siniydi. Đhtiyaç olunca bir taburenin üzerine konulurdu. Đnsanlar onun etrafına ya minderlerin ya da hasırın üzerine otururdu. ‘Đlk önce erkekler, daha sonra kadınlar yer’ diye bir kural vardı. Ama şimdi çoğu Protestanın evinde aile hep beraber yemek yemektedir. Gençler evlendiklerinde gitgide kendi başlarına oturacakları yuvalar kuruyorlar. Kızlar eskiden on iki yaşında ya da daha erken evlenirdi. Lakin şimdi Protestanlarda, hatta gayrı Protestanlarda bile on beşinden önce evlenmek nadir görülmektedir. Çoğunlukla bu yaş yirmiye kadar uzatılıyor.”³⁴

 

2.        “Gerçek Dini” Öğrenmek, Yaşamak ve Başkalarıyla Paylaşmak Đçin Gösterdikleri Çabalar

2. 1. Eski Kilisenin Baskılarına Direnenler

Antep’te yaşayan Karamanoğlu Sarkis, eskiden kuyumculuk yapan, ailesine rahat bir nafaka sağlayan bu kişi “şehirde çuha giyen yegane Protestan” diye tanınıyordu. Đsa’nın hakikatini kabul ettikten sonra eski işini terk etmesi için Ermeni ruhban sınıfından ve çevresinden baskı gördü. Zira meslektaşları, onun, kendi din anlayışlarına ortak olmadıkça ticaret yapmasına izin vermediler. O da yeni geçim yolları aradı ve dokumacılık öğrenmeye başladı. Beş parasız ve mesleksiz bir haldeyken her şeyini terk etti ve Đncil hakikatini öğrenmek için Halep’e gitti. Yol ve barınma masrafını ödemeleri dışında Amerikalılardan hiçbir yardım beklemedi.³⁵

 

Thomas adlı Diyarbakırlı gence, eski kilisesine dönmesi karşılığında piskopos tarafından her ay 200 kuruş rüşvet teklif edildi. Thomas haberciyi geri gönderirken,

³³ Herman N. Barnum, “Forty Years in Harpoot, Eastern Turkey”, The Missionary Herald, October 1899, Vol. 95, s. 403.

³⁴ Myra A. Proctor, “Aintab”, The Missionary Herald, July 1891, Vol. 87, s. 276 ve 278.

³⁵ The Missionary Herald, “Journal of Mr. Johnston”, April 1848, Vol. 44, s. 132.

misyonerlerin ifadesiyle, gerçek bir Hıristiyana yakışır şekilde “git ve Piskoposa de ki, ben para için Protestan olmadım; para için de onu bırakmayacağım. Şayet bana bir ev dolusu altın verse, yine de Ermeni kilisesine dönmem.”³⁶ Aynı yöredeki fakir birisi de dinî toplantılar için tek göz odasını feda etti. Ailesini de kardeşinin evine yolladı.³⁷

 

Bu dönemde anatemaya tabi tutulan ve borçlananlara, işinden atılanlara yardım için birtakım cemiyetlerin kurulduğu görülür. 1851 yılında kurulan böyle bir cemiyetin amacı, birkaç ay işsiz kaldığı için borçlanan kimselere ufak miktarda sermaye vermekti. Cemiyet bu gibi kişilere sınırlı zamanda faizsiz sermaye veriyordu. 1851’de fonlarını, 20-30 kişiye yetecek kadar yükseltmişti.³⁸

 

Amerikalı misyonerlerin “Ermeni katliamı” olarak isimlendirdikleri 1895 olayları, her yöredeki Protestanları etkiliyordu. Bunlardan biri de Dereköy Rumlarıydı. Ancak onlar Protestanlığa olan inançlarından, ölümleri pahasına dönmeyeceklerini ilan ediyorlardı:

“Geçen kış, Ermeni katliamı zamanında, Rum olmalarına rağmen Dereköylü Protestan kardeşler müthiş bir ölüm tehlikesi yaşadılar. Protestanların tamamen kılıçtan geçirilecekleri bekleniyordu. Mezheplerinden dönmeleri için ısrar edildi. Bir Müslümanla bir Protestan arasında şu konuşma geçti:

Müslüman: Yeniden Ortodoksluğa dön. Emin ol böyle yapmazsan hayatını kaybedeceksin.

Rum: Ölüm korkusuyla Müslümanlıktan Hıristiyanlığa döner miydin?

Müslüman: Hayır.

Rum: Ben de dönmeyeceğim, ben bir Protestanım. Gerekirse inancım için ölebilirim ama onu değiştirmem.”³⁹

 

Thomas adlı gözleri görmeyen Ispartalı bir Rum, Protestan olduktan sonra zorluklar çekmiş ve eski kilisesine dönmesi için baskı görmüştü. Ancak o yolundan dönmemişti. Her gün çarşıya gidiyor ve cebinde mutlaka bir Đncil götürüyordu. Bir tek kelime okuyamasa da bir başkasından bu Đncil’den biraz okumasını istiyordu. Bu da ona “Efendisi Đsa hakkında konuşma fırsatı veriyordu.”⁴⁰

 

 

³⁶ The Missionary Herald, “Letter from Mr. Dunmore (7 May 1852)”, August 1852, Vol. 48, s. 233.

³⁷ The Missionary Herald, “Letter from Mr. Dunmore (7 May 1852)”, August 1852, Vol. 48, s. 235.

38 The Missionary Herald, “Annual Meeting”, September 1851, Vol. 47, s. 289.

³⁹ The Missionary Herald, “Dere Keoy-A Greek Community”, April 1897, Vol. 93, s. 153.

⁴⁰ J. P. McNaughton, “Bourdour and Sparta”, The Missionary Herald, January 1906, Vol. 102, s. 37.

2. 2. Okumaya ve Öğrenmeye Hassasiyet Gösterilmesi

1850 yılı itibariyle Beyoğlu cemaatine katılanlar arasında, “gerçekten ilahi öğretinin hükmünde olduğu görülen” üç genç vardı. Bunlar, Đstanbul’un güneyinde, en az yedi mil uzaklıktaki bir pamuk fabrikasının işçileriydiler. Ancak bu mesafeyi düzenli olarak aşarak Đncil’in vaazını dinlemeye geliyorlardı. Đşverenleri ve tanıdıkları, bu kişilerin karakterleri hakkında en asil ifadeleri kullanıyorlardı. Çünkü onların ölçülü davranışları, doğruluğu ve dindarlıklarıyla aynı kurumdaki diğer işçilerin sefahati ve ahlaksızlığı arasındaki fark hayretle karşılanıyordu.⁴¹

 

Polatoğlu Avedis genç, atletik ve güçlü bir duvar ustasıydı. Bütün alet edevatını bırakmış ve Halep’ten yetmiş mil mesafedeki yolu bin bir zorlukla aşarak Đncil dersleri almaya Antep’e gelmişti. Đçten ve dürüst görünüyordu. Orada yapılan ilk dinî vaazlar esnasında, davetsiz gözyaşlarını boş yere saklamaya çalıştığı misyonerlerin gözünden kaçmadı. Vaazın konusu Romalılara Mektup’tu. Avedis, kendisini gece gündüz bu mektuptaki doktrinlerin müzakeresine adamıştı. Memleketine döndüğünden beri de Yeni Ahit dersleri veriyordu. Her gece, derslerinde karşılaştığı birkaç pasajı açıklıyor, Msy. Johnston’ın deyimiyle, “sert kayalar arasındaki demir aletlerini nasıl tutuyorsa, şimdi o da fevkalade bir beceriyle kitabını güçlü eliyle tutuyordu.” Đleride iyi bir teolog olacağını ilham ediyordu. Çünkü Đncil’deki tek bir yeri bile, en azından Antep’e gelmiş bir misyoner kadar anlamadan geçmiyordu. Çalışkan olduğu kadar aktifti de. Đş arkadaşlarına ve diğerlerine okuma öğretmesi ve geniş bir çevrede iyi tesiri olması, misyonerlerin aradığı vasıflardı.⁴²

 

Barsamoğlu Kirkor, okuma bilmeyen ama dinlediklerini nasıl dinlerse öylece dikkat kesilen biriydi. Kelamı kalbine alır ve onu meyve haline getirirdi. Yönelimi ve sözlerinde örnek bir kişiydi. Eskiden Ermeni Kilisesi’nin çok sofu ibadet erbabındandı. Cemiyette dürüst adamların saygınlığını kazanmıştı. Sabah akşam kiliseye gider, diz çöker ve tasvirlere ibadet ederdi. Ancak Protestan olduktan sonra bütün bu yaptıklarını putperestlik olarak değerlendirdi.⁴³

 

12 yaşındaki oğlunu Bebek Đlahiyat Okulu’na yerleştirmeye giden bir baba, okulun bulunduğu köye giderken yolda oğluna şöyle demişti: “Seni bu okula yollama amacımı biliyor

⁴¹ The Missionary Herald, “Letter from Mr. Wood (11 May 1850)”, August 1850, Vol. 46, s. 255.

⁴² The Missionary Herald, “Journal of Mr. Johnston”, April 1848, Vol. 44, s. 132.

⁴³ The Missionary Herald, “Journal of Mr. Johnston (Aintab)”, April 1848, Vol. 44, s. 134.

musun? Senin Đsa’ya hakiki bir mürit olmandan başka hiçbir amacım yoktur. Bunu aklından çıkarmamanı dilerim ki, o yoldan başkasına gitmeyesin, Efendimiz Đsa Mesih’in gerçek müridi olmaktan başka bir şeye meyletmeyesin.” Bu hadiseyi değerlendiren Msy. Dwight, “bundan on yıl önce, geçiniz, beş yıl önce, bu koca şehirde, çocuğunu okula götürürken bu şekilde konuşan bir ebeveyn var mıydı diye merak ediyorum. Beş yıl evvel Beyoğlu’nda açtığımız yüksek okula çocuklarını gönderenlerden yukarıdaki görüşe sahip tek bir kişi var mıydı acaba? Şöyle diyordu anne babalar: ‘Bilimleri, dilleri ve diğer şeyleri öğrenmek için okula git ki, hayatta sana faydası olsun.’ Tanrıya şükür şimdi farklı bir yola giriyoruz”⁴⁴ diyerek sevincini dile getiriyordu.

 

Harputlu bir kadının şu sözlerinde hem Protestanlığı öğrenme isteği, hem de Amerikalılara bir minnettarlık vardı: “Kendi dilimizle okumayı öğrenmezsek zannederim bu bizim için büyük bir utanç olur. Bu [Amerikalı] öğretmenler bizim iyiliğimiz için anavatanlarını ve tüm dostlarını terkettiler. Onlar yalnızca dilimizi okumaya değil, konuşmaya da mecburlar. Gerçekten okumayı öğrenmememiz utanılacak bir durum olacaktır.”⁴⁵ Aynı şekilde Hasanbeyli’deki Protestan cemaatinde öylesine bir okuma arzusu vardı ki, okuma kitaplarını tarlalarına götürmeyi alışkanlık haline getirmişlerdi. Böylece boş buldukları her vakti kendilerini yetiştirmeye adıyorlardı.⁴⁶ Eskiden okuma öğrenmeye karşı çıkanlar artık kadını ve erkeğiyle, “okuma biliyor musunuz?” diye sorduğunuzda “hayır” demeye mecbur kalırlarsa son derece utanıyorlardı.⁴⁷

 

Protestanlardaki bu hareketlilik ve seyyaliyet, çocukların daha ileri safhadaki Amerikan okullarına gitmek için gurbete yollanmasında da görülmekteydi. Üstelik gurbete çıkanlar yalnızca erkek çocuklar değildi; kızlar da artık okumak için gurbete gidiyorlardı. Mesela Tekirdağ cemaatinden on iki delikanlı ve genç kız, evlerinden uzaktaki Amerikan okullarına devam ediyorlardı. Bunların ikisi Robert Kolej’e, ikisi Üsküdar Kız Okulu’na, beşi Bahçecik Yüksek Okulu’na, üçü de Adapazarı Kız Okulu’na gidiyordu.⁴⁸

 

 

 

⁴⁴ The Missionary Herald, “Journal of Mr. Dwight”, July 1842, Vol. 38, s. 272.

⁴⁵ The Missionary Herald, “Letter from Miss Seymour, of Harpoot (25 November 1869)”, April 1870, Vol. 66, s. 125.

⁴⁶ The Missionary Herald, “Letter from Mr. Bryant (26 April 1867)”, August 1867, Vol. 63, s. 245.

⁴⁷ The Missionary Herald, “The Empire of the Sultan”, January 1881, Vol. 77, s. 38.

⁴⁸ The Missionary Herald, “An Out-Station in Turkey, Rodosto [Tekirdağ]”, February 1887, Vol. 83, s. 53.

Ordu’nun Çambaşı köyündeki Protestan aileler kızlarını ve oğlanlarını Merzifon’daki Amerikan okullarına göndermek için, o sırada orada bulunan Msy. Parmelee’ye başvurdular. Ayrıca bu ailelerin, bir Rum kasabası olan Bulancak’taki Protestanlaştırma planları pek memnun ediciydi. Đçlerinden biri, bu faaliyet çerçevesinde Trabzon’a kadar kıyı boyunca yer alan kasabaları takip etmeye niyetlendiklerini söyledi. Planları, oralara sık sık ziyaretler gerçekleştirmekti. Bir ya da daha fazla kişi ayda bir veya iki defa oraları ziyarete gidecek, tebliğde bulunacaktı.⁴⁹

 

Kilis yakınlarındaki Farkin adlı bir Kürt köyünde pastörlük yapan Tomas Mugurdiçyan’ın annesi, ölüm döşeğindeyken oğluna bir mektup bırakmıştı. Mektubunda bir Protestan annenin, eğitim gören ve bu uğurda çile çeken oğluna nasihatleri yer alıyordu:

“Sevgili Tomas, unutmamalısın ki sen, eğitim için Harput’a gidip 12 yıl kalan küçük Tomas’sın. Çektiğin çileleri de unutmamalısın. Fakir bir aileden geldiğini ve Tanrı’nın inayetiyle din adamlığı görevi aldığını zihninin bir köşesinde tutmalısın. Bunu sadece kendi liyakatınla elde etmedin. Bu Tanrı’nın bir inayetidir. Bunu aklından çıkarmazsan, görevinle gururlanmazsın.”⁵⁰

 

Eğitim öğretimin desteklenmesi noktasında bir başka çaba ise, Protestanların bireysel olarak topladıkları paralarla okulları finanse etmeleriydi. 1882’de Erzincan Protestanlarının, 800 öğrencisi bulunan 5 okula maddi yardımda bulunmaları, ayda 4.000 dolar tutan masrafı karşılamaları⁵¹ buna güzel bir örnektir. Ayrıca cemiyetler kurarak eğitim faaliyetlerini destekliyorlardı. Đstanbul Ermeni Cemiyeti, ülkenin değişik yörelerine okullar açmak ve Ermenilere eğitim konusunda destek vermek amacıyla kurulmuştu. Açtığı okullarda ücret talep edilmediği gibi öğrencilere bedava kitap da sağlanıyordu. Đstanbul’da eğitim görmüş öğretmenler istihdam ediliyordu. Örneğin bu cemiyet 1880 yılında Gehi’de kız ve erkek çocuklara okul açmaları için altı öğretmen gönderdi. Okullar için iki bina inşa ettirdi. Başka bir okul da komşu köyde faaliyetini sürdürüyordu.⁵²

 

Bahçecik Anneler Cemiyeti (Bardezag Maternal Society)’ne mensup her anne, yıl boyunca en az bir çift çorap örüyor, ayrıca cemiyete az bir miktar para da ödüyordu. Yıllık

⁴⁹ The Missionary Herald, “Among the Mountains Near Ordoo”, December 1890, Vol. 86, s. 518. Protestan ailelerin, yaşadıkları yerlerden uzakta bulunan okullara kız ve erkek evlatlarını göndermelerine örnek olarak, bu çalışmanın 3. Bölümünde yer alan okul tanıtımlarının “Öğrencileri ve Mezunları” alt başlıklarına bakılabilir.

⁵⁰ Mrs. Wheeler, “Farkin”, The Missionary Herald, October 1894, Vol. 90, s. 429.

⁵¹ R. M. Cole, “Erzingan-Violent Persecution”, The Missionary Herald, January 1883, Vol. 79, s. 27.

⁵² H. N. Barnum, “The Geghi District”, The Missionary Herald, April 1881, Vol. 77, s. 147.

hasılat 380 kuruştu. 1888 yılı itibarıyla 4.320 kuruşluk bir sermayeye sahiplerdi. Bu parayı, 50 dolara ulaşıncaya kadar faizde tutmayı amaçlıyorlardı. Sonra çarşıda bir dükkan alacak, gelirini de Bahçecik Kız Yüksek Okulu’na vakfedeceklerdi. Yine Bahçecik’te kurulan Genç Kızlar Cemiyeti de 62 kuruş toplamış, bunu okullardaki fakir kızlara vermişlerdi. Aynı yöredeki Küçük Kızlar Cemiyeti ise komşu bir köydeki bir okul binasına yardım için 40 kuruş vermişlerdi. Ayrıca kürsünün önündeki masa için zarif bir örtü yapmışlardı. Hıristiyan Genç Erkekler Birliği (YMCA) Bahçecik Şubesi, topladığı 936 kuruşla bir okuma odası açmayı planlıyordu. Faaliyetleri arasında dua toplantıları, karşılıklı gelişim gibi konularda düzenli toplantıları vardı.⁵³

 

Basın yayın işleriyle ilgilenmek üzere 1841’de kurulan Ermeni Edebiyatı Cemiyeti’nin çalışmaları ilginçtir. Bebek Đlahiyat öğrencilerinden birinin Ermeniceye tercüme ettiği Ahlak Biliminin Unsurları ve Doğa Felsefesi adlı kitapların basım masraflarını üstlendi. Cemiyet üyelerinden bir kısmı, Wayland’ın kitabının ilk bölümünün Ermeniceye tercüme edildiğini işittikten sonra, “bu kitabın yayınlanması bizim işimizdir” dediler.⁵⁴ Bütün bu bilgiler gösteriyor ki, Protestanlar eğitimin önemini derinlemesine kavramışlardı.

 

Antep cemaati içindeki 15 yaş altı çocuklardan oluşan Antep Gençlik Cemiyeti (Aintab Youthful Society) 1850 yılında kuruldu. Yaklaşık 100 çocuk ismini kaydettirdi. Plana göre, her çocuk her ay vereceği düzenli bağış miktarını kendi çabasıyla kazanacaktı. Đlk toplanan bağış ufak bir miktardı ama büyük bir neşeyle verilmişti. Hıristiyanların dışında, kafirlerin yaşadığı coğrafya hakkında bilgilenmek üzere ayda bir defa toplanıyorlardı. Bu toplantılardan birine Musul’da görevli Msy. Marsh katıldı. Msy. Schneider hem onun tercümanlığını yaptı; hem de sonrasında bu gençlere Hindu putperestliği hakkında bilgi verdi. 100’den fazla çocuk, birkaç yetişkin kadın ve erkek onu büyük bir ilgiyle dinlediler. Ona göre bu cemiyet, buradaki halka Tanrı’nın bir lütfuydu.⁵⁵ Öyle anlaşılıyor ki bu cemiyet, yeni yetmelik çağındaki gençleri bilgilenmeye ve Protestanlaştırma faaliyetlerine katkıda bulunmaya alıştırmayı, misyonerlerin vazifelerini devralmaya hazırlamayı hedefliyordu.

⁵³ The Missionary Herald, “Prosperous Churches”, April 1888, Vol. 84, s. 164. Bundan on yıl sonra da (1898) faaliyetlerini sürdüren Anneler Cemiyeti, Adapazarı’nın yedi değişik mahallesinde düzenli toplantılar yapıyordu. Her mahalledeki aileleri ziyaret için iki Protestan kadın tayin etmişti. O yıl ayrıca 800 dolara çarşıda bir dükkan satın aldılar. Genç Kızlar Cemiyeti’nin 30 üyesi, Küçük Kızlar Cemiyeti’nin 50 üyesi düzenli aylık toplantılar gerçekleştiriyordu. Bkz. Joseph K. Greene, “A Model Church in Turkey”, The Missionary Herald, April 1898, Vol. 94, s. 141.

⁵⁴ The Missionary Herald, “Letter from Mr. Hamlin (28 August 1841)”, January 1842, Vol. 38, s. 15.

⁵⁵ The Missionary Herald, “Journal of Mr. Schneider”, August 1850, Vol. 96, s. 268.

2. 3. Protestanların Diğerlerini de Aydınlatma Gayretleri

Đznikli bir esnaf, dükkanını okul haline getirmiş, orada 6-12 yaşları arası yirmi kıza ders veriyordu. Bir köşede aletleri, öbür köşede ise kalay malzemeleri bulunuyordu. Böylece hem günlük ekmeğini çıkartıyor, hem de Đsa’nın davasına hizmet ediyordu. Onu ziyaret eden Msy. Smith çok etkilenmişti:

“Tezgahının önünde kızları dizmişti. Bir kısmı klasik, bir kısmı modern Ermenice olan derslerini okuyorlardı. Herhangi bir iş için çağrıldığında bir kız onun yerini alıyordu. Böylece dışarıdan herhangi bir maaş almadan okulu bugüne getirmişti. Bu okulda öğretmenlik yapan kızlardan biri enikonu Evanjelik biriydi. Bu kız sonradan erkek kardeşlerinin yardımıyla hususi bir evde kız ve erkekler için özel bir okul açtı. Bir başka yerde de kızların eğitimi için üçüncü bir gayret sergileniyordu. Bu okullara Gregoryen Ermeniler karşı çıkmıyorlar, bilakis kızların eğitimine gittikçe artan bir ilgi söz konusu. Bu ise tamamen bizim arkadaşlarımızın mahsulleridir.”⁵⁶

 

Erzurumlu bir genç, Protestan olduktan sonra babasının yanlışlarını ve bozuk ahlakını da düzeltmişti. Küfürlü konuşan, sövüp sayan, sinirli, sahtekar bir kişi olan baba, oğlu sayesinde sakin, tatlı dilli ve dürüst bir hale gelmişti.⁵⁷ Antep’teki misyon okulunda okuyan 14 yaşlarındaki Andone adlı bir genç de, Bebek Đlahiyat Okulu’na girme konusunda hayli istekliydi. Vaiz olmaya ve Zeytun’daki Ermenilere vaaza gitmeye can atıyordu. Zira orası Ermenilerin bir tür bağımsız yaşadıkları, hurafeye, cehalete gömüldükleri ve vahşi tavırlar sergiledikleri bir yerdi. Arkadaşı Sarkis de misyonerlik bölgesi olarak kendisine, 500 Ermeni hanesinin yaşadığı ve Antep’e 12 saatlik mesafedeki Gavur Dağı’nı seçmişti.⁵⁸

 

Erzurum misyoneri Dr. Smith, Harput’u ziyareti sırasında, Diyarbakır’ın yarı yolundaki Argona’dan gelen bir adamla tanıştı. Adamın niyeti kitap satın almaktı. Söylediğine göre iki yıldır kendi hayat tarzını sorguluyordu. Onun bu dikkati, kendisine kitap veren bir pastör sayesinde ilk olarak Erzurum’da uyanmıştı. O da şimdi hemşehrilerini aydınlatma gayretiyle çalışıyordu.⁵⁹ Bursalı B.C. adlı kişi de bir akrabasının yanına giderek Protestanlığı telkin etmek istedi. Ancak ne söylediyse çabaları boşa gitti. Akrabası evine girmeyi dahi yasakladı. Bir kez daha gelirse öldüreceği tehdidinde bulundu. O ise bütün bunları yumuşak

⁵⁶ The Missionary Herald, “Doct. Smith’s Visit to Nicomedia (September 1845)”, March 1846, Vol. 42, s. 81.

⁵⁷ The Missionary Herald, “Letters from Mr. Peabody (9 March 1846)”, August 1846, Vol. 42, s. 263.

⁵⁸ The Missionary Herald, “Journal of Mr. Johnston”, April 1848, Vol. 44, s. 132.

⁵⁹ The Missionary Herald, “Letter from Doct. Smith (9 November 1847)”, May 1848, Vol. 44, s. 167.

başlılıkla karşıladı. Onu dinleyen misyonerlere “önemli değil, bu yaşadığım Đsa adına acı çekmenin ayrıcalığı” diye karşılık verdi.⁶⁰

 

Ayrı bir millet olarak kabul edildikten (1850) ve eski kiliselerinden gelen eziyetlerden kısmen halas olduktan sonra yeni Hıristiyan tipinin, bir yerde sabit kalarak bulunduğu yerde görevini ve hayatını idame etmek yerine, Đsa’nın havarileri gibi dört bir yana dağılarak “karanlıklar içinde yaşadıklarını varsaydıkları” dindaşlarına ulaşmaya çalıştıkları görülür. Hatta bu uğurda aileleriyle birlikte nurdan mahrum kalmış beldelere göç etmeye başlarlar:

“Yerli kardeşlerimiz misyonerlik çalışmaları için geçenlerde değişik yerlere gittiler. Biri, Bedros Vartabet’in ölümüyle boşalan görevi birkaç ay yerine getirmek üzere Halep’e gitti. Diğeri Urfa’ya, oradaki tek Protestanla bağlantı kurmaya. Biri, kısa süreliğine babasının papaz olduğu köye gitti. Bir başkası aylardır Kilis’te. Oraya ailesini de götürdü, daimi olarak kalacağı görülüyor. Böylece dört farklı yerde beş adamımız, Đsa’nın Krallığı’nı inşa etmek için çalışıyor. Bir başka üyemiz babasının köyünü ziyaret etti. Bu kişi bize defalarca gelerek, gitmek istediğini söylemişti. Çünkü vicdanı, o köye giderek, oradaki cahil insanlara hakikati anlatıncaya kadar rahat etmeyecekmiş. Güçlü beynini, salim karar yeteneğini, mükemmel Đsa ruhuyla birleştiren, Đncil’in sıkı bir öğrencisi, en nüfuzlu ve en kabiliyetli üyelerimizden biri de Urfa’ya gitti.”⁶¹

 

Aynı dönemlerde Antepli beş zanaatkar kişinin bu tarzdaki çalışmaları, ileride Antep Protestan Kilisesi’nin kurulmasına zemin hazırladı. Bu kişiler değişik kasabalara gittiler. “Bir ellerinde aletleri, diğer ellerinde Đncil vardı. Gittikleri yer neresi olursa olsun aletleriyle çalıştılar, ama aynı zamanda insanlara Đsa’yı vaaz ettiler. Bu tecrübe fevkalade başarılı oldu. Artık başıboş kimselermiş gibi muamele görmüyorlardı. Dinî sorgulama ruhu dört bir yana yayılıyordu. Antep cemaati o kadar genişledi ki, aynı anda ibadet için iki ev birden açıldı ve Kilis’ten, Maraş’tan, Urfa’dan, Diyarbakır’dan, Malatya’dan, Harput’tan, Arapkir’den ve yakın uzak her yerden ısrarlı davetler geldi.”⁶²

 

Arapkirli Margos eskiden büyük bir Ermeni okulunda öğretmendi. Protestan olduktan sonra şehirde yerli vaizlerin başı oldu. Evden eve dolaşıyor; nerede bir kadın yahut erkek görse gür sesini yükselterek Đncil’i tebliğ ediyordu. Şapelde olduğu gibi sokakta da vaazlar

 

 

 

⁶⁰ Eliza A. Schneider, s. 133.

⁶¹ The Missionary Herald, “Journal of Mr. Schneider”, January 1850, Vol. 46, s. 31.

⁶² Rufus Anderson, c.2, s. 10.

veriyordu. Dükkanda, handa, çarşıda, imtiyazlarını iyi kullanıyordu. Kısacası işitmek için kulağı olanlar onu dinlemek zorundaydılar.⁶³

 

Eğinli, 30 yaşlarındaki Baron Nicholas eskiden bankerdi. Amasya’ya gittiği sırada hastalandı. Hastalığı sırasında bir dostu eline Đncil verdi. O gün bugündür Protestandı. Bu genç, Đncil doktrinlerinin eğitimini almak için Msy. Schneider ailesiyle üç dört ay kaldı. Sonra Harput’a gitmek üzere ayrıldı. Keban Maden’de misyonerlik faaliyetine başladı. Mükemmel bir zihni ve sevgi dolu bir ruhu vardı. Tek gayesi Đsa için ve ruhların kurtuluşu için yaşamaktı.⁶⁴

 

Ankara’nın Istanos [Korkuteli] yöresindeki Protestanların çoğunun mesleği dokumacılıktı. Ankara yününden çok değerli giysiler yapıyorlardı. Nefislerinden feragat ederek, Msy. Farnsworth’un nezaretinde birkaç parça giysiyi satış için Amerika’ya gönderdiler. Niyetleri, elde edecekleri 200 dolarlık geliri bir ibadet evi inşaatına harcamaktı.⁶⁵

 

Maraş Protestan Kilisesi 1864 gibi erken tarihlerde bölgedeki din ve eğitim konularındaki ihtiyaçları karşılıyordu.⁶⁶ Diyarbakır Protestan Kilisesi üyeleri de American Board’tan maddi anlamda ayrılmayı talep etmiş, bu talep kabul edilince ilgili makama bir teşekkür mektubu yazmışlardı.⁶⁷ American Board misyonlarıyla bağlantılı yerli pastörlerin sayısı 1860’lı yıllarda 18’den 84’e yükselmişti. Bunların yarısı tamamıyla cemaatleri tarafından destekleniyordu. Misyonerler nezdinde bu bağımsız kiliseler, “bağımsız nur merkezleri”⁶⁸ olarak tasvir ediliyordu.

 

Maraşlı bir Ermeni tüccar, komşusunun elinde bir Kitab-ı Mukaddes görmüş ve okumaya başlamıştı. Kısa zamanda Đsa vasıtasıyla kurtuluş yolunu öğrendi ve Protestan oldu. Pazar sabahları bütün Protestanlar bir Đncil dersinde bir araya geliyorlar, hep beraber dua ediyorlardı. Başka köyden Protestan bir aile de dahil 20 kişilerdi. Bir okul binası inşa

⁶³ James F. Clarke, “Sketches of Native Assistants”, The Missionary Herald, December 1854, Vol. 50, s. 378.

⁶⁴ James F. Clarke, “Sketches of Native Assistants”, The Missionary Herald, December 1854, Vol. 50, s. 379.

⁶⁵ The Missionary Herald, “Letter from Mr. Greene (31 December 1866) [Ankara ziyareti]”, April 1867, Vol. 63, s. 104.

⁶⁶ The Missionary Herald, “Station Reports”, September 1864, Vol. LX, s. 271.

⁶⁷ The Missionary Herald, “Missions of the Board”, November 1864, Vol. 60, s. 363. Bahsedilen mektubun metni için bkz. Aynı yer, s. 359-360.

⁶⁸ The Missionary Herald, “Progress of the Last Ten Years”, February 1868, Vol. 64, s. 47.

etmişlerdi. Bu tüccar orada bir düzine çocuğa okuma öğretiyordu.⁶⁹ Farkin Protestan Kilisesi’nin pastörü Tomas Mugurdiçyan’ın yüreği, sorumlu olduğu insanların gelişmesi için çarpıyordu. Đmkanlarını genişletmek amacıyla Harput’taki misyonerlerin yanına gelerek onlardan şöyle yardım istedi:

“Bize sadece kırıntıları verin yeter. Kilise binamız yok, okul odalarımız hükümet tarafından güvensizlikle suçlanıyor. Ne yapalım? Hükümet yetkililerinden biri teftiş için okulumuza gelmişti. ‘Okullarınızdan çok memnunum, lakin bina yüz karası’ dedi. Biri oğlanlara, diğeri kızlara olmak üzere iki okul binası için 250 dolar buluncaya kadar oraya dönemeyeceğimi hissediyorum. Farkin’de okul binası olmadan yapamam. Halk o kadar fakir ki, çocuklar okula yalın ayak başı kabak geliyor. En soğuk havalarda bile pamuktan bir gömlekleri var. Lakin o kadar zeki, o kadar hevesliler ki, Ermenice kitaplarımızda muazzam bir gelişme gösterdiler.”⁷⁰

 

Bu derece hummalı çalışanlardan biri de Talas’lı bir Rum Protestan vaizdi. Zulmetten Nura adını verdiği bir cemiyet kuran bu vaizin amacı, Protestan olmayanlara Đncil göndermekti; ne bir misyoner, ne de bir vaiz gönderecekti, sadece Đncil. Plan nihayet başarılı oldu. Kayıtlı üyeler haftada sadece bir sent ödüyordu. Ortodoks Kilisesi’ne bağlı bir kadın da bir Lira (4.40 dolar) ile katkıda bulundu.⁷¹

 

2. 4. Kiliseleri ve Okulları Maddi Açıdan Destekleyen Kişiler ve Cemaatler

Maraşlı yerli Protestanlardan Gostan’ın nezaretindeki Yerebakanlı Protestan cemaati, kısa zamanda yeni bir şapel inşa etmeyi hedefliyordu (1884). Çünkü eski mekan cemaate dar geliyordu. Aralarında 132 dolar topladılar. Bu para, A. Board’ın verdiğine denkti. Gurumga Köyü’nde de yeni katılan 30 aileyle birlikte cemaat o kadar artmıştı ki bütün cemaati alabilecek bir mekan yoktu.⁷²

 

Yine Maraşlı Protestan bir kadın da iki parça altın ziynet eşyasını ve bileziğini yeni inşa edilen kilise binası için bağışladı. Bunların üzerlerinde “Meryem ve çocuğu” sureti yer alıyordu. Bundan çok duygulanan Msy. Perkins Amerikalı Protestanlara şöyle seslenmekten kendini alamadı: “Eğer Amerikalı Hıristiyanlar bu örneği taklit ederlerse ve kullanmadıkları ziynetleri bağışlarlarsa, ihtiyacımız olan kilise nasıl da hızla inşa edilir! Şu anki ibadet

 

⁶⁹ H. Marden “Preaching among the Villages”, The Missionary Herald, August 1887, Vol. 83, s. 317.

⁷⁰ Mrs. Wheeler, “Farkin”, The Missionary Herald, October 1894, Vol. 90, s. 428.

⁷¹ Dr. Dodd, “Missionary Sociery at Cesarea”, The Missionary Herald, April 1899, Vol. 95, s. 158.

⁷² G. F. Montgomery, “The Revival at Adana”, The Missionary Herald, August 1884, Vol. 80, s. 317.

yerimizi genişletme düzenlemelerini Board’ın verdiğinden hariç paralarla yaptık.”⁷³ Uzunobalı kadınlar, Harput misyoneri Allen’a altınlarını, gümüşlerini, yüzüklerini ve bileziklerini gönderdiler. Amaçları oradaki kiliseye bir komünyon teknesi satın almaktı. Allen bu durumdan çok duygulandı ve kendi kendine, “düşündüm de, ülkede şu anki kadar hiç fakirlik olmamıştı. Ancak Protestanlar, hiç bu kadar kendinden feragat ederek öğretmenlerini ve vaizlerini desteklememişti”⁷⁴ dedi. Đstanbul’un çok zengin ve nüfuzlu bankerlerinden birinin karısı, Flavel’in Keeping the Heart adlı eserinin tercüme edilmesi için misyonerlere 25 dolar verdi.⁷⁵

 

Tekirdağ Protestan Kilisesi cemaati de imkansızlıklar içerisindeydi, fakat kiliselerini ve pastörlerini maddi açıdan desteklemeyi sürdürüyorlardı. Cemaat kiliseye, okula ve diğer hayır işlerine yılda 40 Türk poundu (176 dolar) topluyordu. Halbuki esnaftan birkaç Protestanın vasat bir geliri vardı. Diğerlerinin çoğu fakirdi ve iş için gurbete çıkıyorlardı.⁷⁶ Erzurum cemaatinin sayısı 1883’te ciddi şekilde artmıştı. Buna bağlı olarak aidat listesi 66 doların üzerine çıkmıştı. Ayrıca pastörlerinin maaşlarını da ödüyorlardı. Önceleri Đngiltere’deki dostlarından yardım beklediler, lakin çok az gelince bu borcu kendileri ödemeye karar verdiler.⁷⁷ Erzurumlu üç aile, yaşadıkları bütün zorluklara rağmen Protestanlık davasını desteklemeyi sürdürüyordu:

“Birinci Aile: Hakikati takip eden, geniş bir aileden sadece tek bir kişi. Özellikle yaşlı babasından, bu yoldan dönmesi için çok zulüm görmüştü. 7 dolar değerinde buğday bağışladı. Geçen sene oğlunun evliliği ve giyim kuşam için 100 dolar borçlanmıştı. Bu borç yüzünden misyonerlik tarlasına 10-12 dolar katkıda bulunabildi.

Đkinci Aile: Bu da 7 dolar değerinde tahıl bağışladı. Aile çok kalabalık ve ağır borç altında. Dört oğlu gayretli ve fedakardır. Đstihdam ettiğimiz ikisi sadece kuru ekmek ve suyla yaşıyor, nadiren et yiyorlar. Her biri ayda 6.60 dolar maaş alıyor. Evli olmalarına rağmen her ay bu paranın 4.75’er dolarını babalarının borçlarına veriyorlar. Gönüllü olarak 7 dolar değerindeki unu vaize veriyorlar.

Üçüncü Aile: Aile reisi geniş bir ailenin bel kemiği. Onu, bu kış için kitap çerçisi olarak istihdam ettik. Biri hariç, istihdam ettiğimiz en enerjik ve en başarılı kitap satıcısıydı. Ayrıca

 

 

 

⁷³ The Missionary Herald, “Letter from Mr. Perkins (11 July 1856)”, October 1856, Vol. 52, s. 290.

⁷⁴ Mrs. C. R. Allen, “Gleanings From Letters”, The Missionary Herald, August 1881, Vol. 77, s. 320.

⁷⁵ The Missionary Herald, “Letter from Mr. Wood (11 May 1850)”, August 1850, Vol. 46, s. 255.

⁷⁶ The Missionary Herald, “An Out-Station in Turkey, Rodosto [Tekirdağ]”, February 1887, Vol. 83, s. 53.

⁷⁷ Robert Chambers, “Erzroom-Self-Help”, The Missionary Herald, July 1883, Vol. 79, s. 263.

7 dolar değerinde un bağışladı. Cemaatimizden sadece bir kişi, bu üçünden daha zengin. Fakat ondan 7 dolar değerinde un elde etmek için büyük zorluk yaşıyoruz.”⁷⁸

 

Malatya cemaati hem çok geniş değildi hem de bünyesinde hiç zengin adam yoktu. Ancak ciddi ve coşkuluydular. 9 yıl önce eli yüzü düzgün bir kilise inşa etmişlerdi. O zamandan beri bir erkek ve bir kız okulu yapmışlardı. 1881’de bir yüksek okul inşa ettiler. Bu okulda ana okulu için güzel bir oda bile vardı. Okullarda toplam 150 civarında öğrenci okuyordu.⁷⁹ Orta Anadolu cemaatleri de kendi kilise ve okullarını desteklemeyi sürdürüyordu:

“Ankara: 52.870 dolardan 1882’de 96.80’e yükseldi. Şehir, Đngilizlerden hiç yardım almadı. 54 kişilik cemaat, vaizlerinin 6.60 dolarlık maaşlarını üstlendi. Đlave masrafları da ağır.

Denek Maden: 9 aylık çalışmadan sonra düzenli cemaat 20’ye yükseldi. Şapel masrafı için yapılan bağışlar 176 dolara yükseldi.

Bore: (21 erkek) geçen yıl 22 dolara yükselttiler. Bu yıl da 33 dolar olması bekleniyor. 50 öğrencili okulları mükemmel durumda.

Niğde: Ciddiyetin arttığı haber veriliyor. Fakat bazı üyelerin yokluğu, onların üye aidatlarını tam toparlamayı engelliyor. Açılan akşam okulu iyi iş yapıyor.

Everek: Tıpkı Bore’daki gibi 22 dolardan 33 dolara çıktı. Gemerek ve Boorkhan’dan da iyi haberler geliyor.”⁸⁰

 

Adana Protestan Kilisesi’nde 1883 yılı itibariyle binalar, vaizler, okullar, fakirler ve dışarıdaki misyonerlik çalışmaları için 35.000 kuruş (1540 dolar) toplandı. 1882’deki muhteşem rekordan 10.000 kuruş daha fazlaydı bu para.⁸¹ 1884’teki büyük Haçin yangınında yanan kilisenin inşası için American Board yardımda bulundu. Okul da kısmen tamamlandı. Yangın mahallindeki birkaç ev yeniden inşa edildi. Mağdurların çoğu diğer kasabalara dağıldılar. Yine de bu insanlar pastörlerinin maaşlarını ödemeyi sürdürüyordu. Üstelik yüksek okulun tüm masraflarını istasyon karşılıyordu. Tarsuslu Protestanlar da fakirdi. Lakin 1884’te pastörlerinin bütün aylıklarını, yüksek okul öğretmeninin yarı maaşını ve kız okulundaki öğretmenlerin üçte bir maaşlarını ödemeye gayret ettiler.⁸² Adana civarındaki Çokmerzimen Kilisesi’nde herkes gelirinin onda birini Đsa’nın yoluna vermeyi kabullenmişti.⁸³ Đznik

⁷⁸ Robert Chambers, “Gifts Out of Poverty”, The Missionary Herald, January 1883, Vol. 79, s. 27.

⁷⁹ Herman N. Barnum, “Malatia-A Good Record [Miss Bush’la birlikte Malatya ziyareti]”, The Missionary Herald, April 1883, Vol. 79, s. 142.

⁸⁰ James L. Fowle, “Self-Help in Out-Stations of Cesarea”, The Missionary Herald, June 1883, Vol. 79, s. 220-221.

⁸¹ T. D. Christie, “Gleanings from the Letters”, The Missionary Herald, April 1884, Vol. 80, s. 151.

⁸² G. F. Montgomery, “The Revival at Adana”, The Missionary Herald, August 1884, Vol. 80, s. 317.

⁸³ Mr. Mead, “Adana and Out-Stations”, The Missionary Herald, August 1890, Vol. 86, s. 324.

Protestan Kilisesi’nin Sebt cemaatinden ortalama 100 kişi, büyük ölçüde ilk Protestanların oğulları ve kızlarından müteşekkildi. Đşte bu kilise 1887’de dinî konularda ve hayır amaçları için 200 doların üzerinde para toplamıştı.⁸⁴ Herkes elde ettikleri gelirin onda biri Đsa’nın hizmetine bağışlanıyordu. Bu alışkanlık, özellikle iç bölgelerdeki cemaatlerin çoğunda benimsenmişti.⁸⁵

 

1886 yılı verilerine göre Protestan Ermenilerin, Protestan Rumların ve Protestan Bulgarlar’ın halihazırda 105 kiliseleri bulunuyordu. Toplam 8.259 üyesi bulunan bu kiliselerin dörtte biri kendi kendini destekliyordu. Geri kalanlar American Board’dan yardım alıyordu. Okul ve kiliseler için Osmanlı’daki Protestan kiliselerin yıllık katkısı, kişi başına yaklaşık dört dolardı.⁸⁶

 

Bir zamanlar Adapazarı’ndaki Hıristiyan nüfus, Đncil hakikatinin gücünden çok az şey, hatta hiç bir şey bilmiyordu. Ancak 60 yıl geçtikten sonra Adapazarı Kilisesi’nin üye sayısı 120’ye, toplam cemaat 400’e çıktı. Bunlar kendi kendine öğretim (self-taught), kendi kendini idare (self-governed), kendi tebliğini kendi yapma (self-propagating) ve kendi kendini destekleme (self-supporting) ideallerini gerçekleştirmeyi başarmıştı. Bu bağlamda Adapazarı Protestanları kilise ve okul binalarını kendileri yapmıştı.⁸⁷

 

1897 itibariyle 600 Ermeninin yaşadığı Urfa, Birecik’te bir grup Protestan, sekiz ayda

7.000 kuruş (yaklaşık 246.50 dolar) bağışta bulundu. Lakin bu paranın Amerika’daki satın alma gücü 1.000 dolardı. Paranın büyük kısmı çok fakir olan kimselere harcandı.⁸⁸ Samsun, Alaçam’da yaşayan ve Protestanlığı kabul eden Rum Nicolaki, tam yirmi yıl boyunca bu ilçede Đsa’ya hizmet için çalıştı. Neticede orada “güzel bir Evanjelik cemaat husule getirdi. Alaçam’da 60 kişilik bir cemaat vardı. Board’ın veya herhangi bir birliğin hiçbir pastörü bulunmuyordu. Harcanan tek kuruş da yoktu. Bunca senede burayı yalnızca bir misyoner ziyaret etmişti. Üstüne üstlük Nicolaki, ABCFM’nin hazinesine yılda doğrudan 1.500-2.000 kuruş katkıda bulunuyor, ilaveten her yıl bir vaizin tüm masrafını karşılıyordu.”⁸⁹

 

⁸⁴ Joseph K. Greene, “Nicomedia Station”, The Missionary Herald, February 1889, Vol. 85, s. 67.

85 Edwin E. Bliss, “The Missions of The American Board in Asiatic Turkey (1831-1887), July 1888, Vol. 84, s. 296.

⁸⁶ The Missionary Herald, “The Gospel for The Turks”, August 1886, Vol. 82, s. 294.

⁸⁷ Joseph K. Greene, “Do Mission Pay?”, The Missionary Herald, December 1891, Vol. 87, s. 517.

⁸⁸ Charles S. Sanders, “Severek and Adiaman”, The Missionary Herald, June 1897, Vol. 93, s. 237.

⁸⁹ Charles C. Tracy, “A Model Outstation”, The Missionary Herald, February, 1902, Vol. 88, s. 69.

2. 5. Protestanların ABCFM’den Bağımsız Olarak Kendi Problemlerini Çözmek

Đstemeleri ve Bu Amaçla Kurdukları Cemiyetler

 

Protestanlar, maddi açıdan sürekli olarak Amerika’ya ve Đngiltere’ye bağımlı olmaları hoşlarına gitmiyordu. Bu toprakların “aydınlatılması, Evangelizasyonu, Đsa’nın Krallığı’nın bu topraklarda kurulması gerektiği” fikri çoğu kişinin zihninde yer etmişti. Bahsedilen idealin gerçekleştirilmesi yolunda kendilerinin bizzat sorumluluk alması gerektiğini düşünüyorlardı.⁹⁰

 

“Protestanların tam bağımsızlık hareketi” diye adlandırabileceğimiz bu oluşumun ilk sesleri Đstanbul’dan duyulmaya başlanmıştı. Pera Protestan Kilisesi’nden Msy. Bliss’e yazılan 31 Aralık 1859 tarihli ve E. Vertannes, Hovsep Harutyunyan, Hagop Mateosyan imzalı bir mektupta, artık kendi ayakları üzerinde durabildiklerinden dolayı, pastör maaşının bir kısmını değil tamamını ödemeyi, American Board’ın gelirlerine ve diğer yardımlarına bel bağlamamayı istedikleri belirtiliyordu. “Pastör bize ait, biz de pastöre aidiz. O bizim için emek veriyor, biz de onun geçimini sağlayacağız. Ne mübarek bir ilişki!” cemaat ileri gelenleri, yıllık toplantıları kendilerinin yapacağını, bununla birlikte Amerikalı misyonerlerin tavsiye ve görüşlerine açık olduklarını da ekliyorlardı. Bu durum misyonerlerin ifadesiyle “kendi kendini idame (self-government)” olarak nitelendirilmiş, Msy. Bliss bundan duyduğu memnuniyeti dile getirmişti.⁹¹

 

Bazı istasyonlarda Đncil o kadar kök salmıştı ki, yerli toprakta şimdi kendi kendine büyüyordu. Örneğin Antep Protestan Kilisesi kendi pastörünü ve mahalle okullarını destekliyordu. Biri hariç dış istasyonların masraflarını da üstlenmişti. Bu yöredeki misyonerler, teoloji sınıfı, yatılı kız okulu ve bir dış istasyon hariç diğer çalışmalar için ABCFM’den ödenek istemiyorlardı.⁹² Bu tarihten beş yıl sonra Antepli Protestanlar ibadet yeri için gereken 2.000 kuruşun 1.000 kuruşunu vermeyi vadettiler. Ayrıca mahalle okulundaki öğretmen için her ay 60 kuruş taahhüt ettiler.⁹³ Tarsus cemaati de fakir olmasına rağmen pastörlerinin 1884 yılına ait bütün aylıklarını, yüksek okul öğretmeninin yarı maaşını ve kız okulundaki öğretmenlerin üçte bir maaşlarını ödemeye gayret ettiler.⁹⁴

 

 

⁹⁰ The Missionary Herald, “Letter from Mr. Dwight (27 Şubat 1857)”, Haziran 1857, Vol. 53, s. 190.

⁹¹ The Missionary Herald, “Letter from Mr. Bliss (26 January 1860)”, April 1860, Vol. 56, s. 100-101.

⁹² The Missionary Herald, “Letter from Mr. Goodell (30 May 1862)”, September 1862, Vol. 58, s. 280.

⁹³ The Missionary Herald, “Letter from Mr. Bryant (26 April 1867)”, August 1867, Vol. 63, s. 245.

⁹⁴ G. F. Montgomery, “The Revival at Adana”, The Missionary Herald, August 1884, Vol. 80, s. 317.

Diyarbakır Protestanları da kendi ayakları üzerinde durmayı hedefliyordu. Msy. Williams’ın deyimiyle, “bu bölgedeki kiliselere yardım için özel bir fon oluşturulursa, Diyarbakır bu fon için talepte bulunacak en son yöreydi.” Zira cemaat kendi masraflarını karşılıyordu. Amerikan kiliseleri zaten Diyarbakır’daki kiliselere diğer yörelerden daha fazla yardım yapmıştı. Đbadet evine yapılan 100.000 kuruşluk masrafın 75.000 kuruşunu Amerika kiliseleri karşılamıştı. Đkinci evlerinin masrafı 17.000 tutmuş, bunun 4.000 kuruşunu Amerikalılar ödemişti.⁹⁵

 

Harput’taki “Pastör Thomas’ın, yeni ibadet evi binası için para toplamak amacıyla Amerika’yı ziyareti, cemaatinden bazılarını pek memnun ederken, diğer bazıları hâlâ yabancıların ihsanına bağımlı olduklarını düşünmüşlerdi.⁹⁶ Bu da Msy. Barnum’a göre onların, kendilerine güvenen (self reliance) hallerini sürdürmede hırslı olduklarını gösteriyordu. Kaldı ki misyonerler de yerlileşme politikası gereği yerli kurumların ve projelerin sorumluluğunu yerlilere devretmek için hazırdılar. Nitekim yerli Protestanlar, kurdukları ve aşağıda tanıtılan cemiyetler vasıtasıyla bundan böyle ABCFM’den bağımsız olarak hareket edebileceklerini gösterdiler:

 

(1)       Bithinya’daki Protestan Ermeni Kiliseleri Birliği: Đstanbul civarındaki sekiz kilisenin birleşmesiyle 1864’te kuruldu. Çalışmalarını misyonerlerden bağımsız olarak sürdürecekti.⁹⁷ Yapılan ilk toplantıya Đznik ve Bursa istasyonlarından yerli din adamları ve Bithinya bölgesindeki altı kilisenin dördünden temsilciler katıldı. “Bitinya’daki Evanjelik Ermeni Kiliseleri Birliği” adı altında kabul edilen bir tüzükte birliğin amaçları şöyle sıralanmıştı:

1.  Kiliselerin daha yakın işbirliği yapması ve birbiriyle daha yakın ilişki kurması;

2.  Aralarındaki iyi nizamın ve yönetimin korunması;

3.  Genel manevi durumların iyileştirilmesi;

4.  Hem kadın hem de erkeklerin eğitiminin desteklenmesi;

5.  Her türlü yanlışın ve ahlak ihlalin engellenmesi;

6.  Din adamlarının zihni ve manevi açıdan geliştirilmesi.

 

 

 

 

⁹⁵ The Missionary Herald, “Letter from Mr. Williams (21 December 1867)”, April 1868, Vol. 64, s. 121.

⁹⁶ The Missionary Herald, “Letter from Mr. H. N. Barnum (17 December 1867)”, April 1868, Vol. 64, s. 117.

⁹⁷ E. E. Bliss, “The Missions of The American Board in Asiatic Turkey (1831-1887), The Missionary Herald, July 1888, Vol. 84, s. 296.

Birliğin toplanma amaçları ise, yeni kiliseler kurmak, yerli misyoner adaylarını imtihan etmek ve onlara ruhsat vermek; pastörleri denetlemek, yerleştirmek ve görevden çıkarmak, onlar üzerine bir teftiş mekanizması kurmak; kiliselerin manevi yönetiminin düzeni ve selametini gözetmek; din adamlığı ve öğretmenlik için uygun gençleri seçmek ve onları eğitmek; durumlarını yerinde incelemek maksadıyla özel kilise ziyaretleri yapmak; kilise görevlilerinin ve yerli misyonerlerin manevi ve zihni gelişmelerini sağlamak⁹⁸ şeklinde belirlenmişti. Bu sekiz kilisenin yetkilileri, Demirtaş’taki ilk Rum Protestan kilisesinin kuruluşu için 9 Kasım 1867’de bir araya geldi. Bu etkinliklerde 10 yerli pastör ve temsilci, 7 vekil üye ve 3 misyoner hazır bulundu. Ertesi gün birliğin iç meselelerini görüşmek amacıyla Bursa’da bir toplantı yapıldı.⁹⁹ Atina’dan gelen Rev. Mr. Kalopothakes de bu çalışmalarda yer aldı.¹⁰⁰

 

(2)       Harput Protestan Birliği (Harput Evangelical Union): Đlk Harput misyoneri Dunmore’un buraya varışından hemen sonra 1865’te organize edildi. Doğu Türkiye Misyonu’ndaki 11 kiliseyi, 6 pastörü bünyesine almıştı.¹⁰¹ Genel amacı yıllarca Kürtler arasında yaşamış olan Ermenileri Protestanlaştırmaktı.¹⁰² Birliğin hedeflerinden bazıları şunlardı:

1.  Bütün kiliselerin bilgisini, inançta sağlamlığını, huzurunu, faaliyetini ve sayılarının artışını desteklemek,

2.  Arzu edilen yerlere yeni kiliseler kurmak,

3.  Pastörlük yahut Đncil vaizliğine uygun adamları arayıp bulmak, eğitmek ve çalışmalarına göre ayırmak, Protestanlaşmamış yerlere öğretmenler göndermek,

4.  Bütün kiliseleri, Hıristiyanlık birliğinin güçlü bağlarıyla birleştirmek.¹⁰³

 

 

Bu maddelerin yanında üyeler büyük bir fedakarlık göstererek oğullarını ve kızlarını, nerede ihtiyaç varsa Đsa’nın davasına vereceklerdi. Bu amaç doğrultusunda eğitilen çocukların ihtiyaçlarına yardım edeceklerdi. Zayıf kiliselerin pastörlerini destekleyecek ve Evangelize olmamış yörelerdeki öğretmen ve pastörlerin geçimlerini sağlayacaklardı. Đhtiyaç olan yerlere

⁹⁸ The Missionary Herald, “Protestant Ecclestiastical Organization in Turkey”, December 1864, Vol. 60,

s. 368-369.

⁹⁹ The Missionary Herald, “Letter from Mr. Greene (6 December 1867)”, March 1868, Vol. 64, s. 85.

¹⁰⁰ Reports of The A.B.C.F.M. (1868), “The Bithinya Union”, Boston 1868, s. 24.

¹⁰¹ Herman N. Barnum, “Quarter Centennial of The Harpoot Evangelical Union”, The Missionary Herald,

January 1891, Vol. 87, s. 24.

¹⁰² Edwin E. Bliss, “The Missions of The American Board in Asiatic Turkey (1831-1887), The Missionary Herald, July 1888, Vol. 84, s. 296.

¹⁰³ Herman N. Barnum, “Forming an Evagelical Union”, The Missionary Herald, March 1866, Vol. 62, s. 74.

şapel ve okul odaları inşa edeceklerdi. Bölgedeki bütün köy ve şehirlerde okullar kurarak Đsa’nın Krallığı’nı genişletmeye çalışacaklardı. Ardından yeni kiliselerin kurulması, pastörlerin atanması, resmi görevlendirilmesi, görevden alınması, liyakatsizlere el çektirilmesi yetkisi ve vaizlere ruhsat verme görevi misyonerlerden alınıp Birlik üyelerine devredildi. Kiliseleri denetlemek üzere üç pastörden oluşan bir teftiş komitesi kuruldu.¹⁰⁴ Ayıca kendi üyelerini, yine kendi belirlediği ilave bir eğitimden geçirmesi için Harput Đlahiyat’ta bir bölüm tahsis edildi. Bu bölümün başına, okulun eski öğretmen muavinlerinden Baron Garabet seçildi (1868).¹⁰⁵

 

Kuruluşunun üzerinden bir buçuk yıl geçmesine rağmen beş genel toplantı yapıldı.¹⁰⁶ Kasım 1866’daki toplantıda birlik, Diyarbakır’ın doğu kısmındaki büyük bölgenin Protestanlaştırılmasını üstlenmeye karar verdi. Bu bölgedeki Ermeniler Kürtlerin arasında yaşıyordu. Başlangıç olarak beş kişiyi yetiştirdiler ve oraya gönderdiler¹⁰⁷ Kürtçe öğretmenleri Pastör Mardiros’tu. Bu beş öğrenciden biri Sert yakınlarındaki Deh adlı köye, ikisi Farkin’e, ikisi de Redvan’a gönderildi. Bu gençler esasında Hıristiyanlara (Ermeni ve Yakubiler) yönelik çalışıyorlardı. Fakat az ya da çok Müslüman Kürtlerle ve Yezidilerle de görüşüyorlardı. Ertesi yıl bu gençlere, Harput Teoloji’den mezun iki kişi daha katıldı. Toplam 7 kişinin üçü evliydi. Biri de kız kardeşini getirdi ve okula kaydetti. Bu dört hanım Harput Kız Đlahiyat’ta okudular.¹⁰⁸ Yetiştirilen Kürt gençleri sonradan okullar kurmak üzere memleketlerine döndüler. Bu sayede yirmi yıl içerisinde Kürtçe konuşan 12 köyde Protestan okulları faaliyete geçmiş oldu.¹⁰⁹

 

Nisan 1867’de büyük bir katılımla gerçekleşen toplantıya, birliğin sorumlu olduğu coğrafyadaki 11 pastörün yanı sıra Kayseri, Tokat, Adıyaman ve Cutterbul pastörleri de hazır bulundu. Harput, Diyarbakır ve Mardin tarlalarındaki yerli yardımcıların neredeyse tamamı,

¹⁰⁴ Herman N. Barnum, “Forming an Evagelical Union”, The Missionary Herald, March 1866, Vol. 62, s. 74; James L. Barton, “An ‘American Board’ in The Orient”, The Missionary Herald, May 1890, Vol. 86,

s. 185.

¹⁰⁵ Orson P. Allen, “Harpoot Theological School”, The Missionary Herald, May 1869, Vol. 65, s. 160.

¹⁰⁶ The Missionary Herald, “Letters from Mr. Barnum (19 April 1867)”, August 1867, Vol. 63, s. 249-

250.

¹⁰⁷ The Missionary Herald, “Letter from Mr. Barnum (9 November 1866)”, March 1867, Vol. 63, s. 81.

¹⁰⁸ The Missionary Herald, “Letter from Mr. Barnum (16 April 1868)”, August 1868, Vol. 64, s. 247-

248. Pastör Mardiros, Bebek Đlahiyat’tan mezun olduktan sonra Harput’ta görevlendirilmişti. Bkz. Reports of The A.B.C.F.M. (1858), “Nothern Armenians”, Boston 1858, s. 46. Bu durumda onun doğrudan Harput’ta görevlendirilmesinden ve yukarıda zikredilen faaliyetlerinden Kürt asıllı olduğu ortaya çıkmaktadır.

¹⁰⁹ Harry Wade Hicks, “To Recover Round in Kurdistan”, The Missionary Herald, March 1908, Vol. 104,

s. 112-113.

kiliselerden 20 delege, teoloji okulu öğrencileri ve Msy. Williams’ın Arap öğrencileri de katıldılar.¹¹⁰ Ekim 1867’de Diyarbakır’da yapılan toplantı ise dört gün sürdü. Toplantıda, bir öğretmen seçildi ve ileride birlik üyesi olması planlanan kişileri ilahiyatta yetiştirmesine karar verildi. Bu olumlu gelişme karşısında Msy. Barnum, “Đlahiyat Okulu’nun bütün idaresini bu birliğin üstlenmesini umut ediyoruz” diye yazmıştı.¹¹¹

 

Artık pastör tayinlerini bu birlik gerçekleştiriyordu. Kayseri’deki yerli Protestan görevliler Moonjasoon köyünde bir kilise kurmayı ve başına da Baron Krikore’u getirmeyi düşündüler. Teşkilatlanma ve pastör ataması Evanjelik Birlik’in Eylülde Kayseri’de yapacağı toplantıda gündeme geldi.¹¹² 1872 raporuna göre etkin üyelerden biri, Maraş Teoloji öğretmeni Baron Alexan’dı. Dönemin Maraş, Antep ve Adana pastörleri de buraya üyeydi. Đsmi açıklanmayan ancak, “Almanya’daki birkaç yıllık öğreniminden henüz dönmüş bulunan ve kısa bir süre sonra Urfa’ya pastör olarak atanacak olan” diye tanıtılan bir genç de üyeler arasındaydı.¹¹³ 20 Ekim 1879 yılı değerlendirme toplantısı Bitlis’te yapıldı.¹¹⁴ Istanos [Korkuteli] Kilisesi’ne pastör tayin edildiğinde, kilisenin bağlı bulunduğu Evanjelik Birlik’ten “uygundur” raporu almıştı.¹¹⁵

 

Birlik ayrıca bazı meselelerde hukuki ve siyasi mücadeleye de giriyordu. Örneğin, Maraşlı Mustafa diye bilinen bir Müslümanın Protestan olması üzerine ona yapılan baskılar karşısında Harput Evanjelik Birliği Đstanbul Şubesi olaya müdahale etti.¹¹⁶ Yine aynı şube Đstanbul’daki yabancı büyükelçiliklere ve yanı sıra Türk yetkililere takdim edilmek üzere bir muhtıra hazırladı (27 Kasım 1885). Muhtıranın konusu din değiştiren Nusayriler ve Müslümanlara yapılan baskıların kaldırılmasına yönelikti.¹¹⁷ 1891’deki başkanlığına, Fırat Koleji profesörlerinden Mr. Melcon getirildi.¹¹⁸

 

 

¹¹⁰ The Missionary Herald, “Letters from Mr. Barnum (19 April 1867)”, August 1867, Vol. 63, s. 249-

250.

¹¹¹ The Missionary Herald, “Letter from Mr. H. N. Barnum (17 December 1867)”, April 1868, Vol. 64, s. 118.

¹¹² Lyman Bartlett, “Self Support”, The Missionary Herald, November 1869, Vol. 65, s. 388.

¹¹³ The Missionary Herald, “Field Notes No. 3”, March 1872, Vol. 78.

¹¹⁴ George C. Raynolds, “An Evangelical Society”, The Missionary Herald, March 1879, Vol. 75, s. 104.

¹¹⁵ William A. Farnsworth, “Ordination of A Pastör”, The Missionary Herald, August 1879, Vol. 75, s. 304.

¹¹⁶ The Missionary Herald, “Persecution of a Moslem Convert”, August 1874, Vol. 70, s. 243.

¹¹⁷ The Missionary Herald, “Memorandum on Religious Liberty in Turkey”, February 1886, Vol. 82, s. 47.

¹¹⁸ James L. Barton, “Work in Koordistan”, The Missionary Herald, March 1891, Vol. 87, s. 111.

(3)      Merzifon Orta Türkiye Evanjelik Birliği (Central Evangelical Union): 7 Kasım 1868’de kuruldu. Merzifon’da gerçekleştirilen kuruluş toplantısına Sivas vaizi Baron Harutyun, Tokat’tan Pastör Michael, Kayseri’den Serope, Yozgat Protestan Kilisesi’nden bir temsilci ve Msy. H. S. Barnum ile Msy. Bartlett katıldı. Harput’taki teşkilatın tüzüğünün bir benzeri kabul edildi.¹¹⁹ Buna göre birlik, vaizlere ruhsat verme ve atama, yeni kiliseler kurma, zayıf olanları güçlendirme, kilise görevleri için gençleri arayıp bulma ve onları yetiştirme, Evangelizasyon projesini yeni yerlere ulaştırma salahiyetine sahip olacaktı.¹²⁰ Bu bağlamda 1868’de Merzifon Đlahiyat’tan mezun gençler birlik üyelerinin huzurunda imtihan edildiler ve vaizlik ruhsatı aldılar. 6’sı zaten yöredeki önemli tarlaları işgal etmişti. Biri de kış döneminde buradaki misyonerlere yardım ediyordu. Sekizincisi, bir önceki kış çalıştığı Edirne’ye gitmeyi istiyordu.¹²¹ 1888’deki bir toplantıda 13 kişilik bir başka gençler grubuna vaizlik ruhsatı verildi. Bunların çoğu Merzifon Teoloji’nin son mezunlarıydı ve hepsi de Evanjelik çalışmalarla meşgullerdi.¹²²

 

(4)      Van Protestan Cemiyeti (Van Evangelical Society): 1877’de kuruldu. Böylece misyonerler sorumluluğun büyük kısmını yerli Protestanların üzerine vermiş oldular.¹²³ Beş yaşına girdiği 1881’de hazinesinde 129 dolar vardı. Üyeler 15 yerli yardımcının aylıklarının üçte birini karşılaması yanında yol masraflarını ve diğer masrafların da bir kısmını ödüyorlardı.¹²⁴

 

(5)      Bitlis Vatansever Cemiyeti (Patriotic Society): Genç Ermeniler Cemiyeti adıyla kurulmuş olan ve her mezhepten Ermeniye hitap eden bu topluluk, 1878’de yapılan bir toplantıda Bitlis Vatansever Cemiyeti adını aldı. Delegelerden biri şöyle konuştu: “Mezhepsel inanış bir şeydir, bir halkın ahlakı ve Hıristiyanca eğitimi başka bir şeydir. ‘Dinî açıdan ismimizin değişimi [Protestan olmamız], bir Hıristiyan ırk olarak ilişkilerimizi de değiştirir’ şeklindeki eski düşüncemizi bir tarafa atarak, şu an bir ırkın yücelmesini aramak üzere toplandık.” Protestan olmayan papazların ve ileri gelenlerin buna ne diyecekleri hatırlatılınca,

 

 

 

¹¹⁹ Ira F. Pettibone, “Schools at Marsovan-New Evangelical Union (17 December 1868)”, The Missionary Herald, March 1869, Vol. 65, s. 88-89.

¹²⁰ The Missionary Herald, “Central Evangelical Union”, April 1869, Vol. 65, s. 123.

¹²¹ Judson Smith, “Marsovan Theological School”, The Missionary Herald, April 1869, Vol. 65, s. 123.

¹²² Mr. Riggs, “Marsovan-The Central Union”, The Missionary Herald, December 1888, Vol. 84, s. 560.

¹²³ Reports of The A.B.C.F.M. (1877), “Central Turkey Mission” Boston 1877, s. 35.

¹²⁴ Reports of The A.B.C.F.M. (1881), “Eastern Turkey Mission, Van”, Boston 1881, s. 49.

“bizler bağımsız kişileriz, kendi yolumuzda yürüyebiliriz. Irkımızın yücelmesi için çalışmayı arzuluyoruz”¹²⁵ karşılığını verdiler.

 

20 Ekim 1879’daki toplantıya Van misyoneri Raynolds da katıldı. Faaliyet raporuna göre Bitlis ve civarındaki yedi farklı kilisenin cemaatleri, topluluğun hazinesine katkıda bulunmak üzere bir aylık dua toplantısı düzenlemiş, 1.551 kuruş (yaklaşık 78 dolar) toplamışlardı. Bu, kendi kurumlarını desteklemeye yönelik farklı cemaatlerin ödediği paralara ilave bir miktardı. Yine 305 kuruş da yılda üyelik ücretlerinden alınıyordu.¹²⁶ Yedinci yıllık toplantısını 18 Mayıs 1883’de gerçekleştirdi. Muş ovasının karşısında, Bitlis’ten 50 mil uzaktaki Havadorik’te yapılan bu toplantı, Bitlis’in dışındaki ilk toplantıydı. Msy. Knapp’in raporuna göre çok başarılı geçmişti.¹²⁷ Bu birliğin en dikkat çekici yönü, Protestan olmayanları da kucaklaması, onları Ermenilerin yükselmesini hedeflemesi ve buna Gregoryen Ermenilerin olumlu karşılık vermeleriydi.

 

(6)     Merzifon Rum-Ermeni Misyonerlik Cemiyeti: Kariyerlerinin başlangıcındaki kırk üyeyle 1879 yılında kuruldu. Amacı American Board’ın faaliyetlerini sürdürmekti. Üyeler yılda 1.50 dolar ödemek üzere anlaştılar.¹²⁸ Đlk defa Rum ve Ermenilerin bir araya geldikleri görülmektedir.

 

(7)     Merzifon Rum Ev Misyonerlik Cemiyeti (Marsovan Home Missionary Society): 1878’de kuruldu. Bir Rum köyünde hizmet etmesi için bir vaizi istihdam etmek amacıyla Rumlar aralarında para topladılar.¹²⁹

 

(8)       Đznik Birliği (Nicomedia Union): Raporlardan anlaşıldığı kadarıyla Đznik ve civarındaki Evangelizasyon ve eğitim meseleleriyle ilgilenmek üzere kurulmuştu. Üç ayda bir genel toplantılar yapılıyordu. Bu toplantılardan birine misyoner Wood da katılmıştı. Raporunda şunları yazmaktadır:

“Ayın birinde, şu an Đstanbul’da bulunan Harputlu Pastör Mardiros’la birlikte Bahçecik’e gittik. Đznik Birliği’nin toplantısına katılacaktık. Toplantıların tüm aşamalarına katıldım. Başkan seçilen Msy. Pierce, Adapazarlı Pastör Alexander, aynı kilisenin delegesi Dr.

¹²⁵ R. M. Cole, “A Christian Teacher-‘The Patriotic Society’”, The Missionary Herald, June 1879, Vol. 75, s. 223.

¹²⁶ George C. Raynolds, “An Evangelical Society”, The Missionary Herald, March 1879, Vol. 75, s. 104.

¹²⁷ The Missionary Herald, “The Native Evangelical Society”, August 1883, Vol. 79, s. 307.

¹²⁸ Charles C. Tracy, “Marsovan News Notes”, The Missionary Herald, August 1879, Vol. 75, s. 304.

¹²⁹ Reports of The A.B.C.F.M (1878), “Eastern Turkey Mission”, Boston 1878, s. 36.

Kavalcıyan, Đznik, Bahçecik, Çengiler, Kartsi ve Ovacık vaizleri, Đznik ve Bahçecik kiliselerinden delegeler hazırdı.”¹³⁰

 

Üyeleri, okullarda mütevelli heyeti olarak görev almıştı. Msy. Pierce’ın müdür olduğu Bahçecik Erkek Yüksek Okulu ile Msy.bn. Fernham’ın müdire olduğu Bahçecik Yatılı Kız Okulu’nu bu vesileyle ziyaret edenler, misyonerlerin yanı sıra yerli üyelerden oluşan okul mütevelli heyetlerinin katkıları ve sıcak ilgileri okulların gelişmesinde kendini adamakıllı hissettirdiğini görünce pek memnun kaldılar.

 

(9)     Manisa Protestan Kilisesi Birliği: 24 Şubat 1883’de kuruldu. Üyeleri 10 Rum, 4 Ermeniden oluşuyordu. Amacı, Manisa’daki Protestanlık tebliğini üstlenmekti. Ayrıca üyeler American Board’a, buradaki vaizin yarı maaşını ödemeyi teklif ettiler.¹³¹ Đlk yıllık toplantısında üye sayısı 50’ye ulaştı. Orada okunan raporda Rumları Protestanlaştırdıkları, ilk Protestan kilisesini kurdukları, şehirde ilk Rum pastörünü atadıkları ve üç kişiye kiliseye kabul imtihanı yaptıkları anlatıldı.¹³²

 

(10)         Đzmir Rum Đttifakı (Greek Evangelical Alliance): 1883 yılında kuruldu. Başkanlığını Msy. Dr. George Constantine yürütüyordu. Kendisi Rumlar için çalışmak üzere Atina’dan gelmişti. Amacı, Rumca konuşan Rumlar arasında eğitim ve Evangelizasyon çalışmalarını yönetmekti.¹³³ “Sorumluluk ve gerçek Hıristiyan bağımsızlığı anlayışını geliştirdiği” bildirilen bu birlik, bir yıl içinde çoğu Đzmir’de oturan 50 üyeye ulaştı.¹³⁴

 

Đkinci yıllık toplantısını 13 Ocak 1885’te gerçekleştirdi. 12’si kilise üyesi olmak üzere toplam 20 kişi katıldı. Msy. Constantine de bu toplantıya iştirak etti.¹³⁵ Bu yıl bir gündüz okulu açmışlardı.¹³⁶ Haftada 1 pastör, 1 evangelist, 1 Đncil kadını, 4 okul öğretmeni, 4 vaaz ayini, 4 dua toplantısı, 4 Pazar okulu bu birliğe aittir. Böylece 600 farklı kişiye ulaşılıyordu.¹³⁷ Üçüncü Yıllık Toplantısı’nda yerli üyeler 554 dolar topladılar. Bir önceki yıl aynı yerde

¹³⁰ The Missionary Herald, “Co-Operation”, February 1883, Vol. 79, s. 62.

¹³¹ Mr. Crawford, “Greek Evangelical Alliance”, The Missionary Herald, May 1883, Vol. 79, s. 180.

¹³² Dr. Constantine, “The Greek Evangelical Alliance, Smyrna (8 January 1884)”, The Missionary Herald,

April 1884, Vol. 80, s. 146.

¹³³ Lyman Bartlett, “Historical Sketch of The Smyrna Field”, The Missionary Herald, March 1895, Vol. 91, s. 96.

¹³⁴ Reports of The A.B.C.F.M. (1884), “Stations, Smyrna”, Boston 1884, s. 30.

¹³⁵ Dr. Constantine, “Smyrna-The Greek Alliance”, The Missionary Herald, May 1885, Vol. 81, s. 197.

¹³⁶ Reports of The A.B.C.F.M. (1885) “Western Turkey Mission, Smyrna”, Boston 1885, s. 33.

¹³⁷ Reports of The A.B.C.F.M. (1885) “Western Turkey Mission, Smyrna”, Boston 1886, s. 36.

toplanan miktar 440 dolardı.¹³⁸ Isparta’ya 1883’de bir vaiz gönderildi.¹³⁹ Manisa’daki eski misyon arazisi, Rum ve Ermenilerin ihtiyaçlarını daha iyi karşılayabilmek için 1890 yılında ikiye bölündüğünde adı geçen birlik oraya bir şapel inşa etmeye söz verdi. Hastalığı sebebiyle Msy. Dr. Constantine olmasa da pastör ve diğer Protestanlar bu çalışmayı kendi yöntemlerince sürdürerek sonunda küçük bir kilise yaptılar.¹⁴⁰

 

Teşekkül ettikten itibaren bölgedeki faaliyetlerin masraflarının yarısına yakınını bu birlik sağladı. Liderleri Dr. Constantine’in 1891’deki ölümünden sonra, Đzmir Đstasyonu’ndaki misyonerlerden biri her yıl Đcra Heyeti’nin üyeliğine seçiliyordu.¹⁴¹ Örneğin ilk seçilen misyoner Mr. McNaugh idi.¹⁴² 1893’te Đzmir’de bir kilise, bir gündüz okulu (80 öğrencili), Denizcilerin Yeri (Sailor’s Rest), Manisa’da bir gündüz okulu (35 öğrencili), bir kilise, Bayındır’da bir kiliseden mesuldü.¹⁴³ 1895’de ilgilendiği yöreler Đzmir, Manisa ve Bayındır, Ordu ve Semen’di.¹⁴⁴ 1900’de başında Mr. Moschou vardı. Bu kişi o yıl orta Türkiye’de bir gezi yaptı.¹⁴⁵ Bu birliğin Đzmir’de müstakil bir okul da kurduğu kaydedilmektedir.¹⁴⁶

 

(11)        Pontus Protestan Cemiyeti (Pontus Evangelical Association): Merzifon’da kuruldu. Üyeleri arasındaki samimiyet ve karşılıklı güven söz konusuydu. Yıllık rapora göre ikinci toplantısı, ilkinden daha etkin ve daha uyumluydu. Üçüncüsü ise diğerlerinin hepsinden daha tatminkardı. Son toplantı üç gün sürdü. Tarlanın tüm çalışanlarından raporlar alındı. Bazı güçlüklere dikkat çekildi.¹⁴⁷ 1888 yılında Ordu’da bir şube açtı ve bir kilise inşa ettirdi.

Misyonerler de oraya ehliyetli bir vaiz gönderdiler.¹⁴⁸

 

 

(12)      Maraş Ev Misyonerlik Cemiyeti (Maraş Home Missionary Society): 1876’da Maraş’ta kuruldu. Misyonerlerden ve yerli yardımcılardan oluşmaktaydı. Başlangıçtaki

¹³⁸ The Missionary Herald, “Smyrna-The Greek Work”, April 1888, Vol. 82, s. 147.

¹³⁹ The Missionary Herald, “Isbarta”, November 1885, Vol. 81, s. 470.

¹⁴⁰ J. P. McNaughton, “The Greek Church at Manisa”, The Missionary Herald, January 1892, Vol. 88, s. 22.

¹⁴¹ L. Bartlett “Historical Sketch of The Smyrna Field”, The Missionary Herald, March 1895, Vol. 91, s. 96.

¹⁴² Reports of The A.B.C.F.M. (1885) “Western Turkey Mission, The Stations”, Boston 1892, s. 39.

¹⁴³ Reports of The A.B.C.F.M. (1885) “Western Turkey Mission, The Stations”, Boston 1893, s. 39.

¹⁴⁴ L. Bartlett “Historical Sketch of The Smyrna Field”, The Missionary Herald, March 1895, Vol. 91, s. 96.

¹⁴⁵ Reports of The A.B.C.F.M. (1885) “Central Turkey Mission, The Schools”, Boston 1900, s. 50.

¹⁴⁶ L. Bartlett. “Historical Sketch of The Smyrna Field”, The Missionary Herald, March 1895, Vol. 91, s. 96.

¹⁴⁷ The Missionary Herald, “Marsovan and Its Out-Stations”, August 1885, Vol. 81, s. 314-315.

¹⁴⁸ Dr. Constantine, “Ordoo-A Religious Quickening”, The Missionary Herald, August 1888, Vol. 84, s. 354.

bütçesinin onda dokuzu Amerikan Board, onda birini halk ödüyordu. Halkın oranının gün be gün artması umuluyordu. Ancak savaş, kıtlık ve şiddetli fakirlik yüzünden beklenen artış gerçekleşmedi. Cemiyetin amacı yerli yardımcı kadrolarını doldurmak, maaşlarını kararlaştırmak, bağışlarla ilgilenmek gibi meseleleri halletmekti.¹⁴⁹

 

Cemiyetin, Đskenderun’un kuzeyindeki bir köyde başlattığı bir çalışma Protestan olmayan Ermenilerden güçlü bir muhalefet gördü. Ancak onlar sabırla yollarına devam ettiler.¹⁵⁰ 1884’te Zeytun’da çalışmalar yürüttü. Zeytun Protestan Kilisesi’nin idaresi, masraflarının yarısı ve kilise ödeneklerinin yarısı bu cemiyete aitti.¹⁵¹

 

Sekizinci yıllık toplantısı (1884) Van’da gerçekleşti. Bitlis Protestan Kilisesi ve cemaati misyonerlik tarlasının en genişi olduğundan toplantıların çoğu orada yapılmıştı. Misyonun batı kesiminden delegeler Van Gölü kıyısında bir araya geldiler. Dokuzu vaiz ve pastör, sekizi ise değişik mesleklerden 17 misafir bulunuyordu. Dış istasyondaki yardımcılar alfabetik sırayla tek tek çağrıldı ve sorular soruldu. Gerekli bilgiler elde edildikten sonra komite ertesi yıl ne yapılacağına karar verildi. Yardımcı sayısı ve maaş miktarı şimdiki gibi mi kalacaktı yoksa bir değişiklik olacak mı? Halk kendisi için ne yapıyor? Çalışmayı bozacak herhangi bir zarar mevcut mu? Bu gibi meseleler tartışıldı ve çareler arandı.¹⁵² 1894’te hâlâ faaliyetlerini sürdürüyordu.¹⁵³

 

(13)     Kurtbelen Đncil Cemiyeti (Koordbeleng Bible Society): Geyve yakınlarındaki bu köyde 1876’da kuruldu. Geyve pazarında bir kitap tezgahı açtılar. Yaklaşık 1.000 kuruşluk değerinde kitap sattılar. Bunlarla özellikle Türkler ilgilendi. Msy. Dr. Bliss’in yardımıyla bir kitap satıcısı istihdam ettiler. Bu kişi, okumuş yazmış bir Türk’tü.¹⁵⁴

 

(14)      Çukurova Protestan Birliği (Cilicia Evangelical Union): Bazen Central Union

diye de adlandırılan bu teşkilat Merzifon, Kayseri ve Sivas civarındaki 13 kiliseyi

 

 

¹⁴⁹ George C. Raynolds, “A Home Missionary Society in Turkey”, The Missionary Herald, September 1884, Vol. 80, s. 343.

¹⁵⁰ Reports of The A.B.C.F.M. (1881) “Eastern Turkey Mission”, Boston 1881, s. 43.

¹⁵¹ Reports of The A.B.C.F.M. (1884) “Central Turkey Mission”, Boston 1884, s. 35.

¹⁵² George C. Raynolds, “A Home Missionary Society in Turkey”, The Missionary Herald, September 1884, Vol. 80, s. 343-345.

¹⁵³ The Missionary Herald, “Sketch of Marash Station”, May 1894, Vol. 90, s. 198.

¹⁵⁴ B. Parsons, “Encouragements in Other Places”, The Missionary Herald, June 1876, Vol. 72, s. 186.

birleştiriyordu.¹⁵⁵ 1872’de toplam 1.868 üyeli 23 kiliseden meydana geliyordu ve esas alanından daha geniş bir bölgeyi kapsıyordu.¹⁵⁶ 1873’te ise yöredeki 25 kilisenin pastörlerinden ve temsilcilerinden oluşuyordu. 8-13 Eylül tarihleri arasındaki yıllık toplantının başkanlığını Antep II. Kilise’den Pastör Krikore yaptı. Sekreter Kricoregan Hohannes idi. Đlk gün organizasyon gerçekleştirildi ve görevliler seçildi. Öneki toplantının tutanakları ile Zeytun vaizinin mektubu okundu. Tartışılan konulardan bazıları şunlardı: Okul ve kiliselerin desteklenmesi için nasıl ve ne zaman para toplayacağız? Pastörlerin daha fazla Đngilizce talebi, bir Pazar okulu kitabının hazırlanması, Kessablı bir Protestanın dilekçesi, Yoğunoluk ve Haci Habibli’den gelen dilekçeler.¹⁵⁷

 

Çukurova Birliği’nin kiliseler için çıkardığı Kilise El Kılavuzu hakkında Msy. Fuller bir toplantıda şunları söyledi: “Burada benimsenen kurallar, bizim Amerikan Cemaatçi Kilise kılavuzları temel alınarak düzenlenmiştir. Fakat bazıları da Presbiteryenlerden alınmıştır. Bu yeni kılavuzun, şu anki kiliselerin ihtiyaçlarını karşılamak üzere iyi bir şekilde uyarlanmayı düşünüyoruz.”¹⁵⁸ 1891’deki yıllık toplantısını Sivas’ta 20 Eylülde gerçekleştirdi. 11 kilise 6 delegeyle temsil edildi, ayrıca değişik yörelerden epeyce de vaiz ve öğretmen katılmıştı. Kayseri istasyonundan Msy. Dr. Farnsworth ile Msy. Fowle, Merzifon istasyonundan Msy. Smith de hazır bulundu.¹⁵⁹ Talas Erkek Yüksek Okulu’ndan mezun bir yerli vaizin pastörlük imtihanını bu birliğin gerçekleştirdiği¹⁶⁰ dikkate alınırsa 1902 gibi geç bir tarihte faaliyetlerini sürdürdüğü anlaşılır.

 

(15)         Yozgat Gençler Cemiyeti: Krikorian adlı birinin girişimleriyle faaliyet gösteriyordu. Msy. Farnsworth bu şehri ziyaret ettiğinde ondan Korkuteli’yi, Gemerek’i ve tarladaki öteki yerleri ziyaret etmesini, pastörlere yardımcı olmasını ve bu gibi cemiyetlerin şekillendirmeleri için onlara vaaz etmesini istedi.¹⁶¹

 

 

 

¹⁵⁵ E. E. Bliss, “The Missions of The American Board in Asiatic Turkey (1831-1887), The Missionary Herald, July 1888, Vol. 84, s. 296.

¹⁵⁶ Stone, s. 138.

¹⁵⁷ Giles F. Montgomery, “The Cilicia Evangelical Union”, The Missionary Herald, January 1874, Vol. 70, s. 21-22.

¹⁵⁸ Henry Marden, “The Annual Meeting”, The Missionary Herald, October 1888, Vol. 84, s. 435.

¹⁵⁹ George F. Herrick, “Central Turkey Union”, The Missionary Herald, December 1891, Vol. 87, s. 527.

¹⁶⁰ James L. Fowle, “A Greek Ordained”, The Missionary Herald, August 1902, Vol. 83, s. 337.

¹⁶¹ William A. Farnsworth, “General Conference at Cesarea”, The Missionary Herald, September 1890, Vol. 86, s. 375.

(16)     Antep Misyonerlik Cemiyeti (Aintab Home Missionary Society): Bu proje 1900 yılında yürürlüğe girdi. 32 kiliseyi kapsıyordu. Bunların 13’ü halihazırda Board’dan yardım almadan kendini finanse ediyordu. Cemiyetin amacı ABCFM’nin verdiği 100 lirayı (440 dolar) 400 Liraya (1.750 dolara) yükseltmekti.¹⁶²

 

Đsimleri belirtilen, ancak sonraki faaliyetlerinden kaynaklarda çok fazla yer bulmayan cemiyetler de mevcuttur. Bunlardan Bitlis Yöresel Misyonerlik Cemiyeti (Domestic Missionary Society) Nisan 1863’te kurulmuş, köylere kitap çerçisi göndermiştir.¹⁶³ Van Yöresel Misyonerlik Cemiyeti Ekim 1877’de, Van Đstasyonu tarlasını kapsayacak şekilde teşekkül ettirilmiştir.¹⁶⁴ Bursa Misyonerlik Cemiyeti 1891 yılında Bursalı genç kızlar tarafından kurulmuştur.¹⁶⁵ Kayseri Cemiyeti ise, Protestanların yanı sıra Protestan olmayan Rum, Ermeni ve Müslümanları da barındırmakla farklı bir yere sahiptir. Böylece bölgede bir uzlaşma zemini meydana getirmişti.¹⁶⁶

 

1887 yıllık toplantısı 21-24 Mayıs arası Hınıs’ta yapıldığı bildirilen Erzurum Evanjelik Birliği,¹⁶⁷ Antep Đkinci Kilise Gayret Cemiyeti, Üçüncü Kilise Gayret Cemiyeti ve yine Antep havalisi için genel bir Gayret Cemiyeti;¹⁶⁸ Erzurumlu kadınlar tarafından 1891’de kurulduğu, kuruluşunda Erzurum Protestan Kilisesi pastörünün önemli rol oynadığı kaydedilen Dorcas Cemiyeti¹⁶⁹ bunlardan birkaçıdır. Yine Diyarbakır, Çermik’teki cemaatin kurduğu Kilise Cemiyeti, Kadınlar Cemiyeti, Genç Erkekler Cemiyeti ve Küçük Erkekler Cemiyeti¹⁷⁰ de bunlara eklenmelidir.

 

 

 

 

 

 

¹⁶² The Missionary Herald, “Anniversaries at Aintab”, September 1901, Vol. 87, s. 410.

¹⁶³ The Missionary Herald, “Letter from Mr. Knapp (26 November 1863)”, April 1864, Vol. 59, s. 110.

¹⁶⁴ G. C. Knapp, “A Domestic Missionary Society”, The Missionary Herald, February 1877, Vol. 73, s. 56.

¹⁶⁵ Theodore A. Baldwin. “Sketch of Broosa Station”, The Missionary Herald, September 1891, Vol. 87,

s. 362. Msy. Baldwin bu cemiyetin, Amerika’daki Young People’s Society of Christian Endeavour’a çok benzediğini kaydetmektedir.

¹⁶⁶ J. C. Barrows, “A New Thing at Cesarea (29 March 1873)”, The Missionary Herald, July 1873, Vol. 69, s. 223.

¹⁶⁷ Robert Chambers, “Progress Amid Poverty”, The Missionary Herald, September 1887, Vol. 83, s. 362.

¹⁶⁸ John E. Merrill, “The Religious Awakening at Marash”, The Missionary Herald, May 1899, Vol. 95, s. 198.

¹⁶⁹ Mr. Macallum, “Erzroom”, The Missionary Herald, October 1891, Vol. 87, s. 426.

¹⁷⁰ James L. Barton, “South of The Taurus”, The Missionary Herald, August 1889, Vol. 85 s. 327.

3. Misyonerleri ve Amerika’yı Tanıdıktan Sonra Değişen Dünya Görüşleri

3. 1. Amerikan Hayat Tarzını Kabullenmeleri, Modern Alet ve Makineleri Kullanmaya Başlamaları

Protestan Ermeni ve Rumların hayat tarzlarına baktığımızda, doğal olarak, Amerikalılardan etkilendikleri görülecektir. Bu kaçınılmaz durum, bir yönüyle ülkemizdeki Batı tesirinden sonra Amerikanlaşma seyrinin başlangıcı olarak değerlendirilebilir. Amerika’ya Ermenilerin yoğun göçü değerlendirilirken, eğitim yoluyla gerçekleştirilen bu dönüşümün etkisi gözden kaçırılmamalıdır. Konuyla ilgili olarak Hagop Matteosyan’ın, 1871 gibi erken bir tarihte kaleme aldığı bir yazı dikkate değer tesbitlerle doludur:

“Ailelerin, Protestan olmadan evvelki vaziyetleriyle sonraki durumları arasındaki muazzam gelişmeyi görmekten dolayı ziyadesiyle mutluyum. Protestanlığın varlığıyla vücuda gelen Pazar okulları, dua toplantıları, kadın toplantıları, küçük hayırseverlik cemiyetleri gibi değişik Protestanlık kurumlarının müsbet tesirini dostlarıma detaylıca göstermek için yorulmam gerekmiyor. Bu halkın içinde oluşan asil kurumlar ve liberal organizasyonlar henüz yeni yetmelik çağındalar; ahlaki ve zihni kapasiteleri noktasında kişiyi bizzat yükseltmeleri, dinî ve güçlü bir sosyal devrimi takip edecek hadiselerin belirsiz değildir.

Bu ülkedeki misyonerlik faaliyetlerinin neticeleri sadedinde bir özet olarak, büyük oranda Amerikan etkisinin ülkeye girdiğini görünce çok şaşırdım. Bu ülkeyi Protestanlaştırmak için ne kadar çalışıldığı o kadar iyi biliniyor ki, tekrarlamaya hiç lüzum yok. Size Amerikalı misyonerlerin, Protestan prensiplerinin takdim edilmesi adına Doğuda geçerliliğini yitirmiş kiliselerin üzerindeki dinî etkisini anlatmayacağım. Yahut Doğudaki ilerlemesi neredeyse tamamıyla duran Katolikliğe vurdukları müthiş darbeyi de anlatmayacağım.

Fakat beni çarpan şey değişik konular oldu. Seyahat ettiğim memleketlere, dinlediğim sohbet ve tartışmalara, gördüğüm dinî ve sosyal organizasyonlara, katıldığım iş toplantılarına ve sosyal birlikteliklere baktığımda herkesin üzerinde Amerikan tarzı vardı. Hepsi de bir hayal gibi gözlerimin önünden geçiyor. Amerikan uygarlığını savunanların hiçbiri, ülkesinin dışındakiler için, bir misyonerin yaptığının yarısını bile yapamamıştır. Dinî ve toplumsal organizasyonlar, açılan değişik kurumlar, Amerikan medeniyetinin ülkeye girişinde büyük rol oynuyorlar. Vahşi Gavur Dağları’ndan Çukurova’ya, Đran sınırındaki daha az vahşi olmayan Botan Dağları’na geçebilirsiniz; veya isterseniz Antakya’ya, oradan da Batı Karadeniz’in siyah kıyılarına ilerleyebilirsiniz. Şunu gördüğünüzde bana katılacaksınız, Amerikan misyonerliği bu ülkeye Efendisi Đsa’dan daha az hizmet etmiş değildir. Hatta vahşi Kürdistan’da Yankee tarzında yaşayan bazı kimselere rastlayacaksınız. Bu kişilerle Yankee deyimleriyle konuşabilecek, delillerinizi desteklemek için Yankee örnekleri vereceksiniz.

 

Merakınızı daha fazla gidermek isterseniz, yolunuzu misyonerlerin vahşi Türkmen dağlarında, Kürdistan’da, Mezopotamya yaylalarında, Kapadokya veya Bitinya’da kurdukları okullara düşürün. Okuldaki öğrenciyi sorguya çekin, kendinizi vatanınızda hissedersiniz. Verdiği cevapların sizinkine epeyce benzediğini görürsünüz. Coğrafyadan soru sorduğunuzda, kesinlikle Amerika’yı anavatanından daha iyi bildiğini görünce şaşırırsınız. Sosyal nizam hakkında sorsanız, size, ‘insanlar eşit yaratılmıştır’ diyecektir. Gerçekten de Dr. Hamlin’in Robert Kolej’de sessizce yaptıklarına, Amerikalı misyonerlerin teoloji fakülteleriyle ve okul kitaplarıyla yaptıklarına denk bir başarıyı, bütün Avrupalı diplomatlar birleşseler elde edemezlerdi.

 

Bütün bunları gördükten sonra Yankee saatlerini, Amerikan masalarını, sandalyelerini, aletlerini, Amerikan tarım araç gereçlerini, Yankee çırçır makinelerini, bıçkı tezgahını, dikiş makinelerini gördüğünüzde hayret etmeyeceksiniz. Kürdistan’ın tam kalbinde Amerikan çiçeklerini, Yankee semerlerini, Anadolu’nun vahşi dağlarında, yerli bir yol arkadaşıyla birlikte, belki de şarkı söyleyerek, at üstünde dolaşan bir Yankee’yi görünce şaşırmayacaksınız. Bu dağlarda bir dua

toplantısına davet edilirseniz hiç şaşırmayınız. Buradaki cemaatin söylediği ‘Old Hundred’ ilahisinin, kendi vatanınızda olmadığı kadar kalpten söylenişini dinleyebilirsiniz. Amerikan halkına bu ülkede gizli bir ilgi gösterildiğini kesinlikle kabul edeceksiniz.”¹⁷¹

 

Görüldüğü üzere Osmanlı Devleti’nin toplum mozaiğinden yeni bir kimlik ve hayat tarzı doğmuştu. Günlük yaşantıda da bunun izlerini sürmek mümkündü. Söz gelimi, Antep’teki geleneksel evler, yontulmuş kireçtaşından yapılırdı. Civardaki taş ocaklarında bolca kireçtaşı bulunuyordu. Dümdüz, topraktan çatılar yaygındı. Ancak kiremitli çatılar da yok değildi. 1848 öncesinin pencereleri ağır bir çerçevenin bir kaputla yahut yağlı kağıtla örtülmesinden ibaretti. Şehirde camı olan tek bir pencere dahi yoktu. Fakat yüzyılın sonuna doğru cam kullanımı yaygınlaştı.¹⁷² Toplumun değişik kesimlerinde Amerikan tarzı ev tefrişatı da taklit edilmeye başlanmıştı. Farkinli yerli vaiz Tomas’ın evi, yöre insanına göre bir harikaydı. Çünkü evde bir masa, bir sandalye ve uzun, geniş bir kanepe bulunuyordu. Ayrıca duvarlarda gazetelerden ve yılbaşı kartlarından kesilmiş resimler vardı. Duvarlar beyaz toprakla sıvanmıştı.¹⁷³ Buna dair bir başka örneği, Msy.bn. Mary M. Patrick, öğrencisi Halide Edip’in hayatından vermektedir:

“Halide Edip hanım bana, Đstanbul Kız Koleji’nden mezun olduktan sonra evini Avrupaî tarzda döşemeyi düşündüğünü söylemişti. Bunun üzerine evinin mobilyasını, resim ve süs eşyalarını Avrupa geleneklerine göre düzenledi. Fakat sonuç onun için şaşırtıcı oldu. Zira kendi evinde özgürlüğünü kaybetmişti. Etrafındaki bunca şey arasında nefes alamıyordu. Neticede eşyaların çoğunu kaldırdı. Odaların kenarlarına Şark usulü sedirler yerleştirerek bol ışık alan ve Şark evlerinin hepsinde yaygın olan havadar bir ortamın bulunduğu geniş mekanda yeniden büyük bir misafir odası tefriş etti. Boyalı duvarları, en zengin motifli kilimlerle kaplı zemini ve ağır işlemeli minderleriyle Türk salonları her zaman çok güzeldir.”¹⁷⁴

 

O halde Amerikan eğitiminden geçmiş Rum ve Ermenilerin, daha sonra da Türklerin eski olan her şeyin reddetmeleri yanı sıra eski yönetim biçimlerini de reddetmeleri şaşırtıcı olmamalıydı. Üstelik American Board henüz kolejler dönemine girmemişti. Kolejle birlikte Amerika’yı merkeze alma temayüllerinin daha da güçlendiği bir gerçektir.

 

¹⁷¹ Hagop Matteosyan, “Protestantism in Turkey”, The Missionary Herald, February 1872, Vol. 68, s. 46-

47. Misyonerler bu kişiyi, Türkiye’deki Protestanların başı olarak takdim etmektedirler. Ayrıca Padişah’ın emri ve bütçesiyle Anadolu’da 1870-1871 yılında bir keşif ve teftiş gezisine çıkmıştır. Bu yazı, onun sunduğu rapordan alınmıştır.

¹⁷² Myra A. Proctor, “Aintab”, The Missionary Herald, July 1891, Vol. 87, s. 276 ve 278.

¹⁷³ James L. Barton, “Work in Koordistan”, The Missionary Herald, March 1891, Vol. 87, s. 112.

¹⁷⁴ Mary M. Patrick, “Women”, Modern Turkey, Eliot Grinnel Mears (drl.), New York: MacMillan Company, 1924, s. 149.

Nitekim Msy. Barnum, Amerikan eğitiminden geçmiş Rum ve Ermeni gençliğinin, Amerikan hayat tarzıyla ve teknolojiyle tanıştıktan sonra daha evvel içinde bulundukları vaziyetlere karşı içlerinde bir isyan duygusu geliştirdiklerini kaydetmişti. Ona göre “en büyük ihtiyaç, insan eli değmemiş Đncil’di. Bu, sadece ruhları kurtarmakla kalmayacak, aynı zamanda onlara gerçek bir medenileşme ve arınma da getirecekti. Hakikati tanımak için insanların olgunlaştığı görülüyordu. Artık gençler, boyunduruktan gına gelmiş olarak yetişiyorlardı ve ona karşı homurdanmaya başlıyorlardı.”¹⁷⁵ Barnum’un kastettiği medenileşme, Amerikan hayat tarzıyla eşdeğer bir tanımdır. Genç neslin, eskiden bağlı oldukları Doğu kiliselerinden ve medeniyet havzasından koptuktan sonra, bir de “bağımsızlık” yoluna girmeleri, eski dünyadan topyekun kurtulma mücadelesi vermeleri hayli ilginç bir gelişmedir. Zira ilk geldikleri dönemde misyonerler, teknolojiyi ve bilimsel deneyleri, Protestanlığı tebliğde bir metot ve vasıta olarak kullanmışlardı. Netice ise, gençlerin içinde bulundukları şartlardan dolayı rahatsızlık duymaları şeklinde tecelli etmişti. Bu da gösteriyor ki, Amerikan eğitimi hayata yeni anlamlar ve yenilikler katmada başarılı olmuştu.

 

Gerçi misyonerlere göre Hıristiyanların modern giyim kuşama ve hayat tarzına geçişinde Rusya’nın 93 Harbi’nde bazı başarılar göstermesinin etkisi çok barizdi. Örneğin Rus işgali Erzurum’da kendisini tüm ağırlığıyla hissettiriyordu. Hıristiyanlar daha az çekingendiler, daha az yaltakçılık yapıyorlardı. Van misyoneri Scott’ın Erzurum’u ziyaretine ve bu meyandaki değişikliklere dair yazdıkları şöyleydi: “Avrupalı kıyafetler ve fikirler artmış. Bir Protestan yerli kardeşimiz, karısını benim yanıma getirdi ve onu bana ismiyle takdim etti. Bu, daha önce yerliler arasında görmediğim ve duymadığım bir şeydi. Erzurumdakiler gibi Van’daki Hıristiyanlar da iki yıl içerisinde çok değiştiler. Milliyetçilik ve bağımsızlığın yeni ümidiyle harekete geçirildiler. Eğitim ve medenilikteki ilerleme arzusu onları güçlü bir şekilde sardı.”¹⁷⁶

 

3. 2. Amerika’nın Rüyaları Süsleyen Ülke Konumuna Gelmesi

Msy. Goodell, kendisini ziyarete gelenlere Williams’ın hikayesini okurdu. Bu kitap Güney Denizi Adaları’ndaki hızlı ve mükemmel gelişmelerden, orada kiliselerin toplandığından,  kurulan  okullardan,  okulda  mutlu  olan  çocuklarını  gördüklerinde

¹⁷⁵ The Missionary Herald, “Letter from Mr. H. N. Barnum (17 December 1867)”, April 1868, Vol. 64, s. 120.

¹⁷⁶ Mr. Scott, “A Changed Tone at Erzroom”, The Missionary Herald, December 1879, Vol. 75, s. 500.

ebeveynlerin sevinçlerinden, cehalet dönemlerinde uyguladıkları bebek katletme anlayışlarından vazgeçtiklerinden, Đncil nimetinin diğerlerine de gönderilmesi için sahip oldukları ilk parayı bağışlamalarından, Đsa’nın Krallığı ile Şeytanın krallığı arasındaki farklılıktan bahsediyordu.¹⁷⁷ Değişik ziyaretlerinde de Amerika’daki hayat tarzını ve oradaki özgürlüğü anlatıyordu. Bursa’da Rumların açtığı bir Lancaster okulunu bir heyetle ziyaret ettiğinde çocuklara yaptığı Türkçe konuşmada Amerika’daki okullardan, orada kız ve erkeklerin bir arada eğitim gördüklerinden, bu memlekette yeni yeni dikkate alınan kadın eğitiminden bahsetti.¹⁷⁸ Msy.bn. Van Duzee, Erzurum’daki bir okulda okuyan 12-13 yaşlarındaki kızlarla konuşmuştu. Kızlar ona, Avrupa’da ve özellikle Amerika’daki kadınların büyük bir özgürlüğe sahip olduklarını, hatta Amerika’da kadınların, erkek okullarında öğretmenlik bile yaptıklarını, doğuştan öğretmenliğe uygun olduklarını, kızların evlilik düşünmekle zamanlarını harcamak zorunda kalmadıklarını, tam tersine zihinlerini geliştirdiklerini söylediklerini belirtmektedir.¹⁷⁹

 

Bu durumda okul derslerinde de bu minvalde tanıtımlar yapıldığını tahmin etmek güç değildir. Nitekim Amerikan eğitiminden geçen pek çok kişi 1860’lardan sonra rüya ülke Amerika’ya yerleşmeyi planlamaya başlaması bunun bir tezahürü olsa gerektir. Örneğin, Langa (Yenikapı) Protestan Kilisesi pastörü Amerika’ya gitmek için görevinden ayrıldı (1869). Amacı, Protestan Ermenilerin Amerika’ya göç etmesi planını desteklemekti. Bu göçler zaman içerisinde organizeli bir şekil alacaktı.¹⁸⁰ Öyle ki, bu göçlerden misyonerler muzdarip olacaklardı. Mesela Harput Đlahiyat Okulu’nda nesiller değiştikçe din adamlığı mesleği ve ülkede kalıp halkına hizmet etme ideali de sönüp gidiyordu. 1890’da gelecek yıl için yeni bir sınıf ümidi yoktu. Çünkü gençlerin çoğu için Amerika, pastörlük mesleğinden daha cazipti.¹⁸¹ Harput Đstasyonu’ndaki eleman yokluğunun sebebi bu göçlerdi. Misyoner raporlarında “Avrupa ve Amerika’ya giden öğretmen ve öğrenci göçü gelecek yılki çalışmalarımızın kötürümleşeceğini vadediyor”¹⁸² denilmekteydi. Msy.bn. Helen D. Gibbons’a göre de Amerika’ya giden gençler hem toplum hem de devlet tarafından farklı algılanıyordu:

¹⁷⁷ The Missionary Herald, “Journal of Mr. Goodell at Constantinople”, March 1839, Vol. 35, s. 97.

¹⁷⁸ The Missionary Herald, “Extracts from Mr. Goodell’s Journal of a Tour over Land to Broosa”, May 1833, Vol. 28, s. 156.

¹⁷⁹ Miss Van Duzee, “Interest in Female Education”, The Missionary Herald, June 1881, Vol. 77, s. 229.

¹⁸⁰ George W. Wood, “Special Difficulties at Constantinople”, The Missionary Herald, June 1869, Vol. 65, s. 191.

¹⁸¹ H. N. Barnum, “Out-Stations of Harpoot”, The Missionary Herald, October 1890, Vol. 86, s. 414.

¹⁸² The Missionary Herald, “The Present Force”, September 1897, Vol. 93, s. 353.

“Geçenlerde kibar bir gençle tanıştık. Adana’daki misyon okulunda okuyan kız kardeşinin durumunu öğrenmek için buraya gelmişti. Amerika’da sadece altı yıldır bulunmasına rağmen tamamen Amerikalılaşmış olarak ve orada şekerlemecilik yaparak kazandığı paralarla geri dönmüş. Eski arkadaşlarının arasından böyle bir kişinin çıkması onları huzursuz etmiş. Zira kuzenlerinin ve erkek kardeşlerinin bir ömür boyu elde edebileceklerinden daha fazla parayı kısa sürede kazanmıştı. Ermeni oğlanlara öğretmenlik yapanların, bu oğlanlardan önce bir sorunları var. Onları Amerika’ya gitmeye teşvik için mi eğitecekler? Okulların amacı, bu insanlara kendi ülkelerinde daha iyi bir yaşam elde etmelerine yardımcı olmak değil midir? Onları, hayatlarını kendi ülkelerinin insanlarının iyiliğine adamaları için hazırlamayacaksa zeki oğlanlar niye eğitilsin? Yine Ermenistan’ın Türk hakimiyeti altında olduğu sürece, eğitimli Ermeninin yükselme şansının olmadığını ileri süren iddiaya ne cevap verebilirsiniz? Çocukların bir diploma almalarının dışında gerçekten hiçbir şansları yok. Mutsuzluk ve tehlike için eğitiliyorlar. Okullarımızda yıllar harcadıktan sonra, Amerikan eğitiminin onları Amerikan şartlarına hazırladığı ve Türkiye şartlarına uyumsuz hale getirdiği gerçeğine gözlerimizi kapayamayız. Daha da önemlisi, biz onlara daha bireysel bir yaşam tarzının yanı sıra bir başka ulusal yaşam tarzını öğrettikten sonra Türkler arasında mimlenmiş insanlar haline geliyorlar ve bir katliam vaki olduğunda ilk kesilecekler onlar oluyorlar.”¹⁸³

 

Misyonerler kadar Osmanlı devlet yetkilileri de şikayetçiydi ve 1888’de Ermenilerin Amerika’ya göç etmesi karşısında ciddi ve sıkı tedbirler alındı. Yola çıkanlar ya da geçici olarak Türkiye’ye gelenlerden pek çoğu tutuklandı. Tutuklananlardan biri de Bitlisliydi. Bu kişi zaten yıllarını Amerika’da geçirmişti. Kaliforniya’nın Fresno şehrinde bir arazi satın almak için peşin para vermişti. Kendisine ailesi de eşlik ediyordu. Yanlarında, halen Amerika’da ikamet eden bir aile dostları da vardı. Grupta başka iki aile daha mevcuttu. Lakin Đstanbul kıyılarına varmadan, Çanakkale’de hükümet yetkilileri onları gözaltına aldı. Đstanbul’a götürüldüler. Bir gece hapsedildikten sonra bir vapura bindirilerek Bitlis’e geri gönderildiler. Hükümet, Ermeni patriğinden bununla bağlantılı bir talepte bulundu. Bitlisli ailelerin hepsi Protestandı. Fakat kimi zaman Gregoryen Ermeni gruplara da rastlanıyordu. Kısacası devletin tavrı çok sertti.¹⁸⁴ Đznik Kilisesi’nin “sadık ve becerikli pastörü eşliğinde” 30 kadar genç kadın ve erkek Amerika’ya ve diğer yerlere gitmişlerdi.¹⁸⁵ Ancak bütün bu tedbirlere rağmen Ermenilerin Amerika’ya göçü engellenemiyordu.

 

 

 

¹⁸³ Helen Davenport Gibbons, Tarsus’un Kırmızı Kilimleri [1909], Attila Tuygan (çev.), Đstanbul: Pencere Yayınları, 2009, s. 60.

¹⁸⁴ H. S. Barnum, “Emigration Obstructed”, The Missionary Herald, December 1888, Vol. 84, s. 559.

¹⁸⁵ Joseph K. Greene, “Nicomedia Station”, The Missionary Herald, February 1889, Vol. 85, s. 67.

Basit anlamda Protestanlık tebliği ile başlayan ve eğitim kurumları vasıtasıyla Protestanlığın öğretilmesi haline gelen, sonuçta ise topluma Amerikan değerlerinin nüfuzu ve etkisi şeklini alan süreç, hiç şüphesiz, bu çalışmanın nihayete erdiği 1900’lerden sonraki örneklerle daha da zenginleştirilebilir. Başka araştırmalara konu olacak kadar kapsamlı ve ayrıntılı olan Amerikan etkileri, elbette Türk kesiminin gençlerini de ne ölçüde etkisi altına aldığı da bu çerçevede sorgulanabilecektir.

SONUÇ

American Board misyonerlik teşkilatı (ABCFM) mensuplarının 1820-1924 yılları arasında Osmanlı Devleti sınırları dahilinde yürüttükleri misyonerlik faaliyetlerinin fikri temeli, dünyanın Protestanlaştırılması (Evangelizasyon) ve Tanrı’nın Krallığını kurmak projelerine dayanmaktadır. Hz. Đsa’nın yeryüzüne inişine zemin hazırlamak için geliştirilen bu teolojik yaklaşım,  Milenyum beklentisi ile birleşince,

XVIII. ve XIX. yüzyılda Avrupa ve Amerika’daki Protestan kiliselerini dünyanın dört bir yanında yaşayan insan kitlelerine ulaşmaya sevk etmiştir.

 

Bu proje çerçevesinde ilk girişim Kuzey Avrupa ülkelerinde ve Rusya’da başlatılmış olmakla birlikte, sistematik bir metotla ve ciddi para kaynaklarıyla modern misyonerliği başarıyla uygulayanlar Đngiltere kökenli misyonerlik teşkilatları olmuştur. Londra Misyonerlik Cemiyeti ve Kilise Misyonerlik Cemiyeti’nin Hindistan’da kurdukları misyon ve istasyonları burada anmak gerekmektedir. Çünkü Đngiliz misyonerler bir yandan oradaki Đngiliz hakimiyetinin kalıcılığına katkıda bulunurken, diğer yandan kendilerini örnek alan ve kuruluş aşamasında yardım talebinde bulunan American Board misyonerlerini de sahada yetiştiriyorlardı. 1810-1819 yıları arasını kapsayan bu öğrenme döneminden sonra Amerikalı misyonerler, faaliyetlerini Osmanlı topraklarına yönelttiler.

 

Osmanlı coğrafyasına yoğunlaşan ABCFM’nin önünde üç yön bulunuyordu: a) Yunan Đsyanı ile Avrupa ve Amerika kamuoyuna taşınan “Rumların mağduriyetlerini” gidermek; b) Filistin’i kurtarmak; c) Müslüman ve Yahudileri Protestanlaştırmak. Ancak yapılan birçok misyonerlik keşif gezisi sonucunda, Doğu kiliselerine bağlı Rum ve Ermeni cemaatlerinin gerçek Hıristiyanlıktan uzaklaştıkları, perişan bir hayat sürdükleri; dolayısıyla bu durumun, adı geçen iki kitlenin Protestanlaştırılması yolunda büyük bir engel oluşturduğu tesbit edilince American Board bir hedef değişikliğine gitti.

 

Müslüman ve Yahudilerden önce Doğu kiliselerinin yaydığı yanlış inanışlarla, hurafelerle ve fazladan ihdas edilmiş ritüellerle mücadele etmeye, ilaveten yerli Hıristiyanları maddi ve manevi açıdan kalkındırmaya karar verildi. Onların yeniden ve gerçek Hıristiyanlığa göre eğitilmelerinin zeminini ise şüphesiz kiliselerdeki ve günlük

yaşantılarındaki yanlışlıkların tesbiti oluşturacaktı. Bu zeminin üzerine Protestanlık mesajı oturacak, yeni anlayışı benimseyenlerin hayatlarındaki olumlu değişim ve iyileşme, diğerlerine örnek teşkil edecekti.

 

Bu karar sonrasında Doğu kiliseleri ve cemaatleriyle ilgili gözlemlerin ve sorgulamaların neticeleri bir araya getirildi. Buna göre Rum ve Ermeni kiliseleri dinin özünden uzaklaşmış, din zorlaştırılmıştı. Din adamları derin bir cehalet içerisindeydi. Aralarında Đncil’i okumayı bilmeyenlerin, bilseler de onu vaaz ve ayinlerinde, insanlara öğüt verirken kullananların sayısı yok denecek kadar azdı. Bunların tayininde, sadece birkaç dua metni ve ayini yönetecek kadar bilgi sahibi olmaları yeterli görülüyordu. Üstelik ahlaki açıdan da hayli zaaf ve eksiklikleri söz konusuydu. Bu yüzden ruhban sınıfı halkın gözünde itibar kaybetmişti. Đnsanlar sorgulamayı unutmuş, aşırı kaderci bir anlayışa sürüklenmiş, hurafelere boğulmuşlardı. Kiliselerde Hıristiyanlığın kabul etmediği resim ve tasvirler vardı ve herkes bunlara tazimde bulunuyordu. Böyle bir gidişatın zedelenmemesi adına ruhban sınıfı halkı özellikle cahil bırakıyor, Đncil’den uzak tutuyorlardı.

 

Halkın yaşadığı evler, sokaklar hatta kiliseler neredeyse yaşanmayacak kadar bakımsız, karanlık ve sağlıksızdı. Dolayısıyla gayrı müslim halk salgın hastalıklara yakalanıyor, çelimsiz bünyeleriyle yaşama sevincini kaybetmiş kalabalıklar halinde yaşıyorlardı. Kıyı şehirlerdeki birkaç şehirli zengin Rum ve Ermeni ailenin dışında, bilhassa doğudaki Hıristiyanlar son derece fakirlerdi. Çocukları, Müslüman çocuklarına kıyasla zayıf bünyeli, mutsuz ve anlama güçlüğü çeken tiplerdi. Okuma yazma öğretilmedikleri gibi hayatın beklentilerine göre de eğitilmiyorlardı. Özellikle kızlar bir ev hanımının vasıflarına göre yetiştirilmiyorlardı. Giyim kuşamlarından, kişisel bakımlarına; ev düzenlerinden, sosyal ilişkilerine kadar hiçbir alanda Rum ve Ermeni kadınları başarılı değillerdi. Hatta bu durum o kadar ileri gitmişti ki, misyoner okullarına gönderdikleri kızlarına, her gün el yüz yıkatılmasını, saçlarının taratılmasını bir zorluk olarak gören anneler okul yönetimine bu konuda şikayete gelebiliyorlardı. Okul idaresi ise çoğu yerde saç tarama, ev süpürme, yemek pişirme, ev idaresi gibi uygulamalı dersler koymaktan başka çare bulamıyordu.

 

Doğulu Hıristiyan kadının en bariz özelliklerinden biri de, kocalarının kendilerini horlamasına ve köleleştirmesine, bir bakıma insan yerine bile koymamasına

ses çıkarmamaları, bunu normal karşılamalarıydı. Bu da yetmezmiş gibi Hıristiyan kadın modelleri annelik ve eşlik görevlerini tam manasıyla yerine getiremiyorlar, kilisenin hatalı doktrinlerini körükörüne kabul ederek ruhban sınıfının en büyük yardımcısı oluyorlardı.

 

Bunların ötesinde kendi asıl kimliklerini kaybetmiş, anadillerinin yerine Türkçe konuşan, hakim dinin tesirinde zahiren neredeyse yarı Müslüman görünen ve siyasi iktidar tarafından baskı altında tutulan, hatta sömürülen bir konumdaydılar. Đsa’nın takipçilerinin, “sahte bir peygamberin takipçileri” karşısında bu kadar ezilmeleri doğru muydu? Onların bu menfi durumları karşısında Đsa’nın yeryüzüne gelmesi, Tanrı’nın Krallığı’nın tesisi mümkün olabilir miydi? Halbuki çok eski (Đncil’e göre yaşadıkları ve Müslüman hakimiyetine girmeden önceki) devirlerde Hıristiyanlar azametli çağlar yaşamışlardı. Ne var ki kimliksizleşme ve yozlaşmayla eski günlere dönülemezdi. Atılması gereken tek adım yeniden Đncil’e dönmek (Evangelizm), bağlı bulundukları kiliselerin yanlış uygulamalarından arınmaktı.

 

Rum ve Ermenileri bu noktaya getirebilmek için iki yönlü bir din eğitimi projesi benimsendi. Öncelikle yetişkin nesil, “halk eğitimi” adını verebileceğimiz bir metotla evlerde, hanlarda, çarşılarda, senelik fuarlarda, kahvehanelerde, kitapçı dükkanlarında gerek vaazlarla, gerekse Đncil dersleriyle ve okuma yazma seferberliğiyle Protestanlık mesajını kabul etmeye hazırlandı. Kadın misyonerler de aynı uygulamayı kendi aralarında gerçekleştiriyordu. Bu metot, yüzyılın sonuna kadar ısrarla devam ettirildi, ilerleyen yıllarda “okullara öğrenci toplama ve bu konuda anne babaları ikna etme ortamları” olarak da ilave bir işlev gördü.

 

Đkinci uygulama okullaşmaydı. Đlk dönemdeki (1820-1845) okul türleri, mahalle okulları (common school) ve ilahiyat okulları (theological seminary) olarak karşımıza çıkmaktadır. Mahalle okullarında çocuklara okuma yazma, Đncil ve basit ilmihal bilgileri öğretiliyordu. Đlahiyat okulları ise kadın ve erkek olmak üzere yerli vaizleri, kilise görevlilerini, Đncil öğretmenlerini yetiştirme; kısacası misyonerlerin kendilerine iyi yetişmiş yerli halefler bırakma ihtiyacından doğmuştu. Đlk ilahiyat okulu Đstanbul Bebek’te Msy. Cyrus Hamlin tarafından 1840’ta açıldı. Amacı, Đstanbul ve Anadolu için yerli din adamları yetiştirmekti. 21 yıl öğretim verdikten sonra 1862’de Merzifon’a taşındı ve orada Merzifon Đlahiyat Okulu olarak devam etti.

Bebek Đlahiyat’ta öğrenim görenlere eşler, aynı zamanda topluma da kadın öğretmenler yetiştirmek amacıyla 1845’te Đstanbul Yatılı Kız Đlahiyat Okulu açıldı. Mevcut kaynaklarda sadece ismi zikredilen ve 1863’te Merzifon’a nakledildiği söylenen bu okul, Beyoğlu’ndan sonra sırasıyla Bebek’te ve Hasköy’de toplam on yedi yıl öğretim vermiş, Anadolu’ya ilk Protestan hanım vaizeleri ve öğretmenleri göndermiştir. Adı geçen ilahiyatlardan başka Harput ve Merzifon’da erkek, Antep, Harput ve Adana’da kız ilahiyat okulları uzun yıllar kilise görevlisi yetiştirmiştir. Bunlardan başka bazı misyon merkezlerinde misyon ilahiyat okulu adı altında da çalışmalar yapılmıştır.

 

Mahalle okullarıyla ilahiyatların arasını örmek maksadıyla orta dereceli yüksek okullar (high school) tesis edildi. Gençleri ilahiyat okullarına hazırlama amacındaki bu okullar, değişik zaman dilimlerini kapsayan faaliyetleriyle, kız ve erkek öğrenciler için 30’u aşkın yörede açıldı. Đlk yüksek okul 1834’te Đstanbul’da öğrenime başladı, üç yıl sonra Rum ve Ermeni ruhbanının aşırı baskıları neticesi kapatıldı. Yüksek okulların çoğusu I. Dünya Savaşı’na kadar devam etmiştir. Harput’ta ve Sivas’ta açılan ve yalnızca öğretmen yetiştirmeye adanmış öğretmen okulları da bu kategoride zikredilmelidir.

 

1870’lerden sonra ise din adamı olmak istemeyen veya buna kabiliyetleri yeterli gelmeyen gençlerin eğitildiği, bir ölçüde seküler nitelikli diyebileceğimiz kolejler açıldı. Kolejlerde bilimsel derslerin yoğun olarak yer aldığı müfredatlara ilaveten din dersleri, Đncil öğretimi, sabah ve akşam dua ayinleri, bazılarında ise haftalık vaazlar gerçekleştiriliyordu. Bir başka deyişle, her ne kadar seküler bir kurum olarak tanımlansalar da, Protestanlık öğretisi ve pratiği hemen her fırsatta öğrencilere sunuluyordu. Bu sahada ilk açılan kolej Cyrus Hamlin’in Robert Koleji’dir. Ancak o, bu kurumu tesis etmeye başlarken, ABCFM ile yollarını ayırmış, müstakil olarak çalışmayı tercih etmiştir. Öğretmen ve idareci kadrolarında misyonerlerin yoğun bir şekilde çalıştığı gözlemlenen bu kurumun, bütün yapısı bağımsız olarak projelendiriliyor, uygulanıyordu. Dolayısıyla Robert Kolej’i bir ABCFM kurumu olarak görmemiz vakıaya uygun düşmeyecekti ve bu nedenle tezin inceleme alanı dışında bırakıldı. Antep’te, Harput’ta, Maraş’ta, Đstanbul Arnavutköy’de ve Đzmir’de ABCFM’nin girişimleri ve desteğiyle kurulan kız ve erkek kolejleri, Osmanlı’nın son dönemlerinde

ve modern Türkiye’nin ilk nesillerinde ülkeyi şekillendiren kadrolara önemli sayıda mezununu gönderme başarısına sahiptir.

 

Misyonerlerin gerek halk eğitimi adı altında, gerekse eğitim kurumlarında kendi inançlarına ve eğitim anlayışlarına göre yetiştirdikleri yeni Protestan modeli hiç şüphesiz klasik Doğu Hıristiyanlığının yetiştirdiği modellerden farklıydı. Öncelikle yerli Protestanlar ahlaki açıdan olumlu yönde gözle görülür bir değişim geçirmiş, Hıristiyanların yanı sıra Müslümanların da dikkatini çekmekteydi. Bu kişiler, eski kumarbazlıklarını, sefahatlerini, hilebazlıklarını, günahlarını terk etmiş; mal mülk kavgalarından vazgeçmiş, dürüst, güvenilir, sözüne sadık kimseler olmaya başlamışlardı. Öyle ki, yıllar evvel işledikleri bir suçun karşılığını ya da haksız bir kazancı sahibine tazmin edecek kadar titizlenir olmuşlardı. Protestanlık ilkelerine, ayinlerine, Pazar tatillerine tamı tamına uyuyorlar, sürekli Đncil’i okuyor ve oradan öğrendiklerini harfiyen yerine getiriyorlardı. Diğerlerinin de bu aydınlık yola girmeleri için ellerinden geleni yapıyorlardı. Bunu o kadar ileri götürenler vardı ki, tebliğ için ailece bir köye gidiyor, orada bir iki sene kalıp tebliğ yapıyorlardı.

 

Evlilik hayatlarında eşlerine ve çocuklarına merhametli davranıyor, erkekler kadınlarını artık eskiden olduğu gibi değil, bir kişi olarak algılıyorlardı. Kadınlar da eski devirlerin aksine artık erkeğin her davranışına rıza göstermiyor, eleştiri ve itirazda bulunabiliyordu. Geleneksel vasıfları, kılık kıyafetleri ve toplumsal rolleri değişen Rum ve Ermeni kadınları kendi cemaatleri içinde itici bir güç durumuna gelmişti. Bu anlamda onlar, Batılı hayat tarzıyla 1850’lerden itibaren tanışmış oluyorlardı.

 

Aileler çocuklarının eğitimini kiliseye bırakmak yerine bizzat kendileri üstlenmişti. Açılan yeni okullarda okuma yazma öğrenmelerini sağladıktan sonra daha ileri eğitim almaları için, daha önce hemen hiç görülmeyen bir şekilde, onları başka şehirlere, hatta Avrupa’ya okumaya gönderiyorlar; üstelik bu konuda kız erkek ayırımı yapmıyorlardı. Yeni nesilden Protestan gençler, aynı eğitimi almış kızları eş olarak seçiyorlardı. Böylece ikinci nesil, bu genç aile modellerinin yaşam tarzını örnek alarak, yaşayan bir modele göre daha kolay okullaşmaya yönlendirilebiliyordu. Üçüncü nesil ise misyoner okullarında az ya da çok eğitim görmüş anne babaların çocuklarıydı ve bundan böyle misyonerler ilk aşamadaki hedeflerine ulaşmış oluyorlardı. Zira istedikleri halefler bir ölçüye kadar yetişmiş oluyordu.

1875’lerden sonra yerli Protestanların kendi aralarında kurdukları cemiyetler ve dernekler vasıtasıyla mevcut yüksek okullar, ilahiyatlar ve kolejlerin idaresini ve maddi yönden desteklenmesini kendi üstlerine aldılar. Bu noktada misyonerlerin görevi denetim ve sorun çözme ile sınırlandırıldı. Hatta sayılan okul türlerinde öğretmen olarak görev yapan misyoner-eğitimciler artık mütevelli heyeti tarafından davet ediliyor, maaşları da kurum tarafından karşılanıyordu. Bir anlamda bu görüntü, Türkiye Cumhuriyeti’nin benimsediği eğitim sisteminin yıllar önceden bir modelini arz etmektedir. Bir başka deyişle Anadolu, Balkanlar ve Ortadoğu coğrafyaları, Birinci Dünya Savaşı’ndan sonraki ulus-devlet eğitim sistemleriyle, çok daha önceleri tanışmışlar, misyonerlerin eliyle uygulamalı olarak bunu tecrübe etmişlerdi. Bunun anlamı, gayrı müslim azınlıkların, bugünkü eğitim anlayışına Müslümanlardan çok daha önce aşina olduklarıdır.

 

Bu nedenle bugünkü Milli Eğitim sistemimizde yer alan ve kökleri kısmen Osmanlı’nın son dönemine kadar geriye giden modern okullarımızın ilk, orta, lise ve üniversite aşamalandırmasının, buna ilaveten Đmam Hatip Lisesi ve Đlahiyat Fakültelerinin, Amerikalı misyonerlerin yaklaşık bir asır boyunca Osmanlı topraklarında gayrı müslimlere uyguladıkları Protestan okul örneklerinden etkilendikleri, daha da ötesi, muhtevası değiştirilerek aynıyla alındıkları akla gelmektedir. Bu benzerliklerin elbette titiz bir araştırmadan sonra netlik kazanacağı muhakkaktır.

 

American Board’ın Osmanlı coğrafyasında açtığı okullar, kişi ya da kuruluşlara bağlı olmayan, Birleşik Devletler nezdinde tüzel kişiliklere sahip kurumlardı. Dolayısıyla yılın herhangi bir döneminde, takvimi belirlenmemiş, müfredatı rastgele oluşturulmuş ve birtakım şartlara göre işleyen, sadece misyonerlik eğitimi almış kişilerin öğretmenlik yaptığı okul hüviyetinde değillerdi. Aksine misyoner olan, ama aynı zamanda değişik bilim dallarında öğrenim görmüş misyoner-eğitimcilerin idare ettiği ve öğretmenlik yaptığı, akademik takvimi düzenli işleyen, öğrencilerini seçerek alan, diploma verebilen, bazı okulların diplomalarının yurtdışında geçerli olduğu, başarısız öğrencilerin diploma alamadığı kurumlardı. Bu okulların diğer özellikleri ise şu şekilde sıralanabilir:

1.    Her okul türü kız ve erkekler için ayrı ayrı açılmışlardır. Böylece her iki cinsin eş dönemli eğitilmeleri sağlanmıştır.

2.        Anadolu’nun belli başlı ve misyonerlerin tasavvurlarına göre özel merkezlerine, şehirden uzak bölgelere ve yüksekçe mevkilere kurulmuşlardır. Dağınık değil, farklı okul birimlerini bünyesinde barındıran bir kampüs görünümündedirler.

3.    Batı menşeli eğitiminin hakim olduğu bu kurumlar azınlık gençlerine Batı felsefesinin, edebiyatının, tarihinin, değerlerinin nakledildiği kanalları olarak değerlendirilebilir.

4.    XIX. yüzyılda Avrupa ve Amerika’da ortaya çıkan kadın hareketlerinin ilk elden takip edildiği misyoner kız okullarının, bu yolla azınlık kadınlarını da söz konusu harekete dahil etmiş olması muhtemeldir.

5.        Okulların başarılarındaki en önemli hususlardan biri, öğrencilerini mezuniyetleri sonrasında da takip etmeleridir. Okullardaki belli birimler, mezunlarının nerede yaşadıklarını, neler yaptıklarını ve Protestanlaştırma projesine ne gibi katkılarda bulunduklarını, köylerinde ve evlerinde okul açıp açmadıklarını, bu basit okullardaki başarı durumlarını, kimlerle evlendiklerini, maddi imkanlarını, adreslerini ve hayatlarındaki önemli değişiklikleri sıkı bir şekilde takip ediyorlardı.

 

Bu yöntemin pek çok faydası bulunuyordu: Öncelikle okula, eski mezunların çocuklarının gelmesi sağlanıyor, böylece aileden aldıkları Protestan çizgideki birikime sahip öğrenci kitlesi büyüyordu. Đkincisi, misyonerlerin herhangi bir yöreyle ilgili bir projeleri olduğunda öncelikli olarak orada yaşayan eski öğrencileriyle irtibat kuruyorlardı. Bir diğer yararı ise okulla ilgili para ihtiyacı ortaya çıktığında, bu sıkıntı, durumu elverişli mezunlara haber veriliyordu. Kaldı ki eski mezunlardan çoğu okulun mütevelli heyetinde görev alıyordu.

 

6.      Okullar sadece teorik bilginin değil, aynı zamanda mesleki bilginin de verildiği merkezler haline getirildi. Kunduracılık, marangozluk, nalbantlık, teneke malzeme yapımı, inşaatçılık, nakış, dikiş vb atölyelerin temel hedefi maddi durumu okul masraflarını karşılamaya yetmeyen öğrencilerin bu eksikliklerini gidermek olmakla beraber bu atölyelerin, ülkemizde modern anlamdaki “iş eğitimi” ilkesinin ilk uygulandığı yerler olarak altı çizilmesi gerekmektedir. Ayrıca bu sayede azınlıkların ekonomik hayatları canlanıyor, bu canlılık, çeşitli savaşlar ve seferberliklerle güç kaybeden Müslüman sermayesi ve işgücü karşısında azınlık sermayesinin yükselişe

geçmesine yol açıyordu. Bir de buna Ermeni, Rum ve kısmen Müslümanların yurtdışına ve hususen Amerika’ya göçleri ve oradaki akrabalarla teması da eklenince azınlıkların mal varlıkları ve işletme gelirleri artma yönünde bir seyir takip etmeye başladı. Bu da onların özellikle şehirlere kaymalarına, meslek ve ticaret alanlarında, bilhassa ithalatta söz sahibi olmaları sonucunu doğurdu.

 

7.    Kız okullarında verilen evsel bilgiler, dikiş, çocuk bakımı, adabı muaşeret, yemek dersleri, azınlık kadınlarının geleneksel damak zevkine ve kıyafetlerine Batı tarzını ilave ediyordu. Okullarda Rum ve Ermeni kızlarına ev süpürmeden bir masanın hazırlanmasına, misafir kabulünden içki servislerinin nasıl yapılması gerektiğine kadar uygulamalı olarak gösterilmesi neticesinde, Şarktaki sofra kültürünün değişimi kaçınılmazdı. Yer sofrasından, masaya; elle yemekten, çatal kaşık kullanmaya; ortadaki tek sahandan, ayrı tabaklara geçildi. Sabah ve akşam öğünlerine, kek ve pastaların yendiği beş çayları eklendi. Kadın ve erkekler ayrı ayrı sofralarda değil bir arada yemeye başladı.

 

Aynı dönüşüm kıyafetlerde de yaşandı. Rengarenk entariler, Amerikalı bayanların beyaz bluz ve siyah uzun eteklerden oluşan, bol dantelli, manşetli kıyafetleriyle yer değiştirdi. Uzun örgülü saçlar topuz yapılmaya, tokalarla süslenmeye başlandı. Başlarda mutlaka bulunan ve her yörenin kendine mahsus renk ve çizgilerini taşıyan, hatta genç ve yaşlıların farklı kullandıkları kadın başlıkları çıkarıldı, açık başla veya şapkayla gezilmeye başlandı. Evlerin tefrişi de bu değişimden nasiplendi. Örneğin, yerde oturma, camsız evler, ocak isinden kararmış duvarlar yerini bol güneş alan, sandalyeli ve kanepeli, raflarda kitapları olan, masası ve üzerinde vazosu bulunan beyaz badanalı mekanlara bıraktı.

 

8.    1870’lerden sonraki yüksek okul ve kolej ders müfredatlarına bakıldığında Rum ve Ermeni öğrencilere yönelik tarih, coğrafya, arkeoloji, sosyoloji gibi derslerde ve yayınlarda, onların kendi kimliklerini milliyetçilik bağlamında inşa eder tarzda oldukları görülmektedir. Bölgesel anadiller olan Ermenicenin, Rumcanın, Bulgarcanın, Arapçanın, Arnavutçanın öğretimi, alfabelerinin yeniden düzenlenmesi, işlenmesi, gramer kitapları, sözlükleri, bu çerçevede bir edebiyatın oluşturulması, ırklara/milletlere mahsus müstakil tarih çalışmaları bu bağlamda değerlendirilmelidir.

9.      Mahalle okulları ve kısmen yüksek okullar dışındaki eğitim kurumları, öğrencilerini ciddi bir elemeye tâbi tutarak alıyorlardı. Adayın öncelikle misyonerlerden, yerli yardımcılardan ve yerli pastörlerden oluşan bir kurulun huzurunda takvalı ve ahlaklı bir yaşantı sürdüğünü ispatlaması, bu kuruma gelişinde halis bir niyeti olduğunu belirtmesi, bir referans mektubu getirmesi, bitirdiği okulda başarılı olması, kolejler hariç mezuniyet sonrası Evanjelik çalışmalara katkıda bulunacağı sözünü vermesi şeklindeydi. Bu şartları taşımayan kimseler okula kabul edilmiyor, edildikten sonra yukarıdaki şartlara aykırı tavır ve davranışları görülürse yine kurul tarafından uzaklaştırılıyordu. Bu yöntem, özellikle ilahiyat okullarında çok daha sıkı bir biçimde uygulanıyordu. Zira kiliseye önder, topluma örnek ve rehber olacak şahsiyetlerin hiçbir seçime tâbi tutulmadan alınıp yetiştirilmesi, istenen verimin alınmasını engelleyeceği gibi; gerek yaşantısı gerekse tebliği ile seviyesi üst düzeyde olmayan din adamları topluma zarar verebilirdi. Günümüzde din adamı yetiştiren orta ve yüksek öğretim kurumlarında bu ön seçimin yapılmaması ve her öğrenciye diploma verilmesi, bu kurumların geçmişteki Amerikan uygulamasından geride oldukları izlenimini vermektedir.

 

10.      Amerikan okullarından mezun öğrencilerin nitelikleri ve okulun onlara kazandırdığı dünya görüşü; misyonerlerin tasvir ettikleri öğrenci hayat hikayelerinde ve okul raporlarının vazgeçilmez bir başlığını oluşturan mezuniyet listelerinde ortaya konulmuştur. Öğrenci kimliklerinin oluşturulması sürecinde en önemli hedef, onların takvalı kişiler olarak yetiştirilmesidir. Protestanlara göre takvalı olmak, her daim dua ve tevbe yoluyla Tanrı’yla bir tür iletişim kurmak, günlük hayatta ahlakî kuralları sıkı bir şekilde uygulamak, Sebt günlerinde neredeyse tüm günü ibadetlerle geçirmek, ayrıca her fırsatta diğer insanları uyarmak, dini tebliğ etmek ve herkese sevgiyle yaklaşmak gibi hususları kapsamaktadır. Bu bağlamda raporlarda kız ve erkek öğrencilerin bu yönleri, detaylı anlatımlarla ve hikayelerle ortaya konmuştur. Öte yandan bu yolla, eğitim kurumlarının ve kişisel tebliğlerin ne kadar başarılı oldukları da vurgulanmaktadır.

 

Đlahiyatlardan mezun olan erkekler ekseriyetle yeni açılan kiliselere pastör ve vaiz oluyorlar, gerektiğinde misyoner yardımcılığı yapıyorlardı. Bazı mezunların belli bir dönem kitap satıcılığı ya da köy vaizliği yaptıkları, ancak daha sonra hekimlik, esnaflık, tüccarlık gibi mesleklere yöneldikleri görülmektedir. Bu durum, onların burslu

okutulduğu, bursların karşılığında da bu hizmetleri yapmaları istendiğini akla getirmektedir. Bazı mezunların kitap ve Đncil tercüme ettikleri, devlet kademelerinde ve özel alanlarda tercümanlık yaptıkları, Amerika’da gördükleri ziraat, tıp, nakliye alet ve araçlarıyla Türkiye’de iş hayatına atıldıkları da burada hatırlanmalıdır.

 

Çoğu defa kilise mensuplarıyla evlenen ve vaize olan kız mezunların, okullarda öğretmenlik yapması en yaygın hizmet türüydü. Ancak Anadolu’nun iç kesimlerindeki köylerine dönenler mutlaka evlerinde yahut uygun bir mekanda basit bir okul açıyor, evlendiyse evinde vaazlar, Đncil toplantıları tertip ederek hizmete katılıyorlardı. Bu çalışmalara kimi zaman misyonerler keşif ve destek gezilerinde şahit oluyorlar, kimi zaman da bunları, kız mezunların düzenli olarak kendilerine gönderdikleri ve rapor niteliği taşıyan mektuplardan öğreniyorlardı.

 

11.      Kız ve erkek mezunlardan pek çoğunun eğitim amacıyla veya başka maksatlarla, okullarda öğrendikleri Đngilizcenin yardımıyla Amerika’ya ve bazen de Avrupa ülkelerine gitmeleri, okulların yetiştirdiği nesillerin dünyaya açılmalarını, farklı ülke modelleriyle tanışmalarını, dahası farklı düşünce akımlarıyla temas kurduklarını göstermektedir. Böylece Rum ve Ermeni azınlıkların kendi yaşadıkları topraklarda ve idaresinde bulundukları yönetim sistemi hakkında çeşitli eleştirileri ve müdahalelerinin kaçınılmaz olduğu doğruya yakın bir çıkarım olsa gerektir.

 

12.      Misyonerler gelmeden evvel kesinlikle okula bile gönderilmeyen gayrı müslim kızları okulla tanıştılar; hatta daha da ileri giderek belki de tarihlerinde ilk defa eğitim için seyahat etmeye, okullarda yatılı kalmaya başladılar. Yatılı kız okulları da sadece o kesim için değil, Osmanlı ülkesinin bütünü için de bir yenilikti.

 

13.    Müslüman Türklerle ilgili misyonerlik eğitimine bakıldığında, halk eğitimi başlığı altında incelediğimiz kişisel tebliğlerle sınırlı kaldığı görülür. Protestanlığı kabul eden yaklaşık 35 Müslüman Türkün misyonerlerle ya birlikte yaşama, ya birlikte bir faaliyette bulunma (kitap basımı, ev hizmetkarlığı gibi) ya da misyoner vaazlarına katılma yoluyla din değiştirdikleri görülmektedir.

 

Kolejler dönemine kadar Türklerin misyoner okullarına yaklaşımı, çocuklarını kesinlikle göndermeme şeklinde net bir tavırdı. Bu durum misyonerler tarafından iyi

takip edildiğinden, ısrarla kolej eğitimine geçilmesi gerektiği çeşitli mahfillerde dile getiriliyordu. Esas politikası dünyayı Protestanlaştırmak olduğu halde kolej gibi tamamen dünyevi bir kurumu desteklemeyi politikalarına aykırı bulan American Board yönetimi, değindiğimiz ısrarlara uzun bir süre sıcak bakmamış, ancak Müslüman Türklere ulaşmanın tek kanalının kolejler olduğu belirginleşince mevcut okul sisteminin içerisine kolejler de dahil edilmiştir.

 

Kolejlerde din konusu bir nebze de olsa geri planda kaldığından, özellikle Đstanbul’daki seçkin zümrelerden Müslüman kız ve erkekler bu kurumlara devam etmeye başlamıştır. Bu bağlamda ilk olma sıfatını taşıyan isimler Gülistan Đsmet Tevfik, Halide Edip Adıvar ve Hüseyin Pektaş’tır. Sultan II. Abdülhamid dönemindeki kısıtlamalar diğer isteklilerin kolejlere gitmelerinin önünde ciddi bir engel teşkil etmişse de, Jön Türk döneminden sonra kolejlerde Müslüman Türklerin sayısı artmaya başlamıştır. Kolejlerin Batı bilimini, edebiyatını, lisanlarını ve sosyal kültürünü sunması, çocuklarına yurtdışında eğitim aldırmak isteyen elit zümreye bir nevi kolaylık da olmuştur.

 

Osmanlı Devleti’nin son yüzyılında American Board misyonerlik teşkilatı mensupları, gayrı müslimlerin olduğu kadar Müslüman Türklerin de toplumsal hayatındaki değişimlerde ciddi bir rol oynamışlardır. Eğitimden günlük yaşantıya, yönetim sisteminin sorgulanmasından toplumun Batılı değerleri benimsemesi sürecine kadar pek çok alanda dönüşüm geçiren Osmanlı toplumunda, koleje giden Türk gençlerinin katkıları gözden kaçmamaktadır.

 

Amerikan misyonerlerinin yalnızca eğitim alanındaki faaliyetleri ve bunun Osmanlı toplum katmanlarındaki etkisini incelemeye çalışan bu tezin kapsamı dışında kalan, ya da çeşitli sınırlılıklar nedeniyle araştırmacıların dikkat sarf etmesini ve emek vermesini bekleyen noktalar mevcuttur. Bunlardan bazılarını şöyle sıralamak mümkündür:

 

A.   Misyon okullarının ders müfredatları daha geniş bir şekilde ve mümkünse her okulun müfredatı ayrı ayrı ele alınarak incelenmelidir.

B.   Ders kitaplarının içerikleri incelenerek öğrencilerin hangi konuları işledikleri ve nasıl yönlendirildikleri ortaya konulmalıdır.

C.   Ermenice basılan kitap, hatırat, gazete ve dergilerde yer alan eğitim öğretimle ilgili bütün veriler derli toplu bir çalışmayla gün yüzüne çıkarılmalıdır.

D.    Amerikan okullarından mezun olduktan sonra değişik alanlarda öne çıkan kişiler ve bunların adı geçen kurumlarla ilgili düşünceleri müstakil bir tezin konusu olacak kadar kapsamlı görünmektedir.

E.   Türklerin Amerikan okullarıyla ilgili düşünce ve yaklaşımları başlı başına bir çalışma konusudur ve bu kişilerin hayatları da ciddi bir değerlendirmeye ihtiyaç duymaktadır.

 

Daha önce yapılan araştırmalara, saydığımız konu başlıklarında yapılacak çalışmalar da eklendiğinde, American Board misyonerlik teşkilatının ülkemizin eğitim, siyaset, diplomasi ve sosyal hayatındaki etkileri daha belirgin bir şekilde ortaya konulabileceği mümkün olacaktır.

 

KAYNAKÇA

 

 

Kitaplar

Açıkses, Erdal. Amerikalıların Harput’taki Misyonerlik Faaliyetleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2003.

Act of Incorparation and Constitution and by Laws of the ACG at Constantinople, in Turkey, Boston: Frank Wood Printer, 1901.

Adıvar, Halide Edip. Memoirs of Halidé Edip. Londra: The Century Press, 1926. Adıvar, Halide Edip. Mor Salkımlı Ev. Đstanbul: Özgür Yayınları, 2000.

Aleppo College for Boys and Girls. Centennial Book, Halep 1961.

Anderson, Rufus. History of the ABCFM to the Oriental Churches. Boston 1872, c.1-2. Arpee, Leon. A Century of Armenian Protestantism (1846-1946). New York: Princeton University Press, 1946.

Augustinos, Gerasimus. Küçük Asya Rumları. Devrim Evci (çev.). Ankara: Ayraç Yayınları, 1997.

Bartlett, Lyman. Historical Sketch of Mission Work in The Smyrna Field (1820-1904).

Đzmir Amerikan Koleji Basımı, 1933.

Benjamin, Mary Gladding. The Missionary Sisters, A Memorial of Mrs. Seraphina Haynes Everett and Mrs. Harriet Martha Hamlin. Boston: American Tract Society, 1860. Berkhof, Louis. Hıristiyanlık Doktrini. Đstanbul: Đstanbul Presbiteryen Kilisesi Yayını, 2001. Binbaşıoğlu, Cavit. Türkiye’de Eğitim Bilimleri Tarihi. Đstanbul: MEB Yayınları, 1995.

Bowen, Marcellus. “An Historical Sketch between 1820-1884”. Historical Sketch of Mission Work in the Smyrna Field: 1820-1904. Cass A. Reed (drl), daktiloda yazılmış müsvedde, Đzmir Amerikan Kolej Enstitüsü Arşivi, 1933.

Brewer, Josiah, John W. Barber. Patmos and the Seven Churches of Asia. Connecticut: Bradley and Peck Press, 1851.

Cox, Samuel S. Diversions of a Diplomat in Turkey. New York: Charles L. Webster, 1887. Daniel, Robert L. American Philanthropy in The Near East (1820-1960). Atina: Ohio University Press, 1970.

Dillenberger, John ve Claude Welch. Protestant Christianity. New York: Charles Scribner’s Sons, 1954.

Dinçer, Nahit. Yabancı Özel Okullar. Đstanbul: ER-TU Matbaası, 1978.

Dwight, Hearrison G. O. Christianity in Turkey. Londra: James Nisbet and Company, 1854. Eddy, David Brewer. What Next in Turkey. Boston: Taylor Press, 1913.

F.E.H.H. Jonas King: Misisionary to Syria. New York: American Tract Society, 1879. Fensham, Florence A. Mary I. Lyman, H. B. Bumphrey, A Modern Crusade in the Turkish Empire. Chicago 1908.

Freely, John. A History of Robert College, The American College for Girls and Boğaziçi University. Đstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2000, C. 1-2.

Gates, Caleb F. Not To Me Only, Princeton: Princeton University Press, 1940.

Gibbons, Helen Davenport. Tarsus’un Kırmızı Kilimleri [1909]. Attila Tuygan (çev.).

Đstanbul: Pencere Yayınları, 2009.

Good, James I. Life of Benjamin Schneider at Broosa and Aintab, Turkey (1834-1877). Philadelphia, yayınevi ve yayın tarihi yok.

Hamlin, Cyrus. Among the Turks. New York: Robert Carter Press, 1878. Hamlin, Cyrus. My Life and Times. Boston: Pilgrim Press, 1924.

Hartley, John. Researches in Greece and the Levant. Londra: R. B. Seeley, 1831.

Jenkins, Hester D. Robert Kolej’in Kızları. Ayşe Aksu (çev.). Đstanbul: Dergâh Yayınları, 2008.

Jowett, William. Christian Researches in Syria and the Holy Land. Boston: Crocker and Brewster, 1826.

Kocabaşoğlu, Uygur. Kendi Belgeleriyle Anadolu’daki Amerika. 2. Baskı, Đstanbul: ARBA Yayınları, 1989.

Karasar, Niyazi. Bilimsel Araştırma Yöntemi. Ankara: Bilim, Kitap, Kırtasiye Ltd. Şti, 1995.

Leslie J. Dunstan, Protestantism. New York: Gerorge Breziller Press, 1962.

Linder, Fay. The History of Üsküdar American Academy (1876-1996). Đstanbul: SEV Yayıncılık, 2000.

Marsden, George M. The Soul of The American University. New York: Oxford University Press, 1994.

Martin, Edwin W. The Hubbards od Sivas, A Chronicle of Love and Faith. California: Fithian Press, 1991.

May N. Fincancı, The History of Robert College Old and New. Đstanbul: Inter Media, 2001. McafeeBrown, Robert. The Sprit of Protestantism. New York: Oxford University Press, 1965.

Monroe, Paul. Brief Course in the Hisyory of Education. New York: Macmillan Press, 1910.

Mrs. Crosby Wheeler. Missions in Eden: Glimpses of Life in the Valley of Euphrates.

New York: Fleming H. Revell Company, 1899.

Olgun, Hakan. Luther ve Reformu, Katolisizmi Protesto. Ankara: Fecir Yayınları, 2001. Parmelee, Moses P. Life Scenes among the Mountains of Ararat. Massachusetts: Sabbath School Society Press, 1868.

Patrick, M. Mills. Bir Boğaziçi Macerası. Şeyma Akın (çev.). Đstanbul: Tez Yayınları, 2001. Patrick, Mary Mills. Son Sultanların Đstanbulu’nda. Ayşe Aksu (çev.). Đstanbul: Dergâh Yayınları, 2009.

Prime, Edward D. Griffin, Forty Years in the Turkish Empire; or Memoirs of Rev. William Goodell. New York: Robert Carter and Brothers, 1883.

RC-ACG Mezunları Topluluğunda Kim Kimdir? Who is Who in The RC-ACG Alumnı Community?. Đstanbul: Đstanbul Amerikan Kolejleri Mezunları Derneği Basımı, 1985.

Sarafyan, Kevork Avedis. A Briefer History of Aintab. Union of the Armenians of Aintab, 1957.

Schneider, Eliza Abbot. Bursa Mektupları. Neşe Akın (çev.). Đstanbul: Dergâh Yayınları, 2009.

Spring, Joel H. The American School (1642-1985). New York: Longman Press, 1986. Washburn, George. Cennetin Sonbaharı Kolej Anıları (1863-1903). Đstanbul: Atlantis Yayıncılık, 2002.

West, Maria A. Romance of Missions, or inside Views of Life and Labor in the Land of Ararat. New York: Anson D. F. Randolph Company, 1875.

Wheeler, Crosby H. Ten Years on the Euphrates. New York: American Tract Society, 1868. White, George E. Bir Amerikan Misyonerinin Merzifon Amerikan Koleji Hatıraları. Cem Tarık Yüksel (çev.). Đstanbul: Enderun Yayınevi, 1995.

White, George E. Charles Chapin Tracy, Missionary, Philanthropist, Educator, Boston: The Pilgrim Press, 1918.

Yıldırım, Suat. Mevcut Kaynaklara Göre Hıristiyanlık. Đzmir: Işık Yayınları, 1996.

 

 

Yayınlanmamış Tezler

Alan, Gülbadi. “Merzifon Amerikan Koleji ve Türkiye’deki Etkileri”. Erciyes Üniversitesi SBE, Yayınlanmamış Doktora Tezi. 2002.

Bozkurt, Ödül. “The Making of Young Women at an American Missionary School in Early Republican Turkey: A Study on the Life Histories of the 1928-1940 Graduates of the American Collegiate Institute for Girls in Đzmir”. Yayınlanmamış Doktora Tezi. Boğaziçi Üniversitesi, 1995.

Köse, Ayşe [Aksu]. “Yabancı Okullarda Kızların Din Eğitimi (Arnavutköy Amerikan Kız Koleji Örneği)”. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Marmara Üniversitesi SBE, 2003.

Özsoy, Hasan. “Kayseri’de Amerikan Mizyoner Faaliyetleri ve Talas Amerikan Koleji”.

Yayınlanmamış Doktora Tezi. Erciyes Üniversitesi SBE, 1995.

Taşkın, Faruk. “Amerikan Misyoner Okullarından ‘Merkezi Türkiye Koleji’ (1876-1924)”. Mersin Üniversitesi SBE, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2007.

 

Makaleler

“Great Awakening”. wikipedia.org/wiki/Great_Awakening - 19k. (26.11.2006).

“Gregory the Illuminator”. http://en.wikipedia.org/wiki/Gregory_the_Illuminator (22 Ekim 2010).

“Krikor Ağaton (1823-1868)”. http//ansiklopedi.turkcebilgi.com. (9.3.2009) .

Aksu, Ayşe. “Buzdağının Ötesi: American Board’un Kuruluşunda ve Đlk Faaliyetlerinde (1810-1825) Đngiliz Misyonerlerin Katkıları”. Kutadgubilig. 2008, S.13, ss. 294-316.

Aksu, Ayşe. “Đngiltere-Amerika-Osmanlı Hattında Lancaster Öğretim Sistemi”. Değerler Eğitimi Dergisi, Aralık 2008, S. 16, c. 6, s. 29-67.

Alton, Đffet. “Đffet Alton’un Aktarımıyla Bursa Amerikan Kız Koleji’nin Kapatılması Olayı”.

Bursa Defteri Dergisi. 2001, S. 10, ss. 149-152.

Altun, Mehmet. “Bursa Amerikan Kız Koleji”. Toplumsal Tarih. 2003, S. 113, ss. 26-32. Anderson, Rufus. “From Missionary House, Boston to the Northern Armenian Mission (30 January 1860)”. American Board Library, ABA Catolog. Kutu 3, No. 280.

Barton, James L. “Movements toward Reform in the Old Gregorien Church”. The Missionary Review. November 1893.

Bebbington, D. W. “William Carey”. Hıristiyanlık Tarihi. Đstanbul: Yeni Yaşam Yayınları, 2004, ss. 574.

Benlisoy, Foti ve Stefo Benlisoy. “Nevşehir Mektepleri”. Toplumsal Tarih, 2000, S. 74,

Şubat 2000, ss. 24-34.

Bohi, Janette. “Eşitler Arasındaki Atılım”. Hıristiyanlık Tarihi. Đstanbul: Yeni Yaşam Yayınları, 2004. ss. 546-549.

Chambers, Robert. “Another Funeral Procession”. http://www.landowne.org/rc/afp.html, (02.12.2009).

Daniel, Robert. “American Influence in the Near East before 1861”. American Quarterly. Vol. 16, 1864.

Enginün, Đnci. “Halide Edip Adıvar”. DĐA. Đstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayını, 1988, c.1,

ss. 376-377.

Hızlan, Doğan. “Bir Ermeni Mezarlığından Osmanlı-Cumhuriyet Portreleri”. http://arama.hurriyet.com.tr/arsivnews.aspx?id=-247254 (28.09.2009)

Jewett, Alice Dwinell. “Miss Julia A. Rappleye”. American Heroes in Mission Fields: Brief Missionary Biographies. H. C. Hyden (drl.). X. Bölüm, New York: American Tract Society, 1890.

Kadıoğlu, Sevtap. “Osmanlı Döneminde Türkiye’de Ziraat Okulları Üzerine Notlar”.

Kutadgubilig. October 2005, S. 8, ss. 239-257.

Krikoryan, H. K. “Prof. Alexan Bezciyan”. The Orient. 26 February 1913, No. 9, ss. 2. Lindsell, Harold. “Fundamentals for a Philosophy of the Christian Mission”. The Theology of the Christian Missions. Gerald H. Anderson (drl.). New York 1961, ss. 239-249.

Maksudyan, Nazan. “Merzifon Anadolu Koleji’nin Kısa Tarihçesi ve Aşçı Boğos Piranyan”.

Aşçının Kitabı. Đstanbul: Aras Yayıncılık, 2008.

Mehl, Roger. “Protestanlık Mezhebi”. Din Fenomeni. Mehmet S. Aydın (drl.). Konya: Selçuk Üniversitesi Đlahiyat Fakültesi Din Bilimleri Yayınları, 1995, ss. 245-279.

N. B. “Importance of a Theological Institution”. The Ponoplist. December 1807, Vol. 3. Patrick, Mary M. “Women”. Modern Turkey. Eliot Grinnel Mears (drl.). New York: MacMillan Company, 1924, ss. 141-154.

Platt, Claribel. “With Miss Willard in The Anatolia Girls’ School (1904-1911)”. Charlotte R. Willard of Merzifon Her Life and Times. Ernest Pye (drl.). Fleming Revell şirketi, 1933, ss. 45-54.

Sellers, Ian. “George Whitefield”. Hıristiyanlık Tarihi. Đstanbul: Yeni Yaşam Yayınları, 2004, ss. 444-445.

Smith, Eli. “Present Attitude of Mohammedanism, in Referenca to the Spread of the Gospel”.

American Quarterly Observer. Boston 1833, C.1, No. 8.

Stone, Frank Andrews. “Mt. Holyoke Impact on the Land of Mt. Ararat”. The Muslim World. Vol. 66, January 1976, ss. 44-51.

The Levand Herald and Eastern Express. “American College for Scutari”. 30 June 1890.

The Missionary Register. “Mediterranean, Chuch Missionary Society”. October 1831, Vol. 19.

The Orient. “Jubilee of Anatolia Girls’s School”. 1 July 1914, Đstanbul: Bible House Basımevi, Vol. 5, ss. 252-254.

The Ponoplist. “Ancient Theological Institutions”. June 1808, Vol. 4, ss 34.

The Ponoplist. “Great Britain, Improvements in Education”. 1808, Vol. 1, ss. 43.

The Ponoplist. “Outlines of a Theological Institution”. January 1808, Vol. 3, ss. 345-348. White, George E. “Arrival and Work in Merzifon”. Charlotte R. Willard of Merzifon Her Life and Times. Ernest Pye (drl.). Fleming Revell şirketi, 1933, ss. 37-42.

Wood, A. Skevington. “Uyanış”. Hıristiyanlık Tarihi. Đstanbul: Yeni Yaşam Yayınları, 2004, ss. 438-454.

 

Ansiklopedi ve Sözlükler

 

AnaBritannica. “Joseph Lancaster”. Đstanbul: Ana Yayıncılık, C.14. Britannica Micropedia. “Mission”. Washington: Library of Congress, 1981. Cyclopedia of Missions. “Sunday School”. New York: Harvey Newcomb, 1854. Cyclopedia of Missions. New York: C. Scribner Press, 1854.

Encyclopedic World Dictionary. “Mission”. Beyrut: Mektebetu Lübnan, 1974.

Kâmus-ı Türkî. “Misyoner”. Đstanbul: Đkdam Matbaası, 1317. Meydan Larousse. “Misyon”. Đstanbul: Meydan Yayınevi, 1969. Okyanus Türkçe Sözlük. “Misyon”. Đstanbul: Pars Yayınevi, 1974. The American People Encyclopedia. “Lancaster System”. C.11.

The American Peoples Encyclopedia. “New England”. New York: Grolier Press, C.13.

The Encyclopedia of Missions. “Methods of Missionary Work”. New York: Wagnals Co. 1904.

Yeni Türk Ansiklopedisi. “Misyon”. Đstanbul: Ötüken Neşriyat, 1985.

 

 

The Missionary Herald Serisi

Allen, Herbert M. “Bardezag High School (11 November 1903)”. The Missionary Herald. February 1904, Vol. 90.

Allen, Herbert M. “Crowded Services”. The Missionary Herald. August 1895, Vol. 91.

Allen, Orson P. “Better Room for the Girls’ School at Harpoot”. The Missionary Herald. April 1876, Vol. 72.

Allen, Orson P. “Harpoot and Out-Stations”. The Missionary Herald. July 1882, Vol. 78.

Allen, Orson P. “Harpoot Theological School”. The Missionary Herald. May 1869, Vol. 65.

Allen, Orson P. “Missions and Progress (6 January 1871)”. The Missionary Herald. May 1872, Vol. 68.

Allen, Orson P. “The College at Harpoot”. The Missionary Herald. April 1885, Vol. 81.

Allen, Orson P. “The College Needed (5 May 1877)”. The Missionary Herald. August 1877, Vol. 73. Allen, Orson P. “The Harpoot Field, Schools”. The Missionary Herald. August 1877, Vol. 73.

Andrus, Alpheus N. “From Mardin (1 August 1896)”. The Missionary Herald. November 1896, Vol. 92.

Andrus, Alpheus N. “Mardin, The Educational Work”. The Missionary Herald. October 1879, Vol. 75.

Andrus, Alpheus N. “The High School [Mardin]”. The Missionary Herald. October 1895, Vol. 91. Andrus, Alpheus. N. “The Week of Prayer in the Mardin District”. The Missionary Herald. June 1884, Vol. 80.

Baldwin, Theodore A. “A Self-Supporting Church in Yenijeh”. The Missionary Herald. September 1905, Vol. 101.

Baldwin, Theodore A. “Sketch of Broosa Station”. The Missionary Herald. September 1891, Vol. 87.

Baldwin, Theodore A. “The Religious Awakening”. The Missionary Herald. October 1884, Vol. 80. Barnum, Henry S. “Emigration Obstructed”. The Missionary Herald. December 1888, Vol. 84.

Barnum, Herman N. “A New Band of Preachers”. The Missionary Herald. January 1894, Vol. 90. Barnum, Herman N. “A Turkish Tyrant”. The Missionary Herald. April 1882, Vol. 78.

Barnum, Herman N. “Appeal for the Theological School”. The Missionary Herald. December 1861, Vol. 57.

Barnum, Herman N. “Education at Harpoot (12 November 1874)”. The Missionary Herald. February 1875, Vol. 71.

Barnum, Herman N. “Forming an Evagelical Union”. The Missionary Herald. March 1866, Vol. 62. Barnum, Herman N. “Forty Years in Harpoot, Eastern Turkey”. The Missionary Herald. October

1899, Vol. 95.

Barnum, Herman N. “Great Value of Schools at Harpoot (15 June 1877)”. The Missionary Herald.

September 1877, Vol. 73.

Barnum, Herman N. “Harpoot, The Schools”. The Missionary Herald. August 1878, Vol. 74. Barnum, Herman N. “Harpoot”. The Missionary Herald. July 1906, Vol. 102.

Barnum, Herman N. “Letter from Mr. Barnum (4 June 1868)”. The Missionary Herald. September 1868, Vol. 64.

Barnum, Herman N. “Malatia-A Good Record [Miss Bush’la birlikte Malatya ziyareti]”. The Missionary Herald. April 1883, Vol. 79.

Barnum, Herman N. “Missions in Turkey”. The Missionary Herald. October 1893, Vol. 4.

Barnum, Herman N. “Normal School at Harpoot (12 July 1876)”. The Missionary Herald. October 1876, Vol. 72.

Barnum, Herman N. “Out-Stations of Harpoot”. The Missionary Herald. October 1890, Vol. 86. Barnum, Herman N. “Quarter Centennial of The Harpoot Evangelical Union”. The Missionary Herald. January 1891, Vol. 87.

Barnum, Herman N. “Scenes in Armenia and Mesopotamia”. The Missionary Herald. October 1888, Vol. 84.

Barnum, Herman N. “Schools, Congregations, etc., at Harpoot (13 April 1877)”. The Missionary Herald. July 1877, Vol. 73.

Barnum, Herman N. “Sketch of Harpoot Station”. The Missionary Herald. April 1892, Vol. 88. Barnum, Herman N. “The Geghi District”. The Missionary Herald. April 1881, Vol. 77.

Barnum, Herman N. “The Kuzzel-bash Koords”. The Missionary Herald. August 1890, Vol. 86. Barnum, Herman N. “The Pathetic Story of Persecution”. The Missionary Herald. January 1893, Vol. 89.

Barnum, Herman N. “The Quarter-Centennial of Euphrates College”. The Missionary Herald.

February 1906, Vol. 102.

Barnum, Herman N. “The Schools at Harpoot (21 November 1877)”. The Missionary Herald. March 1878, Vol. 74.

Barnum, Herman N. “The Schools at Harpoot (21 November 1877)”. The Missionary Herald. March 1878, Vol. 74.

Barnum, Herman N. “The Thanksgiving of the Protestants (29 December 1876)”. The Missionary Herald. May 1877, Vol. 73.

Barnum, Herman N. “The Theological Students- A New Out-Station”. The Missionary Herald. April 1892, Vol. 88.

Barnum, Herman N. “Working Churches”. The Missionary Herald. August 1870, Vol. 66.

Barrows, J. C. “A New Thing at Cesarea (29 March 1873)”. The Missionary Herald. July 1873, Vol. 69.

Barrows, J. C. “The Famine in Asia Minor (22 May 1874)”. The Missionary Herald. August 1874, Vol. 70.

Bartlett, Lyman. “Continued Progress at Talas”. The Missionary Herald. October 1874, Vol. 70. Bartlett, Lyman. “Historical Sketch of the Smyrna Field”. The Missionary Herald. March 1895, Vol. 91.

Bartlett, Lyman. “Hopeful Fields”. The Missionary Herald. February 1895, Vol. 91.

Bartlett, Lyman. “Self Support”. The Missionary Herald. November 1869, Vol. 65.

Bartlett, Lyman. “Twenty-Six Years in Turkey”. The Missionary Herald. July 1894, Vol. 90. Barton, James L. “A New Life for Old Books”. The Missionary Herald. June 1887, Vol. 83.

Barton, James L. “An ‘American Board’ in The Orient”. The Missionary Herald. May 1890, Vol. 86.

Barton, James L. “Euphrates College, Harpoot: Its Possessions and its Needs”. The Missionary Herald. January 1888, Vol. 84.

Barton, James L. “Euphrates College”. The Missionary Herald. December 1899, Vol. 95.

Barton, James L. “Higher Educational Institutions of the American Board”. The Missionary Herald.

May 1904, Vol. 90.

Barton, James L. “South of The Taurus”. The Missionary Herald. August 1889, Vol. 85.

Barton, James L. “The Armenian Church: Its Organization and Doctrines”. The Missionary Herald.

June 1891, Vol. 87.

Barton, James L. “Twenty-Five Years at Malatia”. The Missionary Herald. February 1892, Vol. 88. Barton, James L. “Work in Koordistan”. The Missionary Herald. March 1891, Vol. 87.

Bliss, Edwin E. “Effort to Stop Work on the ‘Home’ Building”. The Missionary Herald. December 1875, Vol. 71.

Bliss, Edwin E. “Indirect Results of Missionary Labor in Northern Turkey”. The Missionary Herald. September 1876, Vol. 72.

Bliss, Edwin E. “Muhammedan Persecution”. The Missionary Herald. January 1880, Vol. 56.

Bliss, Edwin E. “The Missions of the American Board in Asiatic Turkey (1831-1887)”. The Missionary Herald. June 1888, Vol. 84.

Bowen, Marcellus. “Aushak, Afion Kara Hissar”. The Missionary Herald. August 1878, Vol. 74. Bowen, Marcellus. “Ordination at Smyrna”. The Missionary Herald. June 1880, Vol. 76.

Browne, J. K. “A Survey after Furlough”. The Missionary Herald. April 1907, Vol. 103. Browne, J. K. “Education-Armenia College”. The Missionary Herald. January 1879, Vol. 75.

Browne, J. K. “Home Missionary Work in Koordistan”. The Missionary Herald. March 1901, Vol. 87.

Browne, J. K. “The Year in The Harpoot Station”. The Missionary Herald. September 1894, Vol. 90. Browne, J. K. “Work of The Harpoot Station”. The Missionary Herald. October 1902, Vol. 88.

Bush, Caroline E. “How the Gospel Reached Egin”. The Missionary Herald. June 1883, Vol. 79. Bush, Croline E. “A Happy Tour-Hooeli, Hoh.”. The Missionary Herald. July 1886, Vol. 82.

Carey, Edward F. “The Eastern Turkey Theological Seminary at Harpoot”. The Missionary Herald.

August 1906, Vol. 102.

Chambers, Robert. “A Protestant Turk”. August 1881, Vol. 77.

Chambers, Robert. “A Summer School-Bardezag”. The Missionary Herald. November 1895, Vol. 91.

Chambers, Robert. “An Orphanage-Adabazar”. The Missionary Herald. May 1900, Vol. 96. Chambers, Robert. “Awakening at Bardezag”. The Missionary Herald. April 1892, Vol. 88. Chambers, Robert. “Bardezag High School”. The Missionary Herald. March 1899, Vol. 95.

Chambers, Robert. “Erzroom-Self-Help”. The Missionary Herald. July 1883, Vol. 79. Chambers, Robert. “Gifts Out of Poverty”. The Missionary Herald. January 1883, Vol. 79. Chambers, Robert. “Pakarich and Hazark”. The Missionary Herald. June 1886, Vol. 82.

Chambers, Robert. “Progress Amid Poverty”. The Missionary Herald. September 1887, Vol. 83. Chambers, Robert. “The Bithinya High School and Boys’ Orphanage”. The Missionary Herald. August 1902, Vol. 83.

Chambers, Robert. “The Institute at Tarsus”. The Missionary Herald. February 1901, Vol. 87. Chambers, William N. “Co-Operative Alliance of Erzroom”. The Missionary Herald. February 1884, Vol. 80.

Chambers, William N. “Hagop of Byrakdar”. The Missionary Herald. February 1886, Vol. 82. Chambers, William N. “The New Village Constitution”. The Missionary Herald. April 1884, Vol. 80.

Christie, Thomas D. “Gleanings from the Letters”. The Missionary Herald. April 1884, Vol. 80. Christie, Thomas D. “Hadjin and Sis (5 April 1881)”. The Missionary Herald. July 1881, Vol. 77. Christie, Thomas D. “Progress of the Revival at Adana”. The Missionary Herald. May 1883, Vol. 79. Christie, Thomas D. “St. Paul’s Institute”. The Missionary Herald. April 1906, Vol. 102.

Christie, Thomas D. “Tarsus in War Time”. The Missionary Herald. May 1915, Vol. 111.

Christie, Thomas D. “The College (31 December 1877)”. The Missionary Herald. May 1878, Vol. 74.

Christie, Thomas D. “The Female Missionaries”. The Missionary Herald. July 1879, Vol. 75. Christie, Thomas D. “Theological Training at Marash, Central Turkey”. The Missionary Herald. March 1884, Vol. 80.

Clarke, James F. “Sketches of Native Assistants”. The Missionary Herald. December 1854, Vol. 50. Clarke, Ursula C. “Girls’ School at Broosa (29 April 1870)”. The Missionary Herald. August 1870, Vol. 66.

Clarke, Ursula C. “Girls’ School at Broosa (29 April 1870)”. The Missionary Herald. August 1870, Vol. 66.

Closson, Sarah A. “The Girls’ School at Talas”. The Missionary Herald. June 1882, Vol. 78. Coffing, Josephine L. “Activity at Hadjin”. The Missionary Herald. July 1885, Vol. 81.

Coffing, Josephine L. “The Girls’ Schoool at Hadjin”. The Missionary Herald. September 1890, Vol. 86.

Coffing, Josephine L. “Women’s Work in the Marash Field”. The Missionary Herald. August 1873, Vol. 69.

Cole, Royal M. “A Christian Teacher-‘The Patriotic Society’”. The Missionary Herald. June 1879, Vol. 75.

Cole, Royal M. “Born an Asiatic, Died an American (12 February 1873)”. The Missionary Herald.

May 1874, Vol. 70.

Cole, Royal M. “Erzingan-Violent Persecution”. The Missionary Herald. January 1883, Vol. 79. Cole, Royal M. “Influence of the Educational Work”. The Missionary Herald. July 1889, Vol. 85. Cole, Royal M. “Story of Bitlis Station”. The Missionary Herald. September 1892, Vol. 88.

Cole, Royal M. “Work of Theological Students”. The Missionary Herald. April 1879, Vol. 75. Dewey, W. C. “Gleanings from Letters”. The Missionary Herald. March 1879, Vol. 75.

Dr. Dodd. “Missionary Sociery at Cesarea”. The Missionary Herald. April 1899, Vol. 95.

Dwight, Harrison G. O. “Children of the Conquerrors”. The Missionary Herald. February 1895, Vol. 91.

Dwight, Harrison G. O. “Conversion and Happy Death of an Armenian”. The Missionary Herald.

February 1847, Vol. 43.

Dwight, Harrison G. O. “Diminution of the Turkish Race (22 May 1861)”. The Missionary Herald. October 1861, Vol. 57.

Dwight, Harrison G. O. “Greek Pupils in the Home (15 February 1878)”. May 1878, Vol. 74. Dwight, Harrison G. O. “Gregorian Festivals”. The Missionary Herald. December 1891, Vol. 87.

Dwight, Harrison G. O. “Work in the Khans at Constantinople”. (23 December 1875), The Missionary Herald. February 1876, Vol. 72.

Ely, Mary. “Girls’s School at Bitlis”. The Missionary Herald. December 1875, Vol. 71.

Emrich, Richard S. M. “Mrs. Andrus of Mardin”. The Missionary Herald. November 1916, Vol. 112. Enfiyeciyan, Harutune. “Normal School Salutations (Harput, 22 December 1876)”. The Missionary Herald. April 1877, Vol. 73.

Everett, Joel S. “Annual Meeting”. The Missionary Herald. September 1851, Vol. 47. Farnham, Laura. “Adabazar (9 May 1896)”. The Missionary Herald. August 1896, Vol. 92. Farnham, Laura. “At Adabazar”. The Missionary Herald. April 1898, Vol. 94.

Farnham, Laura. “The Girls’ School at Adabazar”. The Missionary Herald. April 1889, Vol. 85. Farnsworth, William A. “An Awakening at Talas”. The Missionary Herald. October 1890, Vol. 86. Farnsworth, William A. “Cesarea and Outstations (6 April 1881)”. The Missionary Herald. July 1881, Vol. 77.

Farnsworth, William A. “Cesarea and Outstations”. The Missionary Herald. September 1902, Vol. 88.

Farnsworth, William A. “Cesarea-The Schools”. The Missionary Herald. January 1890, Vol. 86. Farnsworth, William A. “Conference at Cesarea”. The Missionary Herald. August 1885, Vol. 81. Farnsworth, William A. “General Conference at Cesarea”. The Missionary Herald. September 1890, Vol. 86.

Farnsworth, William A. “New Chapel at Talas-School (26 January 1874)”. The Missionary Herald. June 1874, Vol. 70.

Farnsworth, William A. “New Churches and Pastors”. The Missionary Herald. November 1902, Vol. 88.

Farnsworth, William A. “Ordination of a Pastör (25 May 1879)”. The Missionary Herald. August 1879, Vol. 75.

Farnsworth, William A. “Promising Young Men”. The Missionary Herald. October 1891, Vol. 87. Farnsworth, William A. “Sketch of the Cesarea Station”. The Missionary Herald. February 1892, Vol. 88.

Farnsworth, William A. “The Armenians”. The Missionary Herald. February 1897, Vol. 93. Farnsworth, William A. “The Girls’ School at Cesarea”. The Missionary Herald. November 1891, Vol. 87.

Farnsworth, William A. “Thirty Four Years in Cesarea”. The Missionary Herald. September 1888, Vol. 84.

Farnsworth, William A. “Work in Out-stations”. The Missionary Herald. August 1880, Vol. 76. Fenanga, Agnes. “The Mother of Many Daughters”. Light and Life. January 1911.

Fowle, James L. “A Greek Ordained”. The Missionary Herald. August 1902, Vol. 83.

Fowle, James L. “A Trip to Gemereh (1 March 1884)”. The Missionary Herald. June 1884, Vol. 80. Fowle, James L. “Notable Teachers and Schools (1 March 1881)”. The Missionary Herald. July 1881, Vol. 77.

Fowle, James L. “Self-Help in Out-Stations of Cesarea”. The Missionary Herald. June 1883, Vol. 79. Fuller, A. “Notes from Aintab (28 May 1904)”. The Missionary Herald. September 1904, Vol. 90.

Fuller, A. “The College”. The Missionary Herald. October1900, Vol. 96. Fuller, A. “The Work at Aintab”. The Missionary Herald. March 1902, Vol. 88. Fuller. A. “The Work at Aintab”. The Missionary Herald. March 1902, Vol. 83.

Gage, Frances C. “Pupils at Marsovan”. The Missionary Herald. November 1896, Vol. 92.

Gage, Frances C. “The Girls’ School at Marsovan”. The Missionary Herald. March 1895, Vol. 91. Gates, Caleb F. “Euphrates College”. The Missionary Herald. January 1900, Vol. 96.

Gates, Caleb F. “Mardin-the Boys’ High School”. The Missionary Herald. October 1888, Vol. 84. Gates, Caleb F. “Students at Mardin”. The Missionary Herald. April 1890, Vol. 86.

George F. Herrick. “Sketch of Marsovan Station”. The Missionary Herald. October 1891, Vol. 87. Greene, Joseph K. “A Model Church in Turkey”. The Missionary Herald. April 1898, Vol. 94.

Greene, Joseph K. “Adrianople [Edirne]”. The Missionary Herald. May 1887, Vol. 83.

Greene, Joseph K. “American Mission in Turkey”. The Missionary Herald. March 1868, Vol. 64. Greene, Joseph K. “Costantinople”. The Missionary Herald. April 1889, Vol. 85.

Greene, Joseph K. “Do Mission Pay?”. The Missionary Herald. December 1891, Vol. 87.

Greene, Joseph K. “Letter from Mr. Greene (19 April 1865)”. The Missionary Herald. July 1865, Vol. 61.

Greene, Joseph K. “Letter from Mr. Greene”. The Missionary Herald. August 1859, Vol. 55.

Greene, Joseph K. “Missionary Periodicals at Constantinople”. The Missionary Herald. October 1874, Vol. 70.

Greene, Joseph K. “Nicomedia Station”. The Missionary Herald. February 1889, Vol. 85. Greene, Joseph K. “Nicomedia Station”. The Missionary Herald. February 1889, Vol. 85. Greene, Joseph K. “Smyrna”. The Missionary Herald. July 1872, Vol. 68.

Greene, Joseph K. “The Church and Schools of Adabazar, Turkey”. The Missionary Herald.

September 1896, Vol. 92.

Greene, Joseph K. “The Jubilee of the ‘Avedaper’”. The Missionary Herald. April 1905, Vol. 101. Greene, Joseph K. “The Past and Present in the Central Turkey Mission”. The Missionary Herald. October 1890, Vol. 86.

Greene, Joseph K. “The Summer School at Bardezag”. The Missionary Herald. November 1893, Vol. 89.

Hamlin, Cyrus. “Missionary Work in Turkey an in Syria”. The Missionary Herald. December 1894, Vol. 90.

Hamlin, Cyrus. “Seminary at Bebek (4 August 1848)”. The Missionary Herald. November 1848, Vol. 44.

Hamlin, Cyrus. “Station Reports”. The Missionary Herald. September 1853, Vol. 49.

Hamlin, Cyrus. “The History of Two Armenian Boys”. The Missionary Herald. October 1896, Vol. 92.

Hamlin, Cyrus. “The Seminary at Bebek”. The Missionary Herald. November 1849, Vol. 45. Hamlin, Cyrus. “Turkey Fifty Years ago and Now”. The Missionary Herald. January 1889, Vol. 85. Harlow, S. Ralph. “In the Shadow of The Rock”. The Missionary Herald. April 1915, Vol. 111.

Herrick, George F. “A Native Ministry for Turkey”. The Missionary Herald. August 1879, Vol. 75. Herrick, George F. “Anatolia College”. The Missionary Herald. October 1881, Vol. 77.

Herrick, George F. “Central Turkey Union”, The Missionary Herald, December 1891, Vol. 87. Herrick, George F. “Kara Hissar”. The Missionary Herald. March 1866, Vol. 62.

Herrick, George F. “Sketch of Marsovan Station”. The Missionary Herald. October 1891, Vol. 87. Herrick, George F. “Western Turkey Mission”. The Missionary Herald. April 1903, Vol. 89.

Hicks, Harry Wade. “To Recover Round in Kurdistan”. The Missionary Herald, March 1908, Vol. 104.

Hoskins, Franklin E. “A Visit at Aintab”. The Missionary Herald. October 1899, Vol. 95. Hubbard, A. W. “Sketch of Sivas”. The Missionary Herald. March 1893, Vol. 89.

Jessup, Henry H. “American Missions in the Turkish Empire”. The Missionary Herald. November 1894, Vol. 90.

Knapp, George C. “A Domestic Missionary Society”. The Missionary Herald. February 1877, Vol. 73.

Knapp, George C. “High School at Bitlis”. The Missionary Herald. August 1882, Vol. 78. Knapp, George C. “Some Out-Stations of Bitlis”. The Missionary Herald. March 1883, Vol. 79.

Knapp, George, C. “Letters from the Native Helpers”. The Missionary Herald. October 1867, Vol. 63.

Krikoryan, G. H. “Stories from Galatia”. The Missionary Herald. June 1894, Vol. 90. Ladd, Daniel. “Annual Meeting”. The Missionary Herald. September 1851, Vol. 47.

Lee, Lucias O. “The Marash Seminary”. The Missionary Herald. September 1902, Vol. 88.

Leonard, Julius Y. “A Few Words from Marsovan”. The Missionary Herald. October 1873, Vol. 69. Leonard, Julius Y. “A Gratifying Visit to Vezir Keopreu (17 July 1873)”. The Missionary Herald. November 1873, Vol. 69.

Leonard, Julius Y. “Troubled on Every Side”. Mr. Leonard, The Missionary Herald. June 1879, Vol. 75.

MacLachlan, Alexander. “The Institute at Smyrna”. The Missionary Herald. December 1901, Vol. 87.

Marden, Henry. “A Mountain Town of the Taurus-Zeitoon”. The Missionary Herald. March 1887, Vol. 83.

Marden, Henry. “A Muslim Convert”. The Missionary Herald. December 1881, Vol. 77. Marden, Henry. “Central Turkey”. The Missionary Herald. February 1880, Vol. 76.

Marden, Henry. “Christian Villages”. The Missionary Herald. August 1882, Vol. 78.

Marden, Henry. “Good News from Zeitoon”. The Missionary Herald. December 1879, Vol. 75. Marden, Henry. “Haçin-A Muhammedan Convert”. The Missionary Herald. September 1875, Vol. 61.

Marden, Henry. “Marash Schools”. The Missionary Herald. June 1882, Vol. 78. Marden, Henry. “Marash, The Schools”. The Missionary Herald. February 1885, 81.

Marden, Henry. “Mustapha, the Converted Muslim”. The Missionary Herald. May 1880, Vol. 76. Marden, Henry. “Preaching among the Villages”. The Missionary Herald. August 1887, Vol. 83. Marden, Henry. “The Annual Meeting”. The Missionary Herald. October 1888, Vol. 84.

Matteosyan, Hagop. “Protestantism in Turkey”. The Missionary Herald. February 1872, Vol. 68. McLachlan, Alexander. “American High School for Boys at Smyrna”. The Missionary Herald. April 1895, Vol. 91.

McNaughton, J. P. “Bourdour and Sparta”. The Missionary Herald. January 1906, Vol. 102. McNaughton, J. P. “Smyrna and its Field”. The Missionary Herald. April 1899, Vol. 95.

McNaughton, J. P. “Smyrna and Manisa”. The Missionary Herald. April 1889, Vol. 85 McNaughton, J. P. “The Bithynia High School”. The Missionary Herald. January 1924, Vol. 120. McNaughton, J. P. “The Greek Church at Manisa”. The Missionary Herald. January 1892, Vol. 88.

Melcon, M. A. “The Growth, Influence and Needs of Euphrates College”. The Missionary Herald.

January 1903, Vol. 89.

Merrill, John E. “American Colleges in The Near East”. The Missionary Herald. November 1921, Vol. 117.

Merrill, John E. “Founder’s Day at Aintab”. The Missionary Herald. December 1912, Vol. 108. Merrill, John E. “The Religious Awakening at Marash”. The Missionary Herald. May 1899, Vol. 95. Merrill, John E. “Young People at the Front”. The Missionary Herald. January 1906, Vol. 102.

Miss Bates. “The Hadjin School”. The Missionary Herald. Fabruary 1902, Vol. 88. Miss Blakely. “Educational Work”. The Missionary Herald. March 1899, Vol. 95.

Miss C. E. Bush. “How the Gospel Reached Egin”. June 1883, The Missionary Herald. Vol. 79.

Miss C. E. Bush. “The Girls School at Harpoot (10 November 1873)”. The Missionary Herald. April 1874, Vol. 70.

Miss Cull. “The Work at Manisa (8 January 1884)”. The Missionary Herald. April 1884, Vol. 80. Miss Foreman. “Girls’s School at Aintab (2 June 1896)”. The Missionary Herald. September 1896, Vol. 92.

Miss Graham. “Aintab Girls’ High School”. The Missionary Herald. November 1888, Vol. 84. Miss Hess. “The Girls’ School at Marash”. The Missionary Herald. January 1898, Vol. 94.

Miss Lord. “From Smyrna”. The Missionary Herald. June 1892, Vol. 88.

Miss Mellinger. “Women’s Work at Oorfa”. The Missionary Herald. April 1893, Vol. 89. Miss Pohl. “The Girls’ School at Smyrna”. The Missionary Herald. April 1896, Vol. 92. Miss Powers. “Darkness and Light”. The Missionary Herald. July 1871, Vol. 67.

Miss Powers. “The Broosa Schools”. The Missionary Herald. January 1906, Vol. 102.

Miss Swenson. “The Work of Native Teachers”. The Missionary Herald. January 1898, Vol. 94. Montgomery, Giles F. “Fundajuk and Albustan-Tithes-Theological School (24 November 1868)”. The Missionary Herald. April 1869, Vol. 65.

Montgomery, Giles F. “Graduates from Marash Theological School”. The Missionary Herald.

October 1872, Vol. 68.

Montgomery, Giles F. “The Cilicia Evangelical Union”. The Missionary Herald. January 1874, Vol. 70.

Montgomery, Giles F. “The Revival at Adana”. The Missionary Herald. August 1884, Vol. 80. Mr. Constantine. “Progress at Smyrna”. The Missionary Herald. February 1882, Vol. 78.

Mr. Constantine. “Smyrna-The Greek Alliance”. The Missionary Herald. May 1885, Vol. 81.

Mr. Constantine. “The Greek Evangelical Alliance, Smyrna (8 January 1884)”. The Missionary Herald. April 1884, Vol. 80.

Mr. Crawford. “Among the Greeks”. The Missionary Herald. August 1887, Vol. 83.

Mr. Crawford. “Greek Evangelical Alliance”. The Missionary Herald. May 1883, Vol. 79. Mr. Hitchcock. “Schools, a New Village”. The Missionary Herald. July 1878, Vol. 74.

Mr. Hitchcock. “The Home Close of the Year”. The Missionary Herald. December 1875, Vol. 70. Mr. Kimball. “Van”. The Missionary Herald. April 1896, Vol. 92.

Mr. Leider. “Hinderances to the Reception of the Gospel among Mohammedans in Egypt”.

TheMissionary Herald. November 1832, Vol. 28.

Mr. Macallum. “Erzroom”. The Missionary Herald. October 1891, Vol. 87, s. 426. Mr. Macallum. “Poverty and Want”. The Missionary Herald. January 1900, Vol. 96. Mr. Mead. “Adana and Out-Stations”. The Missionary Herald. August 1890, Vol. 86.

Mr. Moschos. “The Girls’s School at Smyrna”. The Missionary Herald. April 1893, Vol. 89.

Mr. Pond. “Theological School at Mardin (15 November 1871)”. The Missionary Herald. April 1872, Vol. 68.

Mr. Scott. “A Changed Tone at Erzroom”. The Missionary Herald. December 1879, Vol. 75. Mrs. Allen, C. R. “Gleanings from Letters”. The Missionary Herald. August 1881, Vol. 77.

Mrs. Benjamin Schneider. “Fifty Years of the Central Turkey Mission”. The Missionary Herald.

October 1897, Vol. 93.

Mrs. Bowen. “Death of Native Helpers”. The Missionary Herald. October 1879, Vol. 75. Mrs. Christie. “A Good Word From Tarsus”. The Missionary Herald. January 1915, Vol. 111.

Mrs. Crosby Wheeler. “The Spiritual Influence of The Meeting”. The Missionary Herald. January 1891, Vol. 87.

Mrs. Merrill. “Recent News From Aintab”. The Missionary Herald. December 1919, Vol. 115. Mrs. Thom. “The Mardin Station”. The Missionary Herald. June 1906, Vol. 102.

Mrs. Wheeler. “Farkin”. The Missionary Herald. October 1894, Vol. 90.

Mrs. Wheeler. “Prayer Meetings at Harpoot (15 September 1870)”. The Missionary Herald. January 1871, Vol. 67.

Newell, Finnie M. “Broosa-The Girls’ School”. The Missionary Herald. January 1883, Vol. 79. Parmelee, Julia F. “Mrs. Parmelee at Constantinople and Ordo”. The Missionary Herald. June 1875, Vol. 71.

Parmelee, Moses P. “A Government Bankrupt; A People Impoverished (15 November 1875)”. The Missionary Herald. February 1876, Vol. 72.

Parmelee, Moses P. “A New Pastor at Trebizond”. The Missionary Herald. August 1886, Vol. 82. Parmelee, Moses P. “Awakening at Cesarea”. The Missionary Herald. May 1889, Vol. 85.

Parmelee, Moses P. “Progress at Ordo”. The Missionary Herald. July 1869, Vol. 65.

Parmelee, Moses P. “Schools at Erzroom (26 October 1872)”. The Missionary Herald. February 1873, Vol. 69.

Parmelee, Moses P. “Some Out-Stations of Erzroom (8 February 1872)”. The Missionary Herald.

June 1872, Vol. 68.

Parmelee, Moses P. “Traveling in Turkey [Harput]”. The Missionary Herald. October 1869. Parmelee, Olive. “Letter from Miss Parmelee (5 November 1870)”. The Missionary Herald. April 1871, Vol. 67.

Parsons, Benjamin. “A Tour-Blind Marian (22 March 1876)”. The Missionary Herald. June 1876, Vol. 71.

Parsons, Benjamin. “Encouragements in Other Places”. The Missionary Herald. June 1876, Vol. 72.

Partridge, Ernest C. “Growth at Sivas”. The Missionary Herald. December 1902, Vol. 88.

Patrick, Mary M. “Schools at Erzroom (28 October 1874)”. The Missionary Herald. February 1875, Vol. 71.

Perry, Henry T. “A Kurdish Mohammedan Convert (25 August 1874)”. The Missionary Herald. December 1874, Vol. 70.

Perry, Henry T. “Ashude and Derende”. The Missionary Herald. March 1882, Vol. 78. Perry, Henry T. “Kara Hissar Re-Occupy”. The Missionary Herald. January 1883, Vol. 79.

Perry, Henry T. “Letter from Mr. Perry (9 January 1868)”. The Missionary Herald. May 1868, Vol. 64.

Perry, Henry T. “Sivas and Out-Stations”. The Missionary Herald. January 1885, Vol. 81. Perry, Henry T. “The Change at Hadjin”. The Missionary Herald. July 1873, Vol. 69.

Perry, Henry T. “Theological School at Marash (25 August 1871)”. The Missionary Herald.

December 1871, Vol. 67.

Pettibone, Ira F. “Growth at Marsovan”. The Missionary Herald. January 1888, Vol. 84.

Pettibone, Ira F. “Schools at Marsovan-New Evangelical Union (17 December 1868)”. The Missionary Herald. March 1869, Vol. 65.

Pettibone, Ira F. “Western Turkey Mission, Schools at Marsovan”. The Missionary Herald. March 1869, Vol. 65.

Pierce, J. E. “Bardezag High School”. The Missionary Herald. April 1885, Vol. 81. Pierce, J. E. “Conference at Bardezag”. The Missionary Herald. January 1890, Vol. 86.

Pierce, J. E. “Good News from Erzroom (18 October 1876)”. The Missionary Herald. January 1877, Vol. 73.

Pierce, J. E. “The Sabbath in Turkey (1 September 1869)”. The Missionary Herald. January 1870, Vol. 66.

Pierce, J. E. “Who are the Armenians?”. The Missionary Herald. April 1891, Vol. 87. Porter, E. G. “Central Turkey College”. The Missionary Herald. March 1878, Vol. 74.

Powers, Philander O. “Letter from Mr. Powers (4 December 1866)”. The Missionary Herald. April 1867, Vol. 63.

Proctor, Myra A. “Aintab, Central Turkey”. The Missionary Herald. July 1891, Vol. 87.

Proctor, Myra A. “Girls’ Boarding School at Aintab”. The Missionary Herald. December 1871, Vol. 67.

Proctor, Myra A. “Girls’ School at Aintab (May 1870)”. The Missionary Herald. September 1870, Vol. 66.

Proctor, Myra A. “Sketch of Marash Station”. The Missionary Herald. May 1894, Vol. 90.

Raynolds, George C. “A Gospel Triumph in the Land of Ararat”. The Missionary Herald. May 1895, Vol. 91.

Raynolds, George C. “A Home Missionary Society in Turkey”. The Missionary Herald. September 1884, Vol. 80.

Raynolds, George C. “An Evangelical Society”. The Missionary Herald. March 1879, Vol. 75. Raynolds, George C. “Boys’ School at Van”. The Missionary Herald. May 1886, Vol. 82.

Raynolds, George C. “Boys’ School at Van”. The Missionary Herald. November 1883, Vol. 79. Raynolds, George C. “Formalism-Revelry and Fasting (23 February 1874)”. The Missionary Herald. July 1874, Vol. 70.

Raynolds, George C. “Relief and Orphanage Work at Van”. The Missionary Herald. July 1897, Vol. 93.

Raynolds, George C. “Religious Awakening at Van-The Girls’ School”. The Missionary Herald.

March 1887, Vol. 83.

Raynolds, George C. “The Church-Boys’ Schol”. The Missionary Herald. March 1887, Vol. 83. Reed, Cass A. “A Turkey Bulletin”. The Missionary Herald. September 1918, Vol. 115.

Reed, Cass A. “Our College in Smyrna”. The Missionary Herald. January 1913, Vol. 109.

Reed, Cass A. “The Opening Day at Smyrna College”. The Missionary Herald. February 1914, Vol. 110.

Richardson, Sanford. “Broosa, Helpers, Progress”. The Missionary Herald. April 1876, Vol. 72. Richardson, Sanford. “Broosa, Native Preachers (30 December 1871)”. The Missionary Herald. June 1872, Vol. 68.

Richardson, Sanford. “Native Pastors and Helpers (Bursa, 10 March 1871)”. The Missionary Herald.

June 1871, Vol. 67.

Riggs, Charles W. “Aintab-Central Turkey College”. The Missionary Herald. March 1879, Vol. 75. Riggs, Charles W. “Euphrates College”. The Missionary Herald. May 1905, Vol. 101.

Riggs, Edward E. “Anatolia College”. The Missionary Herald. November 1886, Vol. 82. Riggs, Edward E. “Anatolia College”. The Missionary Herald. November 1886, Vol. 82.

Riggs, Edward E. “Interest at Manjuluk, the People (19 October 1870)”. The Missionary Herald. February 1871, Vol. 67.

Riggs, Edward E. “Ordination at Kapoo Kaya”. The Missionary Herald. May 1884, Vol. 80. Riggs, Edward. “Marsovan-The Central Union”. The Missionary Herald. December 1888, Vol. 84.

Riggs, Elias. “The Marsovan Seminary (26 April 1894)”. The Missionary Herald. July 1894, Vol. 90.

Riggs, Elias. “Unieh and Marsovan”. The Missionary Herald. December 1880, Vol. 76. Riggs, Henry H. “Euphrates College”. The Missionary Herald. December 1905, Vol. 101. Riggs, Henry H. “Euphrates College”. The Missionary Herald. May 1905, Vol. 101.

Riggs, Henry H. “Glimpses of Euphrates College”. The Missionary Herald. October 1903, Vol. 89. Riggs, Henry. “From Sivas”. The Missionary Herald. June 1875, Vol. 71.

Riggs, Henry. “The Missions in Turkey”. The Missionary Herald. September 1863, Vol. 59.

Sanders, Charles S. “Aintab”. The Missionary Herald. April 1906, Vol. 102. Sanders, Charles S. “Severek and Adiaman”. The Missionary Herald. June 1897.

Sanders, Charles S. “The Jubilee of Protestantism in Aintab”. The Missionary Herald. June 1898, Vol. 94.

Schneider, Benjamin. “[Aintab] Theological Class”. The Missionary Herald. April 1861, Vol. 57. Schneider, Benjamin. “The Seminary at Marsovan, Close of the Term”. The Missionary Herald. March 1875, Vol. 71.

Schneider, Benjamin. “Theological Class”. The Missionary Herald. May 1859, Vol. 55. Shattuck, Corinna. “A Pastorate in Turkey”. The Missionary Herald. October 1905, Vol. 101. Shattuck, Corinna. “Kooz Olook, Great Progress”. The Missionary Herald. April 1878, Vol. 74. Shattuck, Corinna. “The Girls’ College”. The Missionary Herald. August 1886, Vol. 82.

Sheldon, Marion. “Ordination at Adabazar”. The Missionary Herald. August 1899, Vol. 95. Sheldon, Marion. “The Annual Meeting”. The Missionary Herald. October 1897, Vol. 93.

Smith, Eli. “Deficiency of School-books in the Levant (October 1829)”. The Missionary Herald.

March 1830, Vol. 26.

Smith, Judson. “Central Turkey College at Aintab”. The Missionary Herald. June 1900, Vol. 95. Smith, Judson. “Continued Encoragement at Marsovan (15 April 1869)”. The Missionary Herald. August 1869, Vol. 65.

Smith, Judson. “Marsovan Seminary (12 February 1873)”. The Missionary Herald. June 1873, Vol. 69.

Smith, Judson. “Marsovan Theological School”. The Missionary Herald. April 1869, Vol. 65. Smith, Judson. “Sketch of Anatolia College”. The Missionary Herald. May 1899, Vol. 95. Smith, Judson. “The Schools at Marsovan”. The Missionary Herald. April 1871, Vol. 67. The Missionary Herald. “[Harpoot] Theological Students”. April 1861, Vol. 57.

The Missionary Herald. “A Marchyred Preacher in Turkey”. February 1897, Vol. 93.

The Missionary Herald. “A Notable Bequest”. October 1905.

The Missionary Herald. “Ahmednagar Theological Seminary”. September 1882, Vol. 78. The Missionary Herald. “Aintab, and the Girls’ Boarding School”. March 1869, Vol. 65. The Missionary Herald. “Among the Greeks”. August 1887, Vol. 83.

The Missionary Herald. “Among the Mountains Near Ordoo”. December 1890, Vol. 86. The Missionary Herald. “An Out-Station in Turkey, Rodosto”. February 1887, Vol. 83. The Missionary Herald. “An Unfrequented Region”. November 1891, Vol. 87.

The Missionary Herald. “An Unfrequented Region”. November 1891, Vol. 87.

The Missionary Herald. “Anatolia College and Girls’ School”. August 1897, Vol. 93.

The Missionary Herald. “Anatolia College”. January 1889, Vol. 85.

The Missionary Herald. “Anatolia College”. March 1899, Vol. 95.

The Missionary Herald. “Ancient Armenia and the Armenian Church”. February 1889, Vol. 85.

The Missionary Herald. “Anniversaries at Aintab”. September 1901, Vol. 87.

The Missionary Herald. “Annual Meeting 1850”. September 1851, Vol. 47.

The Missionary Herald. “Annual Meeting, General Letter”. September 1859, Vol. 55.

The Missionary Herald. “Annual Meeting”. September 1851, Vol. 47.

The Missionary Herald. “Annual Report of the Mission: The Seminaries at Bebek and Pera”. February 1848, Vol. 44.

The Missionary Herald. “Annual Report of the Mission”. February 1848, Vol. 44.

The Missionary Herald. “Annual Report, Organized Christian Work at an Out-station”. August 1877, Vol. 73.

The Missionary Herald. “Annual Report: Greeks”. January 1835, Vol. 31.

The Missionary Herald. “Annual Report: Mission to Constantinople”. 1836, Vol. 32.

The Missionary Herald. “Armenia College”. March 1883, Vol. 79.

The Missionary Herald. “Armenian Mission: Station Reports, Aintab”. September 1853, Vol. 49.

The Missionary Herald. “Armenian Superstition Revived”. September 1874, Vol. 70.

The Missionary Herald. “Armenians, Annual Meeting”. September 1854, Vol. 50. The Missionary Herald. “Armenians, Annual Reports”. September 1856, Vol. 52. The Missionary Herald. “Armenians, Stations Reports”. September 1855, Vol. 51.

The Missionary Herald. “Armenians: Station Reports [1855]”. September 1856, Vol. 52.

The Missionary Herald. “Asia Minor as a Field for Christian Missions”. January 1834, Vol. 30.

The Missionary Herald. “Awakening at Cesarea”. May 1889, Vol. 85. The Missionary Herald. “Awakening at Erzingan”. April 1890, Vol. 86. The Missionary Herald. “Baiboort”. December 1891, Vol. 87.

The Missionary Herald. “Before the Revival”. October 1889, Vol. 85.

The Missionary Herald. “Boys’ School at Van”. November 1883, Vol. 79.

The Missionary Herald. “British Quarterly Review on ‘The Americans in Turkey’”. May 1878, Vol. 74.

The Missionary Herald. “Burning of the Girls’ Seminary”. March 1889, Vol. 85.

The Missionary Herald. “Central Evangelical Union”. April 1869, Vol. 65.

The Missionary Herald. “Central Turkey College”. March 1874, Vol. 70.

The Missionary Herald. “Central Turkey, Station Reports”. August 1862, Vol. 58.

The Missionary Herald. “Cesarea and Outstations”. September 1902, Vol. 88.

The Missionary Herald. “Commencement in Sivas”. September 1914, Vol. 110.

The Missionary Herald. “Congregations, Schools, The Church”. September 1874, Vol. 70.

The Missionary Herald. “Constantinople-Extracts from the Journal of the Mission”. November 1837, Vol. 33.

The Missionary Herald. “Constantinople-Gedikpaşa Work”. June 1889, Vol. 85.

The Missionary Herald. “Converts from Islam”. April 1885, Vol. 81.

The Missionary Herald. “Co-Operation”. February 1883, Vol. 79.

The Missionary Herald. “Deficiency of School-books in the Levant (October 1829)”. March 1830, Vol. 26.

The Missionary Herald. “Dere Keoy-A Greek Community”. April 1897, Vol. 93.

The Missionary Herald. “Diarbekir, Station Reports”. July 1866, Vol. 62.

The Missionary Herald. “Diarbekir, Station Reports”. June 1859, Vol. 55.

The Missionary Herald. “Doct. Smith’s Visit to Nicomedia (September 1845)”. March 1846, Vol. 42.

The Missionary Herald. “Dr. Pratt’s Visit to Oorfa”. April 1856, Vol. 52. The Missionary Herald. “Enlargement at Sivas”. January 1913, Vol. 109. The Missionary Herald. “Enlargement of Bardezag”. April 1908, Vol. 104.

The Missionary Herald. “Erzroom and its Surroundings”. November 1890, Vol. 86.

The Missionary Herald. “Erzroom and Out-stations”. June 1882, Vol. 78.

The Missionary Herald. “Extract from a Letter of Mr. Gridley (Đzmir, 18 March 1827)”. September 1827, Vol. 23.

The Missionary Herald. “Extracts a Letter from Mr. Goodell (11 June 1831)”. October 1831, Vol. 37.

The Missionary Herald. “Extracts from a Letter of Mr. Dwight (17 July 1834)”. February 1835, Vol. 31.

The Missionary Herald. “Extracts from a Letter of Mr. Dwight (Đstanbul, 25 April 1830)”. October 1830, Vol. 26.

The Missionary Herald. “Extracts from a Letter of Mr. Dwight (Đzmir, 9 April 1830)”. August 1830, Vol. 26.

The Missionary Herald. “Extracts from a Letter of Mr. Homes (29 December 1836)”. July 1837, Vol. 33.

The Missionary Herald. “Extracts from Instructions to Mr. Smith and Mr. Dwight, Concerning the Exploring Tour in Armenia”. March 1830, Vol. 26.

The Missionary Herald. “Extracts from Mr. Fisk’s Communications”. June 1823, Vol. 19.

The Missionary Herald. “Extracts from Mr. Goodell’s Journal of a Tour over Land to Broosa”. May 1833, Vol. 29.

The Missionary Herald. “Extracts from Mr. Goodell’s Journal of a Tour over Land to Broosa”. May 1833, Vol. 28.

The Missionary Herald. “Extracts from the Journal and Letter of Mr. Schneider”. April 1837, Vol. 33.

The Missionary Herald. “Extracts from the Journal Mr. Dwight in Roomelia”. May 1835, Vol. 31.

The Missionary Herald. “Extracts from the Journal of Mr. Adger”. May 1836, Vol. 32.

The Missionary Herald. “Extracts from the Journal of Mr. Dwight”. February 1836, Vol. 32.

The Missionary Herald. “Extracts from the Journal of Mr. Goodell (29 September 1831)”. July 1832, Vol. 27.

The Missionary Herald. “Extracts from the Journal of Mr. Goodell”. June 1832, Vol. 27. The Missionary Herald. “Extracts from the Journal of Mr. Goodell”. August 1836, Vol. 32. The Missionary Herald. “Extracts from the Journal of Mr. Goodell”. June 1825, Vol. 21.

The Missionary Herald. “Extracts from the Journal of Mr. Hamlin”. August 1842, Vol. 38. The Missionary Herald. “Extracts from the Journal of Mr. Homes”. January 1839, Vol. 35. The Missionary Herald. “Extracts from the Journal of Mr. Jackson”. March 1838, Vol. 34. The Missionary Herald. “Extracts from the Journal of Mr. Schneider”. July 1841, Vol. 37.

The Missionary Herald. “Extracts from the Journal of Mr. Schneider”. February 1843, Vol. 39.

The Missionary Herald. “Extracts from the Journal of Mr. Schneider”. October 1841, Vol. 37.

The Missionary Herald. “Extracts from the Journal of the Mission, Mr. Dwight”. May 1837, Vol. 33.

The Missionary Herald. “Extracts from the Journal of the Mission”. April 1841, Vol. 37. The Missionary Herald. “Extracts from the Journal of the Mission”. April 1841, Vol. 37. The Missionary Herald. “Extracts from the Journal of the Mission”. June 1837, Vol. 33.

The Missionary Herald. “Extracts from the Journal of the Mission”. November 1837, Vol. 33.

The Missionary Herald. “Extracts from the Journal of the Mission”. April 1841, Vol. 37.

The Missionary Herald. “Extracts from the Journal of the Mission”. May 1837, Vol. 33.

The Missionary Herald. “Extracts from the Journal of the Mission”. November 1837, Vol. 83.

The Missionary Herald. “Extracts from the Journal of the Mr. Goodell”. June 1838, Vol. 34.

The Missionary Herald. “Extracts from the Letter of Mr. Fisk and Mr. Parsons (12 September 1820)”. April 1821, Vol. 17.

The Missionary Herald. “Extracts from the Letter of Mr. Goodell at Büyükdere (21 November 1831)”. May 1832, Vol. 28.

The Missionary Herald. “Extracts of a Letter from Mr. Fisk to the Corresponding Secretary (Đzmir, 22 November 1821)”. April 1822, Vol. 18.

The Missionary Herald. “Field Notes No. 3”. March 1872, Vol. 68. The Missionary Herald. “From Aintab”. February 1914, Vol. 110. The Missionary Herald. “From Oorfa”. November 1896, Vol. 92.

The Missionary Herald. “From Various Out-Stations”. May 1889, Vol. 85.

The Missionary Herald. “Fruit from a Small Seed”. Sivas Đstasyon Raporu, September 1879, Vol. 75.

The Missionary Herald. “Girls’ Boarding School”. September 1875, Vol. 71.

The Missionary Herald. “Growth at Marsovan”. January 1888, Vol. 84.

The Missionary Herald. “Harpoot Station Report [1867]”. August 1868, Vol. 64.

The Missionary Herald. “Harpoot Station Report”. September 1874, Vol. 70. The Missionary Herald. “Harpoot Station Report”. September 1874, Vol. 70. The Missionary Herald. “Higher Education in Turkey”. January 1874, Vol. 70.

The Missionary Herald. “Instructions to Mr. Temple”. October 1822, Vol. 18.

The Missionary Herald. “Isbarta”. November 1885, Vol. 81.

The Missionary Herald. “Islam”. July 1881, Vol. 77.

The Missionary Herald. “Items from the Missions, Turkey”. November 1903, Vol. 89.

The Missionary Herald. “Items of Intelligence, Eastern Turkey”. January 1863, Vol. 59.

The Missionary Herald. “Joint Communication from Mr. Goodell and Mr. Dwight (Büyükdere, 2 June 1832)”. December 1832, Vol. 27.

The Missionary Herald. “Joint Letter from Missionaries at Constantinople (7 January 1839)”. July 1839, Vol. 35.

The Missionary Herald. “Joint Letter from Mr. Goodell, Mr. Dwight, Mr. Schauffler and Mr. Homes (1 March 1836)”. August 1836, Vol. 32.

The Missionary Herald. “Joint Letter From the Missionaries (24 January 1838)”. September 1838, Vol. 34.

The Missionary Herald. “Journal and Letter of Mr. Jackson”. April 1841, Vol. 37.

The Missionary Herald. “Journal of Mr. Adger, on a Tour in Asia Minor”. July 1839, Vol. 35.

The Missionary Herald. “Journal of Mr. Adger”. August 1835, Vol. 31. The Missionary Herald. “Journal of Mr. Adger”. September 1843, Vol. 39. The Missionary Herald. “Journal of Mr. Bliss”. September 1845, Vol. 41. The Missionary Herald. “Journal of Mr. Dwight”. August 1836, Vol. 32. The Missionary Herald. “Journal of Mr. Dwight”. July 1841, Vol. 37.

The Missionary Herald. “Journal of Mr. Dwight”. July 1842, Vol. 38. The Missionary Herald. “Journal of Mr. Dwight”. July 1844, Vol. 40. The Missionary Herald. “Journal of Mr. Dwight”. March 1842, Vol. 38.

The Missionary Herald. “Journal of Mr. Fisk and Mr. Parsons at Scio”. April 1821, Vol. 17.

The Missionary Herald. “Journal of Mr. Fisk”. September 1821, Vol. 17.

The Missionary Herald. “Journal of Mr. Goodell and Mr. Bird”. August 1824, Vol. 20.

The Missionary Herald. “Journal of Mr. Goodell at Constantinople”. March 1839, Vol. 35. The Missionary Herald. “Journal of Mr. Hamlin at Constantinople”. December 1841, Vol. 37. The Missionary Herald. “Journal of Mr. Hamlin”. July 1844, Vol. 40.

The Missionary Herald. “Journal of Mr. Hamlin”. March 1844, Vol. 40.

The Missionary Herald. “Journal of Mr. Homes (3 April 1843 günü)”. January 1844, Vol. 40.

The Missionary Herald. “Journal of Mr. Homes at Constantinople”. March 1843, Vol. 39.

The Missionary Herald. “Journal of Mr. Homes at Damascus (9 December 1837 günü)”. December 1838, Vol. 34.

The Missionary Herald. “Journal of Mr. Houston of the Station at Areopolis”. July 1839, Vol. 35.

The Missionary Herald. “Journal of Mr. Johnston and Mr. Powers”. June1837, Vol. 33.

The Missionary Herald. “Journal of Mr. Johnston, Aintab”. April 1848, Vol. 44.

The Missionary Herald. “Journal of Mr. Johnston”. April 1848, Vol. 44.

The Missionary Herald. “Journal of Mr. Parsons and Mr. Fisk”. June 1821, Vol. 17.

The Missionary Herald. “Journal of Mr. Parsons and Mr. Fisk”. September 1821, Vol. 17.

The Missionary Herald. “Journal of Mr. Peabody (26 August 1845 günü)”. April 1846, Vol. 42.

The Missionary Herald. “Journal of Mr. Peabody”. August 1843, Vol. 39.

The Missionary Herald. “Journal of Mr. Schneider (23 April 1851 günü)”. August 1851, Vol. 47. The Missionary Herald. “Journal of Mr. Schneider and Powers, during an Excursion to Kütahya”. June 1837, Vol. 33.

The Missionary Herald. “Journal of Mr. Schneider at Aintab (5 June 1848 günü)”. November 1848, Vol. 44.

The Missionary Herald. “Journal of Mr. Schneider, on a Tour among the Villages near Broosa”. May 1839, Vol. 35.

The Missionary Herald. “Journal of Mr. Schneider”. April 1852, Vol. 48. The Missionary Herald. “Journal of Mr. Schneider”. August 1850, Vol. 96. The Missionary Herald. “Journal of Mr. Schneider”. February 1852, Vol. 48. The Missionary Herald. “Journal of Mr. Schneider”. January 1850, Vol. 46. The Missionary Herald. “Journal of Mr. Schneider”. June 1842, Vol. 38.

The Missionary Herald. “Journal of Mr. Schneider”. June 1845, Vol. 41. The Missionary Herald. “Journal of Mr. Schneider”. May 1850, Vol. 46. The Missionary Herald. “Journal of Mr. Van Lennep”. June 1852, Vol. 68.

The Missionary Herald. “Journal of the Mr. Parsons, from the Time when he Left Jerusalem”. June 1822, Vol. 18.

The Missionary Herald. “Kara Hissar”. March 1883, Vol. 79.

The Missionary Herald. “Kate Pond Williams”. March 1895, Vol. 91.

The Missionary Herald. “Last Year at Anatolia College”. September 1920, Vol. 116.

The Missionary Herald. “Letter from a Missionary’s Wife (1 February 1868)”. June 1868, Vol. 66.

The Missionary Herald. “Letter from Baghchejuk (22 December 1855)”. March 1856, Vol. 52.

The Missionary Herald. “Letter from Doct. Smith (18 February 1850)”. June 1850, Vol. 46.

The Missionary Herald. “Letter from Doct. Smith (9 November 1847)”. May 1848, Vol. 44.

The Missionary Herald. “Letter from Doct. Smith, Aintab (18 February 1850)”. June 1850, Vol. 56.

The Missionary Herald. “Letter from Dr. Barnum (28 September 1859)”. March 1860, Vol. 56. The Missionary Herald. “Letter from Dr. Goodale (30 September 1862)”. January 1863, Vol. 59. The Missionary Herald. “Letter from Dr. Hamlin (23 September 1862)”. December 1862, Vol. 58. The Missionary Herald. “Letter from Dr. Jewett (12 January 1854)”. May 1854, Vol. 50.

The Missionary Herald. “Letter from Dr. Jewett (16 December 1857)”. April 1858, Vol. 54. The Missionary Herald. “Letter from Dr. Jewett (18 December 1856)”. May 1857, Vol. 53. The Missionary Herald. “Letter from Dr. Jewett”. March 1860, Vol. 56.

The Missionary Herald. “Letter from Dr. Nutting (19 November 1959)”. March 1860, Vol. 56.

The Missionary Herald. “Letter from Dr. Pratt (10 October 1867)”. January 1868, Vol. 64.

The Missionary Herald. “Letter from Dr. Pratt (10 September 1859)”. December 1859, Vol. 55.

The Missionary Herald. “Letter from Dr. Pratt (16 November 1859)”. May 1860, Vol. 56. The Missionary Herald. “Letter from Dr. Smith (20 June 1850)”. November 1850, Vol. 46. The Missionary Herald. “Letter from Miss Seymour (25 June 1869)”. October 1869, Vol. 65.

The Missionary Herald. “Letter from Miss Seymour, of Harpoot (25 November 1869)”. April 1870, Vol. 66.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. Allen (12 December 1863)”. March 1864, Vol. 60.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. B. Parsons (15 November 1855)”. March 1856, Vol. 52.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. Ball (16 November 1855)”. February 1856, Vol. 52. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Barnum (15 October 1862)”. February 1863, Vol. 59. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Barnum (16 April 1868)”. August 1868, Vol. 64.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. Barnum (20 January 1865)”. April 1865, Vol. 61. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Barnum (24 February 1865)”. August 1865, Vol. 61. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Barnum (28 September 1859)”. March 1860, Vol. 56. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Barnum (4 June 1868)”. September 1868, Vol. 64.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. Barnum (7 December 1861)”. March 1862, Vol. 58. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Barnum (9 November 1866)”. March 1867, Vol. 63. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Barrows (25 July 1871)”. November 1871, Vol. 67. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Beebee (9 October 1857)”. February 1858, Vol. 54.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. Benjamin (6 September 1850)”. February 1851, Vol. 47. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Benjamin Parsons (17 January 1856)”. April 1856, Vol. 52.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. Benjamin Parsons (6 January 1857)”. May 1857, Vol. 53.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. Bliss (18 June 1860)”. September 1860, Vol. 56.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. Bliss (2 March 1850)”. June 1850, Vol. 46. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Bliss (20 May 1858)”. August 1858, Vol. 54. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Bliss (21 January 1847)”. May 1847, Vol. 43. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Bliss (21 March 1851)”. June 1851, Vol. 47. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Bliss (26 January 1860)”. April 1860, Vol. 56. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Bryant (26 April 1867)”. August 1867, Vol. 63. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Clark (10 January 1856)”. April 1856, Vol. 52.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. Clark (24 December 1858)”. April 1859, Vol. 55. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Coffing (20 October 1859)”. February 1860, Vol. 61. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Dunmore (15 October 1856)”. March 1857, Vol. 53. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Dunmore (20 July 1856)”. November 1856, Vol. 52.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. Dunmore (7 May 1852)”. August 1852, Vol. 48. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Dwight (15 February 1851)”. May 1851, Vol. 47. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Dwight (16 January 1847)”. May 1847, Vol. 43.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. Dwight (18 August 1858)”. November 1858, Vol. 54. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Dwight (18 August 1858)”. November 1858, Vol. 54. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Dwight (18 January 1842)”. May 1842, Vol. 38.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. Dwight (22 May 1861)”. October 1861, Vol. 57. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Dwight (23 February 1854)”. May 1854, Vol. 50. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Dwight (27 February 1857)”. June 1857, Vol. 53. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Dwight (27 November 1841)”. April 1842, Vol. 38.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. Dwight (28 September 1854)”. February 1855, Vol. 51.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. Dwight (29 April 1861)”. August 1861, Vol. 57.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. Dwight (6 August 1851)”. November 1851, Vol. 47.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. Dwight (Arapkir ziyareti, 3 June 1861)”. October 1861, Vol. 47.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. Dwight (Bahçecik, 23 February 1854)”. May 1854, Vol. 50.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. Dwight ”. January 1862, Vol. 58.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. Everett (11 January 1854)”. April 1854, Vol. 50. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Everett (19 December 1855)”. March 1856, Vol. 52. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Everett (19 October 1855)”. January 1856, Vol. 52. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Everett (19 October 1855)”. January 1856, Vol. 52. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Everett (25 January 1856)”. May 1856, Vol. 52.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. Everett (25 January 1856)”. May 1856, Vol. 52. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Everett (25 July 1851)”. November 1850, Vol. 47. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Everett (27 November 1848)”. May 1848, Vol. 45. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Farnsworth (11 May 1855)”. August 1855, Vol. 51. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Farnsworth (12 January 1863)”. May 1863, Vol. 59. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Giles (17 February 1865)”. June 1865, Vol. 61.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. Goodell (1 February 1834)”. October 1834, Vol. 30. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Goodell (1 February 1834)”. October 1834, Vol. 30. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Goodell (10 August 1859)”. October 1859, Vol. 55. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Goodell (17 April1846)”. July 1846, Vol. 42.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. Goodell (22 September 1835)”. April 1836, Vol. 32. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Goodell (25 May 1849)”. September 1848, Vol. 44. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Goodell (25 October 1848)”. February 1849, Vol. 45. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Goodell (27 December 1856)”. April 1857, Vol. 53.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. Goodell (3 March 1835)”. November 1835, Vol. 31. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Goodell (30 May 1862)”. September 1862, Vol. 58. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Goodell (5 April 1849)”. July 1849, Vol. 45.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. Goodell (7 December 1846)”. March 1847, Vol. 43.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. Goodell to the Corresponding Secretary (October 1825)”. January 1826, Vol. 22.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. Goodell”. April 1836, Vol. 32.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. Greene (31 December 1866) [Ankara ziyareti]”. April 1867, Vol. 63.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. Greene (6 December 1867)”. March 1868, Vol. 64.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. H. A. Schauffler (5 April 1865)”. Vol. 62.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. H. N. Barnum (17 December 1867)”. April 1868, Vol. 64.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. Hamlin (1 May 1853)”. August 1853, Vol. 49.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. Hamlin (2 September 1845)”. February 1846, Vol. 42.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. Hamlin (20 July 1846)”. September 1846, Vol. 42. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Hamlin (24 September 1859)”. January 1860, Vol. 56. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Hamlin (24 September 1859)”. January 1860, Vol. 56. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Hamlin (25 Haziran 1852)”. September 1852, Vol. 48. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Hamlin (28 August 1841)”. January 1842, Vol. 38.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. Hamlin (29 March 1845)”. September 1845, Vol. 41.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. Hamlin (7 May 1850)”. August 1850, Vol. 46. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Hamlin (9 February 1852)”. May 1852, Vol. 48. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Herrick (6 August 1864)”. October 1864, Vol. 60.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. Herrick (7 September 1864)”. December 1864, Vol. 60. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Homes (10 September 1845)”. December 1845, Vol. 41. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Homes (23 March 1849)”. June 1849, Vol. 45.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. Homes (Đstanbul, 18 November 1844)”. April 1845, Vol. 41.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. Homes (Đstanbul, 26 March 1845)”. July 1845, Vol. 41.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. Jewett (12 April 1855)”. August 1855, Vol. 51. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Jewett (18 January 1855)”. May 1855, Vol. 51. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Jewett (20 February 1857)”. June 1857, Vol. 53.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. Johnston (Trabzon, 18 September 1838)”. February 1839, Vol. 35.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. Knapp (26 November 1863)”. April 1864, Vol. 59. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Ladd (21 June 1852)”. September 1852, Vol. 48. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Ladd (26 May 1856)”. August 1856, Vol. 52.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. Ladd (6 November 1855), February 1856, Vol. 52.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. Ladd (Đzmir, 14 September 1855)”. December 1855, Vol. 51.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. Leonard (17 November 1857)”. March 1858, Vol. 54. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Leonard (27 November 1858)”. April 1859, Vol. 55. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Livingstone (19 March 1864)”. July 1864, Vol. 60.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. Montgomery (26 July 1865)”. November 1865, Vol. 61.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. Morse (11 January 1858)”. April 1858, Vol. 54. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Morse (23 April 1858)”. August 1858, Vol. 54. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Morse (27 April 1859)”. August 1859, Vol. 55. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Morse, (23 April 1858)”. August 1858, Vol. 54. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Nutting (14 December1854)”. April 1854, Vol. 50. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Parmelee (14 January 1867)”. May 1867, Vol. 63. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Parmelee, Visit to Kars (7 April 1870)”. Vol. 66. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Parsons (12 July 1856)”. October 1856, Vol. 52.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. Parsons (27 October 1856)”. January 1857, Vol. 53. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Parsons (7 December 1858)”. April 1859, Vol. 55. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Peabody (10 May 1858)”. August 1858, Vol. 54.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. Peabody (27 December 1851)”. June 1851, Vol. 47.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. Perkins (11 July 1856)”. October 1856, Vol. 52.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. Pollard (Arapkir, 20 August 1858)”. December 1858, Vol. 54.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. Powers (14 September 1854)”. December 1854, Vol. 50.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. Powers (15 October 1851)”. January 1852, Vol. 48. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Powers (31 December 1849)”. April 1850, Vol. 46. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Powers (9 May 1847)”. October 1847, Vol. 43.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. Richardson (22 August 1856)”. December 1856, Vol. 52.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. Richardson (30 January 1857)”. July 1857, Vol. 53. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Richardson (31 December 1859)”. April 1860, Vol. 56. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Riggs (20 September 1842)”. March 1843, Vol. 39.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. Riggs (20 September 1854)”. December 1854, Vol. 50.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. Schauffler (2 January 1861)”. March 1861, Vol. 57.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. Schnedier (8 March 1856)”. July 1856, Vol. 52.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. Schneider (17 June 1852)”. November 1852, Vol. 48. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Schneider (18 October 1847)”. February 1848, Vol. 44. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Schneider (20 January 1851)”. May 1851, Vol. 48.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. Schneider (5 January 1860)”. May 1860, Vol. 56.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. Schneider (6 May 1862)”. August 1862, Vol. 58. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Smith (27 November 1867)”. March 1868, Vol. 64. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Temple (20 January 1835)”. June 1835, Vol. 31.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. Temple (20 January 1835)”. June 1835, Vol. 31.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. Temple to the Corresponding Secretary Malta, (7 March 1822)”. August 1822, Vol. 18.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. Tracy (16 November 1867)”. March 1868, Vol. 64.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. Tracy (3 April 1868)”. July 1868, Vol. 66.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. Van Lennep (19 May 1847)”. August 1847, Vol. 43. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Van Lennep (22 May 1856)”. August 1856, Vol. 52. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Van Lennep (31 July 1855)”. November 1855, Vol. 51. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Van Lennep (6 February 1856)”. May 1856, Vol. 52.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. Walker (14 April 1854)”. July 1854, Vol. 50.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. Walker (15 August 1856)”. November 1856, Vol. 52.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. Walker (Diarbekir, 8 December 1859)”. March 1860, Vol. 52.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. Wheeler (13 November 1858)”. March 1858, Vol. 55.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. Wheeler (18 January 1858)”. June1858, Vol. 54. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Wheeler (21 November 1868)”. April 1869, Vol. 65. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Wheeler (5 December 1862)”. March 1863, Vol. 59. The Missionary Herald. “Letter from Mr. White (16 December 1861)”. April 1862, Vol. 58.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. White (2 January 1860)”. April 1860, Vol. 56. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Whiting (4 May 1850)”. August 1850, Vol. 46. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Williams (15 March 1865)”. July 1865, Vol. 61.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. Williams (21 December 1867)”. April 1868, Vol. 64. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Williams (24 September 1868)”. January 1869, Vol. 65. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Wood (11 July 1849)”. November 1849, Vol. 45.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. Wood (11 May 1850)”. August 1850, Vol. 46.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. Wood (13 July 1845)”. September 1845, Vol. 41. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Wood (13 November 1846)”. March 1847, Vol. 43. The Missionary Herald. “Letter from Mr. Wood (27 October 1849)”. March 1850, Vol. 46.

The Missionary Herald. “Letter from Mr. Wood (4 May 1849)”. August 1849, Vol. 45. The Missionary Herald. “Letter from Mrs. Cofing (December 1870)”. June 1871, Vol. 67. The Missionary Herald. “Letter from the Women (10 April 1877)”. August 1877, Vol. 73. The Missionary Herald. “Letter of Rev. Lewis Way”. May 1824, Vol. 20.

The Missionary Herald. “Letter of the Rev. Mr. Fisk (Đzmir, 2 January 1822)”. October 1822, Vol. 18.

The Missionary Herald. “Letters from Doct. Smith (18 May 1849)”. September 1849, Vol. 45.

The Missionary Herald. “Letters from Mr. Anderson (Aintab, Syria, 27 October 1855)”. February 1856, Vol. 52.

The Missionary Herald. “Letters from Mr. Barnum (19 April 1867)”. August 1867, Vol. 63. The Missionary Herald. “Letters from Mr. Beebee (12 December 1854)”. April 1855, Vol. 51. The Missionary Herald. “Letters from Mr. Dwight (22 April 1846)”. August 1846, Vol. 42.

The Missionary Herald. “Letters from Mr. Dwight”. January 1862, Vol. 58.

The Missionary Herald. “Letters from Mr. Everett (3 May 1847)”. August 1847, Vol. 43.

The Missionary Herald. “Letters from Mr. Goodell (17 November 1845)”. March 1846, Vol. 43.

The Missionary Herald. “Letters from Mr. Greene (3 ve 31 January)”. April 1865, Vol. 61. The Missionary Herald. “Letters from Mr. Hamlin (25 June 1852)”. September 1852, Vol. 48. The Missionary Herald. “Letters from Mr. Homes (5 February 1846)”. May 1846, Vol. 42.

The Missionary Herald. “Letters from Mr. Peabody (9 March 1846)”. August 1846, Vol. 42.

The Missionary Herald. “Letters from Mr. Temple and Mr