428

T.C.
TOKAT GAZİOSMANPAŞA ÜNİVERSİTESİ

i
Salgın hastalıkların ortaya çıkmasında insanlık tarihindeki ilk büyük dönüm
noktası yiyecek üretimine geçilmesi olmuştur. Tüm Dünya’da, insanların birçoğu büyük
ölçüde göçebe yaşam biçimini terkederek yerleşik hayata geçmiştir. Yerleşik hayata
geçen insanlar birçok bitki ve hayvan türlerini evcilleştirmeyi başarmışlardır. Köpek,
sığır, koyun, keçi, domuz ve at gibi hayvan türlerinin evcilleştirilmesi neticesinde köken
olarak yalnızca hayvanlarda etki gösterebilen hastalıklar mutasyona uğramıştır. Böylece,
yerleşik hayata geçiş mikroplar içinde yeni bir dönemin kapılarını aralamıştır.
Tüberküloz, çiçek, grip, rhino virüsü, ruam, tularemi, kuduz, kızamık, difteri, veba, tifüs
ve sıtma gibi hastalıklar insanlarda görülmeye başlamıştır. Tarım alanındaki gelişmeler,
yerleşik hayata geçen toplumların nüfusunun artmasına katkı sağlamıştır. Fakat toplum
nüfusunda yaşanan artış sağlıksız yaşam koşullarınıda beraberinde getirmiş ve yeni
hastalıkların ortaya çıkmasına neden olmuştur. İnsanların toplu halde bir arada yaşamaları
neticesinde kolera, frengi, tifo gibi hastalıklar ortaya çıkmış ve bu hastalıklar tarihin
şekillenmesinde önemli bir rol oynamışlardır.
19. Yüzyıl boyunca tüm Dünya’da, özellikle Osmanlı Devleti’nde yetersiz
beslenme, çevre koşullarının düzgün olmaması, hijyen eksikliği, temiz kullanma ve içme
sularına erişimde yaşanan sorunlar nedeniyle ortaya çıkan tifo, çok sayıda insanın
hastalanmasına ve hayatını kaybetmesine neden olmuştur. Tifo, günümüzde de tüm
Dünya’da etkisini sürdürmeye devam etmektedir. DSÖ’nün1 2019 yılı verilerine
verilerine göre her yıl yaklaşık 9 milyon kişinin hastalandığı ve 110.000 kişinin ise
hayatını kaybettiği tahmin edilmektedir.
Bu çalışma ile, XIX. yüzyılın ortalarından I. Dünya Savaşı’na kadar (1850-1914)
Osmanlı Devleti’nde tifo kaynaklı ölümler, hastalıklar ve tifoya karşı alınan koruyucu
sağlık tedbirlerinin ortaya koyulması amaçlanmıştır. Çalışmanın ana bilgi kaynağı
“Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı, Osmanlı
Arşivi'ndeki belgelerdir. Arşiv belgelerinden elde edilecek bilgileri desteklemek
amacıyla, 1850-1914 tarihleri arasındaki basın kaynakları da incelenmiştir. Basın
incelemesinde örneklem alınmamış, 1850-1914 yılları arasındaki tüm basın kaynakları
1DSÖ, “Typhod”, 5 Mayıs 2023 Tarihinde Erişildi, https://www.who.int/news-room/factsheets/
detail/typhoid
v
v
ele alınmıştır. Ayrıca tifo ile ilgili talimatnameler, zabıtlar, mecmualar, matbu eserler,
birçok makale ve kitaplardan faydalanılmıştır.
Çalışma; giriş, üç bölüm, sonuç ve değerlendirme kısmından oluşmaktadır.
Çalışmamızın giriş kısmında hastalık ve salgın kavramlarının tanımı, salgın hastalıklar
hakkında genel bilgi, ortaya çıkışı ve tedavisi hakkında bilgilere yer verilmiştir. I.
Bölümünde, tifo ile ilgili bilgiler alt başlıklar halinde kapsamlı bir şekilde aktarılmıştır.
Bu bölümde tifonun ortaya çıkma ve yayılma sebepleri, devletin tifoya karşı almış olduğu
koruyucu sağlık tedbirleri ve halkı bilinçlendirmek adına vermiş olduğu mücadele ortaya
koyulmuştur. II. Bölümde ise Osmanlı Devleti’nin 1850-1914 yılları arasında başta
İstanbul olmak üzere tüm Osmanlı vilayetlerinde ve devletin resmi kurumlarında
(hapishane, mektep ve askeriye) görülen tifo kaynaklı ölümleri ve devletin tifoya karşı
almış olduğu sıhhi tedbirler değerlendirmeye alınmıştır. Çalışmanın, III. Bölümünde,
1850-1914 yılları arasında basında tifoya ilişkin yer alan haberler, tifonun ortaya çıkış ve
yayılma nedenlerine ilişkin haberler, hastalığa karşı alınan tedbirlere ilişkin haberler,
hastalık ve ölüm vakalarına ilişkin haberler, defin işlemlerine ilişkin haber ve mevzuat
haberleri başlıkları altında aktarılmıştır. Bu bölümde tifo kaynaklı ölümler ve devletin
tifoya karşı almış olduğu sıhhi tedbirler değerlendirmeye alınmıştır.
Ekler bölümünde ise arşiv belgelerinde geçen bazı terimler Ek 1’de sözlük
kısmında anlamlarıyla yazılmıştır. Çalışmada kullanılan arşiv belgelerinin dosya ve
gömlek numaraları detaylı bir şekilde Ek 2’de kronoloji kısmında verilmiştir. Ek 3’de
tifoya ait, Ek 4 ve 5’te ise konuyla ilgili arşivde ve basında yer alan görsellere yer
verilmiştir.
Bu çalışmanın hazırlanması sırasında her konuda bana yol gösterip yardımlarını
esirgemeyen, kıymetli danışmanım Sayın Doç. Dr. İbrahim Aykun’a teşekkür ederim.
Gaziantep Üniversitesi Göç Enstitüsü Müdürü Sayın Prof. Dr. Zeynel Özlü’ye, çalışmam
sürecinde göstermiş olduğu destekten ötürü müteşekkirim. Çalışmam boyunca
desteklerini esirgemeyen sevgili dostlarıma, her daim yanımda olup beni destekleyen
sevgili eşim Akif Uslu’ya ve biricik oğlum Kağan Berk Uslu’ya ayrıca teşekkürlerimi
sunuyorum.
vi
vi
ÖZET
19. YÜZYILDA OSMANLI DEVLETİ’NDE TİFO VE TİFO İLE MÜCADELE

Tifo, 19. Yüzyıl boyunca tüm Dünya’da ve özellikle Osmanlı Devleti’nde yaygın
bir şekilde görülmüştür. Tifo, Ebert mikrobunun neden olduğu su ve gıda kaynaklı bir
hastalıktır. Tifo, endemik, epidemik ve bulaşıcı özellikler göstermektedir. Tifo, yetersiz
beslenme, çevre koşulları düzgün olmayan, temiz kullanma ve içme sularına erişimin
olmadığı, hijyen eksikliği olan toplumlarda ortaya çıkmaktadır. Özellikle Osmanlı
Devleti’nde; altyapı sorunları, yetersiz beslenme, temiz su ihtiyacının karşılanamaması
ve hijyen eksikliği gibi nedenlerden kaynaklı olarak ortaya çıkmıştır.
Tez kapsamında incelenen arşiv belgelerinde, tifo kaynaklı 1336 kişinin hayatını
kaybetmiş, 2468 kişinin ise hastalandığı görülmüştür. Hastalığın en yoğun görüldüğü
aylar Mart, Nisan, Mayıs ve Eylül ayları olmuştur. İncelenen belgelerde Tifo kaynaklı
ölümlerin yaşandığı aylara ilişkin bilgilere, çok az yer verilmiştir. Askeri birlikler, okullar
ve hapishaneler tifonun en sık görüldüğü kurumlar olmuştur. Tercüman-ı Hakikat ve
Sabah gazeteleri, tifoya ait haberlerin tamamına yakınının kaynağıdır. 1850-1914
yıllarına ait basın kaynaklarına göre 4937 kişi tifo nedeniyle hayatını kaybetmiş, 161 kişi
ise tifodan etkilenmiştir. Tifo kaynaklı ölümlerin en çok yaşandığı aylar Mart, Nisan ve
Mayıs’tır. Hastalığın çok yoğun yaşandığı aylar ise Mart ve Temmuz’dur. Arşiv
belgelerinde ve basında yer alan haberlerde sıkça kullanılan muğlak ifadeler nedeniyle
hasta ve ölüm sayısının oldukça fazla olduğu anlaşılmaktadır. Devlet tifoyla mücadele
kapsamında koruyucu sağlık tedbirleri almıştır. Hem askeri birliklerin hemde halkın tifo
aşısıyla aşılanması zorunlu kılınmıştır.
Anahtar kelimeler: Hastalık, Tifo, Salgın, Osmanlı Devleti, XIX. Yüzyıl.
vii
vii
ABSTRACT
19TH CENTURY TYPHOİD AND THE STRUGGLE AGAINST TYPHOİD IN THE
OTTOMAN STATE
Yıldız Uslu, Menekşe
Doctorate’s Degree, Modern Scientific
Advisor: Doç. Dr. İbrahim AYKUN
July 2023, xvııı+ 266
Typhoid fever was widely seen all over the world and especially in the
Ottoman Empire during the 19th century. Typhoid fever is a water and food borne disease
caused by the Ebert microbe. Typhoid fever shows endemic, epidemic and contagious
characteristics. Typhoid occurs in societies with malnutrition, poor environmental
conditions, lack of access to clean drinking water, and lack of hygiene. Especially in the
Ottoman Empire; It emerged due to reasons such as infrastructure problems, malnutrition,
inability to meet the need for clean water and lack of hygiene.
In the archive documents examined within the scope of the thesis, there were 1336
deaths caused by typhoid and 2468 people got sick due to this illness. March, April, May
and September were the months when the illness was the most widely seen. There were
not much information about the months in which typhoid related deaths appeared.
Military units, schools and prisons were the institutions where typhoid was most common.
When press sources were analyzed, it is understood that 4937 people died due to typhoid
and 161 got affected by it. Tercüman-ı Hakikat and Sabah newspapers are the sources of
almost all the news of related to typhoid. The months with the highest number of typhoidrelated
deaths are March, April and May. The month when the illness was suffered
intensely is March and July. It is understood that the number of patients and deaths is
quite high due to the vague expressions frequently used in archive documents and press
news. The state has taken preventive health measures within the scope of combating
typhoid. It is mandatory for both military units and the public to be vaccinated with
typhoid vaccine.
Keywords: İllness, Typhoid, Epidemic, Ottoman Empire, 19th Century
viii
viii
İÇİNDEKİLER
Sayfa.
ETİK SÖZLEŞME ............................................................................................... i
JÜRİ KABUL VE ONAY ................................................................................... ii
İTHAF ................................................................................................................. iii
ÖNSÖZ ................................................................................................................ iv
ÖZET .................................................................................................................. vi
ABSTRACT ....................................................................................................... vii
İÇİNDEKİLER ................................................................................................ viii
KISALTMALAR VE SİMGELER LİSTESİ .................................................. xi
GİRİŞ ................................................................................................................... 1
A. Salgın Hastalık ................................................................................................. 1
B. Salgın Hastalıkların Ortaya Çıkışı .................................................................... 3
C. Salgın Hastalıkların Tedavisi ........................................................................... 8
D. Yöntem ........................................................................................................... 13
D.1. Evren .................................................................................................... 13
D.2. Nitel Araştırma Yöntemi ...................................................................... 13
D.3. Verilerin Analizi .................................................................................. 14
BÖLÜM 1: TİFO .............................................................................................. 18
1.1. Tifonun Tarihçesi ...................................................................................... 18
1.2. Tifonun Tanımı ......................................................................................... 19
1.3. Tifoyu Doğuran Sebepler .......................................................................... 21
1.4. Tifonun Klinik Belirtileri .......................................................................... 25
1.5. Tifonun Teşhisi ......................................................................................... 27
1.6. Tifodan Korunma Ve Tedavi Yolları ........................................................ 28
1.6.1. Hastaların Bakımı .............................................................................. 28
1.6.2. Hastaların Beslenmesi ....................................................................... 31
1.6.3. Hastaların Odası ................................................................................ 32
1.6.4. Hasta Bakıcılar ................................................................................... 33
1.6.5. Temizlik Görevlileri ........................................................................... 34
1.6.6. Tifoya Karşı Alınması Gereken Genel Ve Özel Tedbirler ................ 34
1.6.5. Tifonun İhbar Edilmesi ...................................................................... 37
1.6.7. Vefat Edenlere Karşı Alınması Gereken Önlemler ........................... 37
1.6.8. Tifoda Tedavi Usulleri ....................................................................... 38
1.6.8.1. Soğuk Su Banyosu .......................................................................... 38
1.6.8.2. Sıcak Banyo .................................................................................... 38
1.6.8.3. Ilık Yarım Banyo ............................................................................ 38
1.6.8.4. Soğuk Sargı Ve Islak Yün Kumaş .................................................. 39
1.6.8.5. Buz Kesesi ...................................................................................... 39
ix
ix
1.6.9. Tifonun Tedavisinde Kullanılan Kimyasal Maddeler ........................ 40
1.7. Tifo Aşısı .................................................................................................. 40
1.7.1. Tifo Aşısının Keşfi Ve Uygulanması ................................................. 40
1.7.2. Aşının Muhafazası ............................................................................. 45
1.7.3. Aşının Uygulanma Şekli .................................................................... 46
1.7.4. Aşının Yan Etkileri ............................................................................ 47
1.7.5. Tifo Aşısının Uygulanmaması Gereken Durumlar ........................... 47
1.7.6. Aşının Tesiri ...................................................................................... 47
1.7.7. Aşılılarda Tifo Teşhisi ....................................................................... 48
1.8. Tifoda İklimin Etkisi .................................................................................... 48
BÖLÜM 2: 1850-1914 YILLARI ARASINDA OSMANLI DEVLETİ’NDE
TİFO İLE MÜCADELE .............................................................................................. 49
2.1. Osmanlı Vilayetlerinde Tifo İle Mücadele .................................................. 49
2.1.1. İstanbul’da Tifo ................................................................................. 49
2.1.2. Anadolu’da Tifo ................................................................................ 56
2.1.2.1. Adana Vilayetinde Tifo ......................................................... 56
2.1.2.2. Ankara Vilayetinde Tifo ........................................................ 56
2.1.2.3. Aydın Vilayetinde Tifo .......................................................... 57
2.1.2.4. Bitlis Vilayetinde Tifo ........................................................... 58
2.1.2.5. Diyarbekir Vilayetinde Tifo .................................................. 60
2.1.2.6. Erzurum Vilayetinde Tifo ...................................................... 61
2.1.2.7. Hakkari Vilayetinde Tifo ....................................................... 64
2.1.2.8. Kastamonu Vilayetinde Tifo ................................................. 64
2.1.2.9. Konya Vilayetinde Tifo ......................................................... 66
2.1.2.10. Hüdavendigâr Vilayetinde Tifo ........................................... 70
2.1.2.11. Sivas Vilayetinde Tifo ......................................................... 75
2.1.2.12. Mamuretü’l Aziz Vilayetinde Tifo ...................................... 77
2.1.2.13. Trabzon Vilayetinde Tifo .................................................... 78
2.1.3. Rumeli Vilayetlerinde Tifo ............................................................... 81
2.1.3.1. Edirne Vilayetinde Tifo ......................................................... 81
2.1.3.2. İşkodra Vilayetinde Tifo ........................................................ 82
2.1.3.3. Kosova Vilayetinde Tifo ....................................................... 82
2.1.3.4. Manastır Vilayetinde Tifo ..................................................... 83
2.1.3.5. Selanik Vilayetinde Tifo ........................................................ 85
2.1.3.6. Trablusgarp Vilayetinde Tifo ................................................ 85
2.1.3.7. Tuna Vilayetinde Tifo ........................................................... 86
2.1.3.8. Yanya Vilayetinde Tifo ......................................................... 86
2.1.4. Hıtta-İ Irakiye’de Tifo ....................................................................... 87
2.1.4.1. Musul Vilayetinde Tifo ......................................................... 87
2.1.5. Suriye Ve Beyrut Vilayetlerinde Tifo ............................................... 87
2.1.6. Yemen Vilayetinde Tifo .................................................................... 88
x
x
2.1.7. Mısır Eyaletinde Tifo ........................................................................ 89
2.2. Osmanlı Devleti’nin Resmi Kurumlarında Tifo İle Mücadele .................... 89
2.2.1. Hapishanelerde Tifo İle Mücadele .................................................... 89
2.2.1.1.Anadolu Vilayetleri .......................................................................... 89
2.2.1.2.Rumeli Vilayetleri ............................................................................ 99
2.2.1.3.Hıtta-İ Irakiye ................................................................................. 100
2.2.1.4.Hicaz Vilayeti ................................................................................ 101
2.2.1.5. Trablusgarp Vilayeti ..................................................................... 101
2.2.1.6. Kudüs-I Şerif Sancağı ................................................................... 102
2.2.2. Mekteplerde Tifo İle Mücadele ....................................................... 102
2.2.2.1. İstanbul’da Tifo ............................................................................. 102
2.2.2.2. Beyrut Vilayetinde Tifo ................................................................ 103
2.2.2.3. Hıtta-İ Irakiye’de Tifo ................................................................... 103
2.2.3. Askeri Birliklerde Tifo İle Mücadele .............................................. 104
2.2.3.1. İstanbul’da Tifo ................................................................... 104
2.2.3.2. Anadolu’da Tifo .................................................................. 105
2.2.3.3. Hıtta-İ Irakiye’de Tifo ......................................................... 105
BÖLÜM 3: 1855-1914 YILLARI ARASINDA BASINDA TİFO ............... 107
3.1. Tifoya İlişkin Basın Haberleri ................................................................ 108
3.1.1. Tifonun Ortaya Çıkış Ve Yayılma Nedenlerine İlişkin Haberler .... 108
3.1.2. Hastalığa Karşı Alınan Tedbirlere İlişkin Haberler ........................ 113
3.1.3. Hastalık Ve Ölüm Vakalarına İlişkin Haberler ............................... 117
3.1.4. Defin İşlemlerine İlişkin Haberler ................................................... 197
3.1.5. Mevzuat Haberleri ........................................................................... 197
SONUÇ VE DEĞERLENDİRME ................................................................. 199
KAYNAKLAR ................................................................................................ 203
EKLER ............................................................................................................. 241
EK 1: Sözlük ..................................................................................................... 241
EK 2: Kronoloji ................................................................................................. 243
Ek 3: Tifoya Ait Görseller ................................................................................ 253
Ek 4: Arşiv İncelemesine Ait Görseller ............................................................ 257
Ek 5: Basın İncelemesine Ait Görseller ............................................................ 263
ÖZGEÇMİŞ ..................................................................................................... 266
xi
xi
KISALTMALAR VE SİMGELER LİSTESİ
A.MKT.MHM. Sadaret Mektubî kalemi Mühimme Evrakı
A.MKT.MVL. Sadaret Mektubî Kalemi Meclis-i Vala Evrakı
A.MKT.NZD. Sadaret Mektubi Kalemi Nezaret ve Devair Evrakı
A.MTZ.(04). Sadâret Eyâlet-i Mümtâze-Bulgaristan.
Age Adı geçen eser
Agm Adı geçen Makale
Aş. Anonim Şirket
BEO. Bab-ı Âlî Evrak Odası Evrakı
Bkz. Bakınız
Bmj British Medical Journals
BOA. Başbakanlık Osmanlı Arşivi
C : Cilt
C.SH. Cevdet Sıhhiye Evrakı
Çev. Çeviren
DH.İD. Dâhiliye Nezareti İdare Evrakı
DH.MB.HPS. Dâhiliye Nezareti Mebânî-i Emîriye ve Hapishaneler Evrakı
DH.MKT. Dâhiliye Nezareti Mektubî Kalemi Evrakı
DH.MUİ. Dâhiliye Nezareti Muhaberât-ı Umumiye İdaresi Evrakı
DH.ŞFR. Dâhiliye Nezareti Şifre Evrakı
DH.TMIK.S. Dahiliye Nezareti Tesri-i Muamelat ve Islahat Komisyonu
DİA. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi
DR. Doktor
DSÖ Dünya Sağlık Örgütü
Ed. Editör
FTG. Fotograf
H. Hicri
H.MKT. Dahiliye Mketubi Kalemi Evrakı
Hist. History
HMŞ. Hukuk Müşavirliği Evrakı
Issue Sayı
xii
xii
İ.DH. İrade-i Dahiliye
İ.HUS. İrade Hususi
İR.HUS. İrade-i Hususi
İ.ŞD. İrade Şura-yı Devlet Evrakı
İBB İstanbul Büyükşehir Belediyesi
M. Miladi
M.Ö. Milattan Önce
M.S. Milattan Sonra
Med. Medical
MF.İBT. Marif Nezareti Tedrisat-ı İbtidaiyye Kalemi Evrakı
MF.MKT. Maarif Nezareti Mektubî Kalemi Evrakı
MKT.MVL. Mektubî Kalemi Meclis-i Vala Evrakı
MV. Meclis-i Vükela Mazbataları
MVL. Meclis-i Vala Evrakı
Nr. Numara
OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama
Merkezi Dergisi
Prof. Profesör
R. Rumi
s. Sayfa
ss. Sayfa sayısı
S. Sayı
ŞD. Şûrâ-yı Devlet Evrakı
ŞR. Şura-yı Devlet
TDV. Türkiye Diyanet Vakfı
Vol. Cilt
Vs. Vesaire
Y.A.HUS. Yıldız Sadaret Hususî Maruzât Evrakı
Y.MTV. Yıldız Mütenevvî Maruzat Evrakı
Y.MTV. Yıldız Mütenevvî Maruzat Evrakı
Y.PRK.ASK. Yıldız Perakende Evrakı Askerî Maruzâ Evrakı
Y.PRK.SH. Yıldız Perakende Evrakı Askerî Maruzat Evrakı
xiii
xiii
Y.PRK.UM. Yıldız Perakende Evrakı Umumî Evrakı
YL Yüksek Lisans
YY Yüzyıl
ZB Zabtiye Nezareti Evrakı
1
1
GİRİŞ
A. Salgın Hastalık
Hastalık, vücudu teşkil eden organlardan birinin veya birkaç tanesinin
bozulmasıdır.2 Salgın ise bir hastalığın toplumda normal beklenenden fazla
görülmesidir3. Salgın, mikropların enfekte edebilecek insan kitleleri bulduklarında ve bu
insanlar arasında geçiş yolları oluşturduklarında başlar. Uygun koşulları bulduğunda bir
mikrop bir insan kitlesini kırıp geçirir, hastalığı bulaştıracak hiç kimse kalmayana kadar
insanları enfekte etmeye, hatta onları öldürmeyi sürdürür. İnsanlar öldükten sonra veya
toparlanıp yeni saldırılara karşı bağışık hale geldikten sonra mikroplar başka yerlere gider
ve aynı yere ancak enfeksiyon zinciri oluşturacak sayıda insan olduğunda geri dönerler4.
Salgın hastalıklar yayılma alanlarına göre farklı isimler almıştır. Salgın
hastalıkların ortaya çıktıkları bölgeden başlayıp bir başka bölgede görünmesine andemi5,
hastalığın veya hastalık etkeninin belirli bir bölgede düzenli olarak bulunmasına
epidemi6, hastalığın kıtalararası yayılma özelliği göstermesine ise pandemi denir”7.
Salgın hastalıklar, ortaya çıkış şekline göre doğal veya beşerî olmak üzere iki grupta ele
alınır. Hastalıklar, insanların etkisi veya ihmali sonucunda ortaya çıkmışsa beşerî,
insanlardan bağımsız olarak meydana gelmişse doğal afet olarak tanımlanır. Salgın
hastalıklar hem beşerî hem de doğal afet olarak kabul edilir8.
2Ali Vahid, Hasta Çocuğa Bakım ve Bulaşıcı Hastalıklar (Ankara: Vilayet Matbaası, 1340), 3.
3Özdemir Gülesen, Epidemiyoloji (Ankara: Ayyıldız Matbaası, 1973), 1.
4Dorothy H. Crawford, Ölümcül Yakınlıklar Mikroplar Tarihimizi Nasıl Şekillendirdi?, çev. Gürol
Koca (İstanbul: Metis Yayınları, 2019), 32.
5Zeynel Özlü, İsmail Hakkı Üzüm, “Kolera Salgını Ve Mücadele Yöntemlerine Dair Bulgular
(Himâye-İ Etfâl Cemiyeti Doktoru İsmail Kenan Bey’e Göre),” içinde Tarihsel Süreçte Anadolu’da Kolera,
ed. Fevzi Çakmak, Şükran Köse, Ahmet Çağrı Büke, Eren Akçiçek, (Ankara: Gece Kitaplığı, 2020), 21.;
Ayrıca bkz. Önder Ergül, “Enfeksiyon Hastalıkları Epidemiyolojisi”, Okmeydanı Tıp Dergisi, S.32, (2016):
3.
6D.J.P. Barker, Pratik Epidemiyoloji, çev. Münevver Bertan, Sabahat Tezcan (Ankara: Baylan
Matbaası, 1979), 126.; Ayrıca bkz. Michael W. Dols, “The Second Plague Pandemic and Its Recurrences
in the Middle East 1347-1894”, Journal of the Social History of the Orient, S. 22, (1979): 181.
7Özlü ve Üzüm, “Kolera Salgını Ve Mücadele Yöntemlerine Dair Bulgular (Himâye-İ Etfâl
Cemiyeti Doktoru İsmail Kenan Bey’e Göre),”, 21.; Ergönül, “Enfeksiyon Hastalıkları”, 3.; Andemi,
Pandemi ve Epidemi kelimelerinin anlamları için bkz. A. Cemal Omurtag, Mikrobiyoloji (Epidemiologi) I.
Kitap (Ankara: Eczacılık Fakültesi Matbaası, 1974), 28-29.; Fikrettin Şahin, Sevda Demir, “Virüsler, Viral
Pandemileri Etkileyen Faktörler ve Sonuçları,” içinde Küresel Salgının Anatomisi: İnsan ve Toplumun
Geleceği, ed. Muzaffer Şeker, Ali Özer ve Cem Korkurt (Türkiye Bilimler Akademisi, 2020), 62.
8Orhan Kılıç, Eskiçağdan Yakınçağa Genel Hatlarıyla Dünyada ve Osmanlı Devleti’nde Salgın
Hastalıklar (Elazığ: T.C.Fırat Üniversitesi Rektörlüğü Orta-Doğu Araştırmaları Merkezi Yayını, 2004),
11-12.
2
2
Salgın hastalıklar, tarih boyunca insanlığın karşılaştığı en büyük felaketlerden biri
olmuştur. Salgın hastalıklar, biyolojik bir olgu olduğundan insanlık tarihi kadar eskidir
ve toplumla birlikte ortaya çıkmıştır9. Hatta hastalıklara sebep olan mikroorganizmaların
insanlık tarihinden daha eski olduğu kabul edilir10. Bernard Dixon, “Dünyayı makroplar
(makroorganizmalar!) değil, mikroplar (mikroorganizmalar!) yönetmektedir” ifadesiyle
salgın hastalıkların mazisine atıf yapar11.
Yüzyıllar boyunca hastalıkların kaynağına ve önemine dair çeşitli fikirler ortaya
atılmıştır12. Eski toplumlarda, felaketlerle karşılaşan insanların çoğu, doğal afetlerin (bazı
kıtlıklar ve yangınlar dışında) kaynağını veya sebebini bilmediklerinden yaşananların
Tanrı’nın kullarına azabı olarak yorumlamıştır13. Bu nedenle doğal afetlerden korunma
yöntemleri, tanrıya isyan olarak kabul edilmiştir14. Eski Yunan toplumunda aniden ortaya
çıkan ve birçok kişinin ölümüne neden olan salgınlar doğaüstü birtakım güçlerle
açıklanmış; insanlar bu durumu günah ve kabahatlerine karşı tanrıların gazabı olarak
yorumlamıştır15. Yunanlı şair Hesiod; vebayı, sefaleti ve kuraklığı zalimler için Zeus'un
gökten gönderdiği bir ceza olarak açıklamıştır16. Ölümlerle sonuçlanan salgınlar,
Sümerler, Mısırlılar ya da İsrailliler için ise sıradan bir durum olarak karşılanmıştır. Onlar
salgınların tanrılar tarafından yayıldığına inanmışlardır17. Hatta, yıldızların ve
gezegenlerin konumlarının, hareketlerinin ve açılarının dünya atmosferine yaptığı etkiler
de önemli bir salgın sebebi olarak düşünülmüştür18.
Salgınlardan korunma ve tedavi amacıyla maddi-manevi metotlara
başvurulmuştur. Hristiyan dünyasında kurban, büyü, tılsım, dini ayinler ve azizlerden
9Roy Porter, Kan Revan İçinde:Tıbbın Kısa Tarihi, çev. Gürol Koca, (İstanbul: Metis Yayınları,
2016), 17.
10Kılıç, Dünyada ve Osmanlı Devleti’nde Salgın Hastalıklar, 17.
11Bernard Dixon, Görünmez Güçler: Mikroplar Dünyayı Nasıl Yönetiyorlar?, çev. Mine Anğ
Küçüker, Emel Tümbay ve Zeki Yumruk (İstanbul: Kırmızı Kedi Yayınevi, 2015), 20.
12Eugene W. Stratus ve Alex Straus, Tıbbi Mucizeler-Tıp Tarihinden Yaşamı Değiştiren 100
Gelişme, çev. Nurcihan Durmuş (İstanbul: Domingo Yayınevi, 2009), 20.
13Yaron Ayalon, Osmanlı İmparatorluğu’nda Doğal Afetler, Veba, Kıtlık ve Diğer Felaketler, çev.
Zeynep Rona (İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2020), 144.
14Nuran Yıldırım, “Salgın Afetlerinde İstanbul,”içinde Afetlerin Gölgesinde İstanbul, ed. Said
Öztürk, (İstanbul: İstanbul Kültür Aş., 2010), 111.
15Özdemir, Epidemiyoloji, 15.; Danıel Panzac, Osmamlı İmparatorlugu'n da Veba 1700-1850, çev.
Serap Yılmaz, (İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları,1997), 156.
16Osman Süreyya Kocabaş, “Klasik Osmanlı Düşüncesinde Doğa Fenomenleri,” Yayımlanmamış
Yüksek Lisans Tezi., (Hacettepe Üniversitesi 2018), 77.
17Andrew Nikiforuk, Mahşerin Dördüncü Atlısı Salgın ve Bulaşıcı Hastalıklar Tarihi, çev.
Selahattin (İstanbul: Erkanlı İletişim Yayınları, 20009), 29-30.
18İsmail Yaşayanlar, “Maraz-ı Sârî, Emrâz-ı Müstevlî: Tarihte Salgın Hastalıklar”, Toplumsal
Tarih, S. 296, (2018): 28.
3
3
medet umulmuştur19. Daha eski dönemlerde salgın hastalıkların önlenmesi için alınan
tedbirler, genellikle doğal yöntemler ve inanç sistemine dayalı olarak geliştirilen bir takım
psikolojik tedbirden ibaret olmuştur20.
Eski topluluklar hastalığın dinî ve olağanüstü sebepleri olduğuna inanmakla
birlikte, bazı hastalıkların dini sebeplerden bağımsız olarak bulaşabileceğini
kavramışlardır. Hintliler ve Çinliler, bazı hastalıkların hafif aşamasında bilinçli temasın
hastalıkların daha sonra oluşmasına karşı bir direnç sağlayacağını fark etmiştir. Bu önemli
keşif, hastalığın insandan insana ilahî bir emir dışında geçebileceğinin bilindiğini
kanıtlamaktadır21. İslam dünyasında ise salgınlar, tıbbî süreç olarak yorumlanmış,
tedavisine yönelik karantina işaret edilmiştir. El-Buhârî Hz. Muhammed’den alıntısında22
“Eğer bir memlekette veba olduğunu duyarsanız oraya gitmeyiniz, fakat bulunduğunuz
şehirde ortaya çıkarsa bu şehirden çıkmayınız, kaçmayınız."23 ifadelerine yer vermiştir.
Bu ifadeler, bugünkü tecrit ve karantina uygulamalarıyla birebir örtüşmektedir.
B. Salgın Hastalıkların Ortaya Çıkışı
Salgın hastalıkların ortaya çıkmasında24 insanlık tarihindeki ilk büyük dönüm
noktası yiyecek üretimine geçilmesi olmuştur25. Tahıl ekimi ve hayvan yetiştiriciliği
tarım sistemlerini geliştirmiştir26. Eskiçağ toplumlarının tarım ve hayvancılığa başlaması
10.000 yıl öncesine dayanmaktadır27. M.Ö. 10.000’den sonraki yaklaşık 7000 yıl boyunca
tüm dünyada birçok bitki ve hayvan evcilleştirilmiş, insanların çoğu büyük ölçüde göçebe
yaşam biçimini bırakıp yerleşik hayata geçmiştir28. Jared Diamond, insanlık tarihindeki
19Ali Haydar Bayat, Tıp Tarihi, (İstanbul: Merkez Efendi Geleneksel Tıp Derneği Yayınları,
2010), 265.
20Kılıç, Dünyada ve Osmanlı Devleti’nde Salgın Hastalıklar, 71-72.
21Özdemir, Epidemiyoloji, 15-16.
22Ayalon, Osmanlı İmparatorluğu’nda Doğal Afetler, 24-25.
23Panzac, Osmamlı İmparatorlugu'n da Veba,158.
24Orhan Kılıç, “Tarihte Küresel Salgın Hastalıklar ve Toplum Hayatına Etkileri,” içinde Küresel
Salgının Anatomisi İnsan ve Toplumun Geleceği, ed. Muzaffer Şeker, Ali Özer ve Cem Korkurt (Ankara:
2020), 18.
25William H. McNeill, Dünya Tarihi, çev. Alaeddin Şenel (Ankara: Verso-İmge, 1989), 15.
26J.M. Roberts, Kısa Dünya Tarihi, çev. Mehmet Tanju Akad (İstanbul: İnkılap Kitabevi, 20149,
27.
27Marcel Mazoyer ve Laurence Roudart, DÜNYA TARIM TARİHİ Neolitik Çağ’dan günümüzdeki
krize, çev. Şule Ünsaldı (Ankara: Epos Yayınları, 2010), 34-40.
28Clive Ponting, Yeni Bir Bakış Açısıyla Dünya Tarihi, çev. Eşref Bengi Özbilen (İstanbul: Alfa
Yayınları, 2015), 55.
4
4
tarıma ve yerleşik hayata geçişin mikroplar içinde yeni bir dönem olduğunu belirtir29.
Diamond, salgın hastalıkların evriminin, tarımın başlaması ve yerleşik hayata
geçilmesiyle başladığını iddia eder. Diamond, hastalıkların evrimi şu şekilde açıklar:
“Bunun bir nedeni, daha önce sözü edildiği gibi tarımın, avcılık ve yiyecek toplayıcılığına göre nüfus
yoğunluğu daha yüksek toplumları besleyebilmesi- ortalama olarak on ila yüz kat daha yüksek. Ayrıca
avcı/yiyecek toplayıcılar sık sık yer değiştirir ve geride mikroplarla, kurtçuk larvalarıyla dolu dışkı
birikintilerini bırakırlar. Ama çiftçiler yerleşiktir, kendi lağım pisliklerinin içinde yaşarlar, böylece
mikroplar bir kişinin vücudunda bir başkasının içecek suyuna kısa yoldan karışma olanağı bulurlar. Bazı
çiftçi toplumları kendi dışkılarını, sidiklerini insanların çalıştıkları tarlalara gübre olarak yayarak
dışkılarındaki bakterilerin ve kurtçukların yeni kurbanlara bulaşmasını daha da kolaylaştırırlar”30.
Tarım toplumuna geçişten sonra toprağın sürekli sürülmesi, ormanların yok
edilmesi hastalık üretebilen mikroorganizmaların oluşmasına veya yayılmasına neden
olmuştur31. Tarımın getirdiği yeni yaşam biçimi, insan hastalıkları üzerinde önemli bir
etki göstermiştir. Tarım öncesi avcı ve toplayıcı grupların hastalığa yakalanma riski
nispeten düşük olmuştur32. Virüslerin veya bakterilerin, yaşamaları ve üremeleri için
kalabalık insan nüfusuna ihtiyacı vardır. Özellikle yerleşik hayata geçiş, hastalıkların
ortaya çıkmasını kolaylaştıran birçok unsuru da beraberinde getirmiştir. Yiyeceklerin
evlerde saklanması neticesinde biriken çöpler haşaratın ortaya çıkmasına sebep olmuştur.
Bu haşarat içindeki pire, sivrisinek ve farelerin salgın hastalıklardaki rolü
yadsınamayacak derecededir. İnsana ait atıkların birikmesi ile birlikte su kirliliği artmış,
hastalıkların yayılmasına sebebiyet vermiştir33. Ne var ki avcı-toplayıcı gruplar
yiyeceklerini günlük olarak toplayıp tükettikleri, yiyecek içeceklerini depolayacak
herhangi araçları olmadığı için insana ait atıkların neden olduğu kirlenme önemli bir
sorun oluşturmamıştır34.
Tarım alanındaki gelişmeler, toplumun nüfusunun artmasını ve insanların yaşam
alanındaki fiziki mesafelerin kısalmasını beraberinde getirmiştir35. Sağlıksız koşullar,
29Crawford, Mikroplar Tarihimizi Nasıl Şekillendirdi?, 65.
30Jared Dıamond, Tüfek, Mikrop ve Çelik, çev. Ülker İnce (İstanbul: Pegasus Yayınları, 2021),
239.
31Dıamond, Tüfek, Mikrop ve Çelik, 28.
32Ponting, Dünya Tarihi, 57.
33Kılıç, “Tarihte Küresel Salgın Hastalıklar ve Toplum Hayatına Etkileri,” 18-19.
34Crawford, Mikroplar Tarihimizi Nasıl Şekillendirdi?, 65.
35Stratus ve Straus, , Tıbbi Mucizeler, 20.
5
5
mikropların bulaşma imkânlarını da arttırmıştır36. Nüfus yoğunluğunun fazla olduğu
bölgeler, üst organizmaların üreme ve yayılmalarına fırsat vermiştir37.
İnsan mikroplarının örüntüsündeki en dramatik ve uzun soluklu değişim, hayvan
ıslahının sonucudur38. Tarımla beraber, köpek, sığır, koyun, keçi, domuz ve at
evcilleştirilmeye başlanmıştır39. Bulaşıcılık özelliği taşıyan ve hastalığa sebep olan
mikropların çoğu, yaklaşık 10.000 yıl önce evcil hayvanlarda bulaşıcı hastalığa neden
olan mikropların evrilmesi sonucu türemiştir40.
Köken olarak yalnızca hayvanlarda etki gösterebilen patojenler uzun ve karmaşık
evrim sonucunda insanlara geçmiştir. Hayvan hastalıkları, mutasyona uğramış, tür
barajını aşarak insan hastalıklarına dönüşmüştür. Köpeklerden kaynaklanan altmıştan
fazla; sığır, koyun, keçi, domuz, at ve kümes hayvanlarından bulaşan ise kırk civarında
hastalık olduğu bilinmektedir. Örneğin; Tüberküloz41 ve çiçek virüsü42 neolitik dönemde
sığırlardan insana bulaşmıştır. Bugün yaygın bir etki gösteren grip43, domuz ve
36Crawford, , Mikroplar Tarihimizi Nasıl Şekillendirdi?, 87.
37Nikiforuk, Mahşerin Dördüncü Atlısı, 27-29.
38Crawford, Mikroplar Tarihimizi Nasıl Şekillendirdi?, 67.
39Porter, Kan Revan İçinde, 19-20.
40Dıamond, Tüfek, Mikrop ve Çelik, 427.
41Tüberküloz (Verem), Maycobacterium Tuberculosis isimli bakterinin neden olduğu bulaşıcı bir
hastalıktır. Hastalık, kişiden kişiye damlacık yoluyla bulaşır. Veremle ilgili kayıtlar, eski Mısır belgelerinde
Hipokrates’in yapıtlarında ve Orta Çağ belgelerinde yer almaktadır. Verem M.Ö. 1500-750 yılları arasında
Nil vadisinde, 1500-50 arasında Eski Yunan’da; M.S. 250-1500 yılları arasında Amerika’da, M.S. 1000-
2000 arasında da Avrupa’da salgın halinde görülmütür. Elif Ziyanak, Osmanlı Toplumunda Verem
Hastalığı (19. Yüzyıl Sonları ve 20. Yüzyıl Başları), Yayımlanmamış Doktora Tezi., (Gaziantep
Üniveristesi, 2021), 1-3.; Keskinbora Kadircan, “Savaştaki Düşmanlardan Bir Diğeri: Tüberküloz”,
Lokman Hekim Dergisi 6, S.3, (2016): 176.
42Çiçek hastalığına Variola adında bir virüs neden olmaktadır. Çiçek hastalığının ilk defa M.Ö.
10.000 yılında Kuzeydoğu Afrika’daki tarım toplumlarında ortaya çıktığı düşünülmektedir. Hastalığa
ilişkin ilk kayıt M.Ö. 1122 yılında Çin’dedir. M.Ö. 1150-1145 yılları arasında hüküm süren Mısır Firavunu
V. Ramses’in ilk çiçek hastası olduğu bilinmektedir. Mumyasının yüzünde, boynunda ve omuzlarında yer
alan izlerin çiçek hastalığından kaynaklandığı düşünülmektedir. Ünlü Mucize ve Zarife Albayrak,
“Osmanlı Devleti’nde Çiçek Hastalığı Üzerine Bir Değerlendirme”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İnsan
Bilimleri Dergisi 2, S.2, (2021): 303.; Stratus ve Straus, Tıbbi Mucizeler, 78.; Özdemir, Epidemiyoloji, 16.;
Kılıç, Dünyada ve Osmanlı Devleti’nde Salgın Hastalıklar, 12.
43Grip, İnfluenza virüsünün neden olduğu solunum yolu enfeksiyonudur. Domuzdan bulaşan grip
Amerika kıtasında ilk defa 1493’te görülmüştür. Hispaniola'da etkili olan ilk salgın hastalığın domuz gribi
olması muhtemeldir. Çünkü salgının, Kolomb’un Amerika kıtasına gelişinden yedi sene sonra
gerçekleşmesi, kıtaya Kolomb ile gelen domuzlardan kaynaklandığı görüşünü güçlendirmektedir. Grip,
kıtada salgınlara sebep olmuş, birçok kişinin ölümüne sebebiyet vermiştir. Bu salgınlar özellikle Karayipler
ve Brezilya’da bazı bölgelerde nüfusun yok olma tehlikesini doğurmuştur. Yahşi Aysun ve Ergin Çiftçi,
“Grip”. Klinik Tıp Pediatri Dergisi 9, S.5, (2017): 2.; Crawford, Mikroplar Tarihimizi Nasıl Şekillendirdi?,
115.; Porter, Kan Revan İçinde, 27-28.
6
6
ördeklerden; rhino virüsleri44 adıyla bilinen soğuk algınlığı atlardan insana taşınmıştır45.
Kızamık46 köpeklerden, difteri47 ineklerden bulaşmıştır. Sıtma insanlara sivri sineklerden
geçmiştir48. Farelerden insanlara veba bulaşmıştır49. Kısacası tarım; her tür virüsü,
mantarı ve bakteriyi bir araya getirerek hastalık pazarı oluşturmuştur50.
Toplumlar arası yakın ilişkiler ve savaşlar da yeni hastalıkların görülmesine neden
olmuştur. Savaş zamanlarında, askerlerin farklı coğrafyalardan gelmeleri, sağlıksız
barınma şartları, nüfus fazlalığı, sürekli hareket halinde olmaları, yoğun stres,
yaralanmalar ve yetersiz beslenmeleri salgınlara neden olmuştur. Bu salgınlar çoğunlukla
savaşların nihai sonuçlarını belirlemiş51 ve tarihi biçimlendirmede önemli bir rol
oynamıştır. Diamond “eski savaşların galipleri her zaman en iyi komutanlara ve silahlara
sahip olan ordular değil, çoğu kez yalnızca düşmanlarına bulaştıracak en berbat
44Rhino virüsü bir solunum yolu enfeksiyonudur. Genellikle patojenler damlacık ve temas yoluyla
bulaşır. Dereköy Sefa ve Oğuz Güçlü, “Üst Solunum Yolu Enfeksiyonları”. Klinik Tıp Aile Hekimliği
Dergisi 8, S.4, (2016): 34.
45Porter, Kan Revan İçinde, 20.
46Kızamık, solunum yoluyla yayılan bir hastalıktır. Tanış Cihat, “20. Yüzyıl Başlarında Osmanlı
Devleti'nin Kızamık İle Mücadelesi (1900-1908)”, Researcher: Social Science Studies 5, S.IV, (2017): 169.
47Difteri (Kuşpalazı), çocuklarda görülen ölümcül bir enfeksiyon hastalığıdır. Hastalık, havaya
yayılan mikroplar nedeniyle bulaşmaktadır. Özlü Zeynel, “Osmanlı Devleti’nde Difteri Hastalığı ve
Koruyucu Sağlık Hizmetlerine Dair Bulgular (19. Yüzyıl Sonları ve 20. Yüzyıl Başlarında)”, BELLETEN
81, S.291, (2017): 420.
48Sıtma, Anophele cinsi sivrisineğin neden olduğu ölümcül bir hastalıktır. Sıtma Afrika'da, Aşağı
Sahra'da ormanların tarım arazilerine dönüştürülmesi, sivrisineklerin üreme ortamını oluşturmuştur. Tarım
alanlarında yaygın olarak görülen sıtma, Afrika’dan sonra Yakındoğu, Ortadoğu ve Akdeniz’de de etkisini
göstermiştir. Hindistan ve Çin'in güney kıyı kesimlerinde görülen iklim şartları sıtmanın hızlı yayılım
göstermesine neden olmuştur. Işık Zekeriya, “Osmanlı’nın Son Zamanları Cumhuriyet’in İlk Çeyrek
Asrında Sıtma Salgınına Karşı Verilen Mücadelenin Mahiyeti”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları
Dergisi, S.51, (2021): 53.; Porter, Kan Revan İçinde, 21-22.; 36.
49M.Ö. 7. ve 8. yüzyıla ait kil tabletlerde Mezopotamya’da bazı veba türlerinden bahsedilmektedir.
MÖ 2000’de yazılmış olan Gılgamış Destanı’nda da vebaya değinilmiştir. Vebanın en yaygın şekli olan
Jüstinyen vebası MS 540'ta Mısır'da baş göstermiş, iki yıl sonra ise Konstantinopolis'e yayılmıştır. Adını
dönemin kudretli imparatoru Justinyen’den alan Jüstinyen vebası özellikle Akdeniz'in doğu bölgesinde
etkili olmuş, nüfusunun dörtte birinin ölmesine neden olmuştur. Kara Ölüm adıyla bilinen veba salgını ise
1300 yılına doğru Asya'da görülmüştür. Ortadoğu, Kuzey Afrika ve Avrupa'da birçok ölüme sebebiyet
vermiştir. Veba, 1346 ile 1350 arasında yaklaşık 20 milyon insanın Avrupa nüfusunun dörtte birinin
ölümüne sebep olmuştur. Vebanın görüldüğü bazı kentlerde ölüm oranı %70’i bulmuştur. Dixon, vebanın
etkisini “Başka hiçbir mikrop tarih akışı içinde bu denli yıkıcı bir etki göstermemiştir” sözleriyle ifade eder.
Ayrıca Paul Lewis ise Roma İmparatorluğu'nun en önemli çöküş sebebi olarak genelde salgın hastalıklar
özelde ise veba olduğunu bildirir. Jhon Waller, Mikrobun Keşfi Hastalıklar Hakkında Düşüncelerimizi
Değiştiren Yirmi Yıl, çev. Fahri Öz (Ankara: Tübitak Yayınları, 2014), 27.; Ayrıca Bkz. Adnan
Demircan,“Amvâs Taunu Bağlamında Müslümanların Salgınlara Karşı Tutumu,” içinde
Koronavirüspandemisi ve Geçmişten Günümüze Salgın Hastalıklar, ed. Mehmet Ali Yıldırım (Kilis: 2020),
156.; Özdemir, Epidemiyoloji, 16.; Sibel Ceylan Yiğit, “Arşiv Belgelerine Göre Filistin’de Salgın
Hastalıklar ve Alınan Önlemler Üzerine Bir Değerlendirme”, Journal of Islamic jerusalem Studies 19, S.3,
(2019): 336.; Porter, Kan Revan İçinde, 26.; Dixon, Mikroplar Dünyayı Nasıl Yönetiyorlar?, 31.; Paul
Lewis, Tıp Tarihi, çev. Nilgün Güdücü (İstanbul: Khalkedon, 1998), 45.
50Nikiforuk, Mahşerin Dördüncü Atlısı, 27.
51Crawford, Mikroplar Tarihimizi Nasıl Şekillendirdi?, 80.
7
7
mikropları taşıyanlardı”52 ifadesi savaşlardaki hastalık rolünü gösterir. Savaşlar, artan
nüfus, askeri ile mülteci hareketliliğine bağlı olarak Frengi53 yayılmıştır54. Tifüs hastalığı
da sağlıksız yaşam koşulları ve hijyen kurallarına uyulmaması sonucu ortaya çıkmıştır55.
Hastalıkların etki alanının genişlemesinde kentler önemli bir role sahiptir.
Şehirlerin kirliliği, göç ve göçmen hareketleri, yeni hastalıkların baş göstermesine sebep
olmuştur56. Bu yeni hastalıklardan ilki kolera57 olmuştur. Daha sonra 1918 yılında
52Diamond, Tüfek, Mikrop ve Çelik, 229. Herodot MÖ 380’de İran ordularının dizanteri yüzünden
mağlup olduğunu yazmıştır. Atinalılar ile Spartalılar arasında 27 yıl süren Peloponesos Savaşlarında galip
tarafı belirleyen veba olmuştur. Atinalılar, veba nedeniyle büyük kayıplar vermiştir. Sibel Ceylan Yiğit,
“Filistin’de Salgın Hastalıklar” 336.; Özdemir, Epidemiyoloji, s.4.; Ayrıca bkz. Thukydides, Paleponnesos
Savaşı, çev. Tanju Gökçöl, (İstanbul: Hürriyet Yayınları, 1976).
53Frengi, genellikle cinsel birleşmelerle bulaşan önemli bir salgın hastalıktır. Zeynel Özlü, Kerim
Tiryaki, Mehmet Ali Eminoğlu, “Türk-Alman Tıbbi İlişkilerine Bir Örnek: Almanya Tübingendar’ül-
Fünûnuserîriyatmuâvini Doktor Med Ali’ye Göre Frengi Hastalığı, Tedavisi Ve Korunma Yöntemleri,” ed.
Tural Mehmetoğlu ve Zhuldyz Sakhi, (Zeugma II. Uluslararası Multidisipliner Çalışmalar Kongresi, 18-20
Ocak 2019), 1155.; Ayrıca bkz. Nuran Yıldırım: "Alâim-i Cerrâhîn'de Frengi", 14. Yüzyıldan Cumhuriyet’e
Hastalıklar Hastaneler Kurumlar. Sağlık Tarihi Yazıları-1 (İstanbul: 2014), 40-53.
541490’larda frengi Avrupa’da ender görülen bir hastalık olmasına karşın, salgın halini almıştır.
Frengi salgını, 1493-1494 yılları arasında Napoli kuşatması esnasında patlak vermiştir. Hastalık kısa sürede
çok geniş bir coğrafyaya yayılmıştır. Hastalık, 1498’de Mısır ve Hindistan’da, 1505’de Kanton’da
görülmüştür. Daha sonra Japonya’ya yayılmıştır. Porter, Kan Revan İçinde, 28-30.; Ponting, Dünya Tarihi,
465.
55Tifüs, bitler aracılığı ile insanlara bulaşan ateşli bir hastalıktır. Fransız ordusu 1526 yılında
Napoli kuşatmasında tifüs nedeniyle geri çekilmek zorunda kalmıştır. 1556 yılında Osmanlı-Alman
Savaşı’nda Alman İmparatoru II. Maximillian 800.000 kişilik ordusuyla Osmanlı padişahı Kanuni Sultan
Süleyman’ın karşısına çıkmaya hazırlanırken ordusunda yaşanan tifüs salgını nedeniyle vazgeçmek
zorunda kalmıştır. Napolyon’un Rusya istilası da tifüs nedeniyle başarısız olmuş, çok sayıda ölüm
gerçekleşmiştir. Fransız askerleri, 1812 yılında Moskova’ya ulaşmış, ancak sonraki beş ayda ordu tifüs
nedeniyle 600.000 kişilik Fransız ordusundan sadece küçük bir kısmı hayatta kalabilmiştir. Özer, Sevilay,
“I. Dünya Savaşı’nda Osmanlı Devleti’nde Tifüs (Lekeli Humma) Salgını”, BELLETEN 80, S.287, (2016):
219.; Dixon, Mikroplar Dünyayı Nasıl Yönetiyorlar?, 38.; Porter, Kan Revan İçinde, 30.
56Porter, Kan Revan İçinde, 23.
57Kolera, Vibrio cholera'nın neden olduğu öldürü bir enfeksiyon hastalığıdır. İlk kolera salgını,
1816 yılında Asya’da baş göstermiştir. Asya’da ciddi yıkıcı etkilerden sonra Avrupa’ya sıçramış, fakat
sönme etkisi göstermiştir. İkinci kolera salgını 1829 yılında yine Asya’da başlamıştır. Sırasıyla Mısır,
Kuzey Afrika, Rusya ve Avrupa’da çok fazla ölüme sebep olmuştur. Özellikle 1930’lu yıllarda Avrupa’da
büyük yıkıcı etki sergilemiştir. İkinci salgın döneminde 1832 yılında sadece Londra’da yaklaşık 7.000
kişinin ölümüne neden olmuştur. Ardından Paris’te etkili olmuş, aynı yıl Kuzey Amerika’ya ulaşmıştır.
1834 yılında sırasıyla New York’u ve doğusundaki sahil kıyısını etkisi altına almış, ardından güneye inerek
Latin Amerika'ya yayılmıştır. 1849 yılına gelindiğinde sadece İngiltere’de kolera kaynaklı ölüm sayısı
50.000’den fazladır. Üçüncü kolera salgını 1852'de başlamış, dördüncü kolera salgını ise 1863-1875 yılları
arasında etkili olmuştur. Beşinci kolera salgını 1892 yılında Hamburg’da baş göstermiş ve burada yıkıcı
etki sergilemiştir. Şehrin su tesisatının yetersizliği, hastalığın hızlı yayılımına fırsat sunmuştur. 1899-1926
yılları arasında hüküm süren altıncı kolera salgını, bu nedenle ciddi zarar verememiştir. Ayar Mesut,
“Osmanlı'nın Rumeli Topraklarında 1892-1895 Kolera Salgını”. Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi,
S.17, (2010): 19.; Craft, Tıpta Çığır Açan Buluşlar, 61.; Porter, Kan Revan İçinde, 30-31.
8
8
İspanyol58 gribi ortaya çıkmıştır. Küresel çaplı son pandemik salgın ise Coronavirüs
(Covid-19)59 dür.
C. Salgın Hastalıkların Tedavisi
Salgın hastalıkların tedavisinin öncülerinden biri Rudolf Virchow’dur. Rudolf
Virchow, hastalıkların insan eliyle oluştuğunu belirtir. Fırıncının çörek yapma
kolaylığıyla insanların hastalık üretebilmesini eş değer tutar. Mikroplar üzerinde uzun
incelemeler yürüten Virchow, hastalık kavramını ‘Değişen koşullardaki yaşam’ şeklinde
tanımlamıştır60. Virchow’un değişen koşullardaki yaşamdan kastı; seyahat, ticaret, yeme
alışkanlıkları, iklim değişikliği, kısaca tüm çevredir61. Virchow, değişiklikle işaret ettiği
ise insanın hayatın doğal akışına müdahalesidir. Virchow, bu açıklamaları 1848 yılında
tifüsle ilgili yürüttüğü çalışmalar esnasında ifade etmiştir. Tifoyla ilgili incelemelerin
ardından hazırladığı raporda tifodan kaynaklı acı ve ölümlerin sorumlusu olarak şiddetli
yağmurları, sağlıksız yaşam koşullarını ve yoksulluğu sorumlu tutmuştur62. Virchow, bu
açıklamalarıyla hastalığın insanlar üzerindeki etkisinden ziyade, insanların doğa ve
hastalıklar üzerindeki müdahalesini öne çıkarmıştır.
Salgın hastalıkların tedavi sürecinde en önemli adımlardan biri, hastalığın kaynağı
mikroorganizmaların keşfedilmesidir. Mikroorganizmalar, çok küçük canlılar
olduklarından varlıklarının farkına varılması uzun zaman almıştır63. Jhon Waller,
mikropların hastalığa dönüşebilmeleri için vücutta hastalık yapabilmesi, bulaşıcılık ve
mikrobik aracın gerekli olduğunu belirtmiştir.64. Mikroorganizmaların ve yapılarının
58İspanyol Gribi, İnfluenza A(H1N1)’nın neden olduğu ölümcül bir hastalıktır. Ölüm sayıları
dikkate alındığında en büyük yıkıcı etkiye neden olan pandemik salgın İspanyol gribidir. Hastalık, 1. Dünya
Savaşı sonunda 21 milyon insanın ölümüne sebep olmuştur58. Sadece iki yılda (1918-1919) 60 milyonun
ölümüne sebebiyet vermiştir. Temel M. Kemal ve Hakan Ertın, “1918 Grip Pandemisi Kıssasından COVID-
19 Pandemisine Hisseler”. Anatolian Clinic the Journal of Medical Sciences, S.25, (2020): 66.; Porter, Kan
Revan İçinde, 34.; Ayrıca bkz. Jeffery K. Taubenberger ve David M. Morens, “1918 Influenza: The Mother
of All Pandemics”, Emerg Infect Diseases, S.12, (2006): 15–22.
592019 yılının aralık ayında Çin’in Hubei Eyaleti’nin başkenti Wuhan’da ortaya çıkan salgında,
30 Ağustos 2022 WHO verilerine göre 770.085.713 vaka görülmüş, 6.956.173 kişi de Coronavirüs
nedeniyle hayatını kaybetmiştir. Samancı Mustafa, “Küresel Bir Salgın: Covid-19”, Samsun Sağlık
Bilimleri Dergisi 5, S.1, (2020): 7.; WHO, “WHO Coronavirus (COVID-19) Dashboard,” 04.09.2023
Tarihinde Erişildi, https://covid19.who.int/
60Nikiforuk, Mahşerin Dördüncü Atlısı, 31-32.
61Nikiforuk, Mahşerin Dördüncü Atlısı, 31-32.
62Nikiforuk, Mahşerin Dördüncü Atlısı, 31-32.
63Kılıç, “Tarihte Küresel Salgın Hastalıklar ve Toplum Hayatına Etkileri,” 17.
64Waller, Mikrobun Keşfi, VII.
9
9
bilinmesinin gecikmesi, hastalıkların ve salgınların verdiği acıların süresini artırmıştır.
Amerikalı Doktor Benjamin Rush, 1793 yılında yaptığı açıklamada salgın hastalığın
bulunduğu yerde yapılması gereken en mantıklı hareketin kaçmak olduğunu dile
getirmiştir65. Bir doktor olarak hastalığın bulunduğu coğrafyadan uzaklaşmak, hastalığa
yönelik tıbbi çözüm eksikliğinden kaynaklanmaktadır.
Salgınlar, kıtlık, savaş gibi insanlık tarihinden kırıcı etkiye sahip durumlar
arasındadır. Hastalıkların çoğu halk tarafından takdir-i ilahi olarak algılanmış, bir ceza
veya sabır aracı olarak yorumlanmıştır. Manevi yaklaşımlara rağmen Hipokrat ve Galen
hastalıkların kaynağına ilişkin araştırmalar yürütmüştür. El-Razi ve İbni Sina gibi bilim
adamları da doğuda bilimsel çalışmalar gerçekleştirmiştir. Bu bilimsel yaklaşımlar ve
deneyimler, toplumlarda enfeksiyonların bulaşıcılığına ve kaynağına ilişkin fikirlerin
gelişimini sağlamıştır. Hastalıkların ortaya çıkışına yönelik temelde iki görüş oluşmuştur.
İlk görüş, hastalıkların bulaşıcılığının insandan insana olduğu yönündedir. Bu görüş,
karantina ve izolasyon uygulamalarını desteklemiş, hastaya ait eşyaların yakılması,
hanelerin kireç, sirke gibi maddelerle yıkanması, kapalı alanların sülfürle ve arsenikle
tütsülenmesi gibi temel hijyen kurallarının doğuşunu sağlamıştır. Diğer görüşe göre
hastalıkların kaynağı, miasma olarak tabir edilen, kirlenmiş ve kontamine havaya
bağlanmıştır66.
Hastalıkların bulaşıcılığının insandan insana olduğu görüşünü savunan
Hipokrat’ın hastalıklara yönelik araştırmaları, ‘salgısal patoloji’nin ortaya çıkmasına ön
ayak olmuştur67. Hipokrat ayrıca çevre, hava şartları ve coğrafi yapıların insan sağlığına
etki eden faktörler arasında olduğunu ifade etmiştir. Hipokrat, hastalıklara sebebiyet
vermesi açısından durgun su kaynakları ve bataklıkları tehlikeli görmüş68 ve sağlıksız su
kaynaklarıyla hastalıklar arasında ilişki kurmuştur. Hastalıkların bulaşıcılığının insandan
insana olduğu görüşünü savunan bir diğer hekim de Galen’dir. Galen, salgınların
kaynağının atmosferdeki dengesizlikler olduğunu düşünmüştür69.
Hastalıklarla sağlıksız ortamlar arasındaki doğrusal ilişkinin varlığı, 17. yüzyılın
ortalarında kesinlik kazanmıştır. Başta Robert Boyle ve Thomas Sydenham olmak üzere
İngiliz doktor ve bilim insanları, havanın hastalığa yol açabilen, genellikle yerden çıkan
65Waller, Mikrobun Keşfi, 25.
66İnce, Nizamoğlu ve Karabey, “Enfeksiyon.” 8.
67Stratus ve Straus, Tıbbi Mucizeler, 38.
68Stratus ve Straus, Tıbbi Mucizeler, 38.
69Crawford, Mikroplar Tarihimizi Nasıl Şekillendirdi?, 161.
10
10
küçük inorganik parçacıklar içerdiği görüşünü ortaya koymuşlardır70. 18. yüzyılın
ortalarına doğru hastalıkların kaynağına yönelik, solunabilir parçacık ya da miasmatik
hastalık kuramı popüler olmuştur. Miasmatik hastalık kuramının getirdiği temel davranış,
ölülerin şehir içine gömülmesinin yasaklanmasıdır71. Hastalıkta çevre faktörünün
etkisinin tartışıldığı tıpta, Girolamo Fracastoro’nun “Tohum Teorisi”72 hastalıklarla ilgili
bakışı değiştirmiştir. Francastoro, “Semineria” adını verdiği gözlem aracıyla gözle
görülemeyecek kadar küçük mikropların bulaşıcı hastalığa neden olduklarını
belirtmiştir73. Francastoro ayrıca taşıyıcılar aracılığıyla çoğalabilen minik ‘tohumların’
hastalıklara neden olabileceğini belirtmiştir74. Francastoro, hastalıkların bulaşma
yollarını üç başlıkta toplamıştır: basit temas, taşıyıcılar (giysi, çarşaf ya da kişisel eşyalar
aracılığıyla bulaşma) ve transmisyon (mikropların havada çoğalıp, yerleşecekleri uygun
bir nokta bulmaları)75. Francastoro, bu görüşleriyle Miasma Teorisi’ne karşı çıkmış
“Mikrop/Jerm Teorisi”ni oluşturmuştur76. Teorinin ana fikri, mikrobun hastalığın nedeni
olduğudur77. Teorinin ispatı, mikroskobik dünyanın görünürlüğünü gerektiriyordu.
Teorinin doğruluğu, 17. yüzyılda Antoni Van Leeuwenhooek’un mikroskobuyla
ispatlanmıştır78. Francastoro’nun Mikrop Teorisi’nin ana fikrini dile getiren ilk kişi
Akşemsettin’dir. Akşemsettin “Hastalıkların insanlarda teker teker peyda olduğunu
sanmak hatadır. Hastalık, insandan insana bulaşmak suretiyle geçer. Bu bulaşma ise
gözle görülemeyecek kadar küçük fakat canlı tohumlar vasıtasıyla olur”79 sözleriyle
mikropların hastalıklara neden olduğunu, bulaşma özelliğini ve mikroskopla
görülebileceklerini belirtmiştir. Ali Kuzu’da çalışmasında, Akşemsettin’in
Francastor’dan yaklaşık 100 sene önce aynı düşünceleri dile getirdiğini ifade etmiştir80.
Akşemsettin ve Francastor’un mikroplara yönelik tanımlamalarını, 1676 yılında
Leeuwenhoek doğrulamıştır. Leeuwenhoek, mikroskopla ilk deneyiminde mikropları
“Son derece küçük, öyle ki bu minicik hayvanların yüz tanesi yan yana dursa kum tanesi
70Waller, Mikrobun Keşfi, 23.
71Waller, Mikrobun Keşfi, 23.
72İsmail Yaşayanlar, agm, s. 28.
73Lewis, Tıp Tarihi, 81.
74Waller, Mikrobun Keşfi, 34.
75Lewis, Tıp Tarihi, 81.
76Crawford, Mikroplar Tarihimizi Nasıl Şekillendirdi?, 163.
77Beverley Birch, Louıs Pasteur (İnsanlık Tarihine Yön Verenler), çev. Leyla Onat (Ankara: İlk
kaynak Kültür Ve Sanat Ürünleri, 1996), 51.
78Crawford, Mikroplar Tarihimizi Nasıl Şekillendirdi?, 163.
79Ali Kuzu, Mikrobu Bulan Âlim Akşemsettin, (İstanbul:Parola Yayınları, 2015), 65.
80Kuzu, Akşemsettin, 65.
11
11
büyüklüğüne bile ulaşamaz” şeklinde tarif etmiş, mikropları ‘hayvancıklar’ olarak
tanımlamıştır. Leeuwenhoek, ‘hayvancıklar’ın bulaşıcı hastalıkların kaynağı olduğunu81
ve kendiliğinde türediklerini yazmıştır82. John Hill’de, 1752 yılında mikroskobik
canlıların varlığına yönelik ‘animalcule’ tanımlaması geliştirmiştir.
Bilim insanlarının çalışmaları ve keşiflere rağmen, mikropların hastalıklarla
ilişkilendirilmesi 19. yüzyılın ikinci yarısında olmuştur. Endüstriyelleşme, tekstil ve gıda
sektörlerindeki gelişim hayvancılık, kimya ve bitki bilimlerine dikkati artırmıştır. Bu
alandaki gelişmeler de Mikrop Teorisi’ne kılavuzluk etmiştir. Böcek bilimci Agostino
Bassi 1836 yılında ipek böceklerinde görülen muskardin hastalığının bir mantardan
kaynaklandığını tespit etmiştir. Böylece ilk kez mikroorganizmalar bir hastalık nedeni
olarak kabul edilmiştir. 1837’de yılında Theodor Schwann, alkolik fermentasyona
mikroorganizmaların neden olduğunu keşfetmiş, aynı dönemde ‘bakteri’ kelimesi ilk
olarak bitki bilimci Christian Ehrenberg tarafından kullanılmıştır. 1854’te Avrupa’yı da
etkileyen III. Kolera pandemisi sırasında Pacini mikroskop altında titreşen basili görmüş
ve ismini ‘Vibrio’ koymuştur. Salgın araştırmalarında modern teknikler, 1854 yılında
Londra’da Kolera salgınını saptayan John Snow ile başlamıştır83.
Snow, 1854 yılında Londra’da Soho semtinde kolera salgınında görülen her
vakaya dair ayrıntılı bilgi toplamış, bu bilgiler ışığında hastalıktan etkilenen veya vefat
edenlerin neredeyse tamamının Broad Caddesi’ndeki su tulumbasından aldıkları suyu
kullandıklarını keşfetmiştir84. Bu tulumbanın atık suyla kirlenmiş olabileceğinden
şüphelenen Snow, tulumbanın kaldırılmasını talep etmiştir. Tulumba kaldırıldıktan sonra
salgının hızla kesilmesi, Snow’un görüşlerini doğrulamıştır. Snow’un koleranın suyla
yayıldığı keşfi, sağlık alanında büyük bir etki yaratmış85 ve böylece Koruyucu hekimliğin
temelleri atılmıştır86.
Canlıların kendiliğinden ürediğine yönelik kabul gören görüş Fransız
mikrobiyolog ve kimyacı Louis Pasteur ile yıkılmıştır. Pasteur, toz zerreciklerini tutan
filtreler sayesinde haşlanmış et suyunda küf oluşumunu engelleyebildiğini kesin olarak
81Crawford, Mikroplar Tarihimizi Nasıl Şekillendirdi?, 163-164.
82Stratus ve Straus, Tıbbi Mucizeler, 30.
83İnce, Nizamoğlu ve Karabey, “Enfeksiyon.” 10.
84Craft, Tıpta Çığır Açan Buluşlar, 61-62.
85Craft, Tıpta Çığır Açan Buluşlar, 61-62.
86I. W. Sherman, Dünyamızı Değiştiren On İki Hastalık, çev. Emel Tümbay, Mine Anğ Küçüker
(Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2020), 49.
12
12
kanıtlamıştır. Pasteur’un deneyi küfün kendiliğinden oluşmadığını, havadaki mikrop ya
da “jermler” tarafından üretildiğini göstermiştir87. Pasteur, mikropların hastalık nedeni
olduğunu ileri sürmüş88, Mikrop Teorisi’nin doğruluğunu 19. Yüzyılda ki çalışmalarıyla
ispatlamış89 ve böylece bulaşıcı enfeksiyon hastalıklarının, gözle görülemeyecek kadar
küçük canlılar yani virüsler tarafından yayıldığı anlaşılmıştır90.
Hastalıkların tedavisine ciddi katkı yapan önemli bilim adamlarından Koch91,
1877 yılında zoonotik bir hastalık olan şarbon hastalığına yol açan şarbon basilini izole
etmesi de bakteriyolojide çığır açmıştır. Koch’un şarbon basilini izole etmesinden sonra
19. yüzyılın sonunda difteri, tifoid, cüzzam, zatürre, bel soğukluğu, veba, tetanos ve
frengiye neden olan mikroplar tanımlanmıştır92. Koch, 1882’de tüberküloza neden olan
bakteriyi keşfetmiş, 1883’te Mısır’a giderek kolera üstünde çalışmış ve koleraya neden
olan vibrio bakteriyi saptamıştır93. Mikrobiyolojideki gelişmelerin en hızlı olduğu dönem,
1879-1899 yılları arası olmuştur. Bu dönemde köklü ilerlemeler yaşanmıştır94.
Salgın hastalıkların tedavisinde, Miasma Teorisi ve Mikrop Teorisi önemli
katkılar sunmuştur. Miasma Teorisi, sanitasyon ve çevre kontrolü gibi hijyen
uygulamalarını yerleştirip yaygınlaştırmıştır. Bu sayede varsayımlar kusurlu da olsa
enfeksiyonlara yol açan nedenler silsilesinin ara basamaklarına yönelik etkili önlemler
alınabilmiştir. Mikrop teorisi ise patojenlerin keşfiyle söz konusu silsilenin son
basamağının tespit edilmesini sağlamış, tüm önlemlerin bu basamak üzerinde
yoğunlaşmasını sağlamıştır. Hastalığa neden olan bakteri ve virüslere yönelik aşılar
geliştirilmiş, antisepsi ve dezenfeksiyon çabalarını ilk antimikrobiyal ilaçların bulunması
izlemiştir. Vektörel hastalıkların keşfiyle hastalık taşıyan böcekler, keneler ve hastalık
rezervuarlarına yönelik mücadele programları yürütülmüş, dünya çapında sarıhumma ve
87Crawford, Mikroplar Tarihimizi Nasıl Şekillendirdi?, 164.; Louis Pasteur ile ilgili bkz. Hilaire
Cuny, Louis Pasteur, The Man and his Theories, (Souvenir Press, 1965).
88Birch, Louıs Pasteur, 7.
89Kılıç, “Tarihte Küresel Salgın Hastalıklar ve Toplum Hayatına Etkileri,” 18. Ali Kuzu, mikrobu
bulan Âlim akşemsettin adlı eserinde, Türk Hekimi Akşemsettinin, bundan beş yüz yıl önce mikrobun
tanımını yaptığını, Pasteur’un, aynı neticeye (hem de teknik imkânlar elinde iken) akşemsettin’den dört yüz
yıl sonra varabildiğini, Buna rağmen mikrop teorisinin, hatalı olarak bilim tarihinde pasteur’a mâl edilmiş
olduğunu yazmıştır. Bkz. Kuzu, Akşemsettin, 63.
90Kılıç, “Tarihte Küresel Salgın Hastalıklar ve Toplum Hayatına Etkileri,” 18.
91M. Emin Tekeli, “Enfeksiyon Hastalıklarının Dünü, Bugünü, Yarını,” içinde Enfeksiyon
Hastalıkları, ed. Halil Kurt, Sibel Gündeş, Mehmet Faruk Geyik, (İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri, 2013),
5.
92Crawford, Mikroplar Tarihimizi Nasıl Şekillendirdi?, 164.
93Stratus ve Straus, Tıbbi Mucizeler, 190.
94Waller, Mikrobun Keşfi, 191.
13
13
sıtma gibi hastalıkların önüne geçilmiştir. Bu tıbbi uygulamaların yanında 20. yüzyılın
başlarında vitamin ve mineral eksikliklerine bağlı beslenme yetersizliklerinin
keşfedilmesi ve bunların sağaltılması toplumların bağışıklık düzeylerini artırarak
enfeksiyon hastalıklarının azalmasında etkili olmuştur95.
Osmanlı Devleti; Anadolu, Doğu ile Batı arasında köprü olması sebebiyle
yüzyıllar boyu salgınlardan kurtulamamıştır96. Osmanlı Devleti'nin kurulmasından sonra,
gelişmesine paralel olarak hakimiyeti altına aldığı topraklarda salgın hastalıklar etkisini
doğal olarak hissettirmiştir. Osmanlı Devleti'nin hâkim olduğu Anadolu, Balkanlar, Orta-
Doğu ve Kuzey Afrika tarihin her döneminde olduğu gibi Osmanlı döneminde de salgın
hastalıkların etki alanı içerisinde kalmıştır97.
D. Yöntem
Çalışmanın amacı, 1850-1914 yılları arasında görülen tifo salgınlarını ortaya
koymaktır. Bu amaçla çalışmada metodoloji olarak nitel araştırma kullanılmıştır. Nitel
araştırmalar, olguların ardındaki anlamları araştırmayı amaçlayan ve insan
deneyimlerinin nasıl yorumlanıp anlamlandırılabileceğini ortaya çıkaran, araştırmacının
katılımcı rolünde olduğu, esnek bir yapıya sahiptir (Merriam, 2009).
D.1. Evren
Çalışmada örneklem belirlenmemiş, evrenin tümüne ulaşılmıştır. Çalışma 1850-
1914 yılları arasını kapsamaktadır. Bu döneme ait arşiv belgelerinin tümüne ulaşılmaya
çalışılmıştır. Ayrıca arşiv belgelerinde elde edilecek bulguları doğrulamak veya
desteklemek amacıyla 1850-1914 tarihleri arasındaki basında yer alan haberlerde
incelenmiştir.
D.2. Nitel Araştırma Yöntemi
Çalışmada verilerin incelenmesinde yöntem olarak doküman analizi
kullanılmıştır. Doküman analizi, araştırılan olgu, olay veya durumla ilgili bilgi içeren
yazılı veya görsel materyallerin genel adıdır (Yıldırım ve Şimşek, 2018). Doküman
analizi uzun yıllar boyunca antropoloji, kütüphanecilik ve tarih gibi disiplinlerin tekelinde
95İnce, Nizamoğlu ve Karabey, “Enfeksiyon.” 10
96Bayat, Tıp Tarihi, 265.
97Kılıç, Dünyada ve Osmanlı Devleti’nde Salgın Hastalıklar, 43.
14
14
bir araştırma yöntemi olarak algılanmasının yanı sıra sosyal bilimlerde anket, görüşme ve
gözlem gibi yöntemlerin yanında ilave bir yöntem olarak da kullanılmıştır (Mogalakwe,
2006).
Doküman analizi, belli bir amaca dönük olarak kaynakları bulma, okuma, not
alma ve değerlendirme işlemlerini kapsamaktadır (Karasar, 2005). Bu süreç ayrıca,
araştırılması hedeflenen olgu ya da olgular hakkında bilgi içeren yazılı materyallerin
incelenmesi olarak da tanımlanır (Yıldırım ve Şimşek, 2018). Bu çalışmada dokuman
incelemesi yapılan belgeler, 1850-1914 yılları arasındaki arşiv belgeleri ve gazetelerdir.
Bu tezde dokuman incelemenin amacı, tifoya ilişkin verileri bulma, analiz ve
değerlendirme işlemleridir.
D.3. Verilerin Analizi
Bu çalışmada analiz birimi içeriktir. İçerik, dokümanın anlamsal olarak
incelenmesi gereken durumlarda kullanılabilir. (Yıldırım ve Şimşek, 2018). Bu tezde elde
edilen verilerin incelenmesinde içerik analizi kullanılmıştır. İçerik analizinde amaç,
verileri açıklayan kaynaklara ulaşarak daha geniş ve ayrıntılı bir analiz yapmaktır.
Betimsel analizde özetlenen ve yorumlanan veriler, içerik analizinde kodlanarak temalar
halinde anlamlı bir bütün olarak incelenir (Yıldırım ve Şimşek, 2018).
Elde edilen veriler, yalın olarak değerlendirilmemiştir. Tifonun Arşiv belgelerinde
ve basında geçtiği cümle, paragraf ve bölüm ayrıntılı olarak incelenmiştir.
Değişkenlerden belirtilenler, analiz ve değerlendirme süreçlerine dahil edilmiştir.
Tifoya ilişkin verilerin işlenmesinde aşağıdaki hususlar gözetilmiştir:
• İncelenen arşiv belgelerinde ve basın incelemesinde “vaka”98 kavramı
hasta olarak değerlendirilmiştir.
o Bazı belgelerde veya basın incelemesinde veri olarak “birkaç,
birçok ” kavramı yer almaktadır. Bu durumda veri girişi
yapılmamıştır.
o Üçüncü belediye dahilinde birkaç tifo vakası vardır.” (BOA, DH.
MKT, Dosya no: 30, Gömlek No: 23 (30/23), Tarih: 19 Şevval
1310/6 Mayıs 1893.
98WHO hastalığın görüldüğü her durumu vaka olarak değerlendirmiştir. WHO, “WHO
Coronavirus (COVID-19) Dashboard,” 05 Mayıs 2023 Tarihinde Erişildi, https://covid19.who.int/
15
15
• Bazı arşiv belgelerinde veya basın incelemesinde tifoya ilişki bilgi
verilmiş, fakat veri yoktur. Bu durumlarda veri girişi yapılamamıştır.
o “Servet-i Fünun’un 10 Kasım 1908 tarihli haberine göre,
Cerrrahpaşa ve Samatya civarında birkaç ay önce görülen ve pek
çok insanın vefat etmesine sebep olan hastalık tifodur.”
• Arşiv belgelerinde veya basın incelemelerinde tifoya ilişkin veriler, bazen
belli aralıkta verilmiştir. Aşağıdaki örnek Hüdavendigar Vilayeti’ ne aittir.
Tifoya ilişkin hasta sayısı 8-10 kişidir. Bu durumda veri girişi
yapılmamıştır.
o 1886 yılı Ekim ayı başlarında Biga sancağı Ezine Kazasına bağlı
Çatalçam köyünde bulaşıcı hastalık görülmüştür. Hastalık
nedeniyle 10 günde 7 kişinin vefat etmiş; 8-10 kişi ise halen
hastadır. (Hüdavendigar Vilayeti)
o Tifo, halen etkisin sürdürmektedir. 50-60 kişi ise halen hastadır.
(Kastamonu Vilayeti).
• Bazı arşiv belgelerinde veya basın incelemesinde hastalık veya ölüm
verilerinde birden fazla hastalık birlikte verilmiştir. Aşağıdaki örnekte
inflüenza ve tifodan toplamda 15 kişi vefat etmiştir. Fakat tifodan veya
influenzadan ölüm sayıları net olarak verilmemiştir. Bu durumda veri
girişi yapılmamıştır.
o Erzurum valisi tarafından Sadarete ve Dâhiliye Nezareti’ne
gönderilen evraka göre, Musun Köyü’ne gönderilmiş tabipler,
hastalığın inflüenza ve tifo olduğunu bildirmiştir. Hastalığın ortaya
çıktığı andan itibaren toplam hasta sayısının 15 kişi olduğu, endişe
edecek bir durumun olmadığı bildirilmiştir99.
• Arşiv belgelerinde veya basın incelemesinde tifoya ilişkin verilerde
yaklaşık değerler verilmiştir. Bu durumda veri girişi yapılmamıştır.
o Yanya Vilayetinde tifo 1888 yılında ortaya çıkmıştır. 30 Ocak
1888 tarihinde Yanya Vilayetinden Tıbbiye Nezareti’ne
gönderilen evraka göre, Avlonya Kazasına bağlı üç köyde tifo
99Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 512, Gömlek No: 87 (512/87).
16
16
hastalığı görülmüştür. Hastalık nedeniyle 40 kişi vefat etmiştir.
250’ye yakın da tifo hastası vardır. Tıbbiye Nezareti’nden gerekli
tedbirlerin alınması istenmiştir. Sıhhiye Nezareti de köylerdeki
bulaşıcı hastalık riskine karşın karantina tebliğinde bulunmuştur.
Hastalık nedeniyle Avlonya Kazası tabipleri ve karantina baş
tabibinin bölgeye gönderilmesi uygun bulunmuştur100.
• Arşiv belgelerinde veya basın incelemesinde, ölüm veya hastalığa ilişkin
veriler açıklanırken, hastalıklar sıralanmış sonrasında “diğer hastalıklar”
ifadesine yer verilmiştir. Aşağıdaki örnekte kızamık, kızıl, tifo ve diğer
hastalıklardan toplamda 597 kişi vefat etmiştir. Bu durumda veri girişi
yapılmamıştır.
o Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 1 Mart 1903 tarihli haberine göre,
Birinci Daire-i Belediye’nin verdiği istatistiki bilgiler, Birinci
Daire-i Belediye bünyesinde mart ayı boyunca tifo, kızamık, kızıl
ve diğer bulaşıcı hastalıklardan etkilenen toplam beş yüz doksan
yedi kişi vardır101.
• Arşiv belgelerinde veya basın incelemesinde, ölüm veya hastalığa ilişkin
net veriler değerlendirilmeye alınmıştır.
o Aydın Vilayetinde tifo 1888 yılında görülmüştür. Aydın Vilayeti’
ne bağlı Bodrum kazasında 380 nüfuslu Karakaya köyünde tifo
hastalığının çıktığı bilgisi alınmıştır. Vali Vekili tarafından 14
Ağustos 1888 tarihinde Dâhiliye Nezareti’ne verilen bilgiye göre
hastalığın sebebi havanın aşırı sıcaklığıdır. İnceleme yapmak üzere
Sıhhiye Müfettişi ve Denizli Sancağı Müfettişi görevlendirilmiştir.
Tetkik sonucunda, tifonun dokuz aydır bölgede şiddetli şekilde
hüküm sürdüğü, tifo kaynaklı 11 kişinin vefat ettiği, 6 kişinin ise
hasta olduğu raporlanmıştır. 8 Eylül 1888 tarihinde, Maliye
Nezareti’nin cevabına ilişkin evrak Sıhhıye Nezareti’ne
gönderilmiştir. Cevapta, mahalli tedbirlerin hastalığın etkisini
100Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1481, Gömlek No: 69 (1481/69), Tarih: 16 Cemaziyelevvel
1305/30 Ocak 1888.
101Tercüman-ı Hakikat, Nr.2650-7850, H.1 Zilhicce 1320/R.16 Şubat 1318 (1 Mart 1903).
17
17
kaybetmesini sağladığı, Sıhhıye Nezareti’nce bir şey yapılmasına
gerek kalmadığı yazılmıştır102.
o Sabah gazetesinin 16 Temmuz 1898 tarihli haberine göre, Ayestefanos’ta
(Yeşilköy) tifodan dolayı on bir kişinin hasta olduğuna dair haber alındığı
bilgi verilmiştir103.
o Servet gazetesinin 2 Ağustos 1898 tarihli haberine göre, ayın üçüncü
gününden dokuzuncu gününe kadar Dersaâdet ve Bilâd-ı Selâse’de çeşitli
hastalıklar nedeniyle ölümler yaşanmıştır. İki kişinin ölüm nedeni hummâyı
tifoidîdir104.
102Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1541, Gömlek No: 77 (1541/77), Tarih: 4 Muharrem 1306/10
Eylül 1888.
103Sabah, 9.Sene, Nr.3109, H.26 Safer 1316/R.4 Temmuz 1314 (16 Temmuz 1898).
104Servet, 1.Sene, Nr.51, H.14 Rabiulevvel 1316/R. 21 Temmuz 1314 (2 Ağustos 1898).
18
18
BÖLÜM 1: TİFO
1.1. Tifonun Tarihçesi
Tifo, 17. yüzyıla kadar Avrupa’da her tarafta yaygın olarak görüldüğünden, birçok
yazar tarafından hastalığın tarifi yapılmıştır105. Tifonun tarifini yapan ilk kişi
Hipokrat'tır106. Bundan sonra Galen klinik belirtileri ile tarifini yapmıştır107. T. Willis
1659’da da ilk olarak İngiltere’deki epidemiler esnasında tifo ve tifüsün birbirinden ayrı
klinik şekillerle seyrettiğini bildirmiştir108. Gilchrist 1734’te her iki infeksiyonun hususi
tarifini yapmıştır. Bretonneau 1826’da ilk defa barsak lezyonlarını göstermiş, tifoya
Dothienenteritis demiştir. Yazar aynı zamanda hastalığın bir zehir vasıtası ile insanlara
bulaşabileceğini bildirmiştir. Louis 1829’da infeksiyonun klinik belirtileri ve sansorium
bozukluklarına dayanarak buna Fievre typhoide adını vermiş, isim bütün dünyaca kabul
edilmiştir. Filedelfiya’da beraberce seyreden tifo ve tifüs epidemileri esnasında, Louis’in
talebesi olan Gerhard 1837’de her iki infeksiyonun birbirinden tamamen ayrı olduklarını
ve değişik belirtilerle seyrettiklerini bildirmiştir. İngiltere’de William Jenner tifo ve diğer
ateşli hastalıklar arasındaki farkı kesin olarak ortaya koymuştur. Budd 1873’te bir
monogramında kontajyöz tabiatta bir enfeksiyon olduğunu göstermiş, bulaşma yollarını
tespit etmiştir109. Tifo basili ilk önce Eberth tarafından 1880’de mesenterial uktelerde ve
dalakda görülmüş110, bu sayede Eberth tifo basilini bulmuştur111. R.Koch ise aynı
105A. Süheyl Ünver, Tıb Tarihi I-II (İstanbul: Ahmed İhsan Basımevi, 1943): 125.
106Rıchard Adler and Elıse Mara, Typhoıd Fever: A History (Jefferson, North Carolina: McFarland
& Company, Inc., 2016): 2.; Ayrıca bkz. Jacob Steere -Williams, The Filth Disease: Typhoid Fever and
the Practices of Epidemiyology in Victorian England (Unıversıty of Rochester Press, 2020): 20-22.; David
Hosack, Remarks on the Treatment of the Typhoid State of Fever (New-York: Van Winkle and Wiley,
Printers, 1815): 4.; W.H. Corfield, The Etiology of Typhoid Fever and its Prevention: Being the Milroy
Lectures Delivered at the Royal College of Physicians in 1902 (London : H.K. Lewis, 1902): 2.
107Behiç Onul, İnfeksiyon Hastalıkları (Ankara: Güzel İstanbul Matbaası, 1962): 654.
108Ünver, Tıb Tarihi I-II, 125.
109Onul, İnfeksiyon Hastalıkları., 654.; Ayrıca bkz. Hermann Fred Lange Ziegel, A Clinical Study
of Relapses in Typhoid Fever: With an Analysis of 25 Relapses in 21 Out of 166 Typhoid Fever Casess
(New York : Medical Society of the State of New York, 1912): 1.; Norman Moore, The Illness and Death
of Henry Prince of Wales in 1612: A Historical Case of Typhoid Fever, London: Printed by J.E. Adlard,
1882): 3.
110Hugo Braun ve Ziya Öktem, Mikrobiyoloji ve Salgınlar Bilgisi (İstanbul: Ahmed İhsan
Matbaası, C.1, 1941): 205.; Horton-Smith, The Goulstonian Lectures on the Typhoid Bacillus and Typhoid
Fever (London: J. & A. Churchill, 1900): 4.; Leigh Canney, Typhoid, the Destroyer of Armies, and its
Abolition; The Theory of Air-Borne Typhoid in Armies (London : Baillière, Tindall and Cox, 1901): 3.
111Y. Fon Mering, “Karın Tifosu (Tifo)”, Y. Fon Mering'in Dahilî Tıb Kitabı İntani Hastalıklar,
çev. Tevfik Sağlam, C.1, (İstanbul: Şirket-i Mürettibiye Matbaası, 1926): 25.; “Tifo”, Yeni Türk
Ansiklopedisi, C.11, Ötüken Neşriyat, İstanbul 1985, 4103.; Ayrıca Bkz. García Mónıca, “Typhoid Fever
in Nineteenth-Century Colombia: Between Medical Geography and Bacteriology.” Med. Hist. 58, Issue.1,
19
19
zamanda bu buluştan haberi olmadan tifo basilini barsak cidarında, dalakda, karaciğerde,
böbrekde görmüş ve ilk resmini yapmıştır112. Gaffky 1884’te uzuvlardan ve tifo nedeniyle
ölmüş hastalardan saf kültürü elde etmiştir. A.Pfeiffer 1885’te hastaların gaitasında,
Hueppe 1886’da idrarda ve Vilchur de 1887’de kanda bulmuştur113. Gruber ve Durham
1896’da tifo basili ile infekte ettikleri tavşanların kanında, Widal ve Grünbaum 1896’da
hasta insanların kanlarında spesifik aglütininlerin teşekkül ettiğini göstermişlerdir114.
1.2. Tifonun Tanımı
Tifo kelimesi duman, buharlaşma ve dalgınlık anlamlarına gelen Yunanca kökenli
“Tifos” kelimesinden gelmektedir115. Tifo, yalnızca insanlarda görülen116, endemik117,
epidemik118 ve bulaşıcı özellikler gösteren bir hastalıktır119.
Tifo, Humma-ı Tifoidi, Humma-ı Şibh Tifo, Tifüs120, Tifos, Karahumma121 ve
bazen de Bağırsak Humması isimleriyle bilinmektedir.122 Tifo, geçici, sâri, bulaşık, intani
bir hastalık olarak tanımlanmaktadır123. Tifo hem hasta için hem de başkaları için en ağır,
(2014): 29.; Janet Brooks, "The Sad And Tragic Life of Typhoid Mary." CMAJ: Canadian Medical
Association Journal 154, Issue.6, (1996): 915.
112Braun ve Öktem, Mikrobiyoloji, 205.
113Braun ve Öktem, Mikrobiyoloji, 205.; Ayrıca bkz. Horton-Smith, The Typhoid Bacillus and
Typhoid Fever, 4.; Ivanoff Bernard, Myron Max Levine ve P.H. Lambert, “Vaccination Against Typhoid
Fever: Present Status.” Bulletin of the World Health Organization 72, Issue.6, (1994): 957.
114Onul, İnfeksiyon Hastalıkları., 654.; Dixon, Mikroplar Dünyayı Nasıl Yönetiyorlar?, 108.;
Tifoda Aglütinasyon için bkz. Braun ve Öktem, Mikrobiyoloji, 226-243.
115 Hugo Braun, Bulaşıcı Hastalıklar, çev. Ziya Öktem (Ankara: Maarif Matbaası, 1944): 93.
116Çeviker Sevil Alkan, Dilara Yıldırım ve Mustafa Yılmaz, “Salmonella Paratyphi A’ya Bağlı
Pansitopeni, İleus ve Akut Bilgi: Olgu Sunumu.” Osmangazi Tıp Dergisi 41, S.4, (2009): 430.
117Belli bir bölgede salgın olmaksızın sık görülen hastalık.
118Salgın yapan, salgınla ilgili.
119Charles E. Page, Pneumonia and Typhoid Fever: A study (Boston: Damrell, 1891): 5.; Elisha
Bartlett, The History, Diagnosis, and Treatment of Typhoid and of Typhus Fever : With an Essay on the
Diagnosis of Bilious Remittent and of Yellow Fever (Philadelphia: Lea and Blanchard, 1842): 79-85.
120Aykun İbrahim ve Menekşe Yıldız Uslu, "Talimatnameler Işığında XIX. Yüzyılda Tifo
Salgınından Korunma Yolları ve Aşı Uygulaması." ASSAM Uluslararası Hakemli Dergi 9, S.20, (2022):
20.
121Sıhhi Müze Atlası, (Osmanlıca) Türkiye Cumhuriyeti Sıhhiye ve Muaveneti İctimaiyye
Vekâleti (1926): 30.; Şibh Tifoya Karşı İttihaz Olunacak Tedabir-i Tahaffuziye ve Mânia-ı İstilaiye’ye Dair
Talimatname, İstanbul: Hilal Matbaası, Dâhiliye Nezareti Sıhhiye Müdüriyet-i Umumiyesi Neşriyatından,
1331, 4. ; “Karahumma-Tifo”, Sıhhat ve İçtimai Muavenet Vekâleti Neşriyatından, No:44, 1937, 5.
122William Bynum, Tıp Tarihi, çev. Nur Gökçeoğlu (Ankara: Dost Kitabevi, 2014): 85.
123Humma-ı Şibh Tifo ve Tifüs, Arşak Garoyan Matbaası, Meclis-i Umur-ı Mülkiye ve Sıhhıye-i
Umumiye Neşriyat ve Mukarreratından, 1326, 3.; Şibh Tifoya Karşı İttihaz…, 3.; Sıhhi Sahifeler, 1.Sene,
Nr.4, Mazhar Osman, 15 Nisan 1923, 65.; Tifo hastalığı Emrâz-ı Sâriye Nizamnamesi’nin birinci
maddesine göre de, sâri yani bulaşıcı hastalıklardan biridir. Bkz. Tercüman-ı Hakikat, Nr.11714, H.21
Zilhicce 1331/ R.8 Teşrinisani 1329 (21 Kasım 1913). Ayrıca bkz. Budd William, “Typhoid Fever: Its
20
20
en tehlikeli hastalıklardandır124 ve insandan insana kolaylıkla bulaşarak öldürücü
olmaktadır125. Tifo ile ilgili çeşitli kaynaklarda tanımlamalar yapılmıştır. Bu
tanımlamalara örnek vermek gerekirse; William Bynum, “Tüm Dünya’da yaygın olarak
görülmekte olan bir enfeksiyon”126 olarak tanımlamaktadır. Dorothy H. Crawford,
“Salmonella (S.) typhi’nin yol açtığı bir tür gıda zehirlenmesi”127 olarak tanımlamıştır.
Ekrem Kadri Unat, “Tifo mikrobuyla husule gelen etkisini bilhassa barsağın lenf
sisteminde gösteren bir genel infeksiyon ve devamlı bağışıklık veren bulaşıcı
hastalıklardan biri”128 olarak tanımlamaktadır. Behiç Onul, “Salmonella familyasından
Ebert basili ile husule gelen, ağız yolundan besin maddeleri ile bulaşarak lenfa
dokusunda nekrozlar yapan, bakteriyemi ile seyreden genel bir lenfa sistemi
infeksiyonu”129 olarak tanımlamaktadır. Alev Aktürk demir, “Enfekte besin maddelerinin
yenmesi, içilmesi veya teması suretiyle ağız yolundan bulaşan, çeşitli belirtilerle
seyreden, salgınlar yapabilen akut, ateşli bir bakteri hastalığı”130 olarak tanımlamıştır.
Nature, Mode of Spreadıng, And Preventıon.” American Journal of Public Health 8, Issue.8, (August
1918): 610.
124“Karahumma-Tifo,” 5.
125Şibh Tifoya Karşı İttihaz, 111-112. Ayıca bkz. Thomas John Maclagan, Is Typhoid Fever
Contagious? (London: 1879): 809-818.; William Stephenson, The Fight with İnfection : What to do When
Scarlet Fever, Diphtheria, Typhoid, &C. Enter Our Homes (Aberdeen: D. Wyllie; Edinburg: Maclauchlan
& Stewart, 1879): 13-15.
126Bynum, Tıp Tarihi, 85. ;
127Crawford, Mikroplar Tarihimizi Nasıl Şekillendirdi?, 155.
128Ekrem Kadri Unat, Bulaşıcı Hastalıkar ve Salgınlarla Savaş (İstanbul: İsmail Akgün Matbaası,
1945): 239.
129Onul, İnfeksiyon Hastalıkları, 654.
130Alev Aktürk Demir, A’ dan Z’ye Hastalıklar 8İstanbul: Ozan Yayıncılık, 2011): 233.
21
21
1.3. Tifoyu Doğuran Sebepler
Tifoya neden olan bakteri Ebert Basilidir131. Bakteri Ebert tarafından keşfedilmiş
olduğundan bu isimle bilinmektedir132. Tifo su133 ve gıda134 kaynaklı bir hastalıktır. Tifo,
yetersiz beslenme135, çevre koşulları düzgün olmayan, temiz kullanma ve içme sularına
erişimin olmadığı, hijyen eksikliği olan toplumlarda ortaya çıkmakta, bu maddelere ek
olarak yorgunluk, fakirlik, daha önce geçirilmiş hastalıklar tifonun vücutta yayılma
nedenleri arasındadır136.
Tifo mikrobunun en başlıca bulaşma yollarından biri sudur137. Tifo hastasına veya
taşıyıcısına ait çamaşırlar; çeşme, kuyu ve göl kenarında yıkanırsa veya hane içinde
yıkanıp temiz sulara karışırsa sular kirlenir, hastalığın bulaşma riski artar138. Tifo
131Humma-ı Şibh Tifo ve Tifüs, 3.; Afiyet, 1.Sene, Nr.45, Sisak Ferid, İstanbul, H.20 Zilkade 1332/
R.27 Eylül 1330 (10 Ekim 1914). Tifo basilleri çubuk şeklinde yapılardır ve mikroskop altında
incelendiğinde fare dışkısına benzemektedir. Kuzu, Akşemsettin, 65.; Nikiforuk, Mahşerin Dördüncü Atlısı,
22.
132J. W. Springthorpe, A New Food for Use in Typhoid and other fevers (Melbourne : Stillwell,
1894): 4.; Ayrıca bkz. Servet, 1.Sene, Nr.301, H.1 Zilhicce 1316 / R.31 Mart 1315 (12 Nisan 1899).
133Sabah, 17.Sene, Nr.5973, H.2 Rabiulahir 1324 / R.13 Mayıs 1322 (26 Mayıs 1906). Ayrıca bkz.
Crump John A ve Eric D. Mintz, “Global Trends in Typhoid and Paratyphoid Fever.” Clinical Infectious
Diseases 50, Issue.2, (2010): 241.; Janet Brooks, “Life of Typhoid Mary” 915. ; Ernest Hart, Waterborne
Typhoid : A Historic Summary of Local Outbreaks in Great Britain and Ireland, 1858-1893 (With a Tabular
Analysis of 205 Epidemics): A Report Prepared for the Parliamentary Bills Committee of the British
Medical Association (London: Smith, Elder, 1897): 1-64.; John Clough Thresh, Dr. Thresh's Report to the
Local Government Board on the Extensive Prevalence of typhoid fever in Southend, Essex (1890): 11.
134Anju Sinha vd., “Typhoid Fever in Children Aged Less Than 5 Years.” The Lancet 354 , (28
August 1999): 734.; Bhutta A. Zulfiqar, "Current Concepts in the Diagnosis and Treatment of Typhoid
Fever." Bmj 333, Issue.7558 (2006): 78.
135Sherman, insanların yeteri kadar beslenmesinden dolayı en başta tifo olmak üzere kolera,
dizanteri ve tekrarlayan ateş gibi rahatsızlıklara daha açık olduklarını yazmıştır. Sherman, On İki Hastalık,
31; Ayrıca bkz. Crump John A., “Progress in Typhoid Fever Epidemiology”, Clinical Infectious Diseases
68, Issue.1, (2019): 4.; Lemi Bikila Wedajo, “Typhoid Fever in an Ethiopian Health Center.” Journal of
Microbiology and Infectious Diseases 9, Issue.4, (2019): 150.
136Mehmet Tarakçı, Bulaşıcı Hastalıklar Bilgisi (Ankara: Hatiboğlu Yayınevi, 1988): 38-39.; Şibh
Tifoya Karşı İttihaz, 4.; Jeffery A. Marston, Notes on Typhoid Fever: Tropical Life and its Sequelae
(London: H.K. Lewis, 1890): 9.; Mayer A. Core ve A. Amy Neilson, "Typhoid and Paratyphoid Fever:
Prevention in Travellers." Australian Family Physician 39, Issue.11, (2010): 848.; M. J. Chowdhury vd.,
“Current Status of Typhoid Fever: A Review.” Bangladesh Medical Journal 43, Issue.2, (2014): 106.;
Sarah Lindsay vd., “The Coalition Against Typhoid: Mobilizing a Community for a Global Fight.” Clinical
Infectious Diseases 68, Issue.2, (2019): 161.; Mila Shakya vd., “Prospects of Future Typhoid and
Paratyphoid Vaccines in Endemic Countries.” The Journal of Infectious Diseases 224, Issue.7, (2021): 770.
137Tercüman-ı Hakikat, Nr. 8304, H.18 Rabiulevvel 1322 / R.20 Mayıs 1320, (2 Haziran 1904).;
Ayrıca bkz. D.D. Stewart, Treatment of typhoid fever (Detroit, Mich.: G.S. Davis, 1893): 8.; Frost W. H.,
“Relationship of Milk Supplies to Typhoid Fever.” Public Health Reports 31, Issue.48 (1 December 1916):
3291. Tifodan vefat edenlerin %90’ın ölüm nedeninin suyun pis olmasında kaynaklandığı görülmüştür.
Bkz. Sıhhat, 4.Sene, Nr.7, H.15-22 Safer 1305 (M.2-9 Kasım 1887), 25.
138Şibh Tifoya Karşı İttihaz, 105.
22
22
mikrobunun sızdığı akan sularla yıkanan sebzeler çiğ ve meyveler kabuklu olarak yenirse
tifo mikrobu bulaşmış olur139.
Tifo hastalarıyla temasta bulunmak140, onların kirlettikleri yerlerde oturmak veya
yatmak, kirli elbiselerini giymek, artıklarını yemek ve içmek gibi durumlar hastalığa
sebep olur. Hasta ve tifo mikrobu taşıyan kişilerin eşyaları ile temasta bulunan ve aynı
evde ikamet edenler hasta olmasalar bile risk altındadır141. Bu kişilere portör
denilmektedir. Portörler herhangi bir eşyaya dokunursa bu eşya vasıtası ile hastalığı
başkasına bulaştırırlar142.
Tifolu hastalara ait dışkı ve idrarla kirlenmiş toprakta tifo mikrobu bir süre hayatta
kalır. Özellikle bu toprağa el sürülürse143 mikroba sebep olan maddenin küçük bir kısmı
kolay bir şekilde ellere yapışır. Yeteri derece de temizlik ve dezenfeksiyon yapılmadığı
takdirde de mikrop ağza gider ve böylece hastalık bulaşmış olur144.
Tifo mikrobu özellikle hastaların idrarlarından, dışkılarından145, kan, deri
döküntülerinden, nadir olarak da hastanın balgamı, kusmuğu ve salyasından
bulaşmaktadır146. Ayrıca tifo, ter yoluyla da bulaşabilmektedir147. Fakat, William Budd
ve Y. Fon Mering, tifonun daha çok dışkı yoluyla insandan insana bulaştığını yazmıştır148.
Tifo hastasının dışkı ve idrarı; tuvalete veya bir çukura dökülürse, bu çukurlar,
kuyunun, çeşmenin, su yolunun ve derenin yakınında ise pisliğin içindeki mikroplar temiz
sulara sızar. Tifo mikrobu hastanın vücuduna, elbisesine, yatağına, yediği içtiği kaplara,
139Şibh Tifoya Karşı İttihaz, 105.
140Tercüman-ı hakikat, 1.Sene, Nr. 11132, H.12 Rabiulahir 1330/ R.18 Mart 1328 (31 Mart 1912).;
Ayrıca bkz. C.J. Lewis, Typhoid bacilluria (Edinburgh: Young J. Pentland, 1901): 261.
141Şibh Tifoya Karşı İttihaz…, 12-13. Ayrıca bkz. Mweu Evanson ve Mike English, “Typhoid
Fever in Children İn Africa.” Tropical Medicine and International Health 13, Issue.4, (April 2008): 532.
142“Karahumma-Tifo,” 3.
143Şibh Tifoya Karşı İttihaz, 12-13.
144Mering, Karın Tifosu, 27. ; Şibh Tifoya Karşı İttihaz, 103-104.; Mering, Karın Tifosu, 26.;
Ayrıca bkz. Butler T., “Treatment of Typhoid Fever in The 21st Century: Promises and Shortcomings.”
Clinical Microbiology and Infection 17, Issue.7, (July 2011): 959.
145Sıhhi Müze Atlası, 30.; Tercüman-ı Hakikat, Nr.11589, H.6 Şaban 1331/ R.28 Haziran 1329 (11
Temmuz 1913).; Tasvir-i Efkar, 5.Sene, Nr.13, H.6 Şaban 1331/ R.28 Haziran 1329 (11 Temmuz 1913).;
Butler, “Treatment of Typhoid Fever” 959.
146Sıhhi Müze Atlası, 30.; “Karahumma-Tifo,” 1., Ayrıca bkz. Mering, Karın Tifosu, 26-27.; İhsan
Akson, Salgın Hastalıklar ve Korunma Tedbirleri (Ankara: Başbakanlık Devlet Matbaası, 1945): 19.; İnci
Hot, “Sıhhiye Mecmuasına Göre Ülkemizde Bulaşıcı Hastalıklarla Mücadele 1913-
1996,” Yayımlanmamış Doktora Tezi., (İstanbul Üniversitesi, 2001), 189.; Parıldar Hülya, “Tarihte
Bulaşıcı Hastalık Salgınları.” Tepecik Eğitim ve Araştırma Hastanesi Dergisi, S.30, (2020): 23.
147Sabah, 14.Sene, Nr.4946, H.9 Cemazeyilevvel 1321/ R.21 Temmuz 1319 (3 Ağustos 1903).
148Jeffery A. Marston, “Notes on Typhoid Fever” 10.; Mering, Karın Tifosu, 27.; Ayrıca bkz.
Sıhhat, 5.Sene, Nr.2322, H.29 Recep 1306, (24-31 Mart 1889), 88.
23
23
oturağına dokunanlara, odasına girenlere, tuvaletini kullananlara, pisliğin sızdığı suları
içenlere veya bu suyla el-yüz ve kap-kaçak yıkamak amacıyla kullananlara bulaşır149.
Çiğ ya da yeterince sterilize edilmemiş süt ve süt ürünleri 150, özellikle sütçü151,
yoğurtçu, muhallebici, şerbetçi, sucu, aşçı, şekerci, lokanta hizmetleri, kahveci, çaycı,
ekmekçi, simitçi, pişirilmeden veya kabuğu soyulmadan yenilen kuru ve yaş yemiş satan
esnaftan dolayı tifo mikrobu bulaşmaktadır. Yalnız süt satanlar değil süt sağanlar,
mandırada sütlerle, süt kaplarıyla münasebette bulunan kişiler süt vasıtasıyla hastalığın
sirayet etmesine sebep olurlar. Tifo hastasının bulunduğu hane halkı arasında, tifo
hastalarına bakan hasta bakıcılarda, hastane hizmetçilerinde, çöpçüler, çamaşırcılar ve
lağım boşaltanlar arasında da hastalık çabuk yayılmaktadır152.
Tifo hastalarına ait dışkının kuruduktan ve toprakla karışıp toz haline geldikten
sonra toprağın rüzgar vasıtasıyla bir yerden başka bir yere taşınması neticesinde153
hastalık hava yolu ile bulaşmış olur154. Şehir içlerinde kabristanların bulunması da ayrıca
hastalığın bulaşmasına ve yayılmasına neden olur155.
Karasinekler de tifonun yayılmasında önemli bir rol oynamaktadır156.
Karasineklerin çoğaldığı seneler de tifo vakaları artmaktadır157. Karasinekler sağlam
insanların üstüne, yatak, çamaşır, yiyecek ve içecek maddelerine konarak taşıdıkları
mikropları bulaştırırlar158. Arılar, uçucu diğer haşerat da hastalığa sebebiyet
vermektedir159. Ayrıca lağım fareleri de tifoyu yaymada önemli bir rol oynar. Fareler ağız
ve ayakları ile basili her tarafa bulaştırırlar160. Bunlardan hariç bit, pire ve böceklerde
tehlikelidir. Bunlar bir tifolu hastayı ısırdıktan sonra sağlam bir kişiyi ısırırlarsa, hızlı bir
149Şibh Tifoya Karşı İttihaz, 104-105.; Sıhhat, 4.Sene, Nr.21, 80.
150Springthorpe, Typhoid And Other Fevers, 7.; Ayrıca bkz. Cırıllo J. Vıncent, “Fever and Reform:
The Typhoid Epidemic in the Spanish-American War.” Journal of the History of Medicine 55, (October
2000): 265.
151Sıhhat, 4.Sene, Nr.21, 80-81.
152Şibh Tifoya Karşı İttihaz, 7-8.
153Sıhhat, 4.Sene, Nr.21, H.8-15 Recep 1305, (M.21-28 Mart 1888), 80.
154Tercüman-ı Hakikat, Nr.3627, H.1 Muharrem 1308/ R.5 Ağustos 1306 (17 Ağustos 1890).;
James Foster Palmer, Modern Epidemics: Typhus and Typhoid (1900): 748.
155Sıhhat, H.1-8 Zilhicce 1305 (9-16 Ağustos 1888), 156.
156Akson, Salgın Hastalıklar, 19.
157Onul, İnfeksiyon Hastalıkları, 658.
158“Karahumma-Tifo,” 2.; Ayrıca bkz. Başbakanlık Osmanlı Arşivinde bulunan 21 Haziran 1900
tarihli Şehremâneti ile Zabtiye Nezâretine gönderilen evrakta, hastaların odalarında ki halı, perde, örtü,
çamaşır ve yatak takımları çeşitli mikroplara sebep olduğu yazılmıştır. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri
Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 2372,
Gömlek No: 103 (2372/103).
159Şibh Tifoya Karşı İttihaz, 11-12.
160Onul, İnfeksiyon Hastalıkları, 658.
24
24
şekilde tifo mikrobunu bulaştırırlar161. Kirli sularda yetişen istiridye ve midyelerle de
hastalık bulaşır. Bu nedenle midye ve istiridye yemeye dikkat edilmelidir162. Lağımların
döküldüğü yerden toplanan midye ve istiridye gibi kabuklu hayvanlar iyice kaynatmadan
yenmemelidir163. Midye ve istiridye gibi yenilecek gıdaların temiz olmadığından şüphe
duyulan yerlerden geliyorsa bunları da sattırmamak gerekir164.
161Afiyet, 1.Sene, Nr.46, H.27 Zilkade 1332/ R.4 Teşrinievvel 1330 (17 Ekim 1914), 3.
162Afiyet, 1.Sene, Nr.47, H.4 Zilhicce 1332/ R.11 Teşrinievvel 1330 (24 Ekim 1914), 2.; Ayrıca
bkz. Black W. J., “Typhoid Fever and Oysters.” Br Med J. 1, Issue.1776, (12 January 1895): 111. Sırmatel
Fatma, “Tifo ve Diğer Salmonella Enfeksiyonları,” İçinde Enfeksiyon Hastalıkları, ed. Halil Kurt, Sibel
Gündeş ve Mehmet Faruk Geyik, (İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri, 2013), 314.; Afiyet, 1.Sene, Nr.47, s.2.;
İstiridyenin tifo hastalığına sebebiyet verip vermediğine dair dönemin iki büyük gazetesi olan Sabah ve
Tercüman-ı Hakikat gazetesinde, ayrıca Servet-i Fünun dergisinde ve Başbakanlık Osmanlı Arşivinde
önemli bilgilere yer verilmiştir. Bu bilgiler şöyledir; Cemiyet-i Tıbbiye-i Şahanede Doktor Yakubyanın
öncülüğünde gerçekleştirilmiş olan toplantıda Doktor Narlis istiridye tüketmenin tifo hastalığına sebebiyet
verdiğini ve özellikle istiridye tüketmeyen bölgelerde tifo hastalığının hiç görülmediğinden bahsetmiştir.
Bkz. Tercüman-ı Hakikat, Nr.2697-7897, H.12 Cemazeyilevvel 1331/ R.6 Nisan 1329 (19 Nisan 1903).;
Beyoğlu’nda Rum Cemiyeti Edebiyesi dairesinde verilmiş olan bir konferansta, istiridyenin sağlığa zararlı
olmadığı aksine sağlıklı bir gıda olduğu olduğundan bahsedilmiştir. İstiridyelerin bazen tifoya sebep
olmaları bizzat istiridyenin sağlığa zararlı olmasından değil yetiştiği ortamın temiz olup olmadığına dikkat
edilmemesinden kaynaklandığına dikkat çekmişlerdir. Bkz. Sabah, 16.Sene, Nr.5586, H.28 Safer 1323/
R.21 Nisan 1321 (4 Mayıs 1905).; Doktor Novlis tarafından Sabah gazetesinde yayımlanan haberde,
istiridyenin birçok hastalık için mükemmel bir gıda olduğunu beyan etmiştir. İstiridye gibi kabuklu
hayvanların toplandığı yerler temiz olmalı ve hayvanlar taze ve hatta canlı satılmalıdır. Özellikle,
İstanbul’un her tarafı denizle çevrili olduğu için istiridyeler lağım akan yerlerden toplanarak ve pis deniz
sularıyla yıkanarak satılıyorsa tabiki mikropludur. Bu nedenle bu hayvanları akıntılı ve lağım akmayan
yerlerden toplayıp temiz deniz suyu doldurulmuş kaplarda, canlı canlı sattırılması gerektiğini yazmıştır.
Bkz. Sabah, 23.Sene, Nr.8066, H.16 Rabiulevvel 1330/R.21 Şubat 1327 (5 Mart 1912).; 10 Mart 1908
tarihli Şehremanati Celilesine yazılmış bir evrakta, İstanbul’da Haliç ve Boğaz içi sahilinde bazı yerlerden
toplattırılan midye ve istiridyeler de yapılan bakteriyolojik tahlil sonucunda haliçteki midye ve
istiridyelerde tifo mikrobundan şüphelenilmiş fakat kolera mikrobuna rastlanıldığı bu sebeplede sahilden
çıkan midye ve istiridyenin yetiştirilmesi ve satılması yasaklanmıştır. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri
Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1239,
Gömlek No:1 (1239/1).; Ayrıca bkz. Tercüman-ı Hakikat, Nr.2645-7845, H.26 Zilkade 1320/ R.11 Şubat
1318 (24 Şubat 1903).; Servet-i Fünun Dergisi’nin 561.Sayısında istiridye tüketmekten kaynaklı bazı
kişilerin tifo hastalığına yakalandıkları ve hatta Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane Nazırı Marko Paşanın eşinin de
tifo hastalığından dolayı vefat ettiği yazılmıştır. Bunun üzerine konuyla alakalı 1896 senesi Haziranında
Paris Mekteb-i Tıbbiyesi muallimlerinden Mösyö Kornil Tıp Akademisinde İstiridye ile Tifo hastalığı
arasındaki münasebeti hakkında vermiş olduğu bilgiler yazılmıştır. Buna göre; istiridyelerin muhafaza
koşullarına ve pis sularda kalmamasına dikkat edilmesi gerektiği yazılmıştır. Sağlıksız olmayan bir hayvan
kötü bir yerde bir müddet yaşarsa sağlıksız olabilir. Kısacası istiridyeler yaşadıkları yere göre sağlıklı veya
sağlıksız olurlar. Kornil, İstiridyenin tifo hastalığına sebep olması bu hastalığı taşıdığından değil, yaşadığı
ortamın pis olmasından kaynaklı olarak ebert mikrobuna maruz kalmasından kaynaklandığını, Hayvanın
bu mikrobu almasında ki sebebin lağımlar civarında ki sularda yaşamalarından kaynaklandığını yazmıştır.
Bkz. Servet-i Fünün, Musahabe-i Tıbbiye, “İstiridye-Karahumma Tifo,” C.22, Nr.561, M.23 Ocak 1902
(R.10 Kanun-ı Sani 1317): 227-228.
163“Karahumma-Tifo,” 3.; Ayrıca bkz. Edward Clein, Report of Experiments and Observations on
the Vitality of the Bacillus of Typhoid Fever and of Sewage Microbes in Oysters and other Shellfish
(London: Worshipful Company of Fishmongers, 1905): 1-94.
164Lütfi Oğultürk, Tifo Tedavisi (Erzurum: Vilayet Matbaası, 1944): 5.
25
25
1.4. Tifonun Klinik Belirtileri
Tifonun klinik belirtileri; halsizlik, düşmeyen ateş, baş ağrısı, baş dönmesi,
titreme, iştahsızlık, ishal, kusma165, bunlara ek olarak; yorgunluk, zayıflık, rahatsızlık,
karın ağrısı, kas ağrısı, bel, kol ve bacakda ağrı, kuru öksürük, deride kızarıklık ve
döküntüdür166. Tifonun kuluçka dönemi 6-14 gündür. Bazen belirtiler 3-4 hafta sonra
ortaya çıkar ve ortalama süre ise 6-30 gün olarak kabul edilmektedir167.
Hastalığın birinci haftasında hastada hafif kırıklık, iştahsızlık ve ürperme görülür.
Ateş çıkmadan bir iki gün önce hastanın keyfi kaçar168. Uykusuzluk, bel, bacak ve kol
ağrıları, baş ağrısı, bazen burun kanaması, ishal veya kabızlık görülür169. İştah azalır ve
yavaş yavaş ateş çıkar. Hastanın ateşi başlangıçta 37,5 civarında iken her akşam biraz
daha artış gösterir. Birinci haftanın sonuna doğru hastanın ateşi 39-40 üzerine kadar
yükselir ve artık o seviyede kalır. Özellikle birinci haftada hastanın burnu kanar,
kulaklarında bir uğultu olur ve işitmeleri ağırlaşır. Hastada hafif bir bronşit görülür. İnce
bağırsak yangıları ve baş ağrıları artar, uyku uyuyamaz, dili şişkin ve paslı olur170.
165James W. Barrett, Typhoid Fever in Victoria (Melbourne: George Robertson, 1883): 7.; Robert
King, Lectures on the Etiology of Typhoid Fever (London: Pardon & Son, 1879): 3.; Cindy Shuan Ju Teh,
Kek Heng Chua ve Kwai Lin Thong, “Paratyphoid Fever: Splicing the Global Analyses.” International
Journal of Medical Sciences 11, Issue.7, (2014): 732. ; Marchelloa S. Christian, Megan Birkholdb and John
A. Crump, “Complications and Mortality of Typhoid Fever: A Global Systematic Review ve Meta-
Analysis.” Journal of Infection 81, (2020): 902.; Afiyet, 1.Sene, Nr.45, s.3.; Sıhhat, 4.Sene, Nr.21, 81.
166Mering, Karın Tifosu, 29.; Mayer ve Neilson, “Typhoid and Paratyphoid Fever” 847.;
Abuhandan Mahmut, Veysi Almaz ve Yeşim Oymak, "Çocuklarda tifo: 30 olgunun değerlendirilmesi."
Klimik Derg 25, S.1, (2012): 28.; İnci Hot, “Bulaşıcı Hastalıklarla Mücadele.” 188.; A. İrfan Baran vd.,
"Tifo: 21 olgunun değerlendirilmesi." Van Tıp Dergisi 18, S.1 (2011): 36.; Melis Merttürk, “Bildirimi
Zorunlu Bazı Bulaşıcı Hastalıkların Mevsimsel Prevalansı ve Kronobiyolojisi,” Yayımlanmamış Yüksek
Lisans Tezi., (Gazi Üniversitesi, 2011) 55.; Oral Öncül vd., "Tifo'ya Bağlı Terminal İleum Perforasyonu 4
Olgu Nedeniyle." Ege Tıp Dergisi 40, S.2, (2001): 137.
167Şibh Tifoya Karşı İttihaz, 14-15; Karahumma-Tifo,” 4-5.; Tifo ile ilgili yapılan akademik
çalışmalarda hastalığın kuluçka dönemi farklılık göstermektedir. Mehmet Tarakçı, kuluçka evresini 1-3
hafta arasında ortalama 10-14 gün olarak vermiştir. Ayşegül Yağcı, 3-14 gün, İnci Hot, 8-21 gün olarak
vermiştir. A.Cora Mayer ve A. Amy Neilson 7-14 gün olarak vermiştir. Ekrem Kadri Unat ise en kısa 2,
ortalama 7-14, en uzun 21-31 gün olarak vermiştir. Mehmet Tarakçı, Bulaşıcı Hastalıklar Bilgisi, 38.;
Mayer ve Neilson, “Typhoid and Paratyphoid Fever” 847.; İnci Hot, “Bulaşıcı Hastalıklarla Mücadele.”
188.; Unat, Bulaşıcı Hastalıklar, 241.; Ayşegül Yağcı, “Savaş, Göç ve Afetlerde Salgınlar,” (5. Ulusal
Sterilizasyon Dezenfeksiyon Kongresi, Antalya, Nisan 4-8 2007) 542.; Ercüment Ertunç, “İzmir, Manisa
ve Uşak İllerindeki Kanatlılardan Elde Edilen Salmonella İzolatlarında Virülans Faktörlerinin,
Antimikrobiyal Ve Dezenfektan Duyarlılıklarının ve Klonal Yakınlığın Araştırılması,” Yayımlanmamış
Doktora Tezi., (Ege Üniversitesi, 2017) 18.
168Onul, İnfeksiyon Hastalıkları, 661.; Ayrıca bkz. Mering, Karın Tifosu, 30.; A.Rahman vd.,
“Typhoıd Fever In Chıldren - An Update.” J Dhaka Med Coll 19, Issue.2, (2010): 137.
169M. Mayer, “Müzmin Tifo ve Paratifoya Dair.” Darülfünun Tıp Fakültesi Mecmuası II, S.4,
(1919): 249., Unat, Bulaşıcı Hastalıklar, 241.; Melis Merttürk, “Bildirimi Zorunlu Bazı Bulaşıcı
Hastalıklar.” 55.
170Mayer, “Müzmin Tifo” 249., Akson, Salgın Hastalıklar, 20.
26
26
Hastanın dışkısı bezelye çorbası gibi görünür. Hastada şiddetli su kaybı olur ve bu durum
hastanın halsizliğini arttır.
Hastalığın ikinci haftasında hastanın durumu daha da kötüye gider. Hastada
Zatürre, menenjit ve öd kesesi spazmı gibi yan etkiler ortaya çıkabilir171. İkinci haftada
ateş çok artar ve 39-40’tan aşağı hiç inmez, sayıklamalar ve çırpınmalar görülür. Hasta
dalgın bir halde olur. Yarı uyku halinde günler ve haftalarca yatar. Yarı baygın halde
yatan hastanın ağzı kurur, dili paslı, kenarı kırmızı ve kuru olur. Bu hastalarda ağza ve
dile her gün iyi bakılmalı, sık sık temizlenmelidir. Aksi takdirde çatlaklar oluşmaya başlar
ve tehlikeli ağız iltihaplarına yol açar. Hastanın karnı kabarıklaşır ve sertleşir, bağırsaklar
da gaz birikintisi ve ağrı oluşur. Hasta da kabızlık görüldüğü gibi bazen de ishal
görülebilir. Dalakta büyüme olur. Hastanın göğüs, karın ve sırtında “tifo lekeleri” ortaya
çıkar. Hastanın teni genellikle sıcak ve kuru olur. Hastalığın sonuna doğru deri de terleme
ile birlikte bazı döküntüler görülür172.
Hastalığın üçüncü haftasında hasta iyice güçsüzleşir173. Üçüncü hafta hastalığın
en tehlikeli zamanıdır. Hastalığın belirtileri daha da şiddetlenir. Üçüncü haftanın ilk
yarısında ikinci haftadaki belirtiler görülür. Fakat sadece hastanın ateşinde değişiklikler
vardır. Ateş sabahları bir önceki günden daha aşağı düşer ve akşamları yine yükselir. Ateş
normale döndükçe hasta da kendine gelmeye başlar, dalgınlığı kaybolur olur, iştahı yerine
gelir. Fakat bu süreçte hastanın bağırsaklarında yara oluşabilir. Bu yaralar kabuk bağlayıp
iyileşecektir. Ancak hastaya iyi bakılmazsa, bağırsak yaraları kötüleşir, bağırsak
kanaması ve bağırsak delinmesi gibi durumlar ortaya çıkar174.
Üçüncü haftayı sorunsuz atlatan hastalar dördüncü haftada nekahet175 devrine
girer. Ateş yavaş yavaş düşer, sabah ve akşam dereceleri arasında farklar görünmeye
başlar. Sabah hastanın ateşi her gün biraz daha düşmeye başladığı halde akşam ateşleri
düşmez. Böylece sabah ve akşam ateşleri arasında birkaç derecelik fark ortaya çıkar. Bir
süre sonra akşam ateşleri de düşmeye başlar, nabızda ateşe ayak uydurur.
171“Tifo”, Sağlık Ansiklopedisi, C.4, Arkın Kitabevi, İstanbul 1981, 1420.
172Karahumma-Tifo,” 4-5., Sıhhi Sahifeler, 1.Sene, Nr.4, Mazhar Osman, 15 Nisan 1923, 65.;
Mering, Karın Tifosu, 30.; James Jones Levick, Remarks on Typhoid Fever and its Treatment (Philadelphia
: Printed by Thomas W. Stuckey & Sons, 1884): 5.
173“Tifo”, Sağlık Ansiklopedisi, C.4, Arkın Kitabevi, İstanbul 1981, 1420.
174Karahumma-Tifo,” 4-5., Akson, Salgın Hastalıklar, 21-22., Onul, İnfeksiyon Hastalıkları, 662.;
Ayrıca bkz. Burke A. Cunha, “The Cause of the Plague of Athens: Plague, Typhoid, Typhus, Smallpox, or
Measles?” Infect Dis Clin N Am 18, Issue.1, (2004): 37.
175Nekahet: Hastalıktan yeni kurtulmuş zayıf ve hâlsiz olan kimsenin durumu.
27
27
Hastalığın dördüncü ve beşinci haftasında ateş normale döner, hastanın genel
halinde düzelme görülür, iştah açılmaya başlar, dil temizlenir, yumuşar ve parlamaya
başlar, bronşit ve hastanın karnın da ki problemler ortadan kakar, dalak küçülür, hasta
geceleri derin bir uykuya kavuşur176. Hastanın idrar miktarında artış görülür. Hasta gün
geçtikçe kuvvet kazanarak eski haline döner177.
1.5. Tifonun Teşhisi
Tifonun tedavisindeki en önemli aşama, erken teşhistir178. Erken teşhis hastalığın
tedavisinde kritik bir öneme sahiptir179. Hastalığın belirtileri, teşhisin konmasında
yardımcıdır. Fakat tifo herkeste aynı belirtileri aynı oranda göstermez. Hatta bazı
hastalarda hiçbir belirti de gözlenmemiştir. Bu durumda hastalığa ilişkin kesin tanı,
laboratuvar incelemesini zorunlu kılmaktadır180.
Tifonun teşhisi; kan, idrar, kemik iliği ve dışkısının bakteriyolojik muayenesi ile
yapılmaktadır181. Selanikli Doktor Rıfat, Bilgi Mecmuası’nda yayımladığı “Tifoda
laboratuvar usullerinin kıymeti” isimli makalesinde kanın hastalığın teşhisindeki yerine
vurgu yapar. Kan tahliline göre hastanın kanında Ebert mikrobu varsa hastalığa
yakalandığı kesindir. Fakat bazı kan tahlillerinde tifo mikrobunun varlığına net olarak
ulaşılamaz. Bu durumda hastanın safrasında inceleme yapılır. Çünkü safra, tifo
mikrobunun yaşamasına müsait bir zemindir. Ağır hastalarda hastalığın ilk haftasında
yapılan incelemede tifo mikronuna daha çok rastlanılmıştır. Fakat hafif hastalarda veya
hastalığın sona ermek üzere olduğu dönemlerde, tifo mikrobuna ilişkin bulguya rastlamak
zorlaşabilir. Kanda tifo mikrobuna kesin olarak ulaşabilmek için hastalığın ağır bir
şekilde sürüyor olması gerekir.
176“Karahumma-Tifo,” 4-5.; Akson, Salgın Hastalıklar, 22., Onul, İnfeksiyon Hastalıkları, 663.;
Unat, Bulaşıcı Hastalıklar, 242.
177“Karahumma-Tifo,” 4-5., İhsan Akson, Salgın Hastalıklar, 22.; Onul, İnfeksiyon Hastalıkları,
663.
178 Sabah, 17.Sene, Nr.5780, H.16 Ramazan 1323/R.1 Teşrinisani 1321 (14 Kasım 1905).
179Lindsay Sarah, Denise Garrett ve Duncan Steele, “Evidence to Action: The 10th International
Conference on Typhoid and Other Invasive Salmonelloses.” Clinical Infectious Diseases 68, Issue.1,
(2019): 2.
180Selanikli Doktor Rıfat, “Tifoda laboratuvar usullerinin kıymeti.” Bilgi Mecmuası 1, S.3, (1329):
394.
181İnci Hot, “Bulaşıcı Hastalıklarla Mücadele.” 189.; Pang Tıkky ve Savıthrı D. Puthucheary,
“Significance and Value of the Widal Test in the Diagnosis of Typhoid Fever in an Endemic Area.” J Clin
Pathol 36, (1983): 471. Ayrıca bkz. Sağlık Bakanlığı, “Salmonella,” 1 Aralık 2021 tarihinde erişildi,
https://hsgm.saglik.gov.tr/tr/bulasici-hastaliklar/salmonella/salmonella-liste/salmonella.html
28
28
Selanikli Doktor Rıfat, hastalığın teşhis ve tedavisindeki hastalığın hekime
bildirilmesi gerektiğine işaret eder182. Dr. Rıfat, Bilgi Mecmuası’ndaki yayınında
hastaneye tifoyla benzerlik gösteren semptomlar şikayetiyle gelen hastalarda, tifonun
varlığının laboratuvar incelemesiyle belirlenebileceğini aktarır. Dr. Rıfat, birçok hastanın
tifoyla benzer şikayetlerle hastaneye başvurmasına rağmen tetkikler sonucu tifo
olmadıklarını ifade etmiştir. Hekimler açısından ise tanı koyabilme becerisi, teşhiste
önemlidir. Fakat hastalığın teşhisindeki en önemli kriter, bakteriyolojik muayenedir 183.
1.6. Tifodan Korunma ve Tedavi Yolları
Tifonun tedavisinde ilk tedbir, hastanın tecritidir184. Tifo uzun süren ağır bir
hastalıktır. Bu müddet zarfında tifo mikrobuna karşı mücadele verilebilmesi için hastaya
iyi bakılmalıdır185. Hastalığın sonlarına doğru ölüm riski olduğundan ihmal ve tedavinin
yarıda bırakılmasından uzak durulmalıdır186.
Hastanın tedavisinde aşağıda ayrıntılı olarak ele alınan başlıklar önem arz eder.
1.6.1. Hastaların Bakımı
Hasta, iyi bir hasta bakıcı tarafından bakılmalıdır187, çünkü tifo tedavi sürecinde
aşırı özen gösterilmesi gereken bir hastalıktır188. Hastanın bakımında ana faktör,
temizliktir. Hasta günde iki defa su ile temizlenmelidir. Hastanın özellikle ağız, burun ve
derisinin temizliği çok önemlidir. Hastanın ağzı, günde 2-3 defa ıslak bezle silinmelidir.
Hastanın burnu, hafif nezle haline benzer şekilde tıkandığı için dili kurur ve çatlar. Bu
çatlaklar üzerinde mikroplar ürer. Tifo kaynaklı ölümler, çoğunlukla septik ağız, boğaz
veya burun iltihaplarından kaynaklanmaktadır189. Bu nedenle hastalarının elleri yüzleri
silinmeli, ağızları ılık su ile yıkanmalıdır190. Hastaların dudaklarındaki çatlaklar,
içerisinde %2 oranında nitrat maddesi bulunan karışım ile tedavi edilmelidir. Arada bir
182Doktor Rıfat, “Tifoda laboratuvar” 294-297.
183Doktor Rıfat, “Tifoda laboratuvar” 297-310.
184“Humma-ı Şibh Tifo ve Tifüs”, 3.
185Akson, Salgın Hastalıklar, 23.
186Sıhhi Sahifeler, 1.Sene, Nr.4, 65.
187Şibh Tifoya Karşı İttihaz, 45.
188Mering, Karın Tifosu, 67.
189Akson, Salgın Hastalıklar, 23.; Mering, Karın Tifosu, 60.; Unat, Bulaşıcı Hastalıklar, 244.
190“Karahumma-Tifo,” 5.
29
29
de hastanın diline ve dudaklarına gliserin sürülmelidir191. Hastanın burun deliklerine de
sık sık tuzlu su ile pülverizasyon yapılmalı ve okaliptol (okaliptüs) buğusu teneffüs
ettirilmelidir192.
Hasta, hastalığı hafif olarak geçiriyor olsa dahi derhal yatağa yatırılmalıdır193.
Hasta yatağında sürekli sırt üstü yatırılmamalıdır. Arada bir yarım oturtulmalı veya yan
yatırılmalıdır194. Hasta, haftalarca hareketsiz bir halde sırt üstü yatacağı için sırtında ve
kalçasında ufak tefek sıyrıklar, yaralar açılabilir. Buna mâni olmak için yatak örtüsünde
katlanma ve buruşukluklar olmamalıdır. Hasta kendiliğinden hareket edemediğinden sık
sık farklı şekillerde yatırılmalı ve vücudunda kızarma olan yerlere sürekli dermatol
sürülmelidir195. Hastayı aşırı yıkamaktan kaçınılmalıdır. Hastanın elbiseleri kolonya veya
ispirtolu sularla silinmeli ya da kimyasal karışımlı suda bekletilmelidir196.
Hasta gerekmedikçe yatağında oturmamalı, hiçbir şeyle meşgul edilmemeli ve az
konuşturulmalıdır. Düzgün bir şekilde örtülmüş olan çarşafın altına su geçirmez bir
kumaş konulmalıdır. Ağır tifo vakalarında hasta üzeri keten bir bezle örtülmüş su
yastıkları veya bir hava simidi üzerine yatırılmalıdır. Bunları yapmak mümkün değil ise
hasta bir geyik, deri yastığı vb. bir şey üzerine yatırılmalıdır197.
Hastalar tuvalete gitmemeli, ihtiyaçlarını gidermek için lazımlık kullanmalıdır.
Hastaya ait dışkı ve idrar bu lazımlıkta iki saat kadar kireçte bekletildikten sonra dikkatli
bir şekilde çukura dökülmeli, lazımlık bol su ile yıkanmalıdır198. Hastanın banyosu
hastanın yatağının yanına koyulmalıdır199. Hastanın vücudunda, dışkı ve idrarın değdiği
yerler asit fenik veya sabunlu krazol maddesiyle ıslatılmış bez ile bol bol silinmelidir.
Hasta altını kirletmiş ise kirlenmiş eşyayı kaldırıp odada bir kenarda ağzı kapalı duran bir
kazana koyulmalıdır. Hastayı temizledikten sonra altına temiz bir muşamba ve çarşaf
serilmeli, kirlileri ise içerisinde sodalı veya küllü su bulunan kazanda yarım saat
kaynatılmalıdır. Muşambalar kaynatılmadığı için hamız-ı fenik veya sabunlu krazollü
191Şibh Tifoya Karşı İttihaz, 45-47.
192Akson, Salgın Hastalıklar, 24.; Oğultürk, Tifo Tedavisi, 19.
193Mering, Karın Tifosu, 60.; Onul, İnfeksiyon Hastalıkları, 685.; Unat, Bulaşıcı Hastalıklar, 244.
194Şibh Tifoya Karşı İttihaz, 47.
195Akson, Salgın Hastalıklar, 23.
196Şibh Tifoya Karşı İttihaz, 45.
197Mering, Karın Tifosu, 19.
198Tercüman-ı Hakikat, Nr.11589, H.6 Şaban 1331/ R.28 Haziran 1329 (11 Temmuz 1913).;
Tasvir-i Efkar, 5.Sene, Nr.13, H.6 Şaban 1331/ R.28 Haziran 1329 (11 Temmuz 1913). Ayrıca bkz. Sıhhat,
4.Sene, Nr.21, s.81.; Şibh Tifoya Karşı İttihaz, 107-108.
199Afiyet, 1.Sene, Nr.48, (31 Ekim 1914), 3.
30
30
suda bir saat bekletilmelidir. Eğer pislik az ise sabunlu krazol ile silinmesi ve ıslak
bırakılıp kuruması yeterlidir.
Hastanın çamaşırları, yatak, yastık, yorgan ve çarşafları sık sık değiştirilmelidir200.
Kir, kan, irin, dışkı ile lekelenmiş çamaşırlar doğrudan doğruya etüve201 konulmalıdır. Bu
eşyalar etüvden geçirilmeden önce permanganat dö potas karışımında bir saat
bekletilmelidir. Basit lekeli çamaşırlar ise süblemine ve permanganat ilave edilmiş suda
bir saat bekletilerek dezenfekte edilmelidir.202.
Çatal, kaşık ve hastanın yeme içmede kullandığı bütün kaplar, kapalı bir tencere
içine koyulmalı; kaplar, üzerine sodalı veya küllü su koyulup yarım saat kaynatılmalıdır.
Hastanın temizliğinde kullanılan sular, hastaya ait idrar ve her türlü pislikler, tuvalet
çukurlarına veya dışarıda açılmış olan çukura dökülmelidir. Hastaya ait pisliklerin
döküldüğü tuvaletleri hiç kimse kullanmamalıdır203.
Hastalar nekahet devrinde 2-3 hafta kadar yatakta kalmalıdır. Nekahet devrinde
hasta müthiş bir iştah duyar ve her şeyi yemek ister; fakat bağırsaklar da henüz
kapanmakta olan yara yerleri zayıf olduğu için bunu kaldıramaz. Bu sebeple 2,3 hafta
zarfında yiyeceklere özen gösterilmelidir. Bu süre geçtikten sonra hasta öncelikle günde
birkaç saat daha sonra ise uzun bir süre ayakta dolaşabilir ve 2 ay kadar da istirahat
etmelidir204.
Tifo mikrobu, hastanın iyileşmesinden sonra da vücutta saklanabilir, bağırsaklara
ulaşabilir205. Bazı hastalar tamamen iyileşmiş olsalar dahi aylarca hatta senelerce de
bağırsaklarında tifo mikroplarını barındırabilir206. Bu sebeple, hastalık döneminde alınan
tedbirler ve izolasyon devam ettirilmelidir207. Hastalık sona erdikten sonra şilte ve diğer
eşyalar, akan su ile temizlenmelidir. Mümkün değil ise sökülerek muhtelif kısımları
200Şibh Tifoya Karşı İttihaz, 45-47.
201Etüv makinası için bkz. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA),
Fotoğraflar) FTG.f., Dosya No: 1646.; Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi
(BOA), Yıldız Perakende Evrakı Askerî Maruzat (Y.PRK.SH.), Dosya No: 3, Gömlek No:49 (3/49), Tarih:
19 Rabiulevvel 1309/ 23 Ekim 1891.
202“Humma-ı Şibh Tifo ve Tifüs,” 7.
203Şibh Tifoya Karşı İttihaz, 77-78.
204Akson, Salgın Hastalıklar, 25.
205Crawford, Mikroplar Tarihimizi Nasıl Şekillendirdi?, 156.
206Tercüman-ı hakikat, Nr. 11589.; Tasvir-İ Efkar, 5.Sene, Nr.13.; Şibh Tifoya Karşı İttihaz, 109-
110.
207Şibh Tifoya Karşı İttihaz, 108-109.
31
31
kaynatılabilir. Karyola ve zemin, yağlı ve emaye boya ile boyanmak duvarlar %3 hamızı
fenikle veya kireç sütüyle silinmelidir208.
1.6.2. Hastaların Beslenmesi
Tifo hastasının beslenmesi, tedavide ve hastanın vücut direncini korumada
önemlidir209. Tifo hastası, dört haftalık tedavi sürecinde toplamda 2,500 kalorilik
gıdalarla beslenmelidir. Hastanın bir günde alacağı yağ miktarı 60 gramdan az olmalıdır.
Yemekler hazmı kolay, katı olmayan gıdalardan oluşmalı; miktarı az olmalıdır210.
Hasta ishale sebep olacak gıdalardan uzak tutulmalıdır. Hastaya, kuru ve yaş
yemişler, erik, salatalık, karpuz, kavun, ekşi çekirdekli üzüm, mısır, pestil, sokaklarda
satılan şerbet, limonata ve tatlı gibi mideyi bozacak, karnı ağrıtacak hiçbir şey
verilmemelidir. Çünkü, ishal hastada su kaybına ve güçsüzlüğe neden olacağı için
tehlikelidir211.
Hastaya süt212, sütlü kahve, sütlü çay, sütlü çikolata213, sütlü kakao, yoğurt,
kaymak, et suyu, paça suyu, sütte veya et suyunda iyice çırpılmış veya haşlanmış
yumurta, et suyunda iyice pişmiş terbiyeli, tereyağlı terbiyesiz pirinç, şehriye, yulaf unu,
pirinç unu, irmik çorbaları214, sütlaç, muhallebi, patates püresi, sebze püreleri gibi
tamamen yağsız ve lifsiz etler ızgara veya haşlama yedirilmelidir215. Şerbetler, pekmez
şerbeti, reçel suyu, limonata ve maden suyu verilerek hastanın vücudu susuz
bırakılmamalıdır216. Hasta çiğ yemiş, salata ve sebze katiyen yememelidir217. Hasta,
208Mering, Karın Tifosu, 68. Ayrıca bkz. Sıhhi Sahifeler, 1.Sene, Nr.4, 65.
209Akson, Salgın Hastalıklar, 24.
210Şibh Tifoya Karşı İttihaz, 45-47.
211Karahumma-Tifo,” 5.
212Sıhhat, 3.Sene, Nr.17, H.1-8 Cemaziyelahir 1304 (M. 25 Şubat- 4 Mart 1887), 107.; Jeffery A.
Marston, “Notes on Typhoid Fever.” 65-68.
213Sıhhat, 2.Sene, Nr.23, H.6-13 Cemaziyelahir 1303 (M.12-19 Mart 1886), 88.; Ayrıca bkz.
Mering, Karın Tifosu, 60.
214Şibh Tifoya Karşı İttihaz, 45-47. ; Ayrıca bkz. Stewart James, “The Medical Treatment of
Typhoid Fever”, Montreal Medical Journal, (Jennuary 1899): 8.; John Benjamin Nichols, Diet in Typhoid
Fever (Providence: Snow & Farnham Company, Printers, 1907): 1-92.
215Tarakçı, Bulaşıcı Hastalıklar Bilgisi, 40.; Akson, Salgın Hastalıklar, 24; Tifo hastaları için
önemli olan bazı gıdalara ait kolari miktarı ile ilgili bkz. Mering, Karın Tifosu, 62.
216Şibh Tifoya Karşı İttihaz, 45-47. ; Ayrıca bkz. Stewart James, “The Medical Treatment of
Typhoid Fever.” 8.; John Benjamin Nichols, Diet in Typhoid Fever (Providence: Snow & Farnham
Company, Printers, 1907): 1-92.
217Afiyet, 1.Sene, Nr.45, 3.
32
32
günde en az beş, en fazla altı defa yemek yemelidir. Ağır hastalara günde iki-üç saatte
bir, gece de ara sıra biraz yemek verilmelidir218.
1.6.3. Hastaların Odası
Hasta geniş ve havadar bir odaya yatırılmalıdır219. Hastanın odasının ısı derecesi
daima 18 derece olmalıdır220 ve hastanın odası günde birkaç defa havalandırılmalıdır221.
Hastanın odasında ve yerlerde222 fazla eşya varsa atılmalıdır223. Hasta odasında bir yatak,
iki oturak ve küçük bir masa haricinde başka bir eşya bulundurulmamalıdır. Halı, kilim,
büyük ve süslü perdeler, duvar keçeleri gibi toz yapacak her türlü gereksiz eşya odadan
çıkarılmalıdır. Hasta, karyola gibi yüksek bir yerde yatırılmalı; yatağın iki tarafı boş
bırakılmalıdır. Hastanın yatağı temizlenmeli ve çarşaflarını değiştirmek için ikinci bir
yatak veya sedir bulunmalıdır224. Yerler, kimyasal karışımla bir saat ıslak kaldıktan sonra
sodalı veya Arap sabunlu kaynar suyla fırçalanmalıdır. Duvarların tahta olan kısımları,
kapılar, pencere kenarları, çerçeveler ve camlar; sabunlu krezol veya fenik kimyasalıyla
ıslatılarak silinmelidir225.
Hasta odasının duvarları badanalı ise tekrar badana yapılmalıdır. Yağlı boya veya
kâğıt ise kimyasal karışımla dikkatlice ve sık sık silinmelidir. Kimyasal karışımla silinmiş
eşyalar bir iki saat ıslak bırakılmalıdır226.
Bulaşıcı hastalıkların en başlı ilacı temizliktir227. Hastaya ait çamaşırlar, yatak
takımları ve oturaklar kaynar sodalı sularla iyice temizlenmelidir228. Alternatif olarak
içerisinde % 5 hamız-ı fenik bulunan büyük bir leğenin içerisine koyulup ıslatılmalıdır.
İki saat kadar burada bırakıldıktan sonra çıkartılmalı ve yıkanmaya gönderilmelidir229.
Hastanın giyilmiş, kullanılmış çamaşırları, mendilleri ve yatak çarşafları ıslak bir torba
218Mering, Karın Tifosu, 60.
219Tercüman-ı Hakikat, Nr.11589, H.6 Şaban 1331/R.28 Haziran 1329 (11 Temmuz 1913).;
Tasvir-i Efkar, 5.Sene, Nr.13, H. 6 Şaban 1331/R.28 Haziran 1329 (11 Temmuz 1913).
220Şibh Tifoya Karşı İttihaz, 47.
221Humma-ı Şibh Tifo ve Tifüs, 4.
222Tercüman-ı Hakikat, Nr.11589, 11 Temmuz 1913 (R. 28 Haziran 1329-H. 6 Şaban 1331).;
Tasvir-i Efkar, 5.Sene, Nr.13, 11 Temmuz 1913 (R. 28 Haziran 1329-H. 6 Şaban 1331).
223Sıhhat, 4.Sene, Nr.21, H. 8-15 Recep 1305 (M.21-28 Mart 1888), 81.
224Şibh Tifoya Karşı İttihaz, 45.; Humma-ı Şibh Tifo ve Tifüs, 4.; Jeffery A. Marston, “Notes on
Typhoid Fever.” 61.
225Şibh Tifoya Karşı İttihaz, 83.; Ayrıca bkz. Sıhhat, 4.sene, Nr.21, 81.
226Şibh Tifoya Karşı İttihaz, 83-84.; Ayrıca bkz. Sıhhat, 4.Sene, Nr.21, 81.
227İnci Hot, “Bulaşıcı Hastalıklarla Mücadele.” 190.
228“Karahumma-Tifo,” 5.
229Tercüman-ı Hakikat, Nr.11589.; Tasvir-i Efkar, 5.Sene, Nr.13.
33
33
veya çarşaf içerisine koyularak oda içerisinde duran fenik karışımı veya sabunlu krazol
karışımında bekletildikten sonra evin bahçesinde küllü veya sodalı suda bir saat
kaynatılmalıdır. Hastanın çamaşırları, yemek kapları odasından çıkan her türlü eşya
mutlaka kapalı bir kapta dışarıya çıkarılmalı; boş bir odada veya bahçede kaynatılmalı ve
temiz olunmalıdır. Kesinlikle mutfağa koyulmamalı, kuyu ağızlarından uzak
tutulmalıdır230.
Hasta odasından ayrıldığında (iyileşme veya ölüm) oda ve hastaya ait eşyalar
formalin gazı ile temizlenmelidir. Buna imkân yoksa hastaya ait eşyalar sıcak sabunlu
suyla fırçalanarak temizlenmelidir231.
1.6.4. Hasta Bakıcılar
Hasta bakıcı, hastaya refakat eden ve tüm ihtiyaçlarını karşılayan kişidir. Hasta
bakıcı, tifo hastasının tedavi sürecinde çok önemli bir yere sahiptir. Tifo, hastaya ait her
türlü eşyadan bulaşabilir. Hastanın tedavi gördüğü odadaki pislik, hasta için ölümcül
sonuçlar doğurabilir. Pis ve sağlıklı olmayan ortam, hastada iltihaplara neden olur. Tifo
kaynaklı ölümler, çoğunlukla septik ağız, boğaz veya burun iltihapları232 sonucunda
gerçekleşmiştir. Bu sebeple hasta bakıcı, iyileşme sürecinde ve hastalığın yayılımını
engellemede çok önemlidir.
Hastanın yanına233, hastanın bakımıyla ilgilenen kişi, hastayı tedavi eden tabip
veya doktorun görevlendirdiği tathir memurlarından başka kimse girmemelidir. Hasta
bakıcı, hastanın yanına uzun bir entari veya gömlek ile girmeli; ayaklarına takunya veya
kundura giymelidir234. Hasta bakıcı hastayla ilgilendikten sonra üstüne giydiği beyaz
gömleği çıkarmadan odadan çıkmamalıdır235. Hastaya bakan kişi, odadan çıkarken
üzerine giydiği gömleği kapının arkasına asmalı; ayağına giydiği ayakkabısını içeride
çıkarıp dışarıda diğer ayakkabısını giymelidir236. Hasta bakımından sorumlu kişilerin
elbiseleri bir saat kadar tazyikli buhar etüvine veya yarım saat kadar kaynatılmış suyun
içine konulmalıdır237.
230Şibh Tifoya Karşı İttihaz, 78-79.
231Şibh Tifoya Karşı İttihaz, 82.
232Akson, Salgın Hastalıklar, 23.; Mering, Karın Tifosu, 60.; Unat, Bulaşıcı Hastalıklar, 244.
233Sıhhi Müze Atlası, 30.; Sıhhat, 4.Sene, Nr.21, 81.
234Şibh Tifoya Karşı İttihaz, 75.; Sıhhi Sahifeler, 1.Sene, Nr.4, 65.
235“Humma-ı Şibh Tifo ve Tifüs,” 3-4.
236Şibh Tifoya Karşı İttihaz, 76.
237“Humma-ı Şibh Tifo ve Tifüs,” 8.
34
34
Başta hasta bakıcılar olmak üzere tifo hastalarıyla temas eden kişiler, dikkatsizlik
gösterdikleri takdirde hastalığı yalnız kendilerine değil diğer kişilere de bulaştırabilir238.
Bu sebeple tifo hastalarıyla temas eden kişiler ve hasta bakıcılar sık sık ve özellikle
yemeklerden önce ellerini sabunla iyice yıkamalı; alkol veya lizolle temizlemelidir.
Hastanın yanından ayrılarak başka bir iş yapacağı zaman da ellerini sıcak su ile veya
sabunla varsa kolonya, ispirto ya da doktorun vereceği mikrop öldürücü sularla
yıkamalıdır239.
1.6.5. Temizlik Görevlileri
Temizlik görevlisi, hastanın odasını temizlemeye gittiğinde gerekli temizlik
malzemeleri muşamba bir torba içerisinde olmalıdır. Görevli, gömlek ve kundura gibi
eşyalarını giydikten sonra temizlik yapacağı yere giderek tüm eşyaları süblime kimyasalı
ile ıslatılmış torbalara koymalı, dışarıya bırakmalıdır. Yerler, bir bahçe kovası içerisinde
fenik maddesi veya sabunlu krazol bulunan kimyasal ile bolca ıslatılmalıdır240.
1.6.6. Tifoya Karşı Alınması Gereken Genel ve Özel Tedbirler
Hastalığın yaşandığı yerlerde sebze ve meyveler, yaş ve çiğ ise kaynar suyla
yıkamadan yenilmemelidir241. Temiz olmayan suda yıkanmış taze sebze ve meyveler
enfeksiyona neden olmaktadır242. İçme suyu temizliğine özellikle dikkat edilmelidir.
Lağım sularının içme sularına karışması neticesinde tifo hastalığı ortaya çıkmaktadır. Bu
nedenle içme suyunu süzmedikçe veya kaynatmadıkça içmemek gerekir243. Su,
gerektiğinde klorlanmalı veya diğer dezenfektan maddelerle temizlenmelidir244.
Hastaya ait kirli çamaşırlar akarsularda yıkanmamalı ve hastaya ait hiçbir şey
atılmamalıdır. Lağım sularının içme suyuna ve yerleşim yerlerine uzak olmasına özen
238Mering, Karın Tifosu, 68.
239“Karahumma-Tifo,” 25.; Vahid, Hasta Çocuğa Bakım, 21.; Ayrıca bkz. Sıhhi Sahifeler, 1.Sene,
Nr.4, 65.
240Şibh Tifoya Karşı İttihaz, 82.
241“Karahumma-Tifo,” 5.
242Buddha Basnyat vd., “Enteric (Typhoid) Fever in Travelers.” Travel Medıcıne 41, (15
November 2005): 1472.
243Sıhhat, 4.Sene, Nr.21, 80.; Ayrıca bkz. Tercüman-ı Hakikat, 1.Sene, Nr.11132, H.12 Rabiulahir
1330/ R. 18 Mart 1328 (31 Mart 1912).
244Tarakçı, Bulaşıcı Hastalıklar Bilgisi, 41., İnci Hot, “Bulaşıcı Hastalıklarla Mücadele.” 190.;
Tercüman-ı Hakikat, Nr.11589.; Tasvir-i Efkar, 5.Sene, Nr.13.
35
35
gösterilmelidir245. Kirli tuvaletlere girilmemeli, tuvaletlere sönmemiş kireç
dökülmelidir246. Hastanın ikamet ettiği evde tuvalet yoksa veya tuvalet çukurundan etrafa
pislik bulaşılmasından şüphe duyuluyorsa, bahçeye kuyudan on metre uzakta derin bir
çukur kazılmalı ve pislikler buraya döküldükten sonra çukurun üstü tahta bir kapak ile
kapatılmalıdır. Hastaya ait pislikler döküldüğünde her defasında üzerine biraz kireç
dökülmelidir. Çukur, kullanmaya gerek kalmadığında bolca kireç döküldükten sonra
üzeri toprak ile kapatılmalıdır247. Yolda gezerken pisliğe basılmamalıdır. Eve kesinlikle
ayakkabı ile girilmemelidir. Kedi, köpek gibi hayvanlar evlere alınmamalıdır.
Tifonun görüldüğü dönemlerde, mideyi bozacak hiçbir şey yenilmemelidir.
Soğuk su içmemeli, buz ve dondurma yenilmemelidir248. Hasta veya hastalık riski taşıyan
kişiler, karnını üşütmemelidir. Bu nedenle karna daima yün kuşak sarılmalı; ayaklar sıcak
tutmalıdır. Kadınlar ayaklarını ve bacaklarını üşütürlerse tifoya yakalanabilir. Bu sebeple
kalın yün çorap giyilmelidir249.
Evlerde bulunan çöpler, ağzı kapalı bir kaba koyulmalı ve üzerine günde iki defa
kuvvetli kimyasal karışımlar dökülmelidir. Bu kaba, çöp arabalarına veya köylerde uygun
görülen bir yere boşaltıldıktan sonra kuvvetli kimyasal karışımdan bir bardak miktarında
dökülmelidir. Gübreler ve çöp yığınları, bulundukları yerlerden ancak kuvvetli kimyasal
karışımlardan biriyle sulandıktan sonra kaldırılmalıdır250.
Tifo, hızlı bulaşma özelliğine sahip olduğundan, her tifo vakası derhal yetkililere
bildirilmelidir. Kalabalık bir mekânda tifo vakası ortaya çıkarsa ve hastanın tecrit
edilmesi mümkün olmazsa derhal hastaneye kaldırılmalı veya kendisine tahsis edilecek
bir haneye nakledilmelidir. Hastaların naklinde kullanılmış olan araba ve sedyeler, güçlü
kimyasal karışımla dezenfekte edilmeden başka bir yerde kullanılmamalıdır251.
Hastalığı taşıdığı kesinleşen kişilerin bulunduğu mekân ve eşyaları dezenfekte
edilmelidir252. Yerleşim yerindeki suyun temizliğine özen gösterilmelidir. Suya, atık
maddelerin ve sokak pisliklerinin karışması engellenmelidir. Suları kirleten mezarlara,
şehir, köy, hane ve bahçe içerisine vefat edenlerin gömülmesine izin verilmemelidir. Her
245“Humma-ı Şibh Tifo ve Tifüs,” 8-9.
246“Karahumma-Tifo,” 5-6.
247“Humma-ı Şibh Tifo ve Tifüs,” 8-9.
248Şibh Tifoya Karşı İttihaz, 106.
249Afiyet, 1.Sene, Nr.45, 3.
250Sıhhi Müze Atlası, 30.; “Humma-ı Şibh Tifo ve Tifüs,” 9-12.
251“Humma-ı Şibh Tifo ve Tifüs,” 8-9.
252Mering, Karın Tifosu, 68-69.
36
36
şehir ve köyde mezar satın alacak olanlara temiz suları kirletmeyecek şekilde yer tahsis
edilmelidir.
Yiyecek-içecek maddeleri üreten, satan esnafın ve bu alanda çalışan işçilerin
sağlık kontrolleri düzenli olarak yapılmalıdır. Bu kişiler içinde, herhangi bir bulaşıcı
hastalığa veya tifoya yakalanan varsa bu kişilerin mesleklerini yapmalarına izin
verilmemelidir253.
Memurlar tarafından halka, okul idareleri tarafından öğrencilere, askeri idareler
tarafından da askerlere temizlik kuralları öğretilmelidir. Memleketin sosyal durumunun
ve halkın medeni bilgisinin ıslahı ile görevli memurlar ve kendisinde sorumluluk hisseden
bireyler, halka aynı kaptan yemek yememelerine ve doğrudan elleriyle yeme
alışkanlığından vazgeçmelerine özellikle dikkat etmeleri gerektiğini öğretmelidirler254.
Tifo, özellikle mektep, hapishane, kışla255, bimarhane gibi havadar olmayan toplu
yaşam alanlarında kendiliğinden ortaya çıkar ve burada bulunanların tümü şüpheli olarak
kabul edilir. Özellikle hasta ile aynı sofrada yemek yiyen, aynı koğuşta yatan, aynı
tuvaleti kullananlar ve hastanın bakımıyla ilgilenenler tifo basili taşıyan şüpheli kişiler
olarak kabul edilir. Bu kişilerin dışkıları kontrol ettirilmeli, imkan olmaz ise bu kişilerin
ileride hasta olup olmayacaklarının anlaşılması için bir ay müddetle gözetim altında
bulundurulmalıdırlar. İmalathane ve fabrikalarda temizlik kuralları tamamıyla
uygulanmalıdır. Umumi ve hususi tuvaletlerin temizliğine dikkat edilmelidir. Salgın
esnasında belediye daireleri ve sıhhiye memurları daha önce bulaşıcı hastalıktan
etkilenmiş yerlerin ve meskenlerin temizliğine daha fazla dikkat etmelidir256. Mektep,
fabrika gibi yerlerde çalışanlar resmi tabip tarafından verilecek rapor sonrası işlerine
dönebileceklerdir257.
“Hanesinin kapısının üzerinde sâri hastalık vardır girmeyiniz!” yazılı sarı kâğıt
yapıştırılmış hanelere girilmemeli, bu hanelerde oturanlarla aynı ortamda
bulunulmamalıdır. Hanelerinde hastası olanlar, hastalığa yakalanmadan önce kırıklık, baş
ağrısı ve ateş ile başlamış sonrasında ise yatağa düşme belirtileri olan bir hasta
görüldüğünde derhal hükûmet veya belediye tabibine haber verilmelidir.
253Şibh Tifoya Karşı İttihaz, 54-55.
254Şibh Tifoya Karşı İttihaz, 58-59.
255Sıhhat, 4.Sene, Nr.21, 80.
256Sıhhi Müze Atlası, 30.; “Humma-ı Şibh Tifo ve Tifüs,” 9-12.
257Şibh Tifoya Karşı İttihaz, 73.; Sıhhat, 4.Sene, Nr.21, 80.
37
37
1.6.5. Tifonun İhbar Edilmesi
Tifo belirtileri gösteren veya hastalık teşhisi konulmuş kişiler yetkililere, en yakın
doktora, hükûmet veya belediye doktoruna bildirilmelidir258. Hastanın tabibi, ailesi,
ailedeki yetkili kişi, bu kişi bulunmadığı taktirde de aynı yerde ikamet eden kişilerin en
büyüğü, hastanın bakıcısı, hastayla aynı yerde ikamet eden ev sahipleri, hastanın kaldığı
apartmanın kapıcıları, han odasının başı, otel çalışanları ve müdürleri, mağaza ve dükkan
sahipleri, diğer kişi ve memurlar; hastalığın ortaya çıktığı yeri belediye dairesine, polis
merkezine, jandarmaya veya mahalli hükûmete sözlü veya yazılı olarak 24 saat içerisinde
bildirmekle yükümlüdür. Emraz-ı Sâriye Nizamnamesi’ne göre hastalığı ihbar
etmeyenler Ceza Kanunu’nun 102. ve 99. maddelerine göre cezalandırılacaklardır259.
1.6.7. Vefat Edenlere Karşı Alınması Gereken Önlemler
Tifo nedeniyle vefat edenler, dezenfektanlara batırılmış bezlerle sarılmalı; çabuk
defnedilmelidir260. Mevta evinde yıkanmadan kapalı bir tabut içerisinde mezarlığa
götürülmeli; mezarlıkta yıkandıktan sonra gömülmelidir. Mevtaya ait çarşaflar
gasilhanede yıkanmalı, içilen veya kullanılan sulara pislik karışmamalıdır. Hastanın
odasındaki eşyalar ve döşemeler kükürt ile temizlenmeli; duvarlar kireç ile badana
yapılmalıdır261.
İmam yıkama esnasında üzerine uzun bir gömlek veya muşamba giymeli, üzerine
su sıçratmamalıdır. Vazifesini bitirdikten sonra gömleğini bir çarşaf içinde götürüp açık
bir yerde yarım saat sodalı suda kaynatmalı, kendini iyice temizlemelidir. Cenazeyi
defnedenler, vefat eden kişiyi gömdükten sonra dikkatlice temizlenmelidir. Ellerini,
kollarını, yüzünü, sabunlu su ile bolca yıkamalılardır. Özellikle süblime ile ıslatarak kendi
kendine kurumaya bırakmalıdır. Tifo nedeniyle vefat eden kişinin cenazesine mümkünse
çok az insan katılmalıdır262.
258“Karahumma-Tifo,” 5.; Sıhhat, 4.Sene, Nr.21, 80. 21 Haziran 1900 tarihinde Şehremâneti ile
Zabtiye Nezâretine gönderilmiş olan evrakta, bulaşıcı hastalık ortaya çıktığında hasta veya vefat edenlerin
belediyeye bildirilmek zorunda olduğu ve Mahalle imamlarınında bu konuda bilgi vermesi gerektiği, ayrıca
Hastalığı ihbar etmeyenlerin ve hastaya ait eşyaların temizliği yapılmadan pazarlar da satanların para ve
hapis cezasına çarptırılacağı yazılmıştır. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi
(BOA), Dâhiliye Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 2372, Gömlek No: 103 (2372/103).
259Şibh Tifoya Karşı İttihaz, 66-67.
260İnci Hot, “Bulaşıcı Hastalıklarla Mücadele.” 190.
261Sıhhat, 4.Sene, Nr.21, 81.
262Şibh Tifoya Karşı İttihaz, 80-82.
38
38
1.6.8. Tifoda Tedavi Usulleri
1.6.8.1. Soğuk Su Banyosu
Soğuk su banyosu, Tifo hastalığının tedavi sürecinde gerekli bir uygulamadır.
Soğuk su tedavisi, birçok doktor tarafından uygulanmıştır263. Alman Doktor Brand soğuk
su banyosunun tedavi olarak uygulanmasında önemli rol oynamıştır. Yöntemi, tedavi
haline getirmiş ve bu tedavi yöntemi Brand usulü adını almıştır264. Soğuk su banyosu,
gece ve gündüz her üç saatte bir on beş dakikalık seanslarla yapılmaktadır. Suyun
sıcaklığı 20 derece olmalıdır. Hastanın ateşi 39 veya daha fazla ise suyun ısı derecesi 0,08
veya 1 dereceye indirilmelidir. Olumlu netice alınmazsa dereceyi 17-18’e kadar indirmek
gereklidir. Tripier ve Bouveret suyun sıcaklık derecesini 14-15’e kadar indirmeyi ve
bundan önce on dakikalık bir çarşaf uygulamasını tavsiye etmiştir. Juhel ve Renoy ise her
hastanın iki saatte bir 15-16 derecelik banyo uygulamasını tavsiye etmiştir265.
1.6.8.2. Sıcak Banyo
Soğuk banyoya olumsuz tepki veren hastalara sıcak su banyosu uygulanması
tavsiye edilmiştir. Hastanın ateşi 40 derece ve daha yukarıdaysa sıcak su banyosu;
hastanın ateş derecesine yakın değerden başlanmalıdır. Suyun sıcaklığı kademeli olarak
düşürülmelidir. Hastanın başına düzenli bir şekilde serinlik verilmelidir266.
1.6.8.3. Ilık Yarım Banyo
Ilık yarım banyo; soğuk suya tepki gösteren hastalarda, kontrollü bir şekilde
uygulanmalıdır267. Hasta, ılık suyla268 doldurulmuş banyo küvetine gövdesine gelecek
şekilde oturtulur. Hasta, 10-15 dakika kadar küvette kalmalı. Banyonun sonunda suyun
263 F. E. Hare, The Cold-Bath Treatment of Typhoid Fever (London: Macmillan, 1898): 1-193.
Hipocrate, Auguste’ün doktorları, Celse, Galien, İbnisina gibi eski tıp alimleri soğuk su banyosundan
istifade etmişlerdir. Bkz. Oğultürk, Tifo Tedavisi, 12-13.; Ayrıca bkz. Sabah, 15.Sene, Nr.5264, H.2
Rabiulhir 1322/ R.3 Haziran 1320 (16 Haziran 1904).; Sıhhat, 2.Sene, Nr.37, H.2 Zilkade 1303 (2 Ağustos
1886), 141.
264Sabah, 15.Sene, Nr.5264.; Ayrıca bkz. Sıhhat, 2.Sene, Nr.37, s.141.; Christian, Sihler, The
Hydriatic Treatment of Typhoid Fever: According to Brand, Tripier and Bouveret, and Vogl (Cleveland:
C. Sihler, 1891): 1-299.;
265Oğultürk, Tifo Tedavisi, 14.
266Oğultürk, Tifo Tedavisi, 16.; Ayrıca bkz. Tercüman-ı Hakikat, Nr.3616, H.15 Zilhicce 1307/
R.21 Temmuz 1306 (2 Ağustos 1890).
267Oğultürk, Tifo Tedavisi, 16.
268Sıhhat, 3.Sene, Nr.36, H.8-15 Şevval 1304 (30 Haziran-7 Temmuz 1887), 138.
39
39
ısısı 15 derece olacak şekilde, hastanın başına ve vücuduna, birkaç saniyeden birkaç
dakikaya kadar aralıksız yarım veya bir metre yükseklikten iki maşrapa su dökülmelidir.
Bu uygulama günde 6-8 defa tekrar edilmelidir.
1.6.8.4. Soğuk Sargı ve Islak Yün Kumaş
Soğuk sargı için öncelikle soğuk suya batırılmış ve sıkılmış bir kumaş gereklidir.
Hastanın yatağı, sırasıyla yün örtü, empermeableli269 bez ve iyi serilmiş ıslak bir kumaş
ile örtülür. Hasta bunun içerisine konulur. Kumaş, empermeableli bez ve yün örtü
hastanın üzerine sıkıca örtülür. Hasta, bunun içerisinde 10-15 dakika bırakılır. Sonra
yarım saatte bir yün örtü içerisinde bırakılır. Bu uygulama üç saatte bir tekrar edilmeli;
hastanın durumu müsait olur olmaz soğuk banyo uygulanmalıdır270.
1.6.8.5. Buz Kesesi
Karın bölgesi üzerine uygulanan buz kesesi tifo tedavisinde büyük bir
yardımcıdır. Uygulama, banyo yapması mümkün olmayan ve hassasiyet gösteren
hastalarda kullanılmalıdır. Yöntem, ilk defa 1852’de Sandras tarafından uygulanmış ve
tavsiye edilmiştir. Massary, Pissavy, Marfan gibi doktorlarda, banyo yapması mümkün
olmayan hastalarda uygulanmasını tavsiye etmiştir. Buz kesesinin uygulanmasında özen
gösterilmesi gereken birkaç husus vardır. Bunlardan en önemlisi bir kesenin karın
bölgesinden kaldırılmasıyla diğerinin gelmesi ve tekrar karın bölgesine konulması
arasında geçen zamandır. Bu sebeple karın üzerindeki kese erimeye başlarken diğeri
hazırlanmalı, ardından diğer kese hemen konulmalıdır. Kese, bütün karnı soğutacak kadar
geniş olmalıdır. Bazen de iki kese gerekmektedir. Bu durumda hastaya ağırlık vermemek
için keseleri, karın üzerinde çember şeklinde asmak gereklidir. Kese ile karın arasına kuru
bir fanila koyulursa iyi olur271.
269Su geçirmez.
270Oğultürk, Tifo Tedavisi, 16-17.
271Oğultürk, Tifo Tedavisi, 17-18.
40
40
1.6.9. Tifonun Tedavisinde Kullanılan Kimyasal Maddeler
Tifo hastalığının tedavisinde; Arap sabunlu su, billur-ı hamız-ı fenik, formalin, kinin,
kireç, klorgels, kükürt, küllü su, sabunlu krazol272, lizol, nitrat 273, göz taşı, kibritit, kireç
kaymağı, kireç sütü ve permangat dö potas kullanılmıştır 274.
1.7. Tifo Aşısı
1.7.1. Tifo Aşısının Keşfi ve Uygulanması
Tifodan korunmada aşı, önemli bir yer tutmaktadır275. Tifo aşısının icadında ilk
girişimler Poymer ve Payper’e aittir. Bu iki hekim ilk denemelerini 1887 yılında sıçanlar
üzerinde yapmışlardır. Aşıyı enjekte ettikleri sıçanlara, öldürmeyecek miktarda canlı tifo
basilleri aşılayarak; hayvanların hastalığa karşı bağışıklık kazandıklarını görmüşler ve aşı
miktarını artırarak bağışıklığın güçlendiğini ortaya çıkarmışlardır. 1888 yılında Şantmes
ve Vidal sıçanları etkisiz tifo kültürleriyle aşılayarak canlı basillere karşı direnç
kazandırmışlardır. İnsanlar üzerinde ilk tifo aşısı denemeleri ise yine Poymer ve Payper
tarafından 1891 yılında gerçekleşmiştir276.
Viyanalı Doktor Pirke, hastanın gözüne bir damla tüberkülin maddesi damlatmayı
keşfetmiştir. Damladan sonra hastanın göz kapaklarında iltihap ortaya çıkarsa verem
teşhisi konulmuştur. Dr. Pirke’nin keşfi Dr. Şantmes’in dikkatini çekmiş, yöntemin tifoya
uygulanabilirliğini düşündürmüştür. Dr. Şantmes hummâ-yı tifoidî toksinini toz hâline
getirmiş, bir damla suya bir buçuk miligram dozajında ilave etmek üzere suda erittikten
sonra hastaları üzerinde denemelere başlamıştır. Tifo hastalarında, kuvvetli iltihap
görülmüş; bu durum yirmi dört saat ile üç gün arasında değişiklik göstermiştir. İltihabın
yanında gözde yaşarma ve çapaklanma da tespit edilmiştir. Bu usûl tifonun teşhisinde
kolaylık sağlamıştır277. Dr. Şantmes 1893 yılında Dr. Vidal ile beraber tifoya karşı serum
hazırlamıştır. Serum, tifoyu iyileştirmede etkili olamamış, fakat hastalığın ortaya
çıkmasını engellemiştir.
272Şibh Tifoya Karşı İttihaz, 113.
273Şibh Tifoya Karşı İttihaz, 45-47.
274Humma-ı Şibh Tifo ve Tifüs, 5.
275Onul, İnfeksiyon Hastalıkları, 692.
276Tevfik Salim (Sağlam), Tifo Aşısı (İstanbul: Kader Matbaası, 1922): 4.; Oğultürk, Tifo Tedavisi,
1420.; Tifo basili ile ilgili hayvan tecrübesi için bkz. Braun ve Öktem, Bulaşıcı Hastalıklar, 211-214.
277Sabah, 18.sene, Nr.6400, H. 16 Cemaziyelahir 1325 / R.14 Temmuz 1323 (27 Temmuz 1907).
41
41
Şantmes, sonraki çalışmalarında tifo tedavisinde etkili bir serum üretmiştir278.
Doktor Şantmes hastalara on beş santimetre küp serumu enjekte etmiştir. Serum ile tedavi
ettiği 34 hastanın tamamı, iyileşmiştir. Aynı hastanede serum kullanılmayan hastalardaki
ölüm oranı ise % 25 olmuştur. Aynı hastanedeki hastalar arasındaki temel tedavi farkı,
serumdur. Dr. Şantmes, serumun etkisini net şekilde ortaya koyabilmek için birçok
hastada serumun etkisini denemiştir. Şantmes, çeşitli hastanelerde tedavi gören 100
hastaya serum tedavisi uygulamıştır. Hastalığının başından itibaren serum tedavisi alan
hastaların tamamı iyileşmiştir. Hastalığın ikinci haftasından itibaren serum tedavisine
başlayan hastalardan ise altı kişi vefat etmiştir. Böylece Dr. Şantmes’in tifo serumu
tedavisi, önemli bir keşif olmuştur279.
Tifo aşısı çalışmalarına katkıda bulunan diğer bilim adamlarından biri de Prof. Dr.
Layedn’dir. Layedn’in tifonun tedavisine yönelik serum ürettiği haberi Berlin
gazetelerinde yayımlanmıştır. Doktor Mayer ile Berkel ise Kuşpalazı serumunu
kullanarak tifo serumunu üretmişlerdir280. Aşının gelişimindeki diğer çalışma Kolle
Pfeiffer’a aittir. 1897 yılında ise tifo aşısı D. Semple281 ve Sir Almroth Wright282
tarafından icat edilmiştir.
Bilim adamları tarafından tifo aşısına yönelik çalışmalar sürdürülmeye devam
etmiştir. Tifo aşısına yönelik çalışmalarda süre kazanmak için 1905 yılında kolera ve tifo
basillerini içeren karışık aşının uygulanması Kastallani tarafından ortaya koyulmuştur283.
İlk uygulamalarda faydalı olduğu anlaşılmış; öncelikle tifo mikrobuna en fazla maruz
kalan insanlarda uygulanması düşünülmüştür284.
278Sabah, 13.sene, Nr.4328, H. 11 Şaban 1319 / R. 10 Teşrinisani 1317 (23 Kasım 1901).
279Tercüman-ı Hakikat, Nr.7789, H.27 Ramazan 1320 / R.15 Kanunuevvel 1318 (28 Aralık 1902).;
Tercüman-ı Hakikat, 13.sene, Nr.4329. Dr. Juzpas, Dr. Şantmes’in serum tedavisini Fransa’da Bregono
Hastahânesi’nde dört yıl çocuklar üzerinde uygulamıştır. Tüm hastalarda olumlu sonuçlar elde etmiştir.
Serum tedavisinin başarısını ispat eden diğer Doktor Ruen’dir. Dr. Ruen, 1903 yılında serum tedavisini 50
hasta üzerinde uygulamış, hastalarından sadece iki çocuk vefat etmiştir. Ardından tedaviyi 132 çocuk
üzerinde uygulamış ve sadece altı hasta vefat etmiştir. Bkz. Sabah, 17.sene, Nr. 5897, H. 15 Muharrem
1324 / R. 26 Şubat 1321 (11 Mart 1906).
280Sabah, 18.sene, Nr.6402, H.18 Cemaziyelahir 1325 / R. 16 Temmuz 1323 (29 Temmuz 1907).
281(Sağlam), Tifo Aşısı, 4-5.;“Aşı”, Sağlık Ansiklopedisi, C.1, Arkın Kitabevi, İstanbul 1985, 209.;
Ayrıca bkz. Gradmann Christoph, Mark Harrison ve Anne Rasmussen, “Typhoid and the Military in the
Early 20th Century.” Clinical Infectious Diseases 69, Issue.5 (2019): 385.
282T. Lauder Brunton, Anti-Typhoid Vaccination (1915): 7.
283(Sağlam), Tifo Aşısı, 30.
284(Sağlam), Tifo Aşısı, 5-6.
42
42
Hastalıktan en fazla etkilenen meslek grubu askerler olmuştur. Tifo, ordulara ağır
zaiyatlar vermiş285, hatta yok etmiştir286. İzdiham, sağlıklı yaşam şartlarının
sağlanamaması, su tedarikinde ve muhafazasındaki sorunlar, tifonun özellikle askerler
arasında sık görülmesine neden olmuştur. Etkilenmenin fazlalığı ve uygulama kolaylığı
nedeniyle tifo aşısının ilk olarak orduda uygulanması düşünülmüştür. İlk uygulama
İngiliz ordusunda yapılmıştır. 1899-1911 seneleri arasında ise Almanya, Amerika,
Fransa, İtalya ve diğer ülkeler ordularında tifo aşısını uygulamıştır287.
Osmanlı Devleti’nde ilk aşı uygulamasına dair teşebbüs ise Muallim Doktor
Hüsamettin Bey tarafından 1911’de Harbiye Nezareti’ne sunulan bir raporla
gerçekleşmiştir. Hüsamettin Bey raporunda tifonun, sefer esnasında ordulara verdiği
zayiatı anlatmıştır. Tifo aşısının tarihçesine değindikten sonra diğer ülkelerdeki aşı ile
ilgili istatistikleri bildirmiştir. Sonuç olarak da tifo aşısının orduda acilen uygulanması
gerektiğini ifade etmiştir. Bu rapor bir müddet dikkate alınmamıştır. Aşı fikrinin ciddiye
alınması, Hüsamettin Bey’in Gülhane’de aşının faydalarına dair verdiği konferans
neticesinde olmuştur. Harbiye Nazırı Mahmut Şevket Paşa, Dr. Hüsamettin Bey’in aşının
faydalarına dair verdiği konferanstan etkilenmiş, aşının temin edilmesi ve üretimi için
emir vermiştir. Aşı konusu, Gülhane bünyesindeki Dr. Reşad Rıza ve Dr. Mustafa Hilmi
Beylere havale edilmiştir. Bu hekimler Kolle ve Pfeiffer usulü aşının üretimini denemiş,
fakat daha hafif bir aşı çıkarmışlardır. Aşının uygulanmasını öğretmek ve tamamen
zararsız olduğunu göstermek üzere Muallim Doktor Neşet Osman Bey’in öncülüğünde
Doktor Ziya Ali, Saim Ali, Tevfik Salim ve İhsan Beyler’den oluşan heyet Hadımköyü’ne
gönderilmiştir. Heyet Hadımköy civarında görevlerini yerine getirmiş ve aşı hakkında
konferanslar vererek doktorları bilgilendirmişlerdir288.
Aşının ordumuzda ilk uygulaması Balkan Harbi esnasında olmuştur289. 1912
yılında Çanakkale, İzmir civarında ve Trablus’taki askerlere aşı uygulanmıştır. Müderris
Süleyman Numan Paşa’nın Sıhhiye Başkanlığı’na tayininden sonra 11 Ocak 1914
tarihinde orduda tifo aşısı mecburi hale getirilmiştir. Özellikle tifo salgınının devam ettiği
285Aykun ve Yıldız Uslu, “Talimatnameler Işığında XIX. Yüzyılda Tifo” 22.
286Leigh Canney, Typhoid, The Destroyer of Armies, and its Abolition; The Theory of Air-Borne
Typhoid in Armies (London: Baillière, Tindall and Cox, 1901): 3.
287(Sağlam), Tifo Aşısı, 7.
288(Sağlam), Tifo Aşısı, 8.
289(Sağlam), Tifo Aşısı, 8. Doktor Reşad Rıza ve Mustafa Hilmi Bey’in çıkardığı aşı ile ilgili haber
için bkz. Sabah, 23.Sene, Nr.8135, H.26 Cemaziyelevvel 1330 R.30 Nisan 1328 (13 Mayıs 1912).;
Tercüman-ı Hakikat, 1.Sene, Nr.11179, H.30 cemaziyelevvel 1330/R. 4 mayıs 1328 (17 Mayıs 1912).
43
43
9, 10 ve 11. Kolordu Komutanlıkları (Erzurum, Sivas, El-Aziz) mıntıkasında aşı
uygulamasına başlanması hakkında karar çıkartılmış; karar 13 Ocak 1914 tarihli Harbiye
Nezareti emri ile bildirilmiştir. 26 Mart 1914 tarihinde de subayların aşılanması mecburi
tutulmuştur.290. Gülhâne Tabâbet-i Askeriye Tatbikat Mekteb ve Serîriyatı
Müdüriyeti’nden, subaylar ve askeri personellerin tifoya karşı aşılanmak üzere her zaman
Gülhâne Tabâbet-i Askeriye Tatbikat Mekteb ve Serîriyâtı’na mürâcaat edecekleri ilân
edilmiştir291. 1914 yılı nisan ayının ortalarına kadar da ordu tamamen aşılanmış292 ve aşı
iki ayda bir tekrarlanmıştır293.
7 Eylül 1914 tarihinde Meclis-i Vükela kararı ile yayımlanan “Tifo aşısının lüzum
görülecek mahallerde tatbikinin mecburi olması hakkında “İrade-i Seniyye”, tifo hastalığı
ile mücadelede önemli bir adım olmuştur. İradede tifo aşısının lüzum görülecek
mahallerde çiçek aşısı gibi zorunlu uygulanması kararlaştırılmıştır. İradenin birinci
maddesinde Sıhhiye Müdüriyet-i Umumiyesi tarafından lüzum görülecek yerlerde halkın
tifo aşısı ile aşılanmaya mecbur olduğu, ikinci maddede de aşının zamanı ve ne şekilde
uygulanacağı Sıhhiye Müdüriyet-i Umumiyesi tarafından özel bir talimatname ile
belirleneceği ifade edilmiştir. Bu iradenin uygulanmasına Dahiliye Nezareti memur
edilmiştir294.
1914 yılı içerisinde Sadaret’ten gönderilen tebligata göre İstanbul, tifo mıntıkası
ilan edilmiştir. İstanbul’da devlet dairelerinde görev yapan bütün memurlar,
müstahdemler (hizmetliler) ve bazı nezaretlere bağlı okullardaki öğrencilerin bu iradeye
uygun olarak hemen aşılanması gerektiği, gerekli olan aşı ampullerinin
ise Bakteriyolojihane-i Osmanî’den talep edilmesi istenmiştir. Bakteriyolojihanede
290(Sağlam), Tifo Aşısı, 9-10.
291Tercüman-ı Hakikat, Nr.11313, H.23 Şevval 1330 / R.22 Eylül 1328 (5 Ekim 1912).
292(Sağlam), Tifo Aşısı, 9-10.
293(Sağlam), Tifo Aşısı, 9-10.
294Tifo Aşısının Lüzum Görülecek Mahallerde Yapılmasının Mecburi Olması Hakkında
Kararname”nin 1. maddesine göre, Sıhhiye Müdüriyet-i Umumiyesi tarafından lüzum görülen yerlerde halk
tifoya karşı aşılanmaya mecburdur. 2. maddeye göre, aşının zamanı ve ne şekilde yapılacağı Sıhhiye
Müdüriyet-i Umumiyesi tarafından özel bir talimatname ile belirlenecektir. Düstur, Tertib-i Sani, C.6,
Matbaa-ı Amire, Dersaadet (1334): 1262.; Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi
(BOA), Meclis-i Vala Evrakı (MV), Dosya No: 236, Gömlek No: 79 (236/79).; Cumhurbaşkanlığı Devlet
Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Bab-ı Âlî Evrak Odası Evrakı (BEO), Dosya No: 4309,
Gömlek No: 323140 (4309/323140).; Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi
(BOA), İrade Meclis-i Mahsus Evrakı (İ.MMS), Dosya No: 188, Gömlek No: 20 (188/20).; Ayrıca bkz.
Şibh Tifoya Karşı İttihaz, 59.
44
44
hazırlanan aşının, yabancı müesseseler tarafından hazırlanan aşıdan daha tesirli ve ucuz
olması nedeniyle de hekimlerin bu aşıyı kullanması istenmiştir295.
“Sıhhiye Müdüriyet-i Umumiyesi’nin Dâhiliye Nazırı Namına Bilcümle Vilayat
ve Elviyeye ve Müstakil Elviye Mutasarrıflıklarına Vilayet Sıhhiye Müdürleriyle
Müstakil Liva Merkez Tababetlerine 28 Eylül Tarihiyle İrsal Ettiği Tamim”de Osmanlı
sınırları içerisindeki hapishane ve tevkifhaneler, standart hijyen şartlarını sağlamadığı
sürece bulaşıcı hastalıkların kaynağıdır. Hapishanedeki mahkûm ve tutukluların
aşılanması, Sıhhiye Müdüriyet-i Umumiyesi tarafından kararlaştırılmış, ilgili
memurluklara tebligatla gönderilmiştir296.
Meclis-i Âli-i Sıhhi tifo aşısının gerekliliği ve önemini ele alan yedi maddelik bir
rapor hazırlamıştır. Rapora göre;
Raporun birinci maddesine göre, tabip raporuyla belirlenmiş tifonun görüldüğü
alanlarda önleyici kararlar alınmalıdır. Hastalığın görüldüğü bir alanı, tifo bölgesi ilan
edebilmek için asgari şartlar vardır. Tifo mıntıkası olarak isimlendirilebilecek yerler;
suyu fennen temiz olmayan, lağımları ihmal edilmiş, mezarlıkları bakımsız ve sıhhiye
tertibatının bulunmaması nedeniyle tifo hastalığının yerleşik bir şekilde hüküm sürdüğü
şehir, kasaba, köy, mahalle ve meskenlerdir. Bu gibi yerlerin tifo bölgesi ilan edilmesi
için hasta sayısı dikkate alınmalıdır. Bu bölgelerde yaşayan 10-50 yaş aralığındaki herkes
bir defa aşılanmalıdır. Raporun ikinci maddesine göre, tifo mıntıkasındaki halka tifo aşısı
birkaç sene sonra yeniden uygulanmalıdır. Üçüncü maddeye göre, Osmanlı’nın sınırları
içerisindeki her bölgede hane, mektep, medrese, han, bekar odaları, hastane, bimarhane,
hapishane gibi yerlerde tifo vakası ortaya çıkarsa; hasta ve hastayla temaslılar zorunlu
olarak tifo aşısı olmalıdır. Son bir sene içinde tifoya yakalanmış kişiler, aşıdan muaftır.
Dördüncü maddeye göre tifo bölgesi olarak ilan edilen yerlerdeki okullarda 10 yaşını
geçen öğrencilerden; atölye, gıda satan ticarethane ve şirketler ise çalıştıracakları
işçilerden tifo şahadetnamesi istenilecektir. Şehadetnamenin içeriği yedinci maddede
verilmiştir. Beşinci madde talimatnamede altıncı olarak yazılmıştır. Bu maddeye göre
Osmanlı sınırları içerisinde görev yapan serbest tabipler, aşı başvurusunda bulunanlara
aşıyı yapabilme yetkisine sahiptir. Yedinci maddeye göre tabip veya belediye tabibi
295İnci Hot, “Tanzimat Sonrası Osmanlı’da Bulaşıcı Hastalıklarla Mücadele” içinde Osmanlı'da
Salgın Hastalıklarla Mücadele, ed. İbrahim Başoğlu, Ahmet Uçar ve Osman Doğan, (İstanbul: Çamlıca,
2015): 140-141.; Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Bab-ı Âlî Evrak
Odası Evrakı (BEO), Dosya No: 4316, Gömlek No: 323698 (4316/323698).
296Şibh Tifoya Karşı İttihaz, 64-65.
45
45
tarafından kaleme alınan aşı miktarı, tarihi, zamanı ve miktarını gösteren imzalı notlar
şehadetname olarak kabul edilecektir297.
“Emraz-ı Sâriye Komisyonunun Müzekkeresi Üzerine Sıhhiye Müdüriyet-i
Umumiyesi’nin teşrin-i evvel tarihli raporu”na göre de tifo aşısı, bulaşıcı bir hastalığa
karşı hükûmet tarafından alınan koruyucu bir tedbirdir. Aşılanması zorunlu kişiler için
vilayetlere Bakteriyolojihane-i Osmani tarafından ücretsiz olarak aşı gönderilecektir.
Aşılar resmi tabipler tarafından ücretsiz olarak yapılacaktır. Ancak özel bir tabip
tarafından aşılanmak için bu aşıdan tedarik etmek isteyenlere elli altı kişiyi aşılamaya
yetecek miktarda Bakteriyolojihane-i Osmani tarafından iki kuruşluk fiyat karşılığında
verilecektir298.
1.7.2. Aşının Muhafazası
Aşıların muhafazasında en çok %0,5 oranında fenol kullanılır. Fenol olmadan
muhafaza edilen aşılar özelliklerinin bir kısmını kaybetmektedir. Ayrıca Lizol, formalin,
terikrezol gibi maddeler de aşının muhafaza edilmesinde kullanılır. Bakteriler
öldürüldükten sonra koruyucu madde ilave edilmeden önce aşıların tepkisizlik durumu
kontrol edilmelidir. Tepkisiz kaldıkları takdirde aşı kullanılabilir. Aşılar karanlık ve serin
yerde saklanmalıdır. Bu şartlarda aşılar üç ay kadar muhafaza edilebilir. Aşının
uygulanmadan önce kötü olup olmadığı kontrol edilmelidir299. Aşıların üretim tarihi
şişelerin üstündeki etiketlerde yazılmıştır. Üretim tarihinden itibaren üzerinden üç ay
geçmiş, güneşte kalmış, ısınmış veya rengi değişmiş bulanıklaşmış aşılar
kullanılmamalıdır.300. “Aşıların özenli kullanımına yönelik Osmanlı Devleti, 25 Haziran
297Şibh Tifoya Karşı İttihaz, 60-61. Meclis-i Âli-i Sıhhî’nin kararına göre, Beyazıt ve Fatih tifo
bölgesi ilan edilmiştir. Bu alanlar içindeki Tatavla ve Feriköyü’nde ikamet eden 10-50 yaş aralığındaki
herkes zorunlu olarak aşılanmasına karar verilmiştir. ayrıca Etıbbâ-yı husûsiyye (özel tabibler) tarafından
tedavi altına alınan tifo hastalarıyla aynı hanede yaşayan kişilerin aşılanması kararlaştırılmıştır. Beyazıt
Dairesi dâhilinde: 1, Sultanahmet’te Nüzhet Bey Eczanesi’nde: 2, Aksaray’da Edhem Perto Bey
Eczânesi’nde: 3, Küçükpazar’da polis karakolu karşısında Mayer Eczânesi’nde: 4, Şehzadebaşı’nda Birinci
Beyazıt Dairesi merkezinde, Fatih Dairesi dâhilinde: 5, Fatih’de Kazım Bey Eczânesi’nde: 6, Çarşamba’da
Fatih Dairesi Merkezi: 7, Cerrahpaşa’da Belediye Merkezi: 8, Küçük Mustafa Paşa’da Ali Feyzullah Bey
Eczanesi: 9, Balat’da Hüsameddin Bey Eczanesi: 10, Eyyüp’te Hüseyin Firuz Bey Eczanesi: 11,
Cerrahpaşa’da Cerrahpaşa Zükûr Hastanesi:12, Haseki’de Haseki Nisa Hastanesi, Beyoğlu dairesi: 13,
Beyoğlu’nda Daire-i Belediye Merkezi: 14, Tatavla’da Merkez Eczanesi: 15, Şişli’de Etfâl Hastanesinde
ücretsiz tifo aşısı yapılmıştır. Tercüman-ı Hakikat, Nr.12020, H.8 Zilkade 1332 / R.15 Eylül 1330 (28 Eylül
1914).
298Şibh Tifoya Karşı İttihaz, 65.
299(Sağlam), Tifo Aşısı, 22-23.
300“Bahriye Nezaret-i Bakteriyoloji Hanesinde İstihzar Olunan Tifo Aşısının Tatbiki Hakkında
Talimat”, Bahriye Matbaası, 1330, 2.
46
46
1914 tarihinde devlet dairelerine genel yazı göndermiştir. Yazıda gerekli olmadığı halde
talep edilen tifo aşıları bir süre sonra değiştirilmek üzere iade edilmelidir. Tifo aşıları da
tıpkı difteri serumları gibi hastalık durumlarında kullanılabilen ve ihtiyaten
bulundurulması uygun olmayan tıbbi malzemelerdendir. Bu nedenle aşıların ulaşır
ulaşmaz kullanılabileceği durumlarda talep edilmesi devlet dairelerinden istenilmiştir”301.
1.7.3. Aşının Uygulanma Şekli
Aşı, ağzı kapalı 2,5,10,20 cm’lik ampuller ile 20,50,100 cm’lik şişeler içinde
bulunmaktadır. Aşı ampulü açılmadan önce aşı hızlı bir şekilde çalkalanmalıdır. Ampulün
ağzını eğe ile çizip bu çizginin üzerine cıva sürülmeli; kuruduktan sonra ucu kırılmalıdır.
Ateş aşıyı bozabilir bu nedenle aşı ampulü ateşe tutulmamalıdır. Aşı beş dakika kaynatılıp
bekletildikten ve soğuduktan sonra temiz bir şırınga ile çekilip aşı yapılmalıdır302.
Aşılar yaygın olarak cilt altına şırınga ile vurulmaktadır. Fakat ağızdan veya
damar içerisine şırınga yapmak suretiyle de vücuda aktarılmaktadır. Ağız yoluyla vücuda
aktarılması için toz aşılar kullanılmıştır303. Tifo aşısı dokuzar gün arayla üç defa
yapılmaktadır. Her defasında aşı olunacak miktar şöyledir; ilk aşıda yarım
santimetre, ikincide (yani dokuz gün sonra) bir santimetre, üçüncüde (yani dokuz günden
sonra) bir buçuk santimetredir. Yedi yaşına kadarki çocuklara, tifo aşısı yapılamaz. 7-12
yaş arasına tifo aşısı yarı, 12-15 yaş arasına üç de iki ve 13-50 yaş aralığına ise tam
miktarda tifo aşısı yapılmaktadır304. Aşı olacak kişi çok ise her defasında yeni bir iğne
kullanılmalı veya daha önce kullanılmış olan iğneler kaynatılarak hazırda
bulundurulmalıdır305. Birden fazla kişiye aşı yapılacaksa şırınga iğnesi her defasında
alevden geçirilmelidir. Aşı için en uygun zaman akşam saatleridir. Açılan şişedeki aşı tek
seferde kullanmalıdır306. Aşılar arasında 7-12 günlük bir zaman bırakılması uygun
301Erol Karcı, Osmanlı Hükûmetleri’nin Sağlık Politikaları (1908-1914), Yayımlanmamış Doktora
Tezi., (Gaziosmanpaşa Üniversitesi, 2017), 578.; Tercüman-ı Hakikat, Nr.12020, H.8 Zilkade 1332 / R.15
Eylül 1330 (28 Eylül 1914).
302“Bahriye Nezaret-İ Bakteriyoloji”, 2.
303(Sağlam), Tifo Aşısı, 28-29.
304“Bahriye Nezaret-i Bakteriyoloji”, 2-3.; Mering, Aşının 8-10 günlük arayla 3 defa göğüs altına
uygulanması gerektiğini yazmıştır. Mering, Karın Tifosu, s.69.
305Tercüman-ı Hakikat, Nr.12020.
306(Sağlam), Tifo Aşısı, 27-29.
47
47
görülmüştür. Aşının verdiği iyileşme sonsuz değildir. Bu sebeple belirli bir zaman sonra
aşıyı tekrarlamak gereklidir307. Üç defa aşı yapılmış olanlar aşılı kabul edilecektir308.
1.7.4. Aşının Yan Etkileri
Tifo aşısı, insanlarda yan etkilere neden olabilmektedir. Yan etkiler, aşı
yapıldıktan yarım saat ile dört saat arasında etkisini göstermeye başlamaktadır. Sıklıkla
görülen yan etkiler; kırıklık, yorgunluk, iştahsızlık, baş ağrısı, ateş, baş dönmesi, çarpıntı,
ürperme, kırmızılık, şişkinlik, gerginlik, sıkışma ve kendiliğinden acı hissetmedir. Bu
tesirler genellikle iki saat sonra başlar ve giderek artar. 24 saat sonra da azalmaya başlar.
İki gün sonra ise hiçbir şey kalmaz. İkinci tifo aşısında yan etki, daha çabuk ve daha
yoğun hissedilebilmektedir309. Yan etkiler kişinin hassasiyetine bağlı olarak
gelişmektedir. Yorgun, hasta ve aşıdan sonra kendisini yoran kişilerde yan etki daha ağır
şekilde görülmektedir. Çocuklarda aşının yan etkisinin görülme sıklığı azdır310. Aşıdan
sonra yan etki görülen kişilere öncelikle bir gramlık antipirin verilmeli; daha sonra ise
ihtiyaca göre bir gramın altında tekrar antipirin verilmelidir311.
1.7.5. Tifo Aşısının Uygulanmaması Gereken Durumlar
Tifo aşısı sağlıklı kişilere uygulanmaktadır312. Tifo hastalığı geçirenler, frengi hastaları,
ilerlemiş kalp ve damar rahatsızlığına sahip kişiler313, diabet hastaları, hamileler, adet
dönemindeki kadınlar, romatizmal hastalar, safra ve böbrek taşı hastaları, sara ve benzeri
sinir hastalıklarına sahip kişiler, şişliğe karşı alerjik reaksiyon gösterebilecekler, akciğer
ve böbrek iltihaplarına sahip kişiler kesinlikle aşı olmamalıdır.
1.7.6. Aşının Tesiri
Tifo hastalığına yakalanan kişiler, tifoya karşı bağışıklık kazanmış olur314. Cilt
altından yapılan tifo aşıları, vücutta birtakım antikorların meydana gelmesini sağlar.
307(Sağlam), Tifo Aşısı, 30-31.
308“Bahriye Nezaret-i Bakteriyoloji”, 4.
309(Sağlam), Tifo Aşısı, 33-35.
310(Sağlam), Tifo Aşısı, 36.; Oğultürk, Tifo Tedavisi, 9.
311“Bahriye Nezaret-i Bakteriyoloji”, 4.
312Tercüman-ı Hakikat, Nr.12020.
313(Sağlam), Tifo Tedavisi, 43-44. ; Tercüman-ı Hakikat, Nr.12020.
314Tercüman-ı Hakikat, Nr.2663-7863, H.16 Zilhicce 1320 / R.3 Mart 1319 (16 Mart 1903).
48
48
Antikorlar, ortalama bir hafta sonra etkisini göstermeye başlar, bir sene sonra ise etkisini
yitirmeye başlar315. Bu nedenle tifo aşısı yaptırmış olan bir kişi bu süre zarfında hasta
olmaz316. Fakat nadirde olsa aşı yaptırmış kişilerde hastalığın görülme olasılığı vardır317.
1.7.7. Aşılılarda Tifo Teşhisi
Tifo aşısı olmuş kişilerde tifo tanısı koymak kolay değildir. Bazı araştırmacılar
yaptıkları incelemelerde aşı olmuş kişilerde aşılamadan bir hafta sonra % 60 tifo basili
bulmuşlardır. Tifo aşısı basillerin bağırsağa yerleşmelerine engel değildir. Bu nedenle
teşhis, dışkı ve idrar tetkikini gerektirebilir318.
1.8. Tifoda İklimin Etkisi
Tifo hastalığı ilk bahar319, yaz ve sonbaharda görülmektedir320. Hastalık temmuz
ayının başlangıcında ortaya çıkar, ağustos ayı içinde hızla yayılır321. Ekim ayına kadar en
yüksek seviyesine ulaşır, ekimden sonra azalmaya başlar, şubatta ise biter. Marttan,
haziranın ortalarına kadar tek tük nadir vakalar halinde görülür322.
315(Sağlam), Tifo Tedavisi, 44-50.
316Sıhhi Sahifeler, 1.Sene, Nr.4, 65.
317Oğultürk, Tifo Tedavisi, 10.; Günümüzde aşının Kesin koruyucu olmamakla birlikte %51-67
oranında koruyucu olduğuna dair bilgi verilmektedir. Bkz. Sağlık Bakanlığı, “Tifo Nedir?,” 1 Aralık 2021
tarihinde erişildi, https://www.sagligim.gov.tr/bulasici-hastaliklar/liste/684-tifo-nedir.html
318(Sağlam), Tifo Tedavisi, 74-78.
319Fergusson William, “Notes and Observations Upon the Contagion of Typhous Fever and
Contagion Generally.” Edinburgh Medical and Surgical Journal 38, Issue.112 (Jully 1832): 2.
320Unat, Bulaşıcı Hastalıklar, 241.; Adnan Bilici vd., "Kan Kültürlerinde Salmonella Typhi
Üremesi Olan Tifo Olgularının İrdelenmesi." Fırat Tıp Dergisi 19, S.1, (Temmuz 2014): 22.; Ayrıca bkz.
Sağlık Bakanlığı, “Tifo Nedir?.”
321Onul, İnfeksiyon Hastalıkları, 656.
322Onul, İnfeksiyon Hastalıkları, 656.; Doktor Galip Ata, “Sıhhat-i İ‘tina, Tifo Aşısı.” Şehbal, S.
2273 (1327): 446.
49
49
BÖLÜM 2: 1850-1914 YILLARI ARASINDA OSMANLI
DEVLETİ’NDE TİFO İLE MÜCADELE
2.1. Osmanlı Vilayetlerinde Tifo ile Mücadele
2.1.1. İstanbul’da Tifo
13 Mayıs 1861 tarihli evrakta, Üsküdar’da Muradreis mahallesinden Fatma
Hatun’un Ayşe ve Rukiye Hatunlar tarafından dövülerek öldürüldüğü iddia edildiğine
dair bilgi verilmiştir. Yapılan muayene sonrasında dövülerek değil tifo hastalığından
vefat ettiği görülmüş, zanlıların mahkum edildilerse tahliye edilmeleri istenilmiştir323.
30 Mayıs 1878 tarihli Bâb-ı Âli’ye gönderilen evrakta; Muhacirler arasında tifo
salgını ortaya çıktığına dair bilgi verilmiştir. Salgın nedeniyle hastalanan muhacirler için
tifo hastanesi yapılmasının zor olacağı düşünülmüştür. Darü’l-maarif tarafından Şura-yı
Devlet Maarif Dairesi’nin üst katının hastalar için yeterli olacağı, her iki dairenin de aynı
binada faaliyet göstermesi uygun görüldüğü yazılmıştır324.
7 Temmuz 1897 tarihinde Büyükdere’den Petersburg'da Kızılhaç Cemiyeti
azasından Conkovski adıyla çekilen telgrafta; Doktorlar ve rahibelerin İstanbul
Yıldız'daki Osmanlı Hastanesinde çalıştıkları, heyetin Beşiktaş’ta kaldıkları yere çok
rahat yerleştikleri fakat çok yorgun ve tifo sebebiyle sıkıntı çekmekte oldukları,
Moskova'ya dönmeyi düşündükleri hususuna dair bilgi verilmiştir325.
16 Temmuz 1889 tarihinde Tıbbiye Nezareti’ne gönderilen evraka göre,
Pangaltıda bitişik iki evde kızıl ve tifo hastalığının ortaya çıktığı yazılmıştır. Hastalıkların
tedavi edilmesi ve gerekli önlemlerin alınması için durum, Dördüncü Daire-i Belediye
Müdürlüğü’ne bildirilmiştir. Ayrıca, Sıhhiye Nezareti’ne de bilgi verildiğine dair
Şehremanati’den alınan Tezkire Tıbbiye Nezareti’ne bildirilmiş; ilgili nezaret dairesinden
gereğinin yapılması istenilmiştir326.
323Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Meclis-i Vala Evrakı
(MVL), Dosya No: 843, Gömlek No: 5 (843/5), Tarih: 3 Zilkade 1277/13 Mayıs 1861.
324Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Maarif Nezareti Mektubî
Kalemi (MF.MKT), Dosya No: 56, Gömlek No: 132 (56/132), Tarih: 28 Cemaziyelevvel 1295/30 Mayıs
1878.
325Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız Mütenevvî
Maruzat Evrakı (Y.MTV), Dosya No: 162 Gömlek No: 50 (162/50), Tarih: 6 Safer 1315/7 Temmuz 1897.
326Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1639, Gömlek No: 17 (1639/17), Tarih: 18 Zilkade 1306/16
Temmuz 1889.
50
50
22 Nisan 1893 tarihinde Dâhiliye Nezareti’ne gönderilen evrakta, Üçüncü
belediye dâhilinde birkaç tifo vakası görüldüğü bilgisi verilmiştir. Sekizinci ve onuncu
daireler dâhilinde ise kızamık hastalığına rastlanıldığına dair Tıbbiyeyi Mülkiye
ve Sıhhıye’ye yazı gönderilmiştir. Yazı Hıfzıssıhha Ser-Müfetişi tarafından
hazırlanmıştır. 6 Mayıs 1893 tarihinde Şehremaneti’ye gönderilen evrakta; Gerekli
temizlik tedbirlerinin acilen uygulaması gerektiği yazılmıştır327.
11 Nisan 1897 tarihinde Sadarete ve Şehremanati’ne gönderilen evraka göre,
İstanbul ve Beyoğlu civarında tifo salgını görülmüştür. Bu bölgelerde on üç günde yirmi
üç kişi vefat etmiştir. Vefat bilgileri Kalem-i Mahsusaca328 yazılmıştır. On beş gün
zarfında hastalıktan vefat edenlerin sayısında ciddi bir artış vardır. İstanbul ve Beyoğlu
sokaklarında biriken çöpler, pislikler; Beyoğlu’nun bazı mahallelerinde lağım suları
hastalığa sebep olmaktadır. Pisliklerin ortadan kaldırılmazsa tifo gibi diğer bulaşıcı
hastalıkların görüleceği, vefat sayılarında artış yaşanacağı, Şehremaneti’nin gerekli
önlemleri alması gerektiği, Sıhhiye Meclisi tarafından ifade edilmiş; gereğinin yapılması
istenilmiştir329.
5 Ağustos 1889 tarihinde Dâhiliye Nezareti’nden Mekatib-i Askeriye’ye
gönderilen evraka göre, Çamlıca civarında Bulgurlu köyünde geçen seneden beri tifo
hastalığının hüküm sürmektedir. Hastalık son günlerde Çamlıca taraflarına da sirayet
etmiş, vefatlara sebep olmuştur. Hastalığın yayılım sebebi, bölgedeki suların
kirlenmesidir. Suların kirlilik derecesini ölçmek için sıhhiye heyeti ve hıfzıssıhha
müfettişleri tarafından inceleme yapılmış, önlem alınmaya çalışılmıştır330. Tetkikler
sonucunda Hıfzıssıhha Nezareti, gerekli tedbirlerin alınması ve uygulanmasına yönelik
9. Belediye Müdürlüğü’ne tebligat gönderilmiştir331.
3 Mayıs 1899 tarihinde Şehremaneti’ne gönderilen evrakta; Tifo İstanbul’da
şiddetli şekilde hüküm sürmektedir. Hastalık kaynaklı ölümlere ilişkin bilgiler, vefeyat-ı
327Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 30, Gömlek No: 23 (30/23).
328Özel Kalem.
329Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA),Sadaret Mektubî
Mühimme Kalemi Evrakı (A.MKT.MHM), Dosya No:597 Gömlek No:13 (597/13), Tarih: 9 Zilkade
1314/11 Nisan 1897.
330Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 2229, Gömlek No: 95 (2229/95), Tarih: 28 Rabiulevvel 1317/11
Nisan 1897.
331Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 2233, Gömlek No: 101 (2233/101), Tarih: 7 Rabiulahir 1317/15
Ağustos 1899.
51
51
yevmiye jurnalinden elde edilmiştir. Hastalığın etkili olma nedeni, sokakların temizliğine
dikkat edilmemesidir. Ayrıca birkaç büyük caminin lağımlarının temiz suları kirlettiği
tespit edilmiştir. Lağımların temizlenerek lağım çukurlarının derhal kapattırılması ve
cami tuvaletlerinin düzenli olarak temiz tutulması, şadırvan ve musluklardan akan suların
temizlenmesi, Şehremaneti’ne bildirilmişse de hiçbir netice alınamamıştır.
Şehremaneti’den ayrıca camilerin tamir ve bakımının da yapılması istenilmiş, talebin
Evkaf-ı Hümayun Nezareti’ne gönderilmesi gerektiği Sıhhiye Nezareti’nden
bildirilmiştir. Şehremaneti’ye de acilen tebligat gönderilmesi 1 Mayıs 1889 tarihinde
Sadaretten gelen tezkire ile bildirilmiştir332.
15 Ağustos 1889 tarihinde Zabtiye Nezareti ve Evkaf-ı Hümayun Nezareti’ne
gönderilen evraka göre, İstanbul’da tifo görülmüştür. Hastalığın sulardan bulaştığı tahmin
edilmektedir. Halka menba suyunu tercih etmeleri, çeşme suları kullanacaksa da
kaynatılması gerektiği bildirilmiştir333.
19 Şubat 1892 tarihli Seraskerlik makamına gönderilmiş olan evraka göre,
Yemen’e gitmek üzere İstanbul’dan hareket eden Hudeyde Vapuru, Marmaris Limanı’na
vardığında bir yolcu tifo nedeniyle hastalanmıştır. Hasta, tedavisi devam ederken vefat
etmiştir. Defin işlemleri Marmaris Belediyesi tarafından gerçekleştirilmiştir. Tifo
nedeniyle hayatını kaybeden kişi muhtemelen hastalığı İstanbul’da kapmıştır. Hastalığın
kuluçka dönemi ve ortaya çıktığı tarihler baz alındığında hastalığa İstanbul da yakalanmış
olma olasılı yüksektir334.
16 Eylül 1902 tarihinde Maarif Nezareti’nden Şehremaneti’ne gönderilen evrakta,
Beykoz civarında Akbaba karyesi Mektebi İdadisi’nde görevli Tahsin Efendi’nin, tifo
nedeniyle hayatını kaybettiği, kardeşinin de tifodan etkilenmiş olduğu ve tedavisinin
sürmekte olduğuna dair bilgi verilmiştir. Hastalığın ortadan kaldırılması için
Şehremaneti’ne gerekli tedbirlerin alınması konusunda yazı iletilmiştir335.
332Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 2196 Gömlek No: 70 (2196/70), Tarih: 22 Zilhicce 1316/3 Mayıs
1899.
333Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 2233, Gömlek No: 111 (2233/111), Tarih: 7 Rabiulahir 1317/15
Ağustos 1899.
334Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız Perakende Evrakı
Askerî Maruzâ (Y.PRK.ASK), Dosya No: 79, Gömlek No: 53 (79/53), Tarih: 20 Recep 1309/19 Şubat
1892.
335Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 659, Gömlek No: 31 (659/31), Tarih: 12 Cemaziyelahir 1320/16
Eylül 1902.
52
52
5 Nisan 1903 tarihinde Kudüs’e gönderilen evraka göre, Sirkeci’de tifo hastalığı
ortaya çıkmıştır. Kudüs halkından, Musevi Cemaati üyesi Abraham, Sirkeci’de Beyrut
Oteli’nde hastalık nedeniyle vefat etmiştir. Ölüm bilgisi İstanbul Polis Müdürlüğü’nden
bildirilmiştir336.
İstanbul’da III. Daire-i Belediye mıntıkası dâhilindeki mahallelerde tifo şüphesi
uyandıran bazı ölümler görülmüştür337. 6 -26 Temmuz 1908 tarihleri arasında İstanbul’da
62 kişi, tifo nedeniyle vefat etmiştir. III. Daire-i Belediye dâhilindeki mahallelerde
başlayan tifo, diğer belediyelerin sınırları içerisindeki mahallelere de sirayet etmiştir.
İncelemelere göre hastalığın bulaşma sebebinin Haseki Nisa Hastanesi lağımlarının su
kaynaklarını kirletmesi olduğu iddia edilmiştir. Hastalık, III. Daire-i Belediye’de 34
kişinin vefatına neden olmuştur. 95 kişiye de tifo tanısı koyulmuştur. Bu nedenle sıhhi
tedbirler ivedilikle alınmıştır. Bu kapsamda çeşitli mevkilerden alınan su örnekleri
alınmıştır. Numuneler, bakteriyolojik tetkiklere sokulmuştur. Numunelerde tifo
basillerine rastlanılmamışsa da ciddi miktarda kolibasili bulunmuştur. Su kaynaklarında
temizlik ve tamir işlemleri yapılmıştır. Ayrıca III. Daire-i Belediye sıhhiye heyetine
gerekli tebligatlar yapılarak bu çalışmalara yardım etmeleri için yeterli sayıda tabip
görevlendirilmesi sağlanmıştır. Tedbirler sayesinde 30 Temmuz- 6 Ağustos 1908 tarihler
arasında bütün belediye daireleri dâhilinde tifo kaynaklı 11 kişi vefat etmiştir. Hastaların
tamamı, tedavisi devam eden kişilerdir. Vefatların üçü III. Daire-i Belediye dâhilinde, 8
kişi ise İstanbul’un farklı mevkilerindedir. Bu durum hastalığın azalmakta olduğunu
gösterir. Haseki Nisa Hastanesi lağımlarının su kaynaklarına karıştığına yönelik iddia
Şehremaneti, Su Nezareti ve III. Daire-i Belediye Sıhhiye Heyeti’nin memurlarından
oluşan bir komisyon tarafından incelenmiş; iddiaların gerçek dışı olduğu belirlenmiştir338.
Servet-i Fünun’un 10 Kasım 1908 tarihli haberine göre, Cerrahpaşa ve Samatya
civarında birkaç ay önce görülen ve pek çok insanın vefat etmesine sebep olan hastalık
tifodur. Hastalığın nedeni, kirli sulardır. Hastalığın yayılımının engellenmesine yönelik
hiçbir idari tedbir alınamamıştır.
336Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Zabtiye Nezareti Evrakı
(ZB), Dosya No: 444, Gömlek No: 48 (444/48), Tarih: 7 Muharrem 1321/5 Nisan 1903.
337Erol Karcı, “Sağlık Politikaları.” 570.; Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı
Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1278, Gömlek No: 21 (1278/21),
Tarih: 11 Recep 1326/9 Ağustos 1908.
338Erol Karcı, “Sağlık Politikaları.” 570.; Dâhiliye Nezareti Mektubî Kalemi, BOA, 1278/21.
53
53
Son günlerde Aksaray, Cerrahpaşa, Yusufpaşa mahalleleri ve IV. Daire-i
Belediye’nin tamamında tifo etkili olmaktadır. Her hane de bir veya iki kişi tifo hastası
vardır. Şehremanati, salgına dönüşen hastalığa karşı ciddi tedbirler alamamıştır.
Tedbirlerin alınmaması birçok kişinin hastalanmasına hatta ölümüne neden olmuştur.
Habere göre Şehremaneti’nin görevini yerine getirmesi istenilmiştir339.
Dâhiliye Nezareti’nin Şehremaneti’ne göndermiş olduğu yazıda, İstanbul’da bir
süreden beri tifo hastalığının devam etmekte olduğu ve bu hastalığın su nedeniyle
bulaştığına dair bilgisi verilmiştir. Dâhiliye Nezareti tarafından yapılan inceleme
neticesinde de şehirde kullanılan sulardan bazılarında tifo mikropları tespit edilmiştir.
Bunun üzerine Dâhiliye Nezareti, belediye tabiplerinin yardımıyla gerekli incelemelerin
yapılmasını ve tedbirlerin alınmasını istemiştir. Dahiliye Nezareti ayrıca Tıbbiye
Nezaretinden, içilen ve kullanılan suların tamamının Bakteriyolojihane tarafından
muayene edilmesini, içerisinde mikrop bulunduğu tespit edilen suların temizlenmesini
talep etmiştir340.
İstanbul’daki tifo vakalarının artış göstermesi üzerine Maarif-i Umumiye Nezareti
bu konuda endişe duymaya başlamıştır. Bunun üzerine Maarif-i Umumiye Nezareti,
Mekteb-i Mülkiye, Mekteb-i Sultani, Sanayi-i Nefise ve Ticaret Mektepleri
Müdüriyetleri ve Darülfünun’a bu konu hakkında tebligatlar göndermiştir. Tebligatlara
göre Maarif-i Umumiye Nezareti, şehrin belirli bölgelerinde görülen tifo mikrobunun
sirayetinde çeşme sularının rol oynadığına dikkat çekmiş ve gerekli tedbirlerin alınmasını
istemiştir. Bu tedbirler; Öğrencilere menba sularının içirilmesi, mümkün olmaması
halinde içme sularının kaynatılması, yemek esnasında pişmemiş yeşillik verilmemesi,
okullarda hastalık görülmesi halinde derhal belediyeye ve nezarete haber verilmesi,
tuvaletlere koyu boza kıvamında kireç döktürülmesidir341.
27 Haziran 1909 tarihinde Zabtiye Nezareti’ne gönderilen evraka göre, Sıhhiye
Müfettiş-i Umumiyesi Defterdar İbrahim Bey ve belediye memurları, Şeremaneti ve
civardaki mahalleleri tifonun tespiti açısından denetlemiştir. Teftiş sonucunda hazırlanan
339Servet-i Fünun, Nr.149, R.28 Teşrinievvel 1324 (10 Kasım 1908).; Cumhurbaşkanlığı Devlet
Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No:
2659, Gömlek No: 27 (2659/27), Tarih: 21 Şevval 1326/16 Kasım 1908.
340Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1303, Gömlek No: 33 (1303/33), Tarih: 22 Şevval 1326/17 Kasım
1908.
341Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Maarif Nezareti Mektubî
Kalemi (MF.MKT), Dosya No:1084, Gömlek No: 38 (1084/38), Tarih: 12 Zilkade 1326/6 Aralık 1908.
54
54
rapora göre çeşmelerin su haznelerinin temizliği, hastalığın yayılmasında önemli rol
oynamıştır. Raporda hastalığın yayılımının engellenmesine yönelik tedbirler, 30 Haziran
1909 tarihinde Dâhiliye Nezareti’nden Şehremaneti’ne gönderilen evrakta
bildirilmiştir342.
15 Mart 1913 tarihinde Dâhiliye Nezareti’ne gönderilen evrakta, Ayestafanos ve
Safraköy civarında tifüs ve tifo hastalıklarından görüldüğü bilgisi verilmiştir. İstanbul
Vilayeti evrakta, hastalığın askeri kurumlara bulaşma riskine karşın gerekli tedbirlerin
alınması için Çatalca Ordusu Müfettişliği’nden telgraf aldığını yazmıştır.
17 Mart 1913 tarihinde Dahiliye Nezaret-i Muhaberat-ı Umumiye Dairesinden
Sıhhiye Müdüriyet’ine gönderilen evrakta, Mariköy Belediyesi’nde sadece bir tabibin
bulunduğu, tabip sayısındaki yetersizlik nedeniyle tıbbi işlemlerde aksamalar yaşandığına
dair bilgi verilmiştir. Acilen Müdüriyet ya da Şehremaneti ortaklığında bir sağlık heyetin
kurulması ve heyetin, tifonun görüldüğü alanlara intikal etmesi, heyetin üye sayısı ve
masraflarının acilen bildirilmesi istenilmiştir. Dâhiliye Nezareti’nden gönderilen yazıya
göre, Harbiye Nezareti, Sıhhiye Dairesi Riyaset ve Şehremaneti’den iki kişi; Daire-i Âcizi
müfettişlerinden İsmail ve Makriköy belediye tabibi Tevliyan Efendi’den oluşan bir
sıhhiye heyeti oluşturulmuştur. Heyet, hastalığın etkili olduğu bölgelerde incelemeler
yapmıştır. Heyetin raporuna göre bir buçuk ay önce yaklaşık kırk kişi tifoya
yakalanmıştır. Hastalık nedeniyle 1 kişi de vefat etmiştir. Ölüm, tıbbi önemlerin alınma
hızını artırmıştır. Alınan tedbirler kapsamında ortak kullanılan kuyular kapatılmıştır.
Tedbirler sayesinde hastalık ortadan kalkmıştır.
Mariköy’de tifoya yakalanmış on kişiden üçü vefat etmiştir. Beş kişinin tedavisi
ise devam etmiştir. Hastalığın askeri kurumlara sirayet etmemesi için askerlerin
Ayestafanos ve Mariköy gibi köylerden uzak tutulmasına karar verilmiştir. Ayrıca
raporun Harbiye Nezareti’ne Hıfzıssıhha Şubesi tarafından bildirilmesi gerektiği
yazılmıştır343.
24 Ağustos 1914 tarihli tezkireye cevaben Şehremini tarafından 20 Ağustos ve 14
Eylül 1914 tarihlerinde Dâhiliye Nezareti’ne gönderilen evraka göre, İstanbul’da tifo bir
aydır salgın şeklini almıştır. Hastalığın yayılım hızını düşürmek ve sağlıklı kişilerden
342Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Zabtiye Nezareti Evrakı
(ZB), Dosya No: 377, Gömlek No: 85 (377/85), Tarih: 15 Haziran 1325/28 Haziran 1909.
343Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti İdare
Evrakı (DH.İD), Dosya No: 165, Gömlek No: 16 (165/16), Tarih: 18 Rabiulahir 1331/27 Mart 1913.
55
55
uzak tutmak amacıyla, tifo hastalarının en yakın ve müsait hastanelere nakledilmesi ve
Maddi durumu yetersiz hastaların ise Guraba-yı Müslimin Hasatahanesi’ne gönderilmesi
istenilmiştir. Yazıda, emanet bütçesindeki yetersizliğe yönelik önemlere de değinilmiştir.
Emanet bütçesindeki mali sıkıntılar nedeniyle her hastanenin haftalık bin lira tutarındaki
masraflarında kesintiye gidilecektir. Hastanelere; hasta sayılarının azaltılması, mevcut
yatak kapasitelerini aşmamaları gibi mali tedbirler zorunlu tutulmuştur. Bu tedbirlerin
bütçenin ve mali gücün azalmasına karşı geçici surette olduğu vurgulanmıştır. Buna
binaen daha önce hastanelerin tahkikatı için son iki senede Maliye Nezareti’nden yirmi
beş bin lira talep edilmiş; fakat bu paranın ancak yüz bin kuruşu alınmıştır. Hastanelerin
mali sıkıntılarına rağmen tifonun yaygın etkisi nedeniyle Maliye Nezareti’nden en az on
bin lira önemle rica edilmiştir. Memleketi bulaşıcı hastalıktan korumak, kurtarmak için
tedbir ve teşebbüslerin bir an önce uygulanması imkânının sağlanması İstanbul
Vilayetinden tekrar ricada bulunulmuştur344.
22 Eylül 1914 tarihinde Evkâf Nâzırı namına Müsteşâr Mehmed Said Bey
tarafından Dâhiliye Nezareti’ne gönderilen evraka göre, Gureba-yı Müslimin
Hastanesinde tifo hastaları için ayrılmış oda sayısı birden üçe çıkarılmıştır. Oda sayısı
giderek artmasından korkulduğu ifade edilmiştir. Hasta sayısında artışın önemli nedeni,
Şehremanati’ye ait hastanelerin hasta kabulünde azalmaya gitmeleridir. Hastaneye
başvuranların sayısındaki artış devam ederse hastane sadece tifo hastalarına tahsis
edileceği, hastaneye yoğun talebin ciddi sıkıntılar doğuracağı, Şehremanati’nin bulaşıcı
hastalıklara yönelik tedbirlerin alınmasında ve uygulanmasında ana sorumlu olduğu,
Dahiliye Nezareti’ne bildirilmiştir. 24 Eylül 1914 tarihinde Şehremaneti’ne gönderilen
evrakta, Evkâf-ı Hümâyûn Nezâreti’nden gelen tezkerede gerekli tedbirlerin alınması
önemle bildirilmiş, gereğinin acilen yapılması ve bilgi verilmesi istenildiği yazılmıştır345.
Şehremanati’ne gönderilen 10 Ağustos 1879 tarihli evraka göre, Son yıllarda
bölgede tifo sıkça görülmektedir. Tifo salgının ortadan kaldırılması için Doktor Halil
Efendi geçici olarak 3 bin kuruş maaşla görevlendirilmiştir. Fakat beş buçuk ay o bölgede
görev yapan Doktor Halil Efendi, maaşlarını alamamıştır. Bilgi, Dr. Halil Efendi’nin
344Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti İdare
Evrakı (DH.İD), Dosya No: 165, Gömlek No: 50 (165/50), Tarih: 13 Zilkade 1332/3 Ekim 1914.
345Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti İdare
Evrakı (DH.İD), Dosya No: 165, Gömlek No: 48 (165/48), Tarih: 4 Zilkade1332/24 Eylül 1914.
56
56
Şehremanati’ne gönderdiği belgeden346 anlaşılmaktadır. Belgede, Halil Efendi maaş
konusunda gerekenin yapılması talep etmiştir.
2.1.2. Anadolu’da Tifo
2.1.2.1. Adana Vilayetinde Tifo
Adana Vilayetinde tifo 1895 yılında görülmüştür. 31 Mayıs 1895 tarihinde Tarsus
Sıhhiye Müfettişi Şerafettin Efendi tarafından gönderilen evrakta bölgede kolera
salgınından bahseder. Yapılan incelemeler, hastalığın tifo olduğunu göstermiştir. Bölgede
tifo dışında da hastalık kaynaklı ölümler vardır347. Hastalığın Tarsus kazasında
yayılmasında en büyük etken, halkın karantinaya dahil olmamak için hastalığını
gizlemesidir. Hastalıklarını gizleyenler, hastalığın yayılmasına sebep olmuşlardır348.
2.1.2.2. Ankara Vilayetinde Tifo
Ankara Vilayeti’nde tifo görüldüğü 21 Mart 1911 tarihinde Ankara Valisi Ali
Münif Bey’in Dâhiliye Nezareti’ne göndermiş olduğu telgraftan anlaşılmaktadır.
Telgrafta, Ankara’nın İncesu kazası’nda bir süredir etkili olan tifo nedeniyle çok sayıda
insanın vefat ettiği bilgisini vermiştir. Bilginin sonucunda inceleme yapılması uygun
görülmüştür. Yapılan incelemeye göre bölgede tifonun görülme sebebi; kazanın sularının
temiz olmaması, sokakların ve evlerin temizlikten yoksun olması, tifoyla mücadele için
gerekli ilaçların bulunmaması ve tedbirlerin alınmamış olmasıdır. Sorunların ortadan
kaldırılması içinde Dâhiliye Nezareti’nden dört bin liralık bir havale yapılması talep
edilmiştir. Görüşmeler neticesinde Ankara Vilayetine gönderilen telgrafta bölgeye acilen
bir Vilayet Sıhhiye Müfettişi’nin gönderilmesi uygun görülmüştür349.
346Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1326, Gömlek No: 91 (1326/91), Tarih: 21 Şaban 1296/10
Ağustos 1879.
347Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Sadaret Mektubî
Mühimme Kalemi Evrakı (A.MKT.MHM), Dosya No: 564, Gömlek No: 4 (564/4), Tarih: 8 Zilhicce 1312/2
Haziran 1895.
348Sadaret Mektubî Mühimme Kalemi Evrakı, BOA, 564/4.
349Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti İdare
Evrakı (DH.İD), Dosya No: 50, Gömlek No: 42 (50/42), Tarih: 21 Cmeziyelevvel 1329/20 Mayıs 1911.
57
57
2.1.2.3. Aydın Vilayetinde Tifo
Aydın Vilayetinde tifo 1888 yılında görülmüştür. Aydın Vilayetine bağlı Bodrum
kazasında 380 nüfuslu Karakaya köyünde tifo hastalığının çıktığı bilgisi alınmıştır. Vali
Vekili tarafından 14 Ağustos 1888 tarihinde Dâhiliye Nezareti’ne verilen bilgiye göre
hastalığın sebebi havanın aşırı sıcaklığıdır. İnceleme yapmak üzere Sıhhiye Müfettişi ve
Denizli Sancağı Müfettişi görevlendirilmiştir. Tetkik sonucunda, tifonun dokuz aydır
bölgede şiddetli şekilde hüküm sürdüğü, tifo kaynaklı 11 kişinin vefat ettiği, 6 kişinin ise
hasta olduğu raporlanmıştır. 8 Eylül 1888 tarihinde, Maliye Nezareti’nin cevabına ilişkin
evrak Sıhhıye Nezareti’ne gönderilmiştir. Cevapta, mahalli tedbirlerin hastalığın etkisini
kaybetmesini sağladığı, Sıhhıye Nezareti’nce bir şey yapılmasına gerek kalmadığı
yazılmıştır350.
Tifo, vilayette görülmeye devam etmiştir. 3 Haziran 1893 tarihinde Denizli
Sancağı Mutasarrıflığı’ndan Garbikaraağaç kazası’nın bazı köylerinde salgın hastalıktan
dolayı vefatların yaşandığına dair telgraf çekilmiştir. Telgraf Dâhiliye Nezareti’ne
gönderilmiştir. Dâhiliye Nezareti, konuyla ilişkili olarak Tavas Belediye Tabibi Kigork
Beyleryan Efendi’yi görevlendirmiştir. Kigork Beyleryan Efendi, kazaya gelerek gerekli
tedbirleri aldığını ve tedbirlerin başarıyla uygulandığını Denizli Sancağı
Mutasarrıflığı’na ve Vilayet Sıhhiye Müfettişi Ali Rıza Efendi’ye bildirmiştir. Aydın
Vilayeti tarafından gelen telgrafta; geçen sene kazada ve çevresinde humma-yı naibe ve
tifo nedeniyle yalnız üç köyde doksan kişinin vefat etmesine rağmen vefat sayıları bu
sene görülmemiştir. Bu bilgi vali vekili kanalıyla Dâhiliye Nezareti’ne, Dâhiliye
Nezareti’nden de Mekatib-i Askeriye’ye aktarılmıştır351.
1889 yılında İzmir ve çevresinde tifo hastalığı görülmüştür. Eşme ve Kula
kazalarında görülen hastalık, özellikle Selendi nahiyesi’nde etkili olmuştur. Bunun
üzerine Aydın Vilayeti emriyle Vilayet Sıhhiye Müfettişi Ali Rıza Efendi, kazalara
incelemelerde bulunmak üzere gönderilmiştir. Dönemin basına yansıyan haberlerinden
anlaşıldığı üzere, Ali Rıza Efendi Eşme’de 120, Selendi’de 25 hastayı tedavi etmiş ve
350Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1541, Gömlek No: 77 (1541/77), Tarih: 4 Muharrem 1306/10
Eylül 1888.
351Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 66, Gömlek No: 30 (66/30), Tarih: 28 Zilkade 1310/3 Haziran
1893.
58
58
hastalığın buralarda yayılmasını engellemiştir352. İzmir’de ise hastalığın yayılmasını
önlemek için farklı uygulamalara gidilmiştir. Maddi durumu zayıf tifo hastaları için
belediye tarafından doktor görevlendirilmiş, ilaçların ise ucuz verileceği ilan edilmiştir.
Hizmet gazetesi353, belediyenin tıbbi yardımını desteklemiş, fakat ilaç fiyatını
eleştirmiştir354. Sıhhiye Müfettişliği’nden bildirilen rapor üzerine okullar tatil edilmiş,
hükûmet önlem almaya davet edilmiştir. Bulaşıcı hastalıkların tedavisi ve hijyen konusu,
gazeteler vasıtasıyla halka duyurulmuştur355.
Sadaret’ten Maliye Nezareti’ne gönderilen 27 Ağustos 1910 tarihli evrakta; Bosna
Mühendis Mektebi’nden birinci olarak mezun olan İbrahim Efendi’nin görevli olarak
gittiği seyahatte tifoya yakalanarak İzmir Gureba Hastanesinde vefat ettiği bilgisi
verilmiştir356.
2.1.2.4. Bitlis Vilayetinde Tifo
Bitlis Vilayeti’nde tifo 1889 yılından itibaren görülmeye başlanmıştır. Diyarbakır
Valisi tarafından Dâhiliye Nezareti’ne gönderilen 4 Mart 1889 tarihli evraka göre, Siirt
Sancağı’na bağlı Sacid köyünde yapılan inceleme sonucunda humma, tifo, ishal, mide
iltihabı ve kansızlık hastalıkları görülmüştür. Hastalık nedeniyle köyde 55 kişi vefat
etmiştir. 8 kişi ise hastalığı atlatmıştır. Yakın köylerde de bulaşıcı hastalıklardan 6 kişi
hayatını kaybetmiştir. Mevcut hasta sayısı ise 34’tür. Hastalığın bölgede on beş günden
beri şiddetli bir şekilde varlığını sürdürdüğü Mardin Mutasarrıflığı tarafından
bildirilmiştir357.
Tifo, vilayette varlığının sürdürmeye devam etmiştir. 22 Mart 1892 tarihinde
Dahiliye Mektubi Kalemi’nden Tıbbiye Nezareti’ne gönderilen evrakta, Bitlis
Vilayetinde tifo hastalığı görüldüğüne dair bilgi verilmiştir. Hastalık nedeniyle dört
doktor görevlendirilmiştir. Doktorların maaşlarının verilerek bir an önce hastalık
352Ferdi Çiftçioğlu, “II. Abdülhamit Dönemi İzmir’de Salgın Hastalıklar,” Yayımlanmamış
Yüksek Lisans Tezi., (Celal Bayar Üniversitesi, 2014), 93-94.
353Hizmet Gazetesi 1886 yılında Tevfik Nevzat ve Halit Ziya (Uşaklıgil) tarafından yayınlanan
fikir ve politika gazetesidir. Gazete, ekonomik sorunlara ve edebi konulara yer verir.
354Ferdi Çiftçioğlu, “Salgın Hastalıklar.” 94.
355Ferdi Çiftçioğlu, “Salgın Hastalıklar.” 94.
356Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Bab-ı Âlî Evrak Odası
Evrakı (BEO), Dosya No: 3799, Gömlek No: 284881 (3799/284881), Tarih: 24 Şaban 1328/31 Ağustos
1910.
357Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1601, Gömlek No: 64 (1601/64), Tarih: 3 Recep 1306/5 Mart
1889.
59
59
mahaline ulaştırılması, hastalığın tedavisine yönelik gerekli sıhhi tedbirlerin alınması
Tıbbiye Nezareti’nden talep edilmiştir358.
Tifo Bitlis Vilayetinde görülmeye devam etmiştir. 18 Kasım 1908 tarihinde
Dâhiliye Nezareti’ne gönderilen evraka göre, Bitlis Vilayetinde tifo ve diğer bulaşıcı
hastalıklar görülmüştür. Belediye tabibi tayin edilene kadar askeri tabibin belediye tabibi
olarak görevlendirilmesi talep edilmiştir. Dâhiliye Nezareti’nden Tıbbiye-i Mülkiye
Nezareti’ne gönderilen evrakta, Otuz İkinci Alay Tabiplerinden Yüzbaşı Rıza Efendi bu
görevi vekâleten yürütmesi için görevlendirilmiştir359.
14 Şubat 1910 Tarihinde Bitlis’ten Vali Vekili Salim Bey tarafından Dâhiliye
Nezareti’ne evrak gönderilmiştir. Evrakta Genç Sancağı’na bağlı Çapakçur kazasında tifo
vakası görüldüğü bildirilmiştir. Hastalık, ölümlere neden olmuştur. Hastalığın
tedavisinde alınacak tıbbi tedbirler ve süreci yönetmek için bir tabibin görevlendirilmesi,
masrafların belediye bütçesinden karşılanması Genç Mutasarrıflığı tarafından talep
edilmiştir. Ayrıca Bitlis, Muş ve Genç’e birer tabip tayin edilinceye kadar Diyarbakır’dan
veya diğer vilayetlerden uygun bir tabibin Çapakçur’a gönderilmesi istenilmiştir.
Tıbbiye-i Mülkiye ve Sıhhıye Reisi tarafından 24 Şubat 1910 tarihinde Dâhiliye
Nezareti’ne gönderilen evraka göre Bitlis’ten talep edilen tabibin tayini için gelen telgraf,
Dâhiliye Nezareti Muhaberat-ı Umumiye Dairesi’ne gönderilmiştir. 28 Şubat 1910
tarihinde Dâhiliye Nezareti Muhaberat-ı Umumiye Dairesi, Bitlis Vilayeti’ne acilen bir
tabibin gönderilmesine dair kararı Diyarbakır Vilayeti’ne bildirilmiştir360.
Dâhiliye Nezareti’nden Erzurum Vilayetine gönderilmiş 3 Haziran 1910 tarihli
telgrafta, Muş Sancağı’na bağlı Varto kazasının Diyadin köyünde zatüre görülmüştür.
Hastalığın tedavisi için Muş’ta belediye tabibi bulunmamaktadır. Bu durum Bitlis
Vilayetinden bildirilmiş ve Erzurum’dan bir tabibin Diyadin köyüne gönderilmesi
istenilmiştir. Fakat Erzurum’da Belediye ve Gureba Hastanesi tabiplerinden başka resmi
tabip yoktur. Askerler arasında da dizanteri ve tifo görülmüştür. Hastalıkların askerler
358Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1934, Gömlek No: 108 (1934/108), Tarih: 22 Şaban 1309/22
Mart 1892.
359Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 2661, Gömlek No: 62 (2661/62), Tarih: 23 Şevval 1326/18 Kasım
1908.
360Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Muhaberât-ı Umumiye İdaresi Evrakı (DH.MUİ), Dosya No: 69, Gömlek No: 69 (69/69), Tarih: 18 Safer
1328/ 1 Mart 1910.
60
60
arasında görülme oranı yüzde on-on iki aralığındadır. Hastalıklar belediyeye de sirayet
etmiştir. Dizanteriden dolayı tabipler Diyadin köyüne gelmeleri mümkün olmadığından
Karantina tabibinin görevlendirilmesi beklenmiştir.
Dâhiliye Nezareti’nden yazılan cevapta, karantina tabibi vilayetin sağlık
durumunu kontrol etmekle görevli olduğundan Diyadin köyünde kalması mümkün
olmadığı yazılmıştır. Bu nedenle başka bir tabibin köye gönderilmesi istenilmiştir.
Erzurum Vilayetinden tabip gönderilemeyeceği Bitlis Vilayetine bildirilmiş, fakat daha
sonra Diyadin’de inceleme yapmak üzere Tabip Esrail Yoda’nın gönderilmesi uygun
bulunmuştur. Bitlis Valisi tarafından Dâhiliye Nezareti’ne gönderilmiş 5 Temmuz 1910
tarihli evrakta, tabip vekilinin hazırlamış olduğu raporda köydeki hastalığın tifo olduğuna
dair bilgi verdiği yazılmıştır361.
2.1.2.5. Diyarbekir Vilayetinde Tifo
Diyarbakır Vilayetinde tifo 1890 yılında görülmüştür. 25 Haziran 1890 tarihinde
gönderilmiş olan evrakta, Diyarbakır'ın Verhaso karyesinde kolera hastalığının ortaya
çıktığı bilgisi verilmiş fakat Verhaso karyesinde görülen hastalık kolera değil, tifodur.
Hastalık, Verhaso karyesinde görevli tabib tarafından hazırlanan rapordan anlaşılmıştır.
Salgın riskine karşın Malatya Nizamiye 27. Alayı'nın I. Tabur Doktoru Vasil Nikola
acilen Verhosa karyesine gönderilmiştir. Tabib tarafından yapılan incelemede, hastalık
zehirli yiyeceklerden kaynaklanmıştır. Tedbir olarak zehirli yiyeceklerin menedilmesi ve
vilayetçe gerekli tedbirlerin alınması istenilmiştir362.
Hastalık 1893 yılında da vilayette tekrar görülmüştür. 3 Eylül 1893 tarihinde
Diyarbakır Valisi tarafından Dâhiliye Nezareti’ne gönderilen evraka göre, Diyarbakır
Sancağı’na bağlı Siverek kazasında tifo hüküm sürmektedir. Hastalık nedeniyle vefat
eden olmamıştır. 4 Eylül 1893 tarihinde Dâhiliye Nezareti’ne gelen yazı Sıhhiye
Nezareti’ne yönlendirilmiştir363.
361Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Muhaberât-ı Umumiye İdaresi Evrakı (DH.MUİ), Dosya No: 81, Gömlek No: 49 (81/49), Tarih: 26
Rabiulahir 1328/7 Mayıs 1910.
362Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1736, Gömlek No: 41 (1736/41), Tarih: 7 Zilkade 1307/25
Haziran 1890.
363Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 126, Gömlek No: 40 (126/40), Tarih: 23 Safer 1311/5 Eylül 1893.
61
61
2.1.2.6. Erzurum Vilayetinde Tifo
Erzurum Vilayetinde 1895 yılında tifo hastalığı ortaya çıkmıştır. Hastalık haberi
üzerine Sıhhiye Tabibi İsrail Yoda Efendi görevlendirilmiştir. İsrail Yoda Efendi 19
Temmuz 1895 tarihli raporunda, salgının çıktığı mahalde halkın temizliğe dikkat
etmediğini, belediyenin temizlik bütçesinin yeterli olmasına rağmen hiçbir gayret
göstermediğini ifade etmiştir. Hastalığın salgına dönüşmesinden korkulduğundan
şüphenilmektedir. Bölgede su kaynaklarındaki kirlilik, daha önce koleraya neden
olmuştur. İsrail Yoda, raporunu 20 Temmuz 1895 tarihinde Sadaret’e göndermiştir364.
Mekatib-i Askeriye’ye gönderilen 22 Kasım 1901 tarihli evraka göre Erzurum'da
tifo etkili olmaktadır. Hastalık bilgisi, eski Vali Paşa tarafından verilmiştir. Hastalığın
tedavisinde kullanılmak üzere Doktor Şantmes tarafından geliştirilen serumların
gönderilmesi ve hazırlanmasına yönelik kapsamlı bir bilgi istenilmiştir. Serum, Erzurum
ve diğer yerleşim yerlerinde kullanılmak üzere talep edilmiştir. Kaç doz seruma ihtiyaç
duyulacağı ve serumun maliyetinin bildirilmesi acilen talep edilmiştir365.
23 Aralık 1901 tarihinde Dâhiliye Nezareti’nden Mekatib-i Askeriye’ye
gönderilen evraka göre, Erzurum’da tifo ve çiçek hastalığı ortaya çıkmıştır. Hastalıklara
yönelik gerekli tebdirler alınmış, tifonun yayılmasına karşın Doktor Şantmes tarafından
geliştirilen serumun gönderilmesi istenmiştir366. 6 Mart 1902 tarihinde Dâhiliye
Nezareti’nden Erzurum Vilayetine gönderilen evraka göre, tifo tedavisi için Doktor
Şantmes tarafından üretilen tifo serumunun faydalığı olduğu görülmüş; Erzurum
Vilayetinden yeterli miktarda tifo serumu talep edilmiştir. Fakat Erzurum Vilayetinin
serumu kullanabilmesi için Encümen-i Daniş-i Tıbbiye’nin onayı gerektiği, ayrıca
serumun tedariki ve kullanımının uzun süreceği Mekatib-i Askeriye’den bildirilmiştir367.
364Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 405, Gömlek No: 58 (405/58), Tarih: 9 Safer 1313/1 Ağustos
1895.
365Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Bab-ı Âlî Evrak Odası
Evrakı (BEO), Dosya No: 1748, Gömlek No: 131094 (1748/131094), Tarih: 10 Şaban 1319/22 Kasım 1901.
366Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 2570, Gömlek No: 82 (2570/82), Tarih: 12 Ramazan 1319/23
Aralık 1901.
367Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 2596, Gömlek No: 28 (2596/28), Tarih: 26 Zilkade 1319/6 Mart
1902.
62
62
27 Mayıs 1902 tarihinde Dâhiliye Nezareti tarafından Mekatib-i Askeriye’ye
gönderilen evrakta, Musun köyünde hastalık ortaya çıktığı bilgisi verilmiştir.368 Erzurum
Valisi tarafından Sadaret’e ve Dâhiliye Nezareti’ne gönderilen evraka göre, Musun
köyüne gönderilmiş tabibler, hastalığın inflüenza ve tifo olduğunu bildirmiştir. Hastalığın
ortaya çıktığı andan itibaren toplam hasta sayısının 15 kişi olduğu, endişe edecek bir
durumun olmadığı bildirilmiştir369.
29 Aralık 1902 tarihinde Erzurum Valisi Mustafa Nazım Bey’in vilayetin genel
durumuna ilişkin verdiği raporda, hastalığa karşı geçen sene kış ayından itibaren sıhhi
tedbirlerin alındığı, vilayetin beş daireye ayrılarak her daireye birer tabip tayin edildiği
ve hastalığın hafiflediği yazılmıştır370.
1905 yılında Erzurum’da tifo görülmeye devam etmiştir. Erzurum Valisi Nazım
Bey’in 9 Mart 1905 tarihinde vilayetin genel durumu gösteren faaliyet raporunda,
merkeze uzak Bayezıd ve Pasinler’e bağlı bazı köylerde tifo salgının görüldüğü ve
hastalığa yönelik tedbirlerin alınması neticesinde salgının önüne geçilmiş olduğu
yazılmıştır371.
19 Ağustos 1906 tarihinde Erzurum Valisi tarafından Dâhiliye Nezareti’ne
gönderilmiş olan telgrafta, salgının Erzurum’un civar köylerinde görülmeye devam ettiği
bildirilmiştir. Erzurum’a üç saatlik mesafede bulunan Sitavuk köyü’nde birkaç kişi
hastalık sebebiyle vefat etmiştir. Karantina tabibi ve belediye tabib vekili hastalığın tifo
olduğunu beyan etmiştir. Dâhiliye Nezareti’nden Mekatib-i Askeriye’ye bu hususta bilgi
verilmiştir372.
Doktor Şerif Bey, 1908 yılında Erzurum’da tifo salgının yaşandığını, salgında
asker ve ahaliden bin beş yüzden fazla kişinin vefat ettiğini ifade etmiştir. Şerif Bey’e
göre; tifo Erzurum Vilayeti’nin sürekli hastalığıdır. Hindistan’da kolera neyse Erzurum
368Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 512, Gömlek No: 87 (512/87), Tarih: 18 Safer 1320/27 Mayıs
1902.
369 Dâhiliye Nezareti Mektubî Kalemi, 512/87.
370Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız Mütenevvî
Maruzat Evrakı (Y.MTV), Dosya No: 237, Gömlek No: 99 (237/99), Tarih: 28 Ramazan 1320/29 Aralık
1902.
371Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız Perakende
Evrakı Umumî (Y.PRK.UM), Dosya No: 74, Gömlek No: 106 (74/106), Tarih: 2 Muharrem 1323/9 Mart
1905.
372Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1111, Gömlek No: 28 (1111/28), Tarih: 3 Recep 1324/23 Ağustos
1906.
63
63
ve çevresinde de tifo aynıdır. Tifo Vilayetin her tarafında görülmektedir, merkezde daha
yaygındır. Doktor Şerif Beyin verdiği bilgilere göre, hastalığın bulaşıcılığı halk
tarafından öğrenilmiştir. Doktorların hastalığa ilişkin uyarıları dikkate alınmaktadır. İl
merkezinde hastalık daha yaygın görülme sebebi; alt yapı yetersizliği, hastalığın ciddiye
alınmamasıdır. Hastalığın ölüm oranı %30-40 aralığındadır. En çok kaybın yaşandığı
grup ise askerlerdir. Hastalığın tedavisinde ilaç kullanılsa da tecrit ve dezenfeksiyon
uygulanmamaktadır. Şerif Bey’in dikkat çektiği diğer nokta aşının yapılmamasıdır373.
Erzurum Valisi Celal Bey’e göre de şehirde ciddi bir alt yapı eksikliği vardır. Bu
sorun birçok hastalığa neden olmaktadır. Erzurum’da bu yılın kış mevsiminde tifo etkili
olmuştur. Nisan ayına gelindiğinde iki-iki buçuk aydır devam eden tifo ve dizanteri
salgınları, günlük ortalama 10 askerin vefatına neden olmaktadır. Bu sayı, bazı günlerde
14-15’e kadar çıkabilmektedir. Tifo, halk arasında birkaç kişide görülmüştür. Yöneticiler,
havaların ısınması ve karların erimesiyle hastalığa yakalanan kişi sayısında artış
yaşanacağını belirtmiştir. Bu salgın döneminde tifo, en az üç taburu oluşturabilecek
sayıda askerin ölmesine sebep olmuştur. Hastalık kaynaklı vefat eden asker sayısı
ortalama 1200’dür. Sayı sadece askerlerin vefatına aittir. Halk arasında da hastalık
nedeniyle vefatlar yaşanmıştır374.
18 Aralık 1910 tarihinde Erzurum valisi Mehmet Cemal Bey tarafından Dâhiliye
Nezareti’ne gönderilen evraka göre, şehirde bu sene de tifo hastalığı görülmüştür.
Hastalığın yayılmamasını ve salgına dönüşmesini engellemek için etüv makinası sipariş
edilmiştir. Etüv makinası olmadıkça hastalığının yayılmasını engellemek mümkün
olmadığından Meclis-i Umur-ı Tıbbiye Riyaseti’nden bir an önce etüv makinası
gönderilmesi talep edilmiştir. Dâhiliye Nezareti’nden resmi yazıya cevaben Avrupa’ya
sipariş verilen makinanın ülkeye geldiğinde Erzurum’a gönderileceği yazılmıştır375.
11 Mayıs 1912 tarihinde Sadaret’ten Nafia Nezareti’ne gönderilmiş olan evraka
göre, Erzurum Vilayetinin şehir sularına yabancı maddeler karışmıştır. Şehrin suyu
373Esat Aktaş, “Erzurum ve Trabzon Vilayetlerinde Salgın Hastalıklar (1838-1914),”
Yayımlanmamış Doktora Tezi., (Atatürk Üniversitesi, 2015), 138-140.
374Esat Aktaş, “Erzurum ve Trabzon.” 140-141.; Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı
Osmanlı Arşivi (BOA), Şûrâ-yı Devlet Evrakı (ŞD), Dosya No: 1530, Gömlek No: 5 (1530/5), Tarih: 8
Cemaziyelevvel 1328/18 Mayıs 1910.; Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi
(BOA), Dâhiliye Nezareti İdare Evrakı (DH.İD), Dosya No: 77, Gömlek No: 11 (77/11), Tarih: 6 Safer
1331/15 Ocak 1913.
375Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti İdare
Evrakı (DH.İD), Dosya No: 7, Gömlek No: 24 (7/24), Tarih: 11 Rabiulevvel 1329/12 Mart 1911.
64
64
kirlenmiş, bu kirlilik tifo ve dizanteriye neden olmuştur. Hastalıklar nedeniyle birçok kişi
vefat etmiştir. Ayrıca Karasu Vadisi bataklık haline dönmüştür. Yüz elli kadar köyün
havası ve mahsulleri bozulmuştur. Bölgede inceleme yapmak üzere bir mühendisin acilen
görevlendirilmesi talep edilmiştir376.
Sıhhiye Müdüriyet’inden Vilayet Sıhhiye Müdürleri ile Merkez Hükûmet
Etıbbaları’na gönderilen 20 Kasım 1913 tarihli evraka göre tifo, Erzurum Vilayetinde
sürekli görülmektedir. Vilayetin merkez ve kazalarında hastalığa karşı alınan sıhhi
tedbirler, hastalığın görüldüğü yerler, halkın aşılanması, kaç kişinin aşılanabileceğine dair
bilgi istenilmiştir377.
2.1.2.7. Hakkari Vilayetinde Tifo
Hakkari Vilayetinde tifo 1886 yılında görülmüştür. 19 Kasım 1886 tarihinde
Tıbbiye Nezareti’ne gönderilen evrakta, Hakkâri Vilayetinde halk arasında çiçek ve tifo
hastalıkları görülğüne dair bilgi verilmiştir. Hastalık nedeniyle merkez vilayete bir tabip
ve aşıcının gönderilmesi talep edilmiştir. Tabip ve aşıcının maaşlarının şimdilik belediye
bütçesinden karşılanamadığı, hazineden veya memleket sandığından karşılanması
istenilmiştir. Paranın karşılanmasına yönelik meclis idaresinden ilgili mazbata Hakkari
ve Musul Vilayetine gönderilmiş, bu hususta gereğinin yapılması istenilmiştir378.
2.1.2.8. Kastamonu Vilayetinde Tifo
Kastamonu Vilayetinde tifo ilk defa 1889 yılında görülmüştür. 19 Mart 1889
tarihinde Sıhhiye Nezareti’ne gönderilen evrakta Kastamonu Vilayetine bağlı Sinop
kasabası civarındaki köylerde tifo salgını görüldüğüne dair bilgi verilmiştir379. Hastalık
vilayetin diğer kazalarına bağlı köylerinde de görülmeye devam etmiştir. 28 Mart
1889 tarihinde Kastamonu Vilayetinden Sıhhıye Nezareti ve Tıbbiye Nezareti’ne
376Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Bab-ı Âlî Evrak Odası
Evrakı (BEO), Dosya No: 4038, Gömlek No: 302791 (4038/302791), Tarih: 24 Cemaziyelevvel 1330/11
Mayıs 1912.
377Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Hukuk Müşavirliği Evrakı, (DH.HMŞ), Dosya No: 22, Gömlek No: 54 (22/54), Tarih: 20 Zilhicce 1331/20
Kasım 1913.
378Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1379, Gömlek No: 43 (1379/43), Tarih: 21 Safer 1304/19 Kasım
1886.
379Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1606, Gömlek No: 98 (1606/98), Tarih: 17 Recep 1306/19 Mart
1889.
65
65
gönderilen telgrafa göre İstefan kazasının Sazlı karyesinde tifo görülmüştür. Hastalık
nedeniyle 8 kişi vefat etmiştir380.
Tifo aynı yıl vilayette varlığını sürdürmeye devam etmiştir. Hastalık bu sefer de
Kastamonu Vilayetine bağlı Bolu Sancağı’nda görülmüştür. 4 Mayıs 1889 tarihinde
Sıhhiye ve Tıbbiye Nezareti’ne gönderilen evraka göre, Bolu Sancağı’na bağlı Göynük
kazasının Kirişler köyünde hastalık ortaya çıkmıştır. Hastalığın teşhisi için Göynük
Belediye Tabibi bölgeye gönderilmiştir. Doktorun hazırladığı rapora göre, Kirişler
köyünde ortaya çıkan hastalık tifodur. Köy halkından 20 kişi hastalıktan etkilenmiş, 4 kişi
ise vefat etmiştir. Hastalar tecrit edilmiş, tedavileri özenle yapılmıştır381.
Tifo 1 yıl sonra tekrar vilayette görülmüştür. 20 Eylül 1900 tarihinde Mekatib-i
Askeriye’ye gönderilen evrakta, Araç kazasına bağlı Çal köyünde tifo görüldüğüne dair
bilgi verilmiştir. Hastalık nedeniyle iki erkek vefat etmiştir. İki erkek ve on iki kadın
hastalığı atlatmış, dört kişinin hastalığı devam etmektedir. Gerekli tedbirlerin acilen
alınmasına dair yazı 25 Ağustos 1900 tarihinde nezarete bildirilmiştir382.
3 Ocak 1909 tarihinde Kastamonu Vilayetine gönderilen telgrafa göre, Çankırı
Sancağı’na bağlı Çerkeş kazasının Bayramviran köyü’nde tifo görülmüştür. Hastalık
bölgede etkili olmuştur383. İkdam gazetesinin haberine göre; hastalık sadece Bayramviran
köyünde görülmemiştir. Köye üç saat mesafedeki Atkaracalar köyü ve çevre köylere de
sirayet etmiştir. İkdam gazetesi, durumun hükûmet tarafından gerekli sıhhi tedbirlerin
alınmamasından kaynaklandığını, hastalığı bildirmelerine rağmen sağlık tedbirlerinin
alınmadığını belirtmiş ve Dâhiliye Nezareti’nin görevini yerine getirmesi gerektiğini
ifade etmişlerdir. Bunun üzerine 3 Ocak 1909 tarihinde Dâhiliye Nezareti,
380Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1611, Gömlek No: 1 (1611/1), Tarih: 26 Recep 1306/28 Mart
1889.
381Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1621, Gömlek No: 36 (1621/36), Tarih: 4 Ramazan 1306/4 Mayıs
1889.
382Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 2404, Gömlek No: 107 (2404/107), Tarih: 25 Cemaziyelevvel
1318/20 Eylül 1900.
383Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 2700, Gömlek No: 50 (2700/50), Tarih: 10 Zilhicce 1326/3 Ocak
1909.
66
66
Kastamonu Vilayetine gönderdiği evrakta durumun acilen araştırılmasını, hastalığın
yayılmasını engellemek için sıhhi ve fenni tedbirlerin acilen alınmasını emretmiştir384.
Reşid Efendi, Bayramviran köyü halkı adına 15 Mart 1909 tarihinde Dâhiliye
Nezareti’ne yazı göndermiştir. Yazıda, 800 kişilik Çerkeş kazası Bayramviran karyesinde
üç dört aylık sürede tifo edeniyle yüzer kişinin vefat etmiş olduğu, 50-60 kişinin ise halen
hasta olduğu ayrıca bölgede hastalığın devam etmekte olduğu yazılmıştır. Vefat edenlerin
ortalama sayısı 700’e yakındır. Hastalığın ortadan kaldırılması için Çerkeş Belediye
Tabibi görevlendirilmiştir. Ayrıca Kastamonu Vilayetinden bir heyet gönderilmesinin
talep edilmiştir. 16 Mart 1909 tarihli Dâhiliye Nezareti’nden Kastamonu Vilayetine
gönderilen telgrafta da Bayramviran köyünde tifoya karşı alınan tedbirlerin bildirilmesi
istenilmiştir385.
2.1.2.9. Konya Vilayetinde Tifo
1878 yılında Konya Vilayetinde sıtma ve tifo hastalığının olduğuna dair haberler
ortaya çıkmıştır. Tıbbiye Nezareti iddiaların incelenmesi için tabip görevlendirmiştir. 9
Ocak 1879 tarihli evraka göre bölgede bir tabib bulunmamaktadır. Sıtma ve tifoyla
mücadele için geçici görevlendirilecek doktorların maaş ve masrafları belediye
bütçesinden karşılanması uygun görülmüştür. Fakat askeriyedeki doktor ihtiyacı öncelikli
olarak düşünülmüş, doktor görevlendirmekten vazgeçildiği Makam-ı Seraskeriye
tarafından bildirilmiştir. Doktorlar, askerler arasındaki hastalık tehdidini incelemek üzere
görevlendirilmiştir. Doktor Ali Rıza Efendi için kırk beş bin yüz kaime maaş
belirlenmiştir. Eczacı Polalanyan’ın da Ali Rıza Efendi ile görevlendirilmiştir. İlaçların
masrafı ise sekiz bin yedi yüz elli kuruş olarak belirlenmiştir. Masrafların, ilaç
bedellerinin ve harcırahların Maliye Nezareti’nden karşılanması uygun görülmüştür386.
Hastalık vilayette görülmeye devam etmiştir. Konya Vilayetinden Dâhiliye
Nezareti’ne gelen telgrafa göre Aksaray kazasına bağlı Gelveri köyünde dizanteri ve tifo
hastalıkları ortaya çıkmıştır. Kazada sağlık tedbirleri alınsa da uzman hekimin
384Dâhiliye Nezareti Mektubî Kalemi, BOA, 2700/50.; İkdam, Nr.5245, H.7 Zilhicce 1326/ R.18
Kanunuevvel 1324 (31 Aralık 1908).
385Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 2768, Gömlek No: 43 (2768/43), Tarih: 23 Safer 1327/16 Mart
1909.
386Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), İrade Şura-yı Devlet
Evrakı (İ.ŞD), Dosya No: 43, Gömlek No: 2292 (43/2292), Tarih: 15 Muharrem 1296/9 Ocak 1879.
67
67
görevlendirilmesi talep edilmiştir. İstek üzerine bölgeye Mersin karantina tabibi
görevlendirilmiştir. 21 Eylül 1887 tarihinde Konya Vilayetinden Sıhhiye ve Tıbbiye
Nezareti’ne gelen telgrafa göre Aksaray kazasına bağlı Gelveri köyünde duştari ve tifo
nedeniyle 45 kişi vefat etmiştir. 150 kişi ise hastalıklardan etkilenmiştir. Konya Vilayeti
ve Mersin karantina tabibinden alınan telgrafa göre bölgede hastalığa ve ölümlere neden
olan hastalık tifodur. Alınan tedbirlerle hastalık etkisini kaybetmiştir 387.
9 Ocak 1890 tarihinde Konya Vilayetinden Tıbbiye Nezareti’ne gönderilen evraka
göre Niğde Sancağı’nın iki kazasında çiçek ve tifo hastalığının ortaya çıkmıştır.
Hastalığın görüldüğü yerlere aşı ve tabip görevlendirilmiştir388. Aynı yıl Karaman
kazasında da tifo hastalığı görülmüştür. 17 Şubat 1890 tarihinde Tıbbiye Nezareti’ne
gönderilen evraka göre Karaman kazası sınırları içinde tifo görülmüştür. İvedilikle
bölgeye tabip gönderilmiştir. Tedavi ve alınan tedbirler sayesinde İbrala köyündeki
hastalığa müdahale edilmiştir. Hastalık ortadan kalkmaya başlamıştır389.
1893 Tarihli Sıhhiye Nezareti’ne gönderilen evraka göre, geçen kış kar ve
yağmurun çok yağmasından dolayı ova köylerini su basmıştır. Felaket ölümlere sebep
olmamıştır. Fakat köylerde sıtma ve tifo etkili olmuştur. Bu nedenle daimî görev yapacak
tabip talep edilmiştir, çünkü Belediye Tabibi tüm hastalara yetişememektedir. Harcırah,
maaş ve ilaçların belediye tarafından karşılanmak üzere Konya’nın köyleri için iki; Ilgın,
Beyşehir ve Karesi kazaları için birer tabip istenilmiştir. 5 tabibin biner kuruş maaşları,
ilaçların tedariki Konya Valisi tarafından talep edilmiştir. Mekatib-i Askeriye’ye de bu
hususta bilgi verilmiştir. Dâhiliye Nezareti’ne gönderilen evraka göre geçici olarak talep
edilen beş doktordan sadece biner kuruş maaşla Garabet Serkistomasyan ve Mösyö Bogor
Efendi’nin görevlendirildiği bildirilmiştir390.
387Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1449, Gömlek No: 88 (1449/88), Tarih: 3 Muharrem 1305/21
Eylül 1887.; Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız Mütenevvî
Maruzat Evrakı (Y.MTV), Dosya No: 28, Gömlek No: 16 (28/16), Tarih: 13 Muharrem 1305/1 Ekim 1887.
388Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1688, Gömlek No: 72 (1688/72), Tarih: 17 Cemaziyelevvel
1307/9 Ocak 1890.
389Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1701, Gömlek No: 21 (1701/21), Tarih: 26 Cemaziyelahir
1307/17 Şubat 1890.
390Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 119, Gömlek No: 5 (119/5), Tarih: 24 Rabiulevvel 1311/5 Ekim
1893.
68
68
7 Mart 1904 tarihinde Dâhiliye Nezareti’nden Sadaret’e gönderilen evraka göre,
Beyşehir kazasında tifo hüküm sürmektedir. Ilgın belediye tabibi Yervant Efendi, bölgede
görülen hastalığın çiçek olduğunu raporunda sunmuştur. Yine rapora göre, hastalık
etkisini kaybetmiş ve çiçek hastalığı haricinde başka bulaşıcı bir hastalığa
rastlanılmamıştır391.
Mekatib-i Askeriye’ye gönderilen 8 Kasım 1902 tarihli evrakta, Hamidabad
Sancağı’na bağlı Eğridir ve Aksaray kazalarında şemme, mide ve beyin hastalıkları,
humma, kızılcık ve tifo görülmüş olduğu ve hastalıkların tedavisi için doktor
görevlendirildiği yazılmıştır. Doktorun inceleme soncunda hazırladığı rapora göre,
hastalığın temel nedeni halkın kendini soğuktan koruyamamasıdır. Aksaray kazası’na
gönderilen doktor, gerekli önemleri almış, hastalığın azalmasını sağlamıştır392.
Yıldız Sarayı Hümayunu Başkitabet Dairesi’ne ait 10 Nisan 1905 tarihli evraka
göre, Konya kasabasında bir süredir tifo ve difteri etikilidir. Konya Vilayeti, hastalıkla
mücadelede etüv makinası talep etmiştir393. 14 Haziran 1905 tarihinde Sadaret’e
gönderilen evraka göre, etüv makinasının Tersane-i Amire’de bulunmadığından talebin
karşılanamayacağına dair bilgi verilmiştir394. Bunun üzerine 20 Haziran 1905 tarihinde
Sadaret’ten Dâhiliye Nezareti’ne evrak gönderilmiştir. Evrakta etüv makinasının belediye
dairesi bütçesinden karşılanmak suretiyle Avrupa’dan sipariş verilmesinin uygun
görüldüğü yazılmış395 ve Avrupa’dan etüv makinası siparişi verilmiştir396.
Meclis-i Tıbbiye-i Mülkiye ve Sıhhiye-i Umumiye Reisi Besim Ömer tarafından
20 Şubat 1910 tarihinde Dâhiliye Nezareti’ne gönderilen evraka göre, Şücaeddin
kazasında tifo vakaları görülmektedir. Hastalığın ortaya çıkma sebebi, su mecrâlarının
391Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 827, Gömlek No: 31 (827/31), Tarih: 19 Zilhicce 1321/7 Mart
1904.
392Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 2018, Gömlek No: 57 (2018/57), Tarih: 17 Rabiulahir 1310/ 8
Kasım 1902.
393Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), İrâde Hususi (İ. HUS),
Dosya No: 128, Gömlek No: 9 (128/9), Tarih: 4 Safer 1323/10 Nisan 1905.
394Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Bab-ı Âlî Evrak Odası
Evrakı (BEO), Dosya No: 2625, Gömlek No: 196866 (2625/196866), Tarih: 16 Cemaziyelevvel 1323/19
Temmuz 1905.
395Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Bab-ı Âlî Evrak Odası
Evrakı (BEO), Dosya No: 2604, Gömlek No: 195275 (2604/195275), Tarih: 18 Rabiulahir 1323/22 Haziran
1905.
396Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Bab-ı Âlî Evrak Odası
Evrakı (BEO), Dosya No: 2546, Gömlek No: 190929 (2546/190929), Tarih: 5 Safer 1323/11 Nisan 1905.
69
69
üzerinin açık ve su yollarının bozukluğudur. Hastalık birçok kişinin ölümüne sebep
olmuştur. Hastalığın ortadan kaldırılması için su yollarının keşfi ve üzerleri açık suların
kapatılmasıyla mücadele edilmiştir. Ayrıca bu alanlar kaymakamlığa ve belediyeye
bildirilmiştir. Belediye bu işlemler için gelir yetersizliğini beyan etmiştir. Kazanın tabibi
de masrafların kazanın sınırları içindeki kükürt kaplıcası yoluyla elde edilecek gelirin
sağlık tedbirlerini karşılayabileceğini yazmıştır397. Dâhiliye Nezareti Muhâberât-ı
Umûmiye Dairesi 3. Şube’den, Konya Vilayeti’ne gönderilen 22 Şubat 1910 tarihli
evrakta da bu konu hakkında gereğinin yapılması ve haber verilmesi istenilmiştir398.
10 Nisan 1910 tarihinde Dâhiliye Nezareti’ne gönderilen evrakta, 31 Mayıs 1910
tarihinde Niğde Meclis İdaresi’nden mazbata telgrafı geldiği bildirilmiştir. Telgrafta
Sıhhiye Müfettişliği’nden gelen rapordan bahsedilmiştir. Rapora göre, tifo nedeniyle
sekiz aydan beri yaklaşık 500 hasta vardır. 30 kişi de hastalık nedeniyle vefat etmiştir.
Hastalığın ortaya çıkma sebebi, içme suları kaynaklarındaki sağlıksız koşullar, su
yollarının açıklığı, lağım kanallarının olmaması, içme sularının kirlenmesi, Ermeni
vatandaşlarının elverişsiz şartlarda yaşaması, evlerin birbirine çok yakın olması,
hanelerdeki nüfus yoğunluğu, halkın tuvaletlerini sokaklara yapmasıdır.
Belediye, hastaların tedavisinde özen gösterildiğini, hastalığın ortaya çıkma ve
yayılma sebebini su olduğunu bildirmiştir. Suların kirlilikle temasını azaltmak için demir
borular, çeşmelere demir musluklar yapılması planlanmıştır. Bu işlemler için bin beş yüz
lira paraya ihtiyaç duyulmuştur. Fakat belediyenin ve halkın durumu iyi olmadığı için
meblağın toplanması mümkün olmayacağından, ücretler detaylandırılmış ve hazineden
talep edilmiştir. Temizlik, hastaların tedavisi, tabip ücreti için iki yüz elli; su yollarının
bakım ve onarımı için yedi yüz elli lira hazineden talep edilmiştir. Mümkün değilse de
kaza halkının vergilerine zam yapılarak, gelecekte gelirinden kesilmek şartıyla gereğinin
yapılması için acilen izin verilmesi talep edilmiştir399.
397Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 68, Gömlek No: 39 (68/39), Tarih: 12 Safer 1328/22 Şubat 1910.
398Dâhiliye Nezareti Mektubî Kalemi, BOA, 68/39.
399Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Bab-ı Âlî Evrak Odası
Evrakı (BEO), Dosya No: 3746, Gömlek No: 280888 (3746/280888), Tarih: 27 Rabiulahir 1328/8 Mayıs
1910; Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Bab-ı Âlî Evrak Odası Evrakı
(BEO), Dosya No: 3734, Gömlek No: 279995 (3734/279995), Tarih: 24 Rabiulahir 1328/16 Nisan 1910. ;
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Bab-ı Âlî Evrak Odası Evrakı
(BEO), Dosya No: 3773, Gömlek No: 282936 (3773/282936), Tarih: 24 Cemaziyelahir 1328/3 Temmuz
1910; Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Bab-ı Âlî Evrak Odası Evrakı,
BOA, 3745/280806.; 3746/280888), Tarih: 27 Rabiulahir/8 Mayıs 1910. ; Cumhurbaşkanlığı Devlet
Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti Muhaberât-ı Umumiye İdaresi Evrakı
70
70
2.1.2.10. Hüdavendigâr Vilayetinde tifo
30 Temmuz 1860 tarihinde İzmit Kaymakamı ve Mekteb-i Tıbbiye Nezâreti’ne
gönderilen evraka göre, İzmit’in havasının araştırılması için tabip gönderilmiştir.
Tabipler, inceleme sonucunu rapor halinde sunmuştur. Rapora göre, İzmit’te geçen sene
sıtma ve tifodan çok fazla vefat yaşanmıştır. Kayıpların önlenmesi için öncelikle deniz
suyunun taşmamasına yönelik rıhtım yapılmalıdır.
Bölgede Sapanca Gölü ile İzmit Körfezi arasında birçok göl ve gölet vardır. Bazı
göletler kuruyarak sazlık alanlara dönüşmüştür. Bu alanlar, ortadan kaldırılmalıdır. Bahçe
ve bostanlardaki mahsul birikintilerinin açıkta çürümesi engellenmelidir. Artıklar,
toplanarak toprağa gömülmeli veya yakılmalıdır. Çöplerin dağınıklığı önlenmelidir. Bu
amaçla 5 büyük çöp bidonu yaptırılarak çöplerin toplanması sağlanmalıdır. Meydandaki
çöp bidonları kaldırılmalı, sokak hayvanlarının yemekleri açık alandan
uzaklaştırılmalıdır. Kasapların dükkanlarında koyun kesmeleri engellenmelidir. Hayvan
kesimi için deniz kenarında müstakil mezbaha yaptırılmalıdır. Ermeni mahallesinin
önündeki müslüman mezarlığına duvar çektirilmelidir. Mezarlık içindeki bataklıklar
kurutularak suyun akışı sağlanmalıdır. Cenazelerin defin işlemlerinde hijyen kurallarına
dikkat edilmelidir. Halk, temizlik konusunda bilinçlendirilmeli, hastaların tedavisini için
doktorlar görevlendirilmelidir. İlaçların temini ve dağıtımı için komisyon kurulmalıdır.
Talepler, Mekteb-i Tıbbiye tarfından onaylanmıştır. Fakat deniz kenarına rıhtım
yapılması, Sapanca Gölü’nden İzmit Körfezi arasındaki göl ve çukurların
doldurulmasının ekonomik olarak mümkün olmadığı bildirilmiştir. Arazilerin temizliği
konusundaki sorumluluk ve mali yükümlülük mal sahiplerine bırakılmıştır. Doktor
görevlendirilmesinde mali yükler için araştırma yapılması, halkın ne kadarını
karşılayabileceğinin araştırılması, sonucun Mekteb-i Tıbbiye’ye bildirilmesi
istenilmiştir400.
(DH.MUİ), Dosya No: 113, Gömlek No: 22 (113/22), Tarih:8 Recep 1328/16 Temmuz 1910 ;
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti Muhaberât-ı
Umumiye İdaresi Evrakı (DH.MUİ), Dosya No: 84, Gömlek No: 19 (84/19), Tarih: 27 Cemaziyelahir
1328/6 Temmuz 1910.
400Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Sadaret Mektubî Kalemi
Meclis-i Vala Evrakı (A.MKT.MVL), Dosya No: 118, Gömlek No: 65 (118/65), Tarih: 11 Muharrem 1277/
30 Temmuz 1860.
71
71
Tifo Uşak’ta 1864 yılında görülmüştür. Uşak’a yerleştirilen Kafkasya göçmenleri
tifoyu buraya getirmiştir. Halka sirayet eden tifo, yaklaşık 500 kişinin hastalanmasına
neden olmuştur401.
1 yıl sonra tifo Biga Sancağı’nda görülmüştür. 29 Mayıs 1865 tarihinde Maliye
Nezareti’ne gönderilen evraka göre Biga Sancağı’na bağlı Çanakkale kazasının Kumkale
ve Seddülbahir köyünde tifo görülmüştür. Hastalığının tedavisi için bölgeye tabip
gönderilmiştir. Tabip ve ilaç ücreti, üç yüz yirmi kuruştur. Bu bedelin hazine tarafından
karşılanması hususunda Biga Sancağı Meclisi’nden gelen mazbata ekleriyle birlikte
Maliye Nezareti’ne gönderilmiş; gereğinin yapılması istenilmiştir402.
Aynı tarihte Paşalimanı kazasına bağlı Ekinlik Adası’nda tifonun ortaya çıktığı
yazılmıştır. 2 Temmuz 1865 tarihli yazıda; Hastalığın tedavisi için Mekteb-i Tıbbiye
doktorlarından Mustafa İbrahim Efendi görevlendirildği yazılmıştır. Tabibin maaşı ve
yolluğu için beş yüz kuruşun hazineden karşılanması talep edilmiş, fakat geçici olmak
suretiyle tabibe iki bin kuruş maaş tahsis edilmiştir403.
1880 tarihinde İzmit Sancağı’na bağlı Değirmendere ve Bağçeçik mevkilerinde
yaşayan muhacirler arasında sıtma ve tifo hastalığının görülmüştür. Tifodan vefat
yaşandığı bilgisi verilmiştir. Hastaların tedavisi için gerekli tıbbi malzeme, ilaç ve iki
tabibin gönderilmesi gerektiği Muhacir Komisyonu tarafından Tıbbiye Nezareti’ne
bildirilmiştir. Talep üzerine Değirmendere ve Bağçeçik mevkilerinde aylık yirmişer
Osmanlı altını maaş ile tabip Leonidas? ve Kastarcıyan Efendiler görevlendirilmiştir. Ek
olarak görevlendirilecek iki eczacının maaşlarının ve ilaç miktarının bildirilmesi
istenilmiştir. 14 Ağustos 1880 tarihinde Muhacir Komisyonu’na gönderilen evrakta
eczacıların maaşları ve ilaç miktarına ait meblağının bütçeden nasıl karşılanacağı
konusunda bilgi verilmesi ve gereğinin acilen yapılması istenilmiştir. Tıbbiye
Nezareti’nden Muhacir Komisyonu’na gönderilen tezkirede maaşlar ayrıntılı olarak
yazılmıştır. 23 Ağustos 1880 tarihinde Muhacir Komisyonu’na gönderilen evrakta,
Mıgırdıç ve Ligorsava? isimli eczacıların maaşlarının biner kuruş olduğu, ilaçlar mecidi
401Yusuf Koğ, “Kırım Savaşı ve Kafkas Göçlerinde Salgın Hastalıklar (1853-1864),”
Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi., (Yozgat Bozok Üniversitesi 2020), 74.
402Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Sadaret Mektubî
Mühimme Kalemi Evrakı (A.MKT.MHM), Dosya No: 333, Gömlek No: 38 (333/38), Tarih: 3 Muharrem
1282/29 Mayıs 1865.
403Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Cevdet Sıhhiye Evrakı
(C.SH), Dosya No: 2, Gömlek No: 70 (2/70), Tarih: 7 Safer 1282/2 Temmuz 1865.
72
72
on dokuz kuruş olarak toplamda bin sekiz yüz seksen yedi kuruş değerinde ilaç olduğu
Tıbbiye Nezareti’nden yazılmıştır. Ayrıca bu miktarın Mühâcirîn Mesârifi Tertîbinin altı
yüz bin lira bakiyesinden karşılanması gerektiği bildirilmiştir. Gereğinin yapılması ve
meblağın karşılanması Mühâcirîn Mesârifi Tertîbi tarafından uygun görülmüştür404.
Biga Sancağı Ezine kazasına bağlı Çatalçam köyünde bulaşıcı hastalık
görülmüştür. Durum Ezine Kazası Kaymakamlığı’ndan bildirilmiştir. Bunun üzerine
hastalığın yaşandığı köye Belediye Tabibi ile Zaptiye Mülazımı gönderilmiştir. İstanbul,
Çatalçam köyüdeki hastalığın ivedi şekilde araştırılmasına karar vermiştir. Sıhhiyeden
uzman bir doktorun özel vapurla Çanakkale’ye gitmesi, bölgenin kordon altına alınması,
gerekirse karantinanın uygulanması ve meydana gelecek sıhhi bilginin rapor edilmesi
kararı alınmıştır. Vapurun hazırlanarak tabibin İstanbul Limanı’nda beklemesi Bahriye
Nezareti’ne bildirilmiştir. Ayrıca köyün kordon altına alınması hususunda Biga
Mutasarrıflığı’na telgraf çekilmiştir. Sıhhiye Meclisi Reisi Arif Bey veya Bartoni
Efendi’nin hemen çağrılmaları ya da kendileriyle haberleşerek bir tabibin hızlıca
Çanakkale’ye gitmesi kararlaştırılmıştır405. Hariciye Nezaret’i hastalığın tedavisine
yönelik raporunda umumi müfettiş Bartoni Efendi’nin tavsiyesi üzerine Kumran
Karantina İnspektörü Doktor Doka ve Çanakkale Karantinası tabibi Doktor Loçyano’nun
hastalığın yaşandığı bölgeye gitmesini kararlaştırmıştır406. Doktor Doka ve Doktor
Locyano, Çatalçam köyündeki incelemelerini rapor olarak sunmuştur. Rapora göre elde
edilen veriler ve hasta gözlemleri sonucunda ölümlere neden olan hastalık, tifodur407.
1886 yılı ekim ayında Ezine kazası Çatalçam köyünde bulaşıcı hastalık nedeniyle 10 kişi
vefat etmiş, 20 kişi ise hastalıkla mücadele etmiştir. Çatalçam köyü haricindeki köylerde
de tifo görülmüştür. Özellikle Kumkale’nin doğusunda halk ve askerler arasında hastalığa
rastlanmıştır408. Dr. Doka ve Karantina Doktoru Loçyano, İdallar köyünde de incelemeler
yapmış ve hastaların tedavilerini yürütmüş bu sayede köyde hastalık ortadan kalkmıştır.
404Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1333, Gömlek No: 52 (1333/52), Tarih: 29 Ramazan 1297/4
Eylül 1880.
405Tahir Bilirli, "19. Yüzyılın Sonlarında Osmanlı Devleti'nde Bir Salgın ve Alınan Önlemler:
Çanakkale Çatalçam Köyü." İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 9, S.2, (2020): 1966.;
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız Sadaret Hususî Maruzât
Evrakı (Y.A.HUS), Dosya No: 180, Gömlek No: 82 (180/82), Tarih: 18 Rabiulevvel 1302/5 Ocak 1885.
406Tahir Bilirli, “Osmanlı Devleti'nde Bir Salgın.” 1966-1967.; Yıldız Sadaret Hususî Maruzât
Evrakı, BOA, 180/82.
407Tahir Bilirli, “Osmanlı Devleti'nde Bir Salgın.” 1966.; Yıldız Sadaret Hususî Maruzât Evrakı,
BOA, 180/82.
408Tahir Bilirli, “Osmanlı Devleti'nde Bir Salgın.” 1972-1973.
73
73
Biga Mutasarrıflığı’ndan ve Ezine Kaymakamlığı’ndan nahiye ve köylerinde bir hastalık
olmadığına dair gelen telgraflar İstanbul’a gönderilmiştir409.
1888 yılında Balıkesir’in bazı köylerinde tifo salgı görülmüştür. Salgının ortadan
kaldırılması için memleket tabibi görevlendirilmiştir. Hüdavendiğar Vilayetinden,
Tıbbiye ve Maliye Nezareti’ne, gönderilen 17 Mayıs 1892 tarihli evrakta; Balıkesir’in
bazı köylerinde ortaya çıkan salgında tabiplerin maaşı, aşıcı ve aşı kalemi masrafı bin beş
yüz kuruşun dört yıldan beri havale yapılmadığı, havale yapılması gereken meblanın altı
bin kuruş olduğu Hüdavendiğar Vilayetine yazılmıştır. Çınarlıpınar karyesinde ortaya
çıkan tifo salgınında ise yıllık otuz bin kuruş dan üç yüz yedi buçuk kuruşun daha önceki
ödenmesi gereken altı bin kuruşdan gerekli olan dört bin altı yüz doksan iki buçuk
kuruşun gönderilmesi gerektiği yazılmış; gereğinin yapılması istenilmiştir410.
14 Ocak 1889 tarihinde Tıbbiye Nezareti’ne gönderilen evraka göre Karesi
Sancağı’nın bazı köylerinde tifo ortaya çıkmıştır. Memleket Tabibi Hasan Efendi
hastalığa ilişkin tıbbi önemler almıştır. Bu tedbirler sayesinde hastalık kaybolmaya
başlamıştır. Hastalığın vilayete sirayet etmemesi için Sıhhiye Nezareti tarafından
önlemler alınmıştır. Bu süreçte Hüdavendiğar Vilayeti ile görüşmeler yapılmıştır.
Konuyla ilgili telgrafta hastalığın yayılmasını önlemek için gerekli tıbbi malzemenin
Bandırma yoluyla bir an önce gönderilmesi talep edilmiştir411. Vilayetin talebi olumlu
karşılanmıştır. Ayrıca Hüdavendiğar Vilayetine hastalar konusunda özen gösterilmesi
gerektiği hatırlatılmıştır412.
20 Ocak 1889 tarihinde Maliye Nezareti tarafından gönderilmiş olan evrakta,
Karesi Sancağı’na bağlı Yeşiller köyünde ve civar köylerde tifo salgı görülmüştür. Maliye
Nezareti tarafından hanelerin buharla temizlenmesi için Bandırma üzerinden 150 kg
klorgels ve 25 kg hamız-ı fenik gönderilmesine karar verilmiştir. Malzemeler karşılığında
409Tahir Bilirli, “Osmanlı Devleti'nde Bir Salgın.” 1967.; Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri
Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız Sadaret Hususî Maruzât Evrakı (Y.A.HUS), Dosya No: 180,
Gömlek No: 86 (180/86), Tarih: 21 Rabiulevvel 1302/8 Ocak 1885.
410Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1950, Gömlek No: 53 (1950/53), Tarih: 19 Şevval 1309/17
Mayıs1892.
411Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1584, Gömlek No: 20 (1584/20), Tarih: 12 Cemaziyelevvel
1306/14 Ocak 1889.
412Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1584, Gömlek No: 102 (1584/102).
74
74
talep edilen iki bin kuruşun hemen gönderilmesi gerektiği Tıbbiye Nezareti’ne
yazılmıştır413.
29 Ocak 1889 tarihinde Sadaret’e gönderilen evraka göre, gerekli tıbbi ve diğer
malzemeler için ihtiyaç duyulan on altı bin kuruş meblağın mal sandığından karşılanması
Hüdavendigar Vilayetinden telgrafla bildirildiği ifade edilmiştir414. 8 Mayıs 1889
tarihinde Maliye ve Sıhhıye Nezareti’ne gönderilen evraka göre talep edilen meblağın iki
bin kuruşun hazineden verilmesi uygun görülmüştür. Fakat Muhasabe Nezareti, on bin
kuruşun Hüdavendigar Vilayeti bütçesinden karşılanması gerektiğini Saderet’e
bildirmiştir. Ayrıca, Maliye Nezareti’ne, Hüdavendigar Vilayeti’ne ve Tıbbiye
Nezaretine de Muhasebe Nezareti’nden bu hususta bilgi verilmiştir415.
10 Mayıs 1889 tarihinde Mekatib-i Askeriye’ye gönderilen evraka göre Servet
gazetesinin 7 Mayıs 1889 tarihli baskısında Bursa ve Çekirge’de tifo ve benzeri bulaşıcı
hastalıklar vardır. Fakat Hüdavendigar Vilayeti, 8 Mayıs 1899 tarihli telgrafında gazetede
bahsedilen haberi reddetmiştir. Ayrıca asılsız habere sebep olan Doktor Rıza hakkında
gerekli yasal işlemin yapılması talep edilmiştir416.
26 Ekim 1909 tarihinde Dâhiliye Nezareti’ne gönderilen belgeye göre, Karahisarı
Sahip Sancağı’na bağlı Gediz kazasında tifo ve boğmaca öksürüğü gibi hastalıklar
görülmüştür. Hastalığın teşhisi ve tedavisi için Gediz Belediye Tabipleri karyeye
ulaşmıştır. Doktorlar hastaların karyeye sevk edilmesi gerektiğini Kütahya
Mutasarrıflığı’na bildirmiştir417.
413Dâhiliye Nezareti Mektubî Kalemi, BOA, 1585/102.
414Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1588, Gömlek No: 93 (1588/93), Tarih: 27 Cemaziyelevvel
1306/29 Ocak 1889.
415Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1622, Gömlek No: 33 (1622/33), Tarih: 8 Ramazan 1306/8 Mayıs
1889.; Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti Mektubî
Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1627, Gömlek No: 72 (1627/72), Tarih: 11 Şevval 1306/10 Haziran 1889.;
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti Mektubî Kalemi,
(DH.MKT), Dosya No: 1641, Gömlek No: 112 (1641/112), Tarih: 25 Zilkade 1306/23 Temmuz 1889.
416Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 2200, Gömlek No: 63 (2200/63), Tarih: 29 Zilhicce 1316/10
Mayıs 1889.
417Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Muhaberât-ı Umumiye İdaresi Evrakı (DH.MUİ), Dosya No: 23, Gömlek No: 72 (23/72), Tarih: 12 Şevval
1327/27 Ekim 1909.
75
75
20 Mart 1910 tarihinde Meclis-i Vükela’da Kütahya’da görülen ve salgın halini
alan tifoya karşı tedbir alınması gerektiği bildirilmiştir. Sağlık tedbirleri için 300 liralık
bir tahsisatın gönderilmesi Maliye Nezareti’ne tebliğ edilmiştir418.
3 Nisan 1910 tarihinde Meclis-i Tıbbiye ve Sıhhiye Reisi Besim Ömer Paşa
tarafından Dâhiliye Nezareti’ne gönderilen yazıya göre, tifonun Kütahya’da ortadan
kaldırılması için Hıfzıssıhha Müfettişi İsmail Hakkı Efendi bölgeye gönderilmiştir.
Ayrıca gerek duyulması halinde altı doktor daha görevlendirilmesine karar verilmiştir419.
Hüdavendigar Vilayeti, hastalığın ortadan kaldırılmasına yönelik altyapı önlemleri de
almıştır. Kütahya, Karahisar-ı Sahib ve Uşak’ta açık suların ve lağımların üstlerinin
kapatılma kararı alınmıştır. Fakat bu işlemlerin mali yükü, yol vergisinin (tarik bedelatı)
iki katına çıkarılmasıyla çözülmek istenmiştir. Bu karar, Dâhiliye Nezareti tarafından
reddedilmiştir. Dâhiliye Nezareti, konunun öncelikle Şura-yı Devlet tarafından
incelenmesi gerektiğini, mali yükümlülüğün vilayet bütçesinden ödenmesini, genel bir
kararın alınmasını ve yeterli tahsisatın ayrılması gerektiğini belirtmiştir420.
2.1.2.11. Sivas Vilayetinde Tifo
Sivas Vilayet’inde tifo 1855 tarihinde ortaya çıkmıştır. 11 Haziran 1855 tarihinde
Amasya Mutasarrıflığı’ndan Mekatib-i Fünun-ı Tıbbiye Nezareti’ne gönderilen evraka
göre, Amasya kazası ve civarında tifo ortaya çıkmıştır. Hastalığın tedavisi için geçici de
olsa doktor talep edilmiştir. Fakat görevlendirilecek tabip bulunamamıştır421.
Tifo, Amasya kazası ve civarında görülmeye devam etmiştir. 27 Nisan 1865
tarihinde Kamil Bey tarafından Tıbbiye Nezareti’ne gönderilen telgrafa göre Amasya ve
civarında tifo görülmüştür. Bölgede tabip olmadığı için tabip görevlendirilmesi
istenilmiştir. Talep üzerine Samsun’dan Binbaşı Edhem Efendi Amasya’ya
418Erol Karcı, “Sağlık Politikaları.” 573.; Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı
Arşivi (BOA), Meclis-i Vala Evrakı (MV), Dosya No: 138, Gömlek No: 25 (138/25), Tarih: 8 Rabiulevvel
1328/20 Mart 1910.; Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Bab-ı Âlî
Evrak Odası Evrakı (BEO), Dosya No: 3721, Gömlek No: 279058 (3721/279058), Tarih: 9 Rabiulevvel
1328/ 21 Mart 1910.
419Erol karcı, “Sağlık Politikaları.” 573.; Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı
Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti Muhaberât-ı Umumiye İdaresi Evrakı (DH. MUİ), Dosya No: 76, Gömlek
No: 2 (76/2), Tarih: 11 Cemaziyelevvel 1328/21 Mayıs 1910.
420Erol karcı, “Sağlık Politikaları.” 573.; Dâhiliye Nezareti Muhaberât-ı Umumiye İdaresi Evrakı,
BOA, 76/2.
421Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Sadaret Mektubi Kalemi
Nezaret ve Devair Evrakı (A.MKT.NZD), Dosya No: 151, Gömlek No: 35 (151/35), Tarih: 25 Ramazan
1271/11 Haziran 1855.
76
76
gönderilmiştir. Doktor, Amasya kazası ve civar kazalardaki hastaları muayene etmiş,
hastalığa karşı önlemler almıştır. Binbaşı Edhem Efendi bölgede tifo dışında da
hastalıkların olduğunu bildirmiştir. Hastalıkların nedeni; altyapı yetersizliği, içme
sularının kirliliği, hanelerin birbirine yakınlığı, kalabalık ortam, bataklıkların ve
lağımlardır. Hastalıklar yaklaşık altı aydır Amasya kazası ve civar kazalarda etkili
olmuştur. Fakat kaza ve civar kazalarda hastalıkların tedavisinde kullanılacak ilaç ve tıbbi
malzeme bulunmamaktadır. İlaç ve malzemelerin temin edilmesi için gerekli ücret, altı
bin altı yüz bir kuruş on paradır. Bu meblanın halk tarafından karşılanmasına imkân
olmadığından hastalıktan muzdarip Çerkez muhacirleri için bir defalığına mahsus
Tıbbiye Nezareti’nden ilaçların ücretsiz gönderilmesi ve doktor görevlendirilmesi
istenilmiştir. Bu istekler kabul edilmiş ve gerekli tedbirlerin alınması
kararlaştırılmıştır422.
17 Eylül 1896 tarihinde Sıhhiye Nezareti’ne gönderilen evraka göre; Divrikli
kazası halkından 113 kişi tifoya yakalanmıştır. Bu kişilerden 13’ü vefat etmiştir. Diğer
hastaların durumu ise iyiye gitmektedir. Hastalara ve vefatlara ilişkin bilgiler Sivas
Vilayeti’nden bildirilmiştir423.
1897 yılına gelindiğinde Divrikli kazasında tekrar tifo hastalığı görülmüştür. 29
Ağustos 1897 tarihinde Sıhhiye Nazırı tarafından Sadaret’e gönderilen evraka göre;
Divriği Sancağı’na bağlı Divrikli kazasında tifo nedeniyle 600 Ermeni vefat etmiştir. 30
Ağustos 1897 tarihinde Sadaret’ten Sivas Vilayetine gönderilen telgraf ile tifonun ortadan
kaldırılması için acilen gerekli tedbirlerin alınması ve bu konuda bilgi verilmesi
istenilmiştir424.
17 Haziran 1901 tarihinde Dâhiliye Nezareti’nden Mekatib-i Askeriye’ye
gönderilen evraka göre Karahisar-ı Şarki Sancağı’na bağlı Alucura kazasının yaklaşık
yirmi köyünde tifoya benzer bir hastalık görülmüştür. Karahisar Mutasarrıflığı’nın
talebiyle acilen doktor ve tıbbi malzeme istenilmiştir. Hastalığa ve hastalara ilişkin
422Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Sadaret Mektubî Kalemi
Meclis-i Vala Evrakı (A.MKT.MVL), Dosya No: 706, Gömlek No: 35 (706/35), Tarih: 17 Safer 1282/12
Temmuz 1865.
423Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Bab-ı Âlî Evrak Odası
Evrakı (BEO), Dosya No: 840, Gömlek No: 62946 (840/62946), Tarih: 9 Rabiulahir 1314/17 Eylül 1896.
424Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Bab-ı Âlî Evrak Odası
Evrakı (BEO), Dosya No: 832, Gömlek No: 62346 (832/62346), Tarih: 21 Rabiulevvel 1314/30 Ağustos
1896.
77
77
bilgiler, Mutasarrıflığa bildirilmiştir425. Alucura kazası’nın Yeniköy karyesinde de tifo
ortaya çıkmıştır. Hastalık kısa süre sonra kaybolmuştur. Hastalığın seyrine ilişkin bilgiler
9 Temmuz 1901 tarihinde Dâhiliye Nezareti’nden Sadaret’e gönderilmiştir426.
Alucura’nın Ziyaret köyü’nde de tifo nedeniyle birkaç kişi vefat etmiştir.
Ölümler, 2 Ocak 1902 tarihli evrakla Sadaret ve Sıhhıye Nezareti’ne bildirilmiştir.
Hastalık nedeniyle görevlendirilen doktor, hastalığın tifo olduğunu, birkaç tifo vakası
görüldüğünü, hastaların iyileştiğini Karahisar Şerifi Mutasarrıflığı’na bildirmiştir427. 16
Ocak 1902 tarihinde Dâhiliye Nezareti’nden Sadaret ve Sıhhıye Nezareti’ne gönderilen
evraka göre, Alucura’nın Zencar köyünde de tifo vakaları görülmüştür. Hastalar kısa
sürede iyileşmiş, ölüm yaşanmamıştır428.
Hastalık vilayette varlığını sürdürmeye devam etmiştir. 11 Mayıs 1911 tarihinde
Sivas Vali Vekili Alaaddin Bey tarafından Dâhiliye Nezareti’ne gönderilen evraka göre,
Darende kazasına bağlı Timüklü köyünde tifo görülmüştür. Hastalık, altı aydır etkisini
sürdürmekte olduğu ve hastalık nedeniyle 10 kişi vefat ettiği bilgisi verilmiştir. Başpınar
mezrasında da bir kadın tifoya yakalanmış, Selim-i Ulya köyünde ise hastalık nedeniyle
iki kişi vefat etmiştir. Bölgede tifo dışında hastalık olmadığı bilgisi verilmiştir429.
2.1.2.12. Mamuretü’l Aziz Vilayetinde Tifo
Mamuretü’l Aziz Vilayetinde tifo 1888 ve 1889 yıllarında görülmüştür. 13 Şubat
1888 tarihinde Tıbbiye Nezareti’ne gönderilen evraka göre, Dersim Sancağı’na bağlı
Çemişgezek kazasının bazı köylerinde tifo salgını görülmüş, hastalık ölümlere sebep
425Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 2499, Gömlek No: 87 (2499/87), Tarih: 29 Safer 1319/17
Haziran 1901.
426Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 2508, Gömlek No: 74 (2508/74), Tarih: 22 Rabiulevvel 1319/9
Temmuz 1901.
427Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 2572, Gömlek No: 121 (2572/121), Tarih: 22 Ramazan 1319/2
Ocak 1902.
428Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 2576 , Gömlek No: 23 (2576/23), Tarih: 6 Şevval 1319/16 Ocak
1902.
429Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti İdare
Evrakı (DH.İD), Dosya No: 50, Gömlek No: 6 (50/6), Tarih: 20 Recep 1329/17 Temmuz 1911.
78
78
olmuştur. Bir süre sonra salgın etkisini kaybetmeye başlamıştır. Civar köylerde ise tifo
vakası görülmemiştir430.
3 Mayıs 1889 tarihinde Mekatib-i Askeriye’ye gönderilen evrakta, Malatya’da
tifo salgını ortaya çıktığına dair bilgi verilmiştir. Belediye Tabibi Mehmet Tahir Efendi,
tifo hastalığı nedeniyle hayatını kaybetmiştir. Tahir Efendi’nin 14 yaşındaki oğlu da
hastalıktan etkilenmiştir431.
2.1.2.13. Trabzon Vilayetinde Tifo
Trabzon’a tifo muhacirler yoluyla gelmiştir. Muhacirlerin yaşadığı bölgelerde
yapılan inceleme sonucunda birçok tifo hastasına rastlanmıştır. 1 Şubat 1864 tarihinde
Sadaret’e gönderilen yazıya göre, Trabzon Vilayeti’ndeki muhacirler arasında çiçek, ishal
ve tifo nedeniyle yirmi kadar kişi vefat etmiştir. Ölümlere ilişkin veriler, Trabzon
Karantina Tabibi tarafından bildirilmiştir. 9 Şubat 1864 tarihinde Muhacir Komisyonu’na
bu hususta acilen gereğinin yapılması gerektiği yazılmıştır432. Muhacirlerin hastalığa
yakalanma sebebi, yolculuğun getirdiği olumsuz şartlardır. Şehre gelen göçmenlere
ilişkin en net bilgi İngiliz Konsolosu Stevens’dır. Stevens, İngiltere’ye gönderdiği
raporunda tifonun, Trabzon’daki göçmenlerin sağlığını tehdit ettiğini, tifonun şehirde
giderek yaygınlaştığını ve bir Fransız doktorunun da tifodan hayatını kaybettiğini
aktarmıştır. Tifonun yaygınlaşması üzerine yetkililer, gerekli idari ve sağlık önemlerini
almıştır. Fakat gıda ve sağlık malzemelerinin tedarikinde yaşanan sorunlar, tebdirleri
geçersiz kılmıştır433.
Aynı yıl kura firarisi askerleri arasında da tifo hastalığı görülmüştür. Trabzon’dan
kura firarisi askerler İstanbul’a gönderilmiştir. Bu kişiler arasında tifo nedeniyle ölümler
yaşanmıştır. Bunun üzerine hastalık valilik tarafından araştırılmıştır. Tahkikatın ön
sonucuna göre tifonun yayılma sebebi, karantina doktorunun askerlerde görülen tifoyu
430Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1485, Gömlek No: 28 (1485/28), Tarih: 30 Cemaziyelevvel
1305/13 Şubat 1888.
431Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 2196, Gömlek No: 56 (2196/56), Tarih: 22 Zilhicce 1316/3 Mayıs
1889.; Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti Mektubî
Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 2212, Gömlek No: 80 (2212/80), Tarih: 9 Safer 1317/19 Haziran 1899.
432Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Sadaret Mektubî
Mühimme Kalemi Evrakı (A.MKT.MHM), Dosya No: 293, Gömlek No: 25 (293/25), Tarih: 16 Ramazan
1280/24 Şubat 1864.
433Yusuf Koğ, “Kırım Savaşı ve Kafkas.” 74-75.
79
79
tedavi etmemesi ve hastalığı yetkililere bildirmemesidir. Fakat incelemenin ileriki
aşamalarında doktorun görevlerini yerine getirdiği ve suçsuz olduğu anlaşılmıştır434.
Trabzon Vilayetinde tifo görülmeye devam etmiştir. 22 Haziran 1890 tarihinde
Tıbbiye Nezareti’ne gönderilen evraka göre Hemşin kazası’nda tifo ortaya çıkmış,
neyseki hastalığa zamanında müdahale edilmiştir435.
1893 yılında Gümüşhane kazasına bağlı Emirler-i Cedid ve Burhanettin
mahallelerinde tifo salgını görülmüştür. Trabzon Vilayeti İdare Meclisi’nce 12 Mart 1893
tarihinde Dâhiliye Nezareti’ne gönderilen evraka göre, geçen sene Trabzon ve
Gümüşhane civarlarına çok fazla yağmur yağmıştır. Yağışlar, nehirlerin taşmasına, ekili
dikili arazilerin zarar görmesine neden olmuştur. Emirler-i Cedid ve Burhanettin
mahallelerindeki bahçeler taşan nehirden dolayı bataklık halini almıştır. Bataklıklar da
tifo ve sıtmaya neden olmuş, ölümlere yol açmıştır. Köylü, köyün imarı, bataklıkların
kurutulması ve evlerinin tadilatı için para yardımı talep etmiştir. Fakat Gümüşhane
Sancağına bağlı diğer köylerdeki kolera salgınına müdahale, o köylerde yaşanan erzak,
temizlik ve ilaç sıkıntısı nedeniyle reddedilmiştir436.
9 Ekim 1899 tarihinde Dahiliye Mektubi Kalemi’nden Mekatib-i Askeriye’ye
gönderilen evraka göre, Gümüşhane kazası ile Kürtün nahiyesinde tifo görülmüştür.
Hastalık yaklaşık yirmi gündür devam etmektedir. Fakat Gümüşhane’de belediye tabibi
bulunmadığından öncelikle Gümüşhane’ye bir tabibin atanması istenilmiştir.
31 Aralık 1899 tarihinde Dahiliye Kalemi’nden Zabtiye Nezareti’ne gönderilen evraka
göre, Sebetay İsak Efendi, Gümüşhane Belediye Tabibi olarak tayin edilmiştir437.
Sıhhiye Meclisi’nin Rus delegesi, 1907 senesinde Canik Sancağı’na bağlı Samsun
ilinde çok fazla tifo hastası olduğunu bildirmiştir. Delegeye göre Samsun’da tifonun sıkça
görülme nedeni, bataklıklar ve gerekli tedbirlerin alınmamasıdır. Delege, tifonun
Samsun’da yayılması, şehrin ticari durumunu da etkileyeceğine dair endişelerini
434Esat Aktaş, “Erzurum ve Trabzonda.” 288.; Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı
Osmanlı Arşivi (BOA), Sadaret Mektubî Mühimme Kalemi Evrakı (A.MKT.MHM), Dosya No: 301,
Gömlek No: 78 (301/78), Tarih: 24 Zilhicce 1280/31 Mayıs 1864.
435Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1735, Gömlek No: 24 (1735/24), Tarih: 4 Zilkade 1307/22
Haziran 1890.
436Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 18, Gömlek No: 16 (18/16), Tarih: 23 Nisan 1893.
437Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 2291, Gömlek No: 94 (2291/94), Tarih: 28 Şaban 1317/1 Ocak
1900.
80
80
şehirdeki yetkililere iletmiştir. Yetkililer, şehirde endişe edilecek bir sağlık sorunu
olmadığını, temizlik işlerinin belediye tarafından titizlikle yapıldığını, doktorlar ve
komisyonlarla da şehrin denetlendiğini bildirmiştir.
Dâhiliye Nezareti’nden vilayete gönderilen tahrirat, Rus delegenin iddialarını
ispatlamıştır. Nezaret, halk arasında tifo tehdidinin arttığını, hatta Rusya Konsoloshanesi
memurlarının tamamının tifoya yakalandığını iletmiştir. Bu dönemde yayın yapan Doğru
Sada ve Vicdan Sesleri gibi gazetelerde tifo haberleri yaygındır. Gazetelerde özelikle
tifoya karşı alınacak tedbirlerden bahsedilmiştir. Hastalığa karşı alınacak ilk önlem, içme
sularının temizliğidir. Fakat şehirdeki içme sularının çoğu açık alandadır, kirlenmeye
müsaittir. Olumsuzluğun önüne geçilmesi için suların demir borularla getirilmesi
gerektiği üzerinde durulmuştur438.
Aynı yıl Lazistan Sancağı’nda da tifo görülmüştür. 9 Ocak 1907 tarihinde Trabzon
Valisi tarafından Dâhiliye Nezareti’ne gönderilen evraka göre Lazistan Sancağı’na bağlı
Ardeşen kazası Sakat köyünde tifo vakası yaşanmıştır. Köyde 5 tifo hastası vardır.
Hastalık bilgisi Lazistan Mutasarrıflığı’ndan bildirilmiştir. Sıhhi tedbirlerin uygulanması
için doktor talep edilmiştir. Trabzon Vilayetine gönderilen evrakta, tifonun yayılmaması
ve hastaların tedavisi için gerekli tedbirler alındığıa dair bilgi verilmiştir439.
1910 yılının ilk aylarında tifo Giresun kazası’nda etkili olmuştur. Hastalığın
tedavisinde görev alması için Trabzon belediye doktoru Giresun kazasına gönderilmiştir.
Akçaâbâd kazasında da salgın görülmüştür. Kazada bir aylık süre zarfında 26 kişi
hastalıktan etkilenmiştir. Bu kişilerin ikisi de hayatını kaybetmiştir. Aynı dönemde
Trabzon Vilayet Merkezi’nde ise 15 kişi tifoya yakalanmıştır. Hastaların tedavileri
Gureba Hastanesinde yapılmıştır. Hastanede tedavi görmekte olan hastalardan 6’sı tifo
nedeniyle hayatını kaybetmiştir440.
438 Esat Aktaş, “Erzurum ve Trabzonda.” 290.; Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı
Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1108, Gömlek No: 56
(1108/56), Tarih: 21 Cemaziyelahir 1324/12 Ağustos 1906.
439Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 2707, Gömlek No: 42 (2707/42), Tarih: 21 Zilhicce 1326/14
Ocak 1909.
440Esat Aktaş, “Erzurum ve Trabzonda.” 291.
81
81
2.1.3. Rumeli Vilayetlerinde Tifo
2.1.3.1. Edirne Vilayetinde Tifo
Edirne Vilayetinde tifo hastalığı 1868 tarihinde görülmüştür. Mekteb-i Fünun-ı
Tıbbiye Nezareti’ne gönderilen 16 Mayıs 1868 tarihli evraka göre Şarköy kazasına bağlı
Mürefte köyünde tifo ortaya çıkmıştır. Edirne Vilayeti, köye acilen bir tabibin
gönderilmesi gerektiğine dair telgraf çekmiştir441.
Hastalık vilayette görülmeye devam etmiştir. Edirne Vilayetine gönderilen 29
Mayıs 1890 tarihli evraka göre Edirne’nin Kırkkilise Sancağı’na bağlı Çorlu kazasının
Şehbaz köyünde tifo salgını görülmüştür. Hastalık ortadan kalkmaya başlamış, ölüm
vakası yaşanmamıştır442.
Dâhiliye Nezareti’nden Bulgaristan Rumeli Şerifliği’ne gönderilen 17 Eylül 1891
tarihli evraka göre, Bulgaristan sınırları içindeki Lofça Sancağı’na bağlı Turyan kazasının
Yalıdan köyünden çoban Asonko İstanbul’dan Edirne’ye gelirken 15 Ağustos’ta Havsa
kazası’nda tifo nedeniyle vefat etmiştir443.
28 Temmuz 1892 tarihinde Edirne Vilayetinden Sıhhiye Nezareti’ne gönderilen
telgrafta; Ahiçelebi kazasına bağlı Yunus Dere köyünde tifo görülmüştür. Hastalık
nedeniyle köyde 9 kişi vefat etmiştir. Ölüm haberlerinin alınmasıyla tabip
görevlendirilmiş, gerekli tedbirler alınmıştır. Hastalarla ilgili bilgi içeren yazı, Sıhhiye
Nezareti’ne gönderilmiştir444.
Gelibolu Sancağı’na bağlı Bolayır kazasında 1911 yılında tifo salgını ortaya
çıkmıştır. Salgının genişlemesini engellemek için kazaya tabip gönderilmiştir. Doktorun
çalışma ücreti, harcırahı ve 1143 kuruşluk ilaç ücreti kolera tahsisatından ödenmesi
hakkında Divan-ı Muhasebat tarafından izin verilmemiştir. Fakat halkın menfaatini
ilgilendiren acil durum söz konusu olduğundan ilaç ücretinin havale edilmesi yönünde
441Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Sadaret Mektubî
Mühimme Kalemi Evrakı (A.MKT.MHM), Dosya No: 407, Gömlek No: 86 (407/86), Tarih: 23 Muharrem
1285/16 Mayıs 1868.
442Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1726, Gömlek No: 96 (1726/96), Tarih: 9 Şevval 1307/29 Mayıs
1890.
443Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1868, Gömlek No: 83 (1868/83), Tarih: 12 Safer 1309/17 Eylül
1891.
444Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1979, Gömlek No: 49 (1979/49), Tarih: 3 Muharrem 1310/28
Temmuz 1892.
82
82
karar alınmış ve Sıhhiye Nezareti’ne bildirilmiştir445. Alınan kararlar 17 Ağustos 1911
tarihinde Sadaret’e ve 22 Ağustos 1911 tarihinde ise Dâhiliye Nezareti ile Divan-ı
Muhasebat Riyaseti’ne bildirilmiştir446.
2.1.3.2. İşkodra Vilayetinde tifo
İşkodra’da tifonun görülme nedeni göçlerdir. Göç yoluyla gelen tifo, Kırım
göçmenleri ve askerler arasında etkili olmuş; birçok kişinin hastalanmasına hatta vefat
etmesine neden olmuştur447.
İşkodra Vilayetinden Mirliva Ahmet Paşa tarafından Seraskeriye’ye gönderilen 8
Kasım 1861 tarihli telgrafa göre, Dersaadet Dördüncü Redif Taburu’nda tifo vakaları
görülmüştür. Hastalığın bulaşma nedeni, askerlerin Bar İskelesi’ne çıktıklarında yedikleri
meyve ve sebzedir. Ayrıca hava durumuda askerleri etkilemiştir. Doktorlar, askerlerin
yediklerine ve içdiklerine dikkat etmeleri gerektiğini yazmıştır448.
2.1.3.3. Kosova Vilayetinde Tifo
Kosova Vilayetinde tifo ilk olarak 1898 yılında görülmüştür. 17 Ağustos 1898
tarihinde Mekatib-i Askeriye’ye gönderilen evraka göre, Grebene kazasına bağlı Pervedil
köyü’nde tifo görülmüştür. Hastalığa yakalanan iki hanede toplamda 5 kişi hastalıktan
etkilenmiştir. Bu kişilerden biri hastalık nedeniyle vefat etmiştir. Bir kişinin durumu ise
ağırdır. Hastalığın bulaşma yolu Teselya’dan gelen ailelerdir. Bu bilgi, Serfiçe
Mutasarrıflığı’ndan bildirildiğine dair 11 Ağustos 1898 tarihli telgrafta yer alır449. 28
Eylül 1898 tarihinde Manastır Vilayetinden Mekatib-i Askeriye’ye gönderilen evrakta,
445Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Meclis-i Vükela
Mazbataları (MV), Dosya No: 155, Gömlek No: 67 (155/67), Tarih: 25 Şaban 1329/ 21 Ağustos 1911.
446Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Bab-ı Âlî Evrak Odası
Evrakı (BEO), Dosya No: 3931, Gömlek No: 294812 (3931/294812), Tarih: 27 Şaban 1329/23 Ağustos
1911.
447Yusuf Koğ, “Kırım Savaşı ve Kafkas.” 75.
448Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Sadaret Mektubi Kalemi
Nezaret ve Devair Evrakı (A.MKT.NZD), Dosya No: 378, Gömlek No: 66 (378/66), Tarih: 11
Cemaziyelevvel 1278/14 Kasım 1861.
449Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 2092, Gömlek No: 47 (2092/47), Tarih: 29 Rabiulevvel 1316/17
Ağustos 1898.
83
83
hastalığın önlenmesine yönelik sıhhi tedbirlerin alınması için köye doktor gönderilmesi
talep edilmiştir450.
Tifo, vilayette görülmeye devam etmiştir. 20 Nisan 1902 tarihinde Kosova
Vilayetinden Dâhiliye Nezareti’ne gönderilen telgrafa göre Taşlıca Sancağı’na bağlı
Prepol kazasının Yutbe-i Bala köyü’nde on kişi hastalık sebebiyle vefat etmiştir. Askeri
tabip, köyde incelemelerde bulunmuş, hastalığın tifo olduğunu bildirmiştir. Tabip ayrıca
köyde çok fazla tifo hastasının bulunduğunu; gerekli tedbirlerin alınması ve doktor
görevlendirilmesi gerektiğini ifade etmiştir. Konuyla ilgi 26 Nisan 1902 tarihinde Sıhhiye
Nezareti’ne bilgi verilmiştir451.
2.1.3.4. Manastır Vilayetinde Tifo
17 Mayıs 1907 de Bulgaristan Komiserliği’nden Sadaret’e gönderilen telgrafa
göre; tifo Filibe’de on gündür etkilidir. Hastalık nedeniyle 10-12 kişi vefat etmiştir.
Hastalığa yakalanan kişi sayısı ise 800’dür. Sofya Sıhhiye İdaresi’nden verilen yazı
gazetelerde haber olarak yer almıştır. Gazete haberine göre, Filibe’den gelen sebzeler
kaynar suda temizlenme, sebzeleri yıkamadan yiyen kişiler başka bir şeye dokunmadan
önce ellerini bol suyla yıkamalıdır. Edirne ve diğer yerlere ihraç edilecek sebzelere karşı
tedbir uygulanmalıdır452. 26 Mayıs 1907 tarihinde Edirne Valisi Reşad Bey tarafından
Sıhhiye Nezareti’ne gönderilen şifre telgrafa göre de Filibe’deki hastalık tifodur453. Aynı
tarihte Şehremini tarafından Sadaret’e gönderilen evrakta da Filibe’deki hastalığın
yayılmasını engellemek için önlem alınması; özellikle dışarıdan gelecek olan sebzelere
dikkat edilmesi istenilmiştir454.
28 Mayıs 1907 tarihinde Sıhhiye Nazırı tarafından Sadaret’e gönderilen evraka
göre, hastalığın yayılmasını ve salgına dönüşmesini engellemek için ciddi bir tatkikat
450Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 2111, Gömlek No: 62 (2111/62), Tarih: 12 Cemaziyelevvel
1316/28 Eylül 1898.
451Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 488, Gömlek No: 70 (488/70), Tarih: 26 Nisan 1902.
452Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA),Sadâret Eyâlet-i
Mümtâze-Bulgaristan (A.MTZ.(04), Dosya No: 129, Gömlek No: 56 (129/56), Tarih: 7 Rabiulahir 1323/11
Haziran 1905.
453Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti Şifre
Evrakı (DH.ŞFR), Dosya No: 380, Gömlek No: 116 (380/116), Tarih: 13 Mayıs 1323/26 Mayıs 1907.
454Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA),Sadâret Eyâlet-i
Mümtâze-Bulgaristan (A.MTZ.(04), Dosya No: Dosya No: 157, Gömlek No: 60 (157/60), Tarih: 13
Rabiulahir 1325/26 Mayıs 1907.
84
84
yapmak gerekir. Bu amaçla Sıhhiye Doktorlarından Nikototo ve İbrahim Kâmil Bey
görevlendirilmiştir. Doktorlar 25 Mayıs 1907 Sirkeci’den hareket eden Trenle Filibe’ye
gönderilmiştir. Bulgaristan Komiserliği’nce mahalli hükûmet nezdinde ve mahalli
belediye tabibiyle birlikte tahkikat ve tetkikat yapılmıştır. İlk olarak hastalığa yakalanmış
ve tedavileri hastanede devam eden 240 hasta muayene edilmiştir. Bakteriyolog
tarafından yapılan incelemeler sonucunda hastalığın tifo olduğu görülmüştür. Mart ayının
on beşinci gününden bugüne kadar 420 kişi hastalanmıştır. Bu kişilerden 25’i vefat
etmiştir.
Hastalığa yakalananlar arasında Müslümanlar azdır. Hastalık daha çok askerler ve
Bulgarlar arasında etkili olmuştur. Mahalli hükümet ve belediye tabiblerinin bildirdiğine
göre tifo, Filibe’de her yıl ilk bahar sıcaklarında etkili olmakta, ortalama 20-30 kişiyi
etkilemektedir. Fakat bu sene hastalık, önceki senelerden farklı olarak uzun süre etkili
olmuş, yıkıcı etki göstermiştir. Bu şekilde olma sebebi suların kirliliği, Hristiyan halkın
temizliğine dikkat etmemesi, bölgeye on kilometre mesafede bulunan soyter? nehri
sahilinde inşa edilmiş iki büyük havzadır. Havzada nehir suları biriktirilip bir müddet
bekletilmektedir. Bu uygulama içme sularının kirlenmesine neden olmaktadır. Halkın
sokaktaki pisliklerle temas etmesi de hastalık riskini artırmaktadır.
Sıhhiye Tabîbi İbrahim Emin ve Sıhhiye Tabîbi Nikolatis 28 Mayıs 1907 tarihinde
hastalığa ilişkin hazırladıkları raporu göndermişlerdir. Yazıya göre bölgedeki hastalık
tifodur. Bölgede tifo dışında bulaşıcı bir hastalık yoktur. Bilgiler, Sadrazam Ferid Bey
tarafından 29 Mayıs 1907 tarihinde gönderilen belge ile bildirilmiştir455. Dâhiliye
Nezareti’ne gönderilen evrakata, Filibe’de hastalık riski ortadan kalkıncaya kadar sebze
alınmamasının uygun olacağı yazılmıştır456.
Sadaret’e gönderilen 23 Mayıs 1909 tarihli evrakta, Manastır Kasabasında tifo,
kızıl ve kızamık gibi hastalıkları artmakta olduğu yazılmıştır. Hastalıkların sebebi, kuyu
ve bazı durgun suların kirlenmesidir. İçme suyunun temizliği için Osmanlı Bankası ve
455Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız Sadaret
Hususi Evrakı (Y.A.HUS), Dosya No: 511, Gömlek No: 157 (511/157), Tarih: 16 Rabiulahir 1325/29
Mayıs 1907.
456Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1168, Gömlek No: 44 (1168/44), Tarih: 12 Rabiulahir 1325/25
Mayıs 1907.; ), Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız Sadaret
Hususi Evrakı (Y.A.HUS), Dosya No: 511, Gömlek No: 157 (511/157), Tarih: 16 Rabiulahir 1325/29
Mayıs 1907.
85
85
maliyeden borç olarak otuz bin lira Manastır Vilayet Meclis İdaresi’nce talep
edilmiştir457.
2.1.3.5. Selanik Vilayetinde Tifo
Selanik Vilayetinde 1891 yılında, Kartek mahallesinde yaklaşık 15 kişi bulaşıcı
hastalığa yakalanmıştır. 26 Temmuz 1891 tarihinde Sıhhiye Nezareti’ne verilen cevabı
içeren yazıda, Selanik’in karantina tabipliği bölgede yaptığı inceleme sonucunda
hastalığın tifo olduğunu bildirmiş; ortadan kaldırılması için gerekli sağlık düzenlemeleri
ve tedbirlerinin önemini vurgulamıştır. Özellikle bölgenin alt ve üst yapısındaki temizlik
konusu üzerinde durulması gerektiği, telgrafla bildirilmiştir458.
2.1.3.6. Trablusgarp Vilayetinde Tifo
Trablusgarp Vilayetinde Tifo 1893 yılında ortaya çıkmıştır. Bingazi Mutasarrıfı
Hacı Reşid Paşa, bulaşıcı hastalıkların göçlerle geldiğini düşünmektedir. Hacı Reşid Paşa,
salgını önlemek adına Âriza-i Mahsusa kaleme almıştır. Bingazi’ye iltica edenler kasaba
dışına çıkarılmış, ‘harmanlık’ adı verilen yerde iskân edilmiştir. Mülteciler, kasabaya üç
dört saat uzaklıktaki yerlerde barınmaları uygun bulunmuştur. Yerel halk ile bu kesimin
bir araya gelmesi yasaklanmıştır. Bu amaçla kasaba kenarına kordon çekilmesi gerektiği
belediye tabibi tarafından raporla sunulmuştur459. Rapor, daha sonra belediye idaresi
tarafından İdare Meclisi’ne sunulmuş,460 görüşmeler sonrası salgının önlenmesine
yönelik birtakım kararlar alınmıştır461. Kordon altına alınan yerlerin ihtiyaç duyacağı
erzak ve eşyalar, kazaya üç saatlik bir mesafedeki taş ocağında bulundurmasına ve halkın
güvenliği için Asakir-i Şahane, Zaptiye Neferleri, Nahiye Müdürleri’nden oluşan
komisyon oluşturulmasına karar verilmiştir.
Hastalığın engellenmesine yönelik olarak gemiler karantinaya alınmıştır.
Trablusgarp’tan gelen gemiler Malta’da on dört gün belirlenen kordon mevkisinde
457Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 2822, Gömlek No: 20 (2822/20), Tarih: 3 Cemaziyelevvel
1327/23 Mayıs 1909.
458Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1852, Gömlek No: 8 (1852/8), Tarih: 19 Zilhicce 1308/26
Temmuz 1891.
459Menekşe Metin, “XIX. Yüzyılda Bingazi’de Görülen Salgın Hastalıklar (Veba ve Tifo),” Dr.
Cezmi Karasu Armağanı: Ustaya Saygı, (Ankara: Gazi Kitabevi, 2021): 223-224.
460Menekşe, Salgın Hastalıklar, 224.
461Menekşe, Salgın Hastalıklar, 224.
86
86
karantinada tutulmasına karar verilmiştir. Sıhhiye Nezareti’ne gönderilen 25 Nisan 1893
tarihli belgeye göre de Bingazi’de tifo kontrol altına alınmıştır462.
2.1.3.7. Tuna Vilayetinde Tifo
Tuna Vilayetinde tifo ilk olarak 1864 yılında Varna’da görülmüştür. 11 Haziran
1864 tarihinde Varna Sancağı Kaymakamlığı’na gönderilen yazıya göre Varna’daki
muhacirler arasında tifo salgı vardır. Hastalığın yayılmaması için Tophane-i Amire
Müşiriyeti’nden gerekli önlemlerin alınması istenilmiştir. Muhacirler, Köstence
Kazası’na alınmamış, başka bir yerde ikamet etmeleri ve Rumeli’ye farklı güzergahtan
gitmeleri istenmiştir463.
Osmanlı Konsolosluğu’ndan Hüseyin Hayri Paşa tarafından 20 Aralık 1911
yılında gönderilmiş olan yazıda, Vidin ve civarında tifo görüldüğü anlaşılmaktadır.
Hastalık, bölgede etkisini sürdürmüştür. Hüseyin Hayri Paşa, Hastalığa yönelik gerekli
önlemelerin alınmasını talep etmiştir464.
2.1.3.8. Yanya Vilayetinde Tifo
Yanya Vilayetinde tifo 1888 yılında ortaya çıkmıştır. 30 Ocak 1888 tarihinde
Yanya Vilayetinden Tıbbıye Nezareti’ne gönderilen evraka göre, Avlonya kazasına bağlı
üç köyde tifo hastalığı görülmüştür. Hastalık nedeniyle 40 kişi vefat etmiştir. 250’ye
yakın da tifo hastası vardır. Tıbbıye Nezareti’nden Gerekli tedbirlerin alınması
istenmiştir. Sıhhiye Nezareti’de köylerdeki bulaşıcı hastalık riskine karşı karantina
tebliğinde bulunmuştur. Hastalık nedeniyle Avlonya kazası tabipleri ve karantina baş
tabibinin bölgeye gönderilmesi uygun bulunmuştur465.
462Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 20, Gömlek No: 4 (20/4), Tarih: 23 Şaban 1310/12 Mart 1893.
Malta idaresi de bu karantina kararını almadan önce hastalığın tahkiki için üç tabibi Bingazi’ye
göndermiştir. Bu tabiplerin Malta’ya döndüklerinde verdikleri rapor üzerine de Bingazi ve Trablusgarp’tan
gelen yolcuların Malta’da karantinaya alındığı resmen haber verilmiştir. Bkz. Menekşe, Salgın Hastalıklar,
224.
463Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Sadaret Mektubî
Mühimme Kalemi Evrakı (A.MKT.MHM), Dosya No:301, Gömlek No: 90 (301/90), Tarih: 6 Muharrem
1281/11 Haziran 1864.
464Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Hariciye Nezareti
Sefaret Evrakı, (HR.SFR.04), Dosya No: 377, Gömlek No: 21 (377/21), Tarih: 20 Aralık 1911.
465Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1481, Gömlek No: 69 (1481/69), Tarih: 16 Cemaziyelevvel
1305/30 Ocak 1888.
87
87
2.1.4. Hıtta-i Irakiye’de Tifo
2.1.4.1. Musul Vilayetinde Tifo
Musul Vilayetinde tifonun ortaya çıktığı 19 Kasım 1888 tarihinde Musul
Vilayetine gönderilen telgraftan anlaşılmaktadır. Süleymaniye kazasına bağlı Todor
köyünde tifo salgını etkili olmuştur. Sıhhiye Nezareti Todor köyünde sıhhi tedbirlerin
kaza ve köy yetkililerince alınmasını uygun görmüştür466.
2.1.5. Suriye ve Beyrut Vilayetlerinde Tifo
Suriye Vilayetinde tifo 1893 yılında Kuneytıra kazası’na bağlı Mecdel-i Şems
köyünde ortaya çıkmıştır. 2 Temmuz 1893 tarihinde Mekatib-i Askeriye’ye gönderilen
evrakta, hastalığın alınan tedbirler neticesinde ortadan kalkmaya başlağına dair bilgi
verilmiştir467.
24 Eylül 1899 tarihinde Tabur Katibi Muavini Rodoslu Ahmed, görev yaptığı
Trablusşam Sancağı’na bağlı Humus kazasında tifo nedeniyle hayatını kaybetmiştir.
Vefat haberi, Humus Kumandanlığı’ndan Mirliva Mustafa Paşa ve Kol Ağası Hüseyin
Bey tarafından telgrafla bildirilmiştir468. Birkaç ay sonra Sayda kazasının Sebatya
köyü’nden İbrahim El-sevah’ın oğlu da tifo salgı nedeniyle vafet etmiştir469.
Tifo, vilayette görülmeye devam etmiştir. 21 Ocak 1893 tarihinde Beyrut
Vilayetinden gönderilen telgrafnamede Beyrut’ta tifo hastalığı ortaya çıktığı bilgisi
verilmiştir. 19 Şubat 1893 tarihli Dâhiliye Nezareti’nden Mekatib-i Askeriye’ye
gönderilen evrakta, alınan tedbirler neticesinde tifo hastalığının ortadan kalktığına dair
bilgi verilmiştir470.
466Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1566, Gömlek No: 16 (1566/16), Tarih: 15 Rabiulevvel 1306/19
Kasım 1888.
467Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 76, Gömlek No: 3 (76/3), Tarih: 17 Zilhicce 1310/2 Temmuz
1893.
468Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız Perakende Evrakı
Askerî Maruzâ (Y.PRK.ASK), Dosya No: 154, Gömlek No: 106 (154/106), Tarih: 18 Cemaziyelevvel
1317/24 Eylül 1899.
469Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1679, Gömlek No: 63 (1679/63), Tar ih : 11 Rabiu lah ir
1307/5 Ara lık 1889.
470Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 2053, Gömlek No: 92 (2053/92), Tarih: 2 Şaban 1310/19 Şubat
1893.
88
88
8 Temmuz 1906 tarihinde Vali Vekili tarafından gönderilmiş olan şifreli bir
telgrafta, Fizan’a mahkum olarak gönderilen Manastır halkından Nikola’nın Beyrut’ta
tifo nedeniyle vefat ettiği yazılmıştır471.
Tifo, Şam Vilayetinde 1898 yılında Havrana bir saat uzaklıktaki Neva ve Nesil
köylerinde görülmüştür. Hastalık bilgisi, Mutasarrıflıktan Suriye Valisi’ne bildirilmiştir.
26 Kasım 1898 tarihinde Suriye Valisi tarafından Dâhiliye Nezareti’ne gönderilen evraka
göre, tifonun tedavisi için sıhhiye müfettişi, belediye tabibi, ilaç ve malzeme gönderilmesi
talep edilmiştir472. İstekler, 1 Aralık 1898 tarihinde Dâhiliye Nezareti’nden alınan kararla
kabul edilmiştir473.
2.1.6. Yemen Vilayetinde Tifo
Yemen Vilayetinde tifo ilk defa 1898 yılında görülmüştür. 26 Ekim 1898 tarihinde
Sıhhiye Nezareti’ne gönderilen evraka göre; Hudeyde Sancağı’na bağlı Cebel-i Rime
kazasında bulaşıcı hastalık ortaya çıkmıştır. Hastalık, ölümlere neden olmuştur. Yemen
Vilayeti bilgiler üzerine karantina ve askeri tabibi bölgeye görevlendirmiştir474. Dâhiliye
Nezareti’nden Yemen Vilayetine gönderilen yazıda gönderilecek tabiblerin
harcırahlarının Yemen Vilayeti tarafından karşılanması istenilmiştir475. Doktorların
yaptığı incelemeye göre, bölgede görülen bulaşıcı hastalık, tifodur. Doktorlar, hastalığın
önlenmesine yönelik gerekli tedbirleri almıştır. Fakat hastalık, bölgede yayılmıştır.
Bunun nedeni karantina tabipleri olarak gösterilmiştir. Tabipler, görev yazılarına istenilen
süre içinde cevap vermemiştir. Yazıda, hastalığın yayılmasına neden olan karantina
tabiplerine uyarı yapılması talep edilmiştir476.
471Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti Şifre
Evrakı (DH.ŞFR), Dosya No: 366, Gömlek No: 139 (366/139), Tarih: 25 Haziran 1322/8 Temmuz 1906.
472Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 2087, Gömlek No: 37 (2087/37), Tarih: 12 Recep 1316/26 Kasım
1898.
473Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 2142, Gömlek No: 54 (2142/54), Tarih: 17 Recep 1316/1 Aralık
1898.
474Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 2123, Gömlek No: 96 (2123/96), Tarih: 10 Cemaziyelahir
1316/26 Ekim 1898.
475Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 2133, Gömlek No: 97 (2133/97), Tarih: 29 Cemaziyelahir
1316/14 Kasım 1898.
476Dâhiliye Nezareti Mektubî Kalemi, BOA, 2123/96.
89
89
Tifo 1902 yılında tekrar görülmüştür. 4 Mayıs 1902 tarihinde Dâhiliye
Nezareti’nden Sadaret’e gönderilen evraka göre Yemen’de uzun bir süre sandık emaneti
hademeliği yapmış olan Osman, görev başındayken tifo nedeniyle hayatını
kaybetmiştir477.
2.1.7. Mısır Eyaletinde Tifo
Mısır Eyaletinde tifo 1888 yılında görülmüştür. Mısır Eyaletine bağlı Tanta ile
İskenderiye’de kolera salgını çıktığına dair bilgi verilmiştir. Bu hastalık bilgisi, Beyrut
Sıhhiye Tabibi tarafından verilmiştir. 20 Haziran 1888 tarihinde cevaben alınan telgrafta
İskenderiye ve Tanta’daki hastalığın tifo olduğu yazılmıştır. Hastalık, Dimyat’ın
batısında ortaya çıkmıştır. Hastalığın önlenmesine yönelik sıhhi tedbirler alınmıştır478.
2.2. Osmanlı Devleti’nin Resmi Kurumlarında Tifo ile Mücadele
2.2.1. Hapishanelerde Tifo ile Mücadele
2.2.1.1. Anadolu Vilayetleri
Tifo, Karesi Hapishanesinde 1878 tarihinde görülmüştür. 4 Aralık 1878 tarihinde
Vilayet Vali Vekili tarafından Dâhiliye Nezareti’ne gönderilen evrakta, Karesi
Hapishanesinde tifo hastalığı görüldüğü ve Kırk mahkûmun hastalıktan etkilendiği bilgisi
verilmiştir. Hastalar, boşaltılan zabtiye koğuşuna nakledilmiştir. Nakil olan mahkumların
ilaç, eşya, elbise ve yatak gibi ihtiyaçları karşılamak için on bir bin beş yüz seksen
kuruşluk meblağa ihtiyaç olduğu yazılmıştır. Hastalığa yönelik önlemlerin alınması için
gerekli ücret, hapishane masrafı olarak karşılanacağına dair karar alınmıştır. Bu karar
meclis tarafından duyurulmuştur479.
Ergani Merkez Hapishanesi ve Ergani Maden Hapishanesinde 1881 yılında tifo
hastalığı görülmüş, hastalık halka da sirayet etmiştir. Bunun üzerine Mamüratü’l-Aziz
477Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 495, Gömlek No: 51 (495/51), Tarih: 25 Muharrem 1320/4 Mayıs
1902.
478Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız Perakende Evrakı
Askerî Maruzat (Y.PRK.SH.), Dosya No: 2, Gömlek No: 65 (2/65), Tarih: 10 Şevval 1305/20 Haziran
1888.
479Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), İrade-i Dahiliye Nezareti
Evrakı (İ.DH), Dosya No: 778, Gömlek No: 63275 (778/63275), Tarih: 16 Zilhicce 1295/11 Aralık 1878.
90
90
Vilayet’i inceleme yapmak üzere bir memleket tabibi ve bir de askeri tabib olmak üzere
iki tabibi bölgede görevlendirmiştir.
Tabiplerin Ergani Merkez Hapishanesi için hazırladığı rapora göre, hapishanede
mahkum sayısı kapasitesinden fazladır. Hapishane, fiziki şartlar ve sağlık koşulları
yönüyle de yetersizdir. Ergani Maden Hapishanesi de aynı durumdadır. Hapishanelerde
tifo dışında da hastalıklar vardır. Hastalıkların özellikle de tifonun ortadan kaldırılması
için tavsiye edilen ilk çözüm önerisi, hastaların uygun yerlerde ikametidir. Ayrıca
hastalığın halka bulaşmaması için hapishane eşyalarının yenilenmesi, sağlık şartlarının
iyileştirilmesi gerekmektedir. Bu çalışmaların maliyeti yaklaşık on bin kuruştur.
Masrafların hapishane gelirinden karşılanması istenilmişse de Mal Sandığı’ndan beş bin
kuruş karşılanabileceği 25 Ağustos 1881 tarihli evrak ile Dâhiliye Nezareti’ne
bildirilmiştir480.
Tokat Hapishanesinde tifo 1890 yılında ortaya çıkmıştır. 17 Haziran 1890 tarihli,
Sivas Vilayetine gönderilen evrakta, Tokat Hapishanesinde tifo salgını yaşandığına dair
bilgi verilmiştir. Hastalığın kısa sürede salgına dönüşme sebebi, hapishanenin sağlık ve
fiziki yönden yetersizliğidir. Salgın nedeniyle hapishanede vefatlar yaşanmıştır. Salgının
önüne geçilmesi ve sağlıklı mahkumların korunması için hastaların başka bir yere
nakledilmesi düşünülmüştür. Bu işlemler için dokuz bin kuruşa ihtiyaç duyulmuştur.
Masrafların Hapishaneler Tahsisatı’ndan karşılanıp karşılanmayacağına dair Sivas
Vilayetinden bilgi verilmesi istenmiştir481.
Ordu Hapishanesinde tifo 1891 yılında ortaya çıkmıştır. 24 Ocak 1891 tarihinde
Adliye Nezareti’ne gönderilen evrakta, Ordu Kazası Hapishanesinde tifo salgını olduğuna
dair bilgi verilmiştir. Salgının başlıca sebebi, hapishanedeki izdihamdır. İzdihamın
azaltılmak için 12 mahkûm farklı hapishanelere nakledilmiştir482.
Erzincan Hapishanesinde izdihamdan kaynaklı olarak 1894 Tarihinde tifo ortaya
çıkmıştır. 15 Temmuz 1894 tarihinde Erzurum Vilayetine gönderilen telgrafta, Erzincan
480Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), İrade Şura-yı Devlet
Evrakı (İ.ŞD), Dosya No: 55, Gömlek No: 3120 (55/3120), Tarih: 29 Ramazan 1298/25 Ağustos 1881.
481Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1732, Gömlek No: 115 (1732/115), Tarih: 28 Şevval 1307/17
Haziran 1890.
482Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Maarif Nezareti Mektubî
Kalemi (MF.MKT), Dosya No: 1802, Gömlek No: 44 (1802/44), Tarih: 13 Cemaziyelahir 1308/24 Ocak
1891.; Ordu Kazası Hapishanesi ile ilgili bkz. Menekşe Yıldız Uslu, “Osmanlı Devleti’nin Son Döneminde
Ordu Kazası Hapishanesi” içinde Hacı Bektâş-ı Velî Anısına Türkiye ve Türk Dünyası Araştırmaları-VIII,
ed. Yunus Emre Tansü, (Ankara: İksad Yayınevi, 2021): 449-499.
91
91
Hapishanesinde izdihamdan kaynaklı olarak tifo hastalığının ortaya çıktığı bildirilmiştir.
İzdihamın azaltılması için yeni bir hanenin kiralanmasının uygun olacağı düşünülmüştür.
Kira bedeli mahkum başına seksen kuruştur. Ücretin Hapishaneler Tahsisatı’ndan
karşılanması talep edilmiştir. Fakat bütçe yetersizliğinden dolayı Erzurum Vilayeti
Hapishaneler Tahsisatı’ndan ödenmesini uygun görmemiştir483. 1906 yılında Erzincan
Hapishanesinde tekrar tifo görülmüştür. 10 Ocak 1906 yılında Dâhiliye Nezareti’nden
Erzurum Vilayetine gönderilen evrakta, salgının nedeni izdiham olarak bildirilmiştir.
Hapishanenin izdihamını azaltmak için mahkumların bir kısmının uygun bir yere
nakledilmesi düşünülmüştür. Nakil işlemleri için muhasebeden geçici surette bin kuruş
maaşla çalıştırılacak 3 görevli, hastaların tedavi ücretleri için de iki yüz elli altı bin dokuz
yüz dört kuruş talep edilmiştir484.
Bitlis Merkez Hapishanesinde tifo ilk olarak 1895 yılında görülmüştür. 17 Ekim
1895 tarihinde Bitlis Vali Vekili tarafından gönderilmiş şifre telgrafa göre, geçen sene
kolera, bu sene ise tifo görülmüştür485.
1895 yılında görülen salgından 4 yıl sonra hapishanede tekrar tifo görülmüştür. 15
Mayıs 1889 tarihinde Adliye ve Mezahip Nezareti’ne gönderilen evraka göre, Bitlis
Merkez Hapishanesinde tifo görülmüştür. Mahkumlar ve hapishane çalışanları arasında
tifo kaynaklı ölümler yaşanmıştır. Daha sonraki yazıda hastalığın yaşandığı, fakat
ölümlere neden olmadığı belirtilmiştir486.
1895 tarihinde Bolu Hapishanesinde tifo hastalığı görülmüştür. 24 Ocak 1895 tarihli
Bolu Hapishanesinden gönderilen telgrafta, Hastalık nedeniyle hastaların farklı yerlerde
iskân edilmesi uygun görülmüştür. Mahkumlara nezaret etmesi için de altı gardiyan
görevlendirilmesi talep edilmiştir. Gardiyanların maaşlarının ücretlerinin
483Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 260, Gömlek No: 48 (260/48), Tarih: 11 Muharrem 1312/15
Temmuz 1894.; Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 260, Gömlek No: 48 (260/48), Tarih: 11 Muharrem 1312/15
Temmuz 1894.
484Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1040, Gömlek No: 10 (1040/10), Tarih: 14 Zilkade 1323/10 Ocak
1906.
485Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız Perakende Evrakı
Umumî (Y.PRK.UM), Dosya No: 32, Gömlek No: 123 (32/123), Tarih: 27 Rabiulahir 1313/17 Ekim 1895.
486Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1623, Gömlek No: 28 (1623/28), Tarih: 15 Ramazan 1306/15
Mayıs 1889.
92
92
Vilayet Hapishaneler Bütçesi’nden karşılanması istenilmiş, konuyla ilgili olarak
Kastamonu Vilayeti’ne bilgi verilmiştir487.
1896 yılında Maraş Merkez Hapishanesinde tifo salgını yaşanmıştır. Tifo il
genelinde, kazalarda ve askeriyede de etkili olmuştur. Hastalığın hapishanede görülme
nedeni kalabalık nüfus ve elverişsiz sağlık koşullarıdır. 10 Ağustos 1896 tarihinde
Sadaret’e gönderilen evrakta tifo hastalığı nedeniyle Maraş Merkez Hapishanesinde her
gün bir iki kişinin vefat ettiği bilgisi verilmiştir. Vefat edenlerin toplam sayısı fazladır.
Sadece 17 Ermeni mahkûm tifo nedeniyle hayatını kaybetmiştir. Bunun dışında tedavileri
sürerken vefat eden çok sayıda mahkûm vardır488. Maraş Merkez Hapishanesinde 1898
yılında da tifo görülmüştür. Hastalığın nedeni izdihamdır. İzdihamın azaltılmasına
yönelik 17 Ocak 1898 tarihinde Maarif Nezareti’ne yazı gönderilmiştir. Evraka göre
Maraş Rüştiyesi’nin bir süreliğine boşaltılması talep edilmiştir. Rüştiye, hastaların
tedavilerinin yapılacağı, mahkumların sevk edileceği hapishane olarak düşünülmüş ve
talep olumlu karşılanmıştır489.
1898 tarihinde Kastomonu Merkez Vilayet Hapishanesinde mahkumlar arasında
tifo hastalığı görülmüştür. Sadaret’e gönderilmiş olan 11 Ocak 1898 tarihli evrakta,
Hastaların tedavisi için yüz kuruş maaşla gardiyan istihdam edildiği bilgisi verilmiştir.
Beş gardiyana 1898 tarihinden itibaren 500 kuruş ve 799 kuruş tahsis edilmiştir490.
Tifo Uşak Hapishanesinde 1899 yılında görülmüştür. 23 Mart 1899 tarihinde
Mekatib-i Askeriye’ye gönderilen evrakta, Uşak Hapishanesinde tifo görüldüğüne dair
bilgi verilmiştir. Fakat hastalık, ortadan kalkmaya başlamıştır. Hastalığın seyrine ilişkin
bilgi, Kütahya Mutasarrıflığı’ndan bildirilmiştir491.
1904 yılında Trabzon Hapishanesinde tifo salgını yaşanmıştır. 7 Aralık 1904
tarihinde Dâhiliye Nezareti’ne gönderilen evraka göre hapishanenin mahkûm kapasitesi
dört yüz kişidir. Fakat hapishanenin güncel mevcudu altı yüz kişidir. Son birkaç gün
487Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 336, Gömlek No: 62 (336/62), Tarih: 27 Recep 1312/24 Ocak
1895.
488Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Hariciye Nezareti
Tahrirat Evrakı (HR.TH), Dosya No: 175, Gömlek No: 127 (175/127), Tarih: 10 Haziran 1896.
489Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Maarif Nezareti Mektubî
Kalemi (MF.MKT), Dosya No: 383, Gömlek No: 33 (383/33), Tarih: 5 Kanunusani 1313/19 Ocak 1898.
490Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Bab-ı Âlî Evrak Odası
Evrakı (BEO), Dosya No: 1068, Gömlek No: 80085 (1068/80085), Tarih: 20 Şaban 1315/14 Ocak 1898.
491Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Maarif Nezareti Mektubî
Kalemi (MF.MKT), Dosya No: 2181, Gömlek No: 44 (2181/44), Tarih: 11 Zilkade 1316/23 Mart 1899.
93
93
içinde hapishanede tifo ve cüzzam nedeniyle ölümler yaşanmıştır. Trabzon Vilayetinden
alınan telgrafa göre izdihamın azaltılması için bazı mahkumlar Sinop gibi kürek
merkezlerine gönderilmek istenilmiştir. Fakat Adliye Nezareti hapishanelerde yer
olmadığı gerekçesiyle talebi geri çevirmiştir. Ayrıca Erzurum’dan gelen mahkumlar tifo
ve cüzzam riskine karşı kabul edilmemiştir. Hapishanedeki izdihamı hafifletmek,
hastalığı ortadan kaldırmak için acilen mahkumların başka bir yere nakli veya yeni bir
yerin kiralanması düşünülmüştür. Yeni bir binanın kiralanması maliyetli olacağından
hapishanenin arka tarafının istimlak edilerek büyütülmesine karar verilmiştir492. Bu
suretle vilayet konağının arka tarafında bulunan 600 arşın bahçeli arsa kiralanmıştır. Kira
ücreti 59.689 kuruştur. Bu ücret karşılığında iki koğuş, gardiyan odası, mutfak,
çamaşırhane yapılamasına ve hapishaneye eklenmesine karar verilmiştir. Fakat Trabzon
Valiliği bu talebi bütçe yetersizliği nedeniyle reddetmiştir493.
Hapishanede izdihamın azaltılmasına yönelik diğer çözüm de kadın koğuşunun bir
süreliğine boşaltılması olmuştur. Koğuşların boşaltılması için kadın mahkumlar başka
hapishanelere sevk edilmiş veya tahliye edilmiştir. İzdiham 1905 yılında da önemli bir
sorun olarak devam etmiştir. İzdiham, tifo salgınına sebep olmuştur494. 19 Aralık 1905
tarihinde Dâhiliye Nezareti’nden Trabzon Vilayetine gönderilen evraka göre hapishanede
bulunan mahkumların diğer yerlere nakli ve muhafazası için yeni bir hanenin kiralanması
istenilmiştir. Zağnos mevkinde yeni bir bina kiralanmış, hafif şuçlardan hüküm giymiş
mahkumlar ve tifo hastaları buraya nakledilmiştir. Böylece salgının önüne
geçilmiştir495. Tifo salgını nedeniyle hapishane olarak kiralanan Zağnos binası, daha
sonra kadın mahkumlara tahsis edilmiştir496.
492Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dahiliye Nezareti Tesrii
Muamelat ve Islahat Komisyonu (DH.TMIK.S), Dosya No: 56, Gömlek No: 5 (56/5), Tarih: 9 Şevval
1322/17 Aralık 1904.; Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Bab-ı Âlî
Evrak Odası Evrakı (BEO), Dosya No: 2459, Gömlek No: 184417 (2459/184417), Tarih: 29 Ramazan
1322/7 Aralık 1904.
493Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dahiliye Nezareti Tesrii
Muamelat ve Islahat Komisyonu (DH.TMIK.S), Dosya No: 56, Gömlek No: 61 (56/61), Tarih: 25 Zilhicce
1322/2 Mart 1905.; Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dahiliye
Nezareti Tesri-i Muamelat ve Islahat Komisyonu (DH.TMIK.S), Dosya No: 61, Gömlek No: 16 (61/16),
Tarih: 21 Şevval 1323/19 Aralık 1905.
494Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 2835, Gömlek No: 44 (2835/44), Tarih: 19 Aralık 1905/21 Şevval
1323.
495 Dâhiliye Nezareti Mektubî Kalemi, BOA, Dosya no:2835, Gömlek No: 44 (2835/44).
496Eyyub Şimşek, “XX. Yüzyıl başlarında Trabzon Hapishanesi (1900-1914),” Karadeniz
İncelemeleri Dergisi, S.23, (2017): 158.
94
94
Tifo, Trabzon Vilayetindeki hapishanelerde görülmeye devam etmiştir. 19 Mart
1910 tarihinde Trabzon Vilayeti’nden Adliye Nezareti’ne gönderilen evrakata, Trabzon
Merkez Hapishanesinde tifo vakaları görüldüğüne dair bilgi verilmiştir. Hastalığın
yayılmaması için mevcut 480 mahkûmun seksen tanesinin Sinop veya Bodrum gibi kürek
cezalarının uygulandığı yerlerden birine nakledilmesi istenmişse de sadece 35 mahkûm
Sinop Cezaevi’ne gönderilebilmiştir497. 1914 yılına gelindiğinde hapishanede tekrar tifo
görülmüştür. Trabzon İstinaf Müdde-i Umumiliği’nden gönderilen telgrafa göre
hapishanenin mevcudu 900 mahkumdur. Hapishane fiziki ve sağlık yönünden zayıf
durumdadır. Tifo, verem ve benzeri bulaşıcı hastalıklar nedeniyle 42 kişi vefat etmiştir498.
Fakat hangi hastalıktan kaç kişinin vefat ettiğine dair ayrıntılı bilgi verilmemiştir. Ölüm
sayılarının bu denli fazla olma sebebi, hasta mahkumlarla sağlıklıların bir arada
barınmalarıdır.
1905 tarihinde Gerede Kazası Hapishanesinde tifo hastalığı görülmüştür. Gerede
Kazası Hapishanesinde tifonun görülme nedeni, fiziki imkânların yetersizliği, mahkûm
sayısının fazlalığıdır. Dâhiliye Nezareti’nden Kastamonu Vilayetine gönderilmiş olan 17
Ocak 1905 tarihli evrakta, Mahkûm sayısının azaltılması için bazı mahkumların kazadaki
hapishaneye gönderilmesi düşünülmüştür. Fakat daha sonra Tifonun yayılmaması ve
salgına dönüşmemesi için hastaların başka bir yere nakledilmesine karar verilmiş, geçici
olarak bir hane kiralanmıştır. Hanenin kira ücreti yıllık yüz elli kuruştur. Daha önceden
kira bedelinin hapishaneler bütçesinden karşılanması talep edilmiştir. Bu talep kabul
edilmiş; nakil işlemleri ve kira bedeli hapishaneler bütçesinden karşılanmıştır499. Tifo,
1906 yılına gelindiğinde de hapishanede varlığını sürdürmeye devam etmiştir. 18 Mart
1906 tarihinde Konya Vilayetine gönderilen evrakta; hapishanede tifo salgını
497Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Muhaberât-ı Umumiye İdaresi Evrakı (DH.MUİ), Dosya No: 83, Gömlek No: 60 (83/60), Tarih: 19
Rabiulahir 1328/30 Nisan 1910.; Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA),
Dâhiliye Nezareti Muhaberât-ı Umumiye İdaresi Evrakı (DH.MUİ), Dosya No: 115, Gömlek No: 16
(115/16), Tarih: 17 Recep 1328/25 Temmuz 1910.
498Esat Aktaş, “Erzurum ve Trabzonda.” 291.
499Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 924, Gömlek No: 55 (924/55), Tarih: 11 Zilakade 1322/17 Ocak
1905.; Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti Mektubî
Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 812, Gömlek No: 51 (812/51), Tarih: 5 Zilkade 1321/23 Ocak 1904.
95
95
görüldüğüne dair bilgi verilmiştir. Tifo hastalarının tedavi ücretleri, hapishaneler
tahsisatından karşılanması talep edilmiştir500.
Tifo İzmit Hapishanesinde 1905 tarihinde görülmüştür. 26 Mart 1905 tarihinde
İzmit Sancağı Mutasarrıflığı’na gönderilen evraka göre, İzmit Hapishanesinde tifo
görülmüştür. Mahkum Sapancalı Mehmet Bin Osman hapishanede tifoya yakalanmış,
tedavi görmesine rağmen bir ay sonra vefat etmiştir501.
Eskişehir Hapishanesinde yaşanan ilk tifo vakası 1907 yılındadır. 8 Mayıs 1907
tarihinde Sadaret’ten Hüdavendigar Vilayetine gönderilen telgrafa göre; Şimendifer
vagonlarında hırsızlık olayları yaşanmıştır. Hırsızlık zanlısı Zemano'nun oğlu Velahos,
Eskişehir Hapsihanesinde tifoya yakalanmıştır. Velahos’un tedavisinin hapishanede
yapılması mümkün değilse başka bir yere sevk edilmesi istenmiştir. Ayrıca hastalığın
bulaşma sebebinin araştırılması talep edilmiştir. Kütahya Mutasarrıflığı’ndan verilen
cevapta; Velahos’un tedavisine itinayla dikkat edileceği, hastalığın da araştırılacağını
bildirilmiştir502.
Ankara Kalecik Hapishanesinde 1908 tarihinde tifo görülmüştür. Hastalıktan
etkilenenlerin, hastalığı sağlıklı kişilere bulaştırmaması için farklı bir yerde ikamet
etmesinin uygun olacağı düşünülmüştür. Dâhiliye Nezareti’nden Ankara Vilayetine
gönderilmiş olan 21 Nisan 1908 tarihli evrakta, Kalecik Hapishanesi’nde tifoya
yakalanan Mahkumlar için kiralanması düşünülen yer ücretinin, hapishaneler
tahsisatından karşılanması talep edilmiştir503.
2 Nisan 1908 tarihinde dahiliye mektubi kaleminden Hüdavendigar Vilayetine
gönderilen evraka göre, hapishanede tekrar tifo salgınının ortaya çıktığı görülmektedir.
Salgının nedeni, izdihamdır. Hüdavendigar Vilayetinden, Başka bir yerin kiralanarak
mahkumların sevk edilmesi talep edilmiştir504.
500Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1059, Gömlek No: 9 (1059/9), Tarih: 22 Muharrem 1324/18 Mart
1906.
501Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Zabtiye Nezareti Evrakı
(ZB), Dosya No: 434, Gömlek No: 83 (434/83), Tarih: 19 Muharrem 1323/26 Mart 1905.
502Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Bab-ı Âlî Evrak Odası
Evrakı (BEO), Dosya No: 3050, Gömlek No: 228733 (3050/228733), Tarih: 25 Rabiulevvel 1325/8 Mayıs
1907.
503Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1248, Gömlek No: 32 (1248/32), Tarih: 19 Rabiulevvel 1326/21
Nisan 1908.
504Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1244, Gömlek No: 8 (1244/8), Tarih: 29 Safer 1326/2 Nisan
1908.
96
96
Kütahya Hapishanesinde tifo 1908 yılında görülmüştür. 11 Nisan 1908 tarihinde
Sadaret’ten Seraskeriye’ye gönderilen evraka göre; Kütahya Hapishanesinde izdihamdan
kaynaklı tifo ortaya çıkmıştır505. Hüdavendiğar Vilayeti Valisi Tevfik Efendi tarafından
Sadaret’e gönderilen evrakta, Kütahya Hapishanesinde tifo hastalığının görüldüğü ve
kasabaya da sirayet etmek üzere olduğuna dair bilgi verilmiştir. Hastalıktan etkilenenlerin
sayısı 300’e yakın olduğu bu nedenle Hastalığın tedavisi için mahkumların bir kısmı boş
kışlaya nakledilmesi gerektiği yazılmıştır. Vilayet Adliye Müfettişliği’nden alınan
telgrafa göre, Şubat'ın birinden Nisan'ın dokuzuna kadar 49 kişi hastalık nedeniyle vefat
etmiştir. 150 kişinin durumu ise ağırdır. Hastalık, hapishane civarındaki Ermeni
mahallesine de sirayet etmiştir. Bu nedenle Hastalığın tedavisi için hapishanenin bir
süreliğine boşaltılması ve Binaların dezenfekte edilmesi gerektiği bilgisi verilmiştir.
Mahkumların acilen başka bir yere nakledilmesi düşünülmüş fakat mahkumlar için uygun
bir yer bulunamamıştır. Kütahya Kumandanlığı’na ait âtıl durumdaki kışlanın geçici
olarak kullanılmasının uygun olacağı düşünülmüşse de kışla önceden alınan kararla okul
olarak kullanılmasına karar verilmiştir. Buna rağmen kışlanın bir odasının mahkumlar
için tahsis edilmesi istenilmiştir. Sadaret’ten Hüdavendiğar Vilayetine gönderilen 25
Nisan 1908 tarihli evraka göre kışlanın bir koğuşu geçici surette hapishanenin
kullanımına verilmiştir506.
1909 tarihinde Çorum Kazası Hapishanesinde tifoya rastlanılmıştır. Hapishanedeki
mahkûm sayısı, yedi yüzden fazladır. Bu sayı, hapishane kapasitesinin üzerindedir.
Hastalık kısa süre de hapishane içinde yayılmış, ölümlere neden olmuştur. Hatta
hapishanenin bulunduğu köyde ve çevrelerinde de tifo vakaları görülmüştür. Hastalığın
durumuna ve seyrine ilişkin bilgiler 18 Mayıs 1909 tarihinde Dâhiliye Nezareti’ne
bildirilmiştir. Hapishanenin izdihamını azaltmak için öncelikle yüz elli kadarının başka
hapishanelere nakledilmesi Çorum Mutasarrıflığı’ndan talep edilmiştir. Fakat Ankara
Vilayeti, diğer hapishanelerde de yer olmadığından naklin mümkün olmayacağını
505Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Bab-ı Âlî Evrak Odası
Evrakı (BEO), Dosya No: 3291, Gömlek No: 246759 (3291/246759), Tarih: 9 Rabiulevvel 1326/11 Nisan
1908.
506Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Bab-ı Âlî Evrak Odası
Evrakı (BEO), Dosya No: 3299, Gömlek No: 247383 (3299/247383), Tarih: 23 Rabiulevvel 1326/25 Nisan
1908.
97
97
bildirmiştir507. Bunun üzerine hapishanedeki mahkumların bir kısmının, askeri kışlanın
bodrum katına nakledilmesinin uygun olacağına karar verilmiştir. 17 Haziran 1909
tarihinde Ankara Vilayetine gönderilen evrakta, bu naklin Birinci Ordu Kumandanlığı
tarafından onaylandığı belirtilmiştir508.
Yozgat Hapishanesi, diğer hapishaneler gibi sıkça salgın sorunu yaşamıştır509.
Adliye Nazırı tarafından 16 Temmuz 1907 tarihinde Dâhiliye Nezareti’ne gönderilen
evrakta, hükûmet konağı karşısında bulunan, sekiz koğuşlu Yozgat Sancağı
Hapishanesinde izdiham olduğu, bu kalabalık nüfusun bulaşıcı hastalıklara sebep olduğu
yazılmıştır. Son beş ay içinde 20 kişi tifo nedeniyle vefat etmiştir. Yaklaşık 25 mahkûm
da halen hastadır. Hapishanedeki izdihamın azaltılması için başka bir hanenin kiralanması
düşünülmüş, vilayete bildirilmiştir. Ayrıca Yozgad Sancağı’nda acilen yeni bir hapishane
inşası gerekli olduğu Ankara ve Konya Vilayeti Adliye Müfettişli’ğinden bildirilmiştir510.
Hapishanede tifo görülmeye devam etmiştir. 3 Mayıs 1913 tarihinde Dâhiliye
Nezareti’ne gönderilen tezkireye göre Tokat Hapishanesinde tifo nedeniyle otuz kadar
kişi hastalıktan etkilenmiştir. Hastalık hızlı bir yayılım göstermiştir. Mahkumların bir
kısmının Amasya, Kangal gibi hapishanelere sevki düşünülmüştür. Fakat bu
hapishanelerdeki nüfus yoğunluğu fazla olduğu için gerçekleşmemiştir. Bunun üzerine
hapishanenin tamir edilmesi, gerekli sağlık şartlarının alınması uygun görülmüştür. Sivas
Vilayetinden bakım ve onarım işlemleri için şimdilik üç bin lira talep edilmiştir.
Hastalığın önlenmesi için talep edilen meblağın gönderilmesi için Maliye Nezareti’ne
evrak gönderilmiştir 511.
22 Nisan 1914 tarihinde ise Sivas valisi tarafından Dâhiliye Nezareti’ne gönderilen
evrakta, Tokat Hapishanesinde yetmiş kadar tifo hastası olduğu ve son birkaç gün içinde
on yedi kişi ise hastalık nedeniyle vefat ettiğine dair bilgi verilmiştir. Hapishanenin fiziki
507Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 2821, Gömlek No: 54 (2821/54), Tarih: 3 Cemaziyelevvel
1327/23 Mayıs 1909.
508Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 2847, Gömlek No: 30 (2847/30), Tarih: 28 Cemaziyelevvel
1327/17 Haziran 1909.
509Tahir Bilirli, “20. Yüzyılın Başlarında Osmanlı Hapishaneleri: Yozgat Örneği,” Sosyal Bilimler
Araştırmaları Dergisi 13, S.29 (2018): 91-92.
510Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dahiliye Nezareti Tesrii
Muamelat ve Islahat Komisyonu (DH.TMIK.S), Dosya No: 69, Gömlek No: 31 (69/31), Tarih: 23
Cemaziyelahir 1325/3 Ağustos 1907.
511Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mebânî-i Emîriye ve Hapishaneler Evrakı (DH.MB.HPS), Dosya No: 4, Gömlek No: 3 (4/3), Tarih: 5
Cemaziyelahir 1331/12 Mayıs 1913.
98
98
şartlarının iyileştirilmesi, gerekli tıbbi önemlerin alınması için bin yedi yüz altmış kuruş
alınmıştır. Hastalığın halka sirayet etmemesi için hapishanenin yerleşim yerinden uzak
bir alana inşa edilmesinin uygun olacağı bildirilmiştir. Tifo hastalığı 2 ay sonra tekrar
görülmüştür. 19 Haziran 1914 tarihinde Adliye Nazırı tarafından Dâhiliye Nezareti’ne
gönderilen evrakta, hapishanede tifo hastalığı görülmüştür. Hastalığın ortadan
kaldırılması için Sivas valisi tarafından iki bin kuruş istenmiştir. Meblanın üç ay içinde
ödenmek üzere kabul edilmiştir. Ayrıca hapishane bünyesinde hastane yapılması Adliye
Nezareti tarafından kabul edilmiştir 512.
Tifo, Siverek Hapishanesinde 1914 yılında görülmüştür. 30 Haziran 1914 tarihinde
Diyarbakır Vilayeti’nden Dâhiliye Nezareti’ne gönderilen telgrafta Siverek
Hapishanesinde 19 tifo hastası olduğuna dair bilgi verilmiştir. Hastalığın önüne geçilmesi
ve yayılmasının engellenmesi için mahkumların bir kısmının başka bir yere nakledilmesi
gerektiği yazılmıştır. Yeni yerin kiralanması için de ödeme talep edilmiştir. Fakat
Dâhiliye Nezareti’nden 7 Temmuz 1914 tarihinde verilen cevapta ödeme yapılamayacağı
bildirilmiştir. Muacelat ve müteferrika tertibinden karşılanmak suretiyle gerekli tıbbi
tedbirlerin alınması iletilmiştir513.
Diyarbakır ilindeki hapishanelerde sağlık yönünden kötü durumdadır. Hapishaneler
nemli, kapasitesinin üzerinde mahkûm vardır. Ayrıca gıda sıkıntısı yaşanmaktadır514.
Diyarbakır Merkez Hapishanesi Hastanesinde bulunan hasta mahkûmlar, 60 kuruş ücret
karşılığında kiralanmış Hükûmet Konağı Hastanesinde tedavilerini sürdürmektedir. Fakat
hastane, tadilata girmek zorundadır. Hastanenin durumu Islâh-ı Adliye Komisyonu’na
bildirilmiştir. Komisyon merkez hapishanesinin 120 kuruşa kiralandığını, ancak hasta
mahkumlar için planlanan koğuşlarda gerekli paranın bulunamadığını vilâyet yönetimine
bildirmiştir515.
1914 tarihinde Cebel-i Bereket Hapishanesinde Tifo hastalığı görülümüştür.
Hastalığın nedeni, hapishanenin sağlık şartlarındaki yetersizlik ve mahkum sayısındaki
512Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mebânî-i Emîriye ve Hapishaneler Evrakı (DH.MB.HPS), Dosya No: 6, Gömlek No: 17 (6/17), Tarih: 3
Şaban 1332/27 Haziran 1914.
513Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mebânî-i Emîriye ve Hapishaneler Evrakı (DH.MB.HPS), Dosya No: 73, Gömlek No: 10 (73/10), Tarih:
13 Şaban 1332/7 Temmuz 1914.
514Orat A. Jülide ve Fadimana Çelik, “Diyarbakır Vilayeti Hapishaneleri,” Sosyal Bilimler
Enstitüsü Dergisi, S.7, (2011): 84.
515Orat ve Çelik, “Diyarbakır Vilayeti.” 85-86.
99
99
fazlalıktır. 16 Temmuz 1914 tarihinde Adana Valiliği’nden Dâhiliye Nezareti’ne
gönderilen yazıda, Hastalığın sağlıklı mahkumlara sirayet etmemesi için hasta
makumların nakledilmesi ve uygun bir yerin kiralanması talep edilmiştir. Mebani-i
Emiriye ve Hapishaneler İdaresi Müdüriyet’i, maddi imkânsızlıkların yetersiz olduğunu
bildirmiş, çözüm olarak hapishane bünyesinde tecrit odaları kurulmasını istemiştir516.
2.2.1.2. Rumeli Vilayetleri
17 Haziran 1879 tarihinde Dâhiliye Nezareti’ne gönderilen evraka göre, Selanik
Hapishanesinde mahkumlar arasında tifo görülmüştür. 9 mahkûm hastalık nedeniyle
hayatını kaybetmiştir. Ölüm bilgisi, tabip raporuyla Selanik Vilayetine bildirilmiştir.
Hapishanede tifonun görülme sebebi izdiham ve temizlik eksikliğidir517.
Hapishanede tifo 1888 yılında tekrar ortaya çıkmıştır. 29 Şubat 1888 tarihinde
Sadaret’e gönderilen evraka göre Selanik Tevkifhanesinde tifo ortaya çıkmıştır. Sorumlu
tabip, hastalığın tedavisi ve yayılmasının engellenmesi için hastaların başka
hapishanelere sevkini talep etmiştir. Fakat Selanik ve civar illerde yer bulunamamıştır.
Acil bir çözüm olarak Baçinkule Hapishanesi önüne barakalar yapılması uygun görülmüş
ve barakaların inşası için otuz bin kuruş ödeme talep edilmiştir518.
13 Mart 1889 yılında Manartır Vilayetine gönderilen evrakta, Pirlepe
Hapishanesinde tifo vakaları görüldüğüne dair bilgi verilmiştir. Hastalığın nedeni
kapasitenin üzerindeki mahkûm sayısı ve hapishanenin rutubetli olmasıdır. Hastalık
nedeniyle son birkaç günde üç kişi hayatını kaybetmiştir. Ölümlerin yaşanması üzerine
belediye tabipleri ve askeri tabibler görevlendirilmiştir. Tabipler hastalığın nedeni ile
ilgili rapor hazırlayarak Manastır Vilayetine göndermişlerdir. Raporda, mahkumlar için
uygun bir yer kiralanması ve hastaların buraya sevk edilmesi gerektiği yazılmıştır. Ayrıca
hastalar için yeni yerin kira bedelinin karşılanması talep edilmiştir. Bu talebin Masarıfı
Müteferrika Tertibi'nden karşılanması uygun bulunmuştur519.
516Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mebânî-i Emîriye ve Hapishaneler Evrakı (DH.MB.HPS), Dosya No: 44, Gömlek No: 8 (44/8), Tarih: 22
Şaban 1332/16 Temmuz 1914.
517Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Şura-yı Devlet (ŞD),
Dosya No: 2424, Gömlek No: 12 (2424/12), Tarih: 13 Ramazan 1296/31 Ağustos 1879.
518Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1490, Gömlek No: 61 (1490/61), Tarih: 16 Cemaziyelahir
1305/29 Şubat 1888.
519Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Maarif Nezareti Mektubî
Kalemi (MF.MKT), Dosya No: 1604, Gömlek No: 59 (1604/59), Tarih: 11 Recep 1306/13 Mart 1889.
100
100
23 Kasım 1899 tarihinde Manastır Vilayetine gönderilen evrakta, İlbasan
Hapishanesinde mahkûm sayısının fazlalığından dolayı tifo hastalığının ortaya çıktığı ve
Hastalığın İlbasan’a sirayet etmek üzere olduğu bilgisi verilmiştir. Hastalığın yayılmasını
engellemek için mahkumların bir kısmının başka bir yere nakil edilmesi gerektiği, bu yeni
yerin kirasının yıllık sekiz mecidiye olduğu yazılmıştır. Hastaların nakil edilmesi gereken
Hanenin bir yıllık kirası bir seneye mahsus olmak üzere vilayet tarafından karşılanmasına
karar verilmiştir520.
2.2.1.3. Hıtta-i Irakiye
20 Ocak 1889 tarihli evrakta, Halep Merkez Hapishanesinde izdihamdan kaynaklı
olarak tifo hastalığının ortaya çıktığına dair bilgi verilmiştir. Hastalığın önlenmesi,
hapishane şartlarının iyileştirilmesi, 80 askerin geçici olarak hapishanede barınması için
mevcut altı gardiyana ilaveten yüz ellişer kuruş maaşla on gardiyan daha
görevlendirilmesi Halep Vilayetinden talep edilmiştir. 21 Ocak 1889 tarihli kararda,
Tabip Binbaşı, Eczacı Elyesa Efendi, Tabip Selim Efendi, Eczacı Fethullah Efendi ve
Hastalar Ağası görevlendirilmiştir. Tifonun ortadan kaldırılması için gerekli önlemler
alınmıştır. Ayrıca hastalık tehdidi ortadan kalkıncaya kadar memurların maaşlarının
karşılanma isteği vilayete bildirilmiştir521.
Tifo, 1901 yılında tekrar hapishanede ortaya çıkmıştır. 22 Mayıs 1901 tarihli
Sıhhıye Nazırı tarafından Sadaret’e gönderilen evrakta, Merkez Hapishanesinde tifo
hastalığı görüldüğü bilgisi verilmiştir. Hastalık nedeniyle dört ayda 40 kişi vefat etmiştir.
Hapishanede hastaların tedavisine devam edilmiş ve hastalık zamanla halka da sirayet
etmeden etkisini kaybetmiştir. Sıhhiye müfettişleri, hapishanedeki tifo salgınını
incelemek üzere görevlendirilmişlerdir. İnceleme sonucu hazırlanan rapora göre
hastalığın nedeni, hapishanenin kapasitesinden fazla mahkum barındırılması ve fiziki
şartların yetersizliğidir. Nüfus yoğunluğu ve kötü şartlar hastalığın ortaya çıkmasına ve
yayılmasına neden olmuştur. 23 Mayıs 1901 tarihinde Dâhiliye
520Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 2274, Gömlek No: 64 (2274/64), Tarih: 19 Recep 1317/23 Kasım
1899. ; Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti Mektubî
Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 2262, Gömlek No: 32 (2262/32), Tarih: 21 Cemaziyelahir 1317/27 Ekim
1889.
521Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Meclis-i Vala Evrakı
(MV), Dosya No: 39, Gömlek No: 34 (39/34), Tarih: 18 Cemaziyelevvel 1306/20 Ocak 1889.
101
101
Nezareti’nden Halep Vilayetine gönderilen evrakta hapishanede gerekli sağlık şartlarının
acilen alınması istenmiştir522. 19 Haziran 1901 tarihinde Halep Vâlisi Mehmed Enis Bin
Salih tarafından Sadaret’e tıbbi önlemleri içeren yazı gönderilmiştir. Yazıya göre tifonun
araştırılması ve tedavisine yönelik adliye ve sıhhiye memurlarından oluşan bir komisyon
kurulmuştur. Komisyonun hapishanedeki izdihamı azaltmak için çözüm önerilerini
listelemiştir. Öne çıkan maddeler; odalara menfez açılması, hapishaneye ek odaların
yapılması, hastaların Gureba Hastanesine sevk edilmesi, hastaların tecrit edilmesi,
hapishanedeki tuvalet ve diğer alanların temizliğine dikkat edilmesi gelmektedir.
Hapishaneye menfezlerin açılması ve oda ilavesinin masrafı, yirmi altı bin kuruştur.
Masrafın karşılanması için 6 Haziran 1901 tarihli Vilayet İdare Meclisi mazbatasıyla
Dâhiliye Nezareti’nden izin talep edilmiştir. Hasta mahkumlar için tahsis edilmiş odaların
temizliğine özen gösterilmesi için belediye ve hapishane yönetimi tarafından dikkat
edilmesi gerektiği belirtilmiştir. İzdihamın önlenmesi ve oda başına düşen mahkûm
sayısının azaltılması için ek odaların yapımına yaz mevsiminden önce başlanması için
izin istenmiştir523.
2.2.1.4. Hicaz Vilayeti
Hicaz Hapishanesinde tifo 1884 yılında görülmüştür. 15 Mayıs 1884 tarihinde
Hicaz Vilayetinden Dâhiliye Nezareti’ne gönderilen telgrafta, Hicaz Hapishanesinde
mahkûm Mahmut Paşa'nın tifoya yakalandığı ve yazıdan sekiz gün sonra mayısın ilk günü
hastalık nedeniyle vefat ettiğine dair bilgi verilmiştir524.
2.2.1.5. Trablusgarp Vilayeti
30 Haziran 1878 tarihinde Şehremanati’ne gönderilen evraka göre, Bingazi
Hapishanesinde bulaşıcı hastalık görülmüştür. Hastalık nedeniyle, Hapishanede
incelemelerde bulunmak üzere Tabip Arslan görevlendirilmiştir. Tabip Arslan
incelemesini raporla sunmuştur. Rapora göre; hapishanede görülen hastalık tifodur.
522Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Bab-ı Âlî Evrak Odası
Evrakı (BEO), Dosya No: 1663, Gömlek No: 124719 (1663/124719), Tarih: 4 Safer 1319/23 Mayıs 1901.
523Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Bab-ı Âlî Evrak Odası
Evrakı (BEO), Dosya No: 1688, Gömlek No: 126554 (1688/126554), Tarih: 26 Rabiulevvel 1319/13
Temmuz 1901.
524Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1344, Gömlek No: 47 (1344/47), Tarih: 21 Recep 1301/17 Mayıs
1884.
102
102
Hastalığın ortaya çıkmasında havaların ısınması, hapishanenin dar ve kalabalık olması
etkili olmuştur. Tifodan etkilenen mahkûm Yahudi İshak’ın, hastalığı sağlıklı kişilere
bulaştırmaması için evine sevk edilmiştir. Hapishanedeki diğer mahkumların da hastalık
nedeniyle faklı hapishanelere gönderilmesi talep edilmiştir. Fakat, 11 Temmuz 1878
tarihinde Dâhiliye Nezareti’ne gönderilen evraka göre, mahkumların faklı hapishanelere
gönderilmesi yerine hapishaneye hastane yapılması, daha uygun görülmüştür525.
2.2.1.6. Kudüs-ı Şerif Sancağı
Kudüs Hapishanesinde tifo 1914 yılında görülmüştür. 29 Nisan 1914 tarihinde
mutasarrıflıktan Dâhiliye Nezareti’ne gönderilen telgrafa göre, Kudüs Vilayet
Hapishanesinde tifo ortaya çıkmıştır. Hastalığın yayılmasını engellemek için gerekli
sağlık tedbirleri için otuz bin kuruşluk ücretin hapishane tahsisatından karşılanması talep
edilmiştir. Ücret onayı 11 Mayıs 1914 tarihli yazıda bildirilmiştir526.
2.2.2. Mekteplerde Tifo ile Mücadele
2.2.2.1. İstanbul’da Tifo
29 Mart 1902 tarihinde Maarif Nezareti’nden Şehremanati’ne gönderilen evraka
göre, Sultan Mehmet Han Hazretlerinin mektebinde bir öğrenci tifodan etkilenmiştir527.
12 Temmuz 1908 tarihinde Şehremaneti’den Hariciye Nezareti’ne gönderilen
evraka göre, Fransız Sörler Mektebinde tifo görülmüştür. Okul müdürü, gerekli
tedbirlerin alınması için mutasarrıflığa bilgi vermiştir. Mutasarrıflıktan gelen yazıda
paskalya tatilinde gerekli önlemlerin alınacağı bildirilmiştir. Fakat, sefaretten gelen yazı
doğrultusunda tatil döneminde bir şey yapılamayacağı söylenmiştir. Ayrıca okulun sağlık
şartlarının yetersizliğinin altı çizilmiş, gerekli önemlerin alınması gerektiği
vurgulanmıştır528.
525Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Şura-yı Devlet (ŞD),
Dosya No: 687, Gömlek No: 5 (687/5), Tarih: 10 Safer 1295/10 Şubat 1878.
526Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti
Mebânî-i Emîriye ve Hapishaneler Evrakı (DH.MB.HPS), Dosya No: 72, Gömlek No: 59 (72/59), Tarih:
15 Cemaziyelahir 1332/11 Mayıs 1914.
527Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Maarif Nezareti Mektubî
Kalemi (MF.MKT), Dosya No: 617, Gömlek No: 49 (617/49), Tarih: 19 Zilhicce 1319/ 29 Mart 1902.
528Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Hariciye Nezareti
Tahrirat Evrakı (HR.TH), Dosya No: 363, Gömlek No: 25 (363/25), Tarih: 13 Mayıs 1908.
103
103
20 Mart 1909 tarihli Mekteb-i İdadi idaresine gönderilen evraka göre; okul sıhhiye
tarafından denetlenmiştir. Öğrenciler tifo nedeniyle bir aydır eğitimlerine devam
edememiştir. Okulda tifo dışında difteri ve başka hastalıklar da görülmüştür. Okulun
öncelikle dezenfekte edilmesi gerektiği bildirilmiştir529.
Tophane’de bulunan Mühendislik Mektebi’nde tifo ve dizanteri görülmüştür.
Hastalık nedeniyle eğitime ara verilmiştir. Velileri İstanbul’da olan öğrenciler, evlerine
gönderilmiştir. Şehirde akrabası veya aile yakını olan öğrenciler de gönderilmiştir.
Öğrencilere masraf olarak hükûmet tarafından günlük beşer kuruş verilmiştir. İstanbul’da
gidecek yeri olmayanlar ise okulda ikamet etmek zorunda kalmıştır. Alınan önlemlere
rağmen okuldaki hasta sayısı artmaya devam etmiştir. Bu nedenle Nafia Nezareti,
Sadaret’e gönderdiği 15 Kasım 1913 tarihli yazıyla okulda ikamet etmek zorunda kalan
öğrenci başına beş kuruş daha ödenek ayırmış, öğrencilerin başka bir binaya nakledilmesi
istenmiştir. Nafia Nezareti, uygun bina için Hürrüyet-i Abidiye Tepesi Bulgar Hastanesi
yakınındaki binayı teklif etmiştir. Bina daha önce Bulgar papazlara tahsis edilmiştir. Kira
bedeli, nakliye masrafı, hikmethane, kimyahane, kütüphane gibi şubelerin tesisi için 200
bin kuruşluk masrafın ödenmesini talep etmiştir530.
2.2.2.2. Beyrut Vilayetinde Tifo
1895 tarihinde Nefs-i Beyrud’da yaklaşık 150 mevcutlu Beyrut Leyli İdadisinde
4-5 aydır tifo etkili olmaktadır. Fakat tifo nedeniyle vefat yaşanmamıştır. Öğrencilerin
içme suları kaynatılmış, diğer sağlık önemlerine de dikkat edilmiştir. Hastalık ortadan
kalkmıştır. Hastalığın seyrine ilişkin bilgi 24 Aralık 1895 tarihli evrakla, Vilayet-i Maarif
Müdürlüğü’ne bildirilmiştir531.
2.2.2.3. Hıtta-i Irakiye’de Tifo
1905 yılında Halep Mekteb-i İdadisi öğrencileri arasında tifo görülmüştür.
Sıhhiye idaresi tarafından yapılan inceleme sonucuna göre hastalığın görülme nedeni,
529Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Marif Nezareti Tedrisatı
İbtidaiyye Kalemi Evrakı (MF.İBT), Dosya No: 228, Gömlek No: 111 (228/111), Tarih: 27 Safer 1327/20
Mart 1909.
530Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Bab-ı Âlî Evrak Odası
Evrakı (BEO), Dosya No: 4230, Gömlek No: 317226 (4230/317226), Tarih: 16 Zilhicce 1331/16 Kasım
1913.
531Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Maarif Nezareti Mektubî
Kalemi (MF.MKT), Dosya No: 298, Gömlek No: 12 (298/12), Tarih: 7 Recep 1313/24 Aralık 1895.
104
104
içme suyudur. Okul, içme suyunu sarnıçtan tedarik etmektedir. Hastalığın ortadan
kaldırılması için sarnıcın temizlenmesi gerektiği yazılmıştır. Bu süre içinde okul
yönetiminin menba suyu kullanması tavsiye edilmiştir. Okul yönetimine Sıhhiye Nezareti
tarafından menba sularının temini için geçici olmak üzere yüz elli kuruşluk harcama
yetkisi verilmiştir. Su ücretinin Masarıf-ı Müteferrika’dan ödenmesi talep edilmiştir532.
2.2.3. Askeri Birliklerde Tifo ile Mücadele
2.2.3.1. İstanbul’da Tifo
İstanbul Valiliği tarafından 21 Eylül 1914 tarihinde Dâhiliye Nezareti’ne
gönderilen evraka göre; İstanbul’un Maltepe köyünün 5. Kolordu’nun merkezi haline
getirilmesinden dolayı nüfus kalabalıklaşmış ve tifo hastalığı ortaya çıkmıştır. Askeriye
tarafından gerekli önlemlerin alınması talep edilmiştir. Belediye meclis reis vekili
tarafından gerekli önlemler alınmıştır. Fakat hastalığın seyri bu şekilde devam etme
endişesiyle Hilâl-i Ahmer ve Mu’âvenet-i Milliye Cem’iyetleri’nden heyet talep
edilmiştir.
Fakat Dâhiliye Nezareti’ne gönderilen evraka göre, Hilal-i Ahmer Cemiyeti
Nizamname esasları gereğince askeriyeye yardımda bulunamaz. Bu nedenle Dâhiliye
Nezareti, 27 Eylül 1914 tarihinde gönderdiği yazıyla Sıhhıye Heyeti tarafından tedbir
alınması gerektiğini yazmıştır533.
4 Ağustos 1888 tarihli ve Serasker Bende Ali Saib imzalı evraka göre, Mecidiye
Kışlası’nda askerler arasında tifo ve dizanteri görülmüştür. Hastalığın nedeni, tabip
tarafından Marya eti (dişi koyun) olarak bildirilmiştir. Civardaki askeriyedeki askerler de
marya eti yemiştir. Fakat et, onlarda hastalığa neden olmamıştır. Birliklerin sağlıklı
olduğuna ilişkin bilgi İkinci Fırka-i Hümayun Kumandanlığı’ndan bildirilmiştir. 2
Ağustos 1888 tarihli tezkereyle marya eti yasaklanmıştır. 1888 yılında Haydarpaşa
Hastanesinde bir, Maltepe Hastanesinde bir, Yıldız Hastanesinde bir asker vefat
etmiştir534.
532Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Maarif Nezareti Mektubî
Kalemi (MF.MKT), Dosya No: 898, Gömlek No: 51 (898/51), Tarih: 14 Şevval 1323/12 Aralık 1905.
533Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezareti İdare
Evrakı (DH.İD), Dosya No: 165, Gömlek No: 49 (165/49), Tarih: 7 Zilkade 1332/27 Eylül 1914.
534Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız Perakende Evrakı
Askerî Maruzâ (Y.PRK.ASK), Dosya No: 48, Gömlek No: 80 (48/80), Tarih: 1 Zilhicce 1305/9 Ağustos
1888.
105
105
2.2.3.2. Anadolu’da Tifo
23 Nisan 1900 tarihli Yıldız Sarayı Hümayunu Başkitabet Dairesi’ne ait evraka
göre Malazgird ve Çemişgezek kazalarının askeri mevkilerinde askerler arasında tifo
salgını görülmüştür. Hastalar, askeri hastanelerde tedavi edilmektedir. Hastalık nedeniyle
vefatlar da yaşanmıştır. Fakat hayatını kaybedenlerin yerlerine hastalar yatırılmıştır. Bu
durum, Malazgird ve Çemişgezek kazalarında hastalığın daha şiddetli şekilde yayılımını
tetiklemiştir. Bölgede inceleme yapması için müfettiş talep edilmiştir535.
24 Nisan 1900 yılında Dâhiliye Nezareti ve Seraskeriye’ye gönderilen evrakta
hastalar ayrı koğuşa çıkarılması, koğuş sayısı yetersiz olursa da yeni binalar kiralanarak
tedavi merkezlerine dönüştürülmesi gerektiği ayrıca hastalar arasında vefatlar yaşanırsa
kişilere ait eşyalar asla kullanılmaması, hastalığın yayılımı engellenmesi gerektiği
yazılmıştır536.
6 Kasım 1890 tarihli Serasker Ali Saib imzalı evraka göre, Turgutlu Redif
Deposu’nun resmi açılış töreninde bulunmak üzere Turgutlu’ya doğru yola çıkan Kula
Redif Merkezi’nde görevli askerler arasında tifo ortaya çıkmıştır. Hastalık nedeniyle bir
teftiş heyeti Kula’da görevlendirilmiştir. Heyetin raporuna göre gerekli sıhhi tedbirler
alınmış, hastalık ortadan kalkmaya başlamıştır. Hastalık nedeniyle vefat
yaşanmamıştır537.
2.2.3.3. Hıtta-i Irakiye’de Tifo
11 Aralık 1882 tarihli sıhhiye jurnalinde Halep Vilayetindeki askerler arasında
tifo görülmüştür. Birkaç asker tifo nedeniyle hayatını kaybetmiştir. 57 askerin tedavisi ise
Maraş Hastanesinde devam etmektedir. Hastalığın tedavisi ve yayılmasını engellemek
için Doktor Mustafa Efendi ve Binbaşı Cemal Efendi bölgeye görevlendirilmiştir. 13
Şubat 1883 tarihli sıhhiye jurnaline göre bölgeye gönderilen tabiblerin incelemelerine
dair haber alınamamış, incelemelerin neticelerinin bildirilmesi istenilmiştir.
535Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), İrade Hususi (İ.HUS),
Dosya No: 81, Gömlek No: 110 (81/110), Tarih: 22 Zilhicce 1317/23 Nisan 1900.
536Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Bab-ı Âlî Evrak Odası
Evrakı (BEO), Dosya No: 1475, Gömlek No: 110624 (1475/110624), Tarih: 23 Zilhicce 1317/24 Nisan
1900.
537Cumhurbaşkan l ığ ı Dev let Arş iv ler i Başk anlığ ı Osmanlı Ar şivi (BOA), Yıld ız
P erakend e Evrak ı Asker î Maruz â (Y.PRK.ASK), Dosya No : 66, Gömlek No:56 (66/56),
Tarih: 23 Rab iulevve l 1308/6 Kas ım 1890.
106
106
15 Şubat 1883 tarihinde Sıhhiye Nezareti’ne gönderilen evraka göre; Zeytun’da
ortaya çıkan hastalığın yapılan inceleme sonrasında tifo olduğu tespit edilmiştir. 21 Şubat
1883 tarihli sıhhiye jurnaline göre tabipler, 23 kişinin tifodan hafif şekilde etkilendiğini
bildirmiştir538.
1898 yılında Zeytun Kışlasında tifo hastalığı görülmeye devam etmiştir.
Hastalıktan etkilenen asker sayısı yaklaşık 300’dür. 5-6 kişi ise hastalık nedeniyle
hayatını kaybetmiştir. Hastalığa neden olan temel etken izdihamdır. İzdihamın azaltılması
için iki Redif Bölüğünün Elbistan’a gönderilmesi, Nizamiye Taburunun ise Maraş’taki
bir taburla değiştirilmesi Seraskerlik Makamına iletilmiştir539. Redif Bölüğünün
gönderilme talebi kabul edilmiş; bölükler Elbistan ve Göksun’a gönderilmiştir. Zeytun ve
Maraş’a gelen hastalardan yirmisi kangrendir. Fakat hastaların ameliyat edilmesi için
uzman cerrah yoktur. Ordu-yı Hümayun, hastalara cerrahi müdahale için dört beş tabip
ve gerekli tıbbi malzemelerin Zeytun’a yönlendirilmesini istemiştir. İhtiyaç duyulan
malzemeler ve beş yüz adet elbise İstanbul’dan gönderilmiştir540.
17 Ocak 1906 tarihinde, Zeytun mevkisindeki askeriyede mevsim kaynaklı olarak
tekrar tifo görülmüştür. Hastalık kısa sürede salgına dönüşmüştür. 100 asker tifodan
etkilenmiştir. Yarısı ise hastalık nedeniyle hayatını kaybetmiştir541.
538Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız Mütenevvî
Maruzat Evrakı (Y.MTV), Dosya No: 10, Gömlek No: 59 (10/59), Tarih: 29 Rabiulahir 1300/9 Mart 1883.
539Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız Perakende Evrakı
Askerî Maruzâ (Y.PRK.ASK), Dosya No: 137, Gömlek No: 2 (137/2), Tarih: 2 Zilkade 1315/25 Mart 1898.
540Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız Mütenevvî
Maruzat Evrakı (Y.MTV), Dosya No: 172, Gömlek No: 35 (172/35), Tarih: 15 Ramazan 1315/7 Şubat
1898.
541Yıldız Perakende Evrakı Askerî Maruzâ, BOA, 137/2.
107
107
BÖLÜM 3: 1855-1914 YILLARI ARASINDA BASINDA TİFO
Basın incelemesinde amaç, arşiv belgelerinde sunulan bilgileri desteklemek,
tifoya ilişkin daha geniş bilgi kaynağı oluşturmaktır. Gazetelerin ve diğer basın
araçlarının halkın durumunu, bakış açıcısı, sosyal hayatını daha yakından ve daha hızlı
tasvir ettiği düşünüldüğünde basın incelemesinin önemi anlaşılacaktır.
Basın incelemesinde sadece Osmanlı Devleti’nde yayın yapan gazeteler
incelenmemiştir. Yurt dışında yayın yapan gazeteler de çalışmaya dahil edilmiştir. Bunun
sebebi, özellikle salgın derecesine ulaşan tifoya ilişkin sunulan haberlerde;
hastalığın/salgının yaşandığı yer, vefat sayıları, meftaya ilişkin bilgiler, salgının nedeni,
hastalıkla mücadele yolları gibi bilgilerin sunulmasıdır.
Basın incelemesine ilişkin açıklamalarda, gazetelerdeki bilgiler birebir verilmiştir.
Fakat Türkiye Türkçesine aktarımda bilginin daha net anlaşılması ve yanlış yoruma yer
verilmemesi amacıyla düzenlemeler yapılmıştır. Örneğin 1865 yılına ait basın
incelemesinde Tuna gazetesi verilerinde “usul” olarak geçen ifade “Defin işlemlerine
İlişkin Yönetmelik’ olarak aktarılmıştır.
Dönemin, Amasya (Taşdemir) 1911 , Ahali (Filibe) 1906-1907, Arş (üsküb) 1911,
Balkanlar (Filibe) 1906, Bosna 1876, Hilâl (Filibe) 1885, Kurşun (manastır) 1911, Tuna
(Rusçuk) 1865-1867, Vatan (Saraybosna) 1894, Asır (selânik) 1904, Ayine (selanik)
1876, Beyrut 1913-1914, Bingöl (1912), Bursa (1890-1912), Hüdavendigar (1870-1906),
Nilüfer (1886-1887), Diyarbakır (1869-1871), Ceride 1890-1892, Edirne 1906-1918,
Meriç 1877, Yeniedirne 1908-1911, Albayrak 1914, Envar-ı Şarkiye 1888, Nimet 1912,
Ferdâ (ist) 1908, Hilafet 1899-1903, Hürriyet 1896-1897, Doğru Söz (kahire) 1906, Mısır
(İskenderiye) 1889-1890, Tarik (İskenderiye) 1901, Musul 1893-1913, Sivas 1880-1882,
Trabzon 1872-1907, Van 1899542, Takvim-i Vekayi 1855-1914, Ceride-i Havadis 1855-
1914, Ruzname-i Ceride-i Havadis 1860-1874, Sala-yı Millet 1912, Hürriyet ( İstanbul)
1908, Hürriyet (Londra) 1893-1896, Servet (İstanbul) 1888-1891, Servet (İstanbul) 1898-
1901, Servet-i Fünun 1907-1909, Sabah 1876-1914, Tasvir-i Efkar (Şinasi) 1862-1868,
Tasvir-i Efkar (Ebuzziya Tevfik) 1909-1914, Tercüman-ı Hakikat 1878-1914, Tercüman-
542https://dijital-kutuphane.mkutup.gov.tr/;http://www.osmanlicagazeteler.org/index.php;
http://www.tufs.ac.jp/common/fs/asw/tur/htu/ adreslerinden vilayet gazeteleri incelenmiştir.
108
108
ı Ahval 186-1865, Tanin 1908-1914, Basiret 1869-1908, Alemdar 1911-1913, Anadolu
(Konya) 1908, Barboros (İstanbul) 1911, Çığır (İstanbul) 1911-1912, Hilal ( Filibe) 1884,
İbret (İstanbul) 1872-1873, İleri (Manastır) 1911, İntibah (Girid-Hanya) 1881, İntibah
(Naples-London) 1879-1895, İrtika (İstanbul) 1899-1903, Muzaffer ( Dersaadet) 1908,
Müjde (İstanbul) 1908, Mürüvvet (İstanbul) 1910, Saika (Dersaadet) 1909, Son Havadis
(İstanbul) 1909, Doğru Söz (Dersaadet) 1910-1911, Tarik 1884-1899, Tenkid 1908-1910,
Tulu 1908, Turan 1912, Zaman (Selanik) 1874-1875, İkdam 1894-1914, Köylü (İzmir)
1909-1911, İfham 1912-1913, Seyhan 1875-1910 gazeteleri incelenmiştir543.
3.1. TİFOYA İLİŞKİN BASIN HABERLERİ
3.1.1. Tifonun Ortaya Çıkış ve Yayılma Nedenlerine İlişkin Haberler
Ceride-i Havadis gazetesinin 8 Temmuz 1878 tarihli haberine göre,
Dersaâdet’tin544 sağlık durumunun dört beş aydır korkulacak bir şekilde olmadığı, bu süre
içerisinde vefat edenlerin sayısında artış yaşanmadığı, fakat son birkaç günde vefat
olduğu yazılmıştır. Ölümlerin nedeni, aşırı sıcak havalardır. Ayrıca haberde çiçek, tifo ve
hummanın görüldüğü, bu hastalıkların da ölümlere sebebiyet verdiği yazılmıştır545.
Sabah gazetesinin 22 Temmuz 1891 tarihli haberinde, İstanbul şehrinin genel
sağlık durumunun iyi olmadığı, fakat vefat istatistiklerinin iyi olduğu bilgisi verilmiştir.
Geçen yılın mart ayında vefat sayısı bin yüz on beş kişidir. 1891 yılının temmuz ayında
ise ölüm sayısı bin altmış altı ya gerilemiştir. Vefat sayısındaki kırk dokuz kişilik azalma,
hastalığın etkisini azalttığı şeklinde yorumlanabilir ve ümit vericidir. Bu sene tifo,
özellikle Beyoğlu taraflarında etkisini sürdürmektedir. Beyoğlu’nun çevresi, genel halk
sağlığı açısından streril iken bazı mahallelerdeki tonoz ve lağımların hıfzıssıhha
kurallarına aykırı olarak yapılması tifonun şiddetini artırmasına neden olmaktadır546.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 24 Şubat 1893 tarihli “İlân-ı Resmî” başlıklı
haberinde Girid resmi gazetesinde okunmuşdur :
“Bu aralık Hanya’da hummâ-yı tifoidî hastalığı ortaya çıkmış, Hanya nahiyesi
müdüriyetine gelmiş olan tebligâtımız üzerine etıbbâdan oluşmuş olan Heyet-i
Tıbbiye’de tifo hastalığının ortaya çıkmasının sebeplerinden biri ve belki en
543 https://dijital-kutuphane.mkutup.gov.tr/ adresinden gazeteler incelenmiştir.
544İstanbul
545Ceride-i Havadis, Nr.1295-3769, H.8 Recep 1295/R.26 Haziran 1294 (8 Temmuz 1878).
546Sabah, 3.Sene, Nr.957, H.15 Zilhicce 1308/R.10 Temmuz 1307 (22 Temmuz 1891).
109
109
birincisi menba’ından şehre kadar olan su mecrasının harap bir şekilde olması ve
suyun kirlenmesinden dolayı ortaya çıkmıştır”547.
Sabah gazetesinin 22 Temmuz 1897 tarihli haberine göre, Beyrut’a bağlı Safed
kazasında tifo, çok sayıda ölüme sebep olmuştur. Alınan sağlık tedbirleri neticesinde
hastalık azalmaya başlamıştır. Hastalığın kısa sürede çok fazla zaiyata sebep olmasının
nedeni şehir içindeki kuyu sularının temiz olmamasıdır. Bu durum Safed kazasından
gelen bilgiden anlaşılmıştır548.
Sabah gazetesinin 14 Mart 1898 yılına ait haberinde, Adana’da sağlıklı içme suyu
eksikliğinden dolayı tifo artmıştır549.
Servet gazetesinin 17 Haziran 1898 tarihli haberine göre, İzmir Göztepe’de tifo
hastalığı halk arasında yaygınlaşmıştır. Hastalığın sebebi, içme sularına tifo mikrobunun
bulaşmasıdır. Hastalığın tedavisi için Paris Kimya Cemiyeti üyelerinden Kimyager
Mösyö Nasus Ariyero Polo görevlendirilmiştir. Mösyo Polo ve Belediye Tabîbi Doktor
Edhem Bey numuneleri alarak tetkik ve tahlil sonucunda rapor hazırlayacaklarına dair
bilgi verilmiştir. Sabah gazetesinin 17 Haziran 1898 yılına ait haberi de aynı bilgileri
içermektedir550.
Sabah gazetesinin 20 Kasım 1898 tarihli haberine göre, Cemiyet-i Tıbbiye’den
Doktor İstekoli’nin öncülüğünde toplantı düzenlemiştir. Toplantıda Pangaltı’da bulunan
Fransız rahibelerinin mektebinde ortaya çıkan hummâ-yı tifoidî hastalığı hakkında
fikirler tartışılmıştır. Toplantıda hastalığın kaynağı olarak Sarnıç suyu olduğu dile
getirilmiştir. Fakat sarnıç mektebin inşa edildiğinden beri yani 37 seneden beri
kullanılmaktadır. Şimdiye kadar hiç bir hastalığa sebeb olmamıştır. Tabîbin tavsiyesi
üzerine tâlebelere oradan su verilmemiştir. Hastalıktan etkilenen dokuz kişi vardır.
Hastalarıdan biri vefat etmiştir. Dersaadet’de sarnıçların genel olarak fenni kurallara
uygun olmayan sûretde inşa edilmiş olduğu beyan edilmiştir551.
Servet gazetesinin 9 Nisan 1899 tarihli haberine göre, İstanbul’un bazı
semtlerinde hummâ-yı tifoidî hastalığı hafif bir şekilde hüküm sürmektedir. Bilgi,
hastalığı bildiren bir kişi sayesinde elde edilmiştir. Hastalığın bulaşma yolu sulardır.
Halka içilen şeyler hususunda dikkatli davranmaları, Terkos sularını içmemeleri, içmek
547Tercüman-ı Hakikat, Nr.4393, H.7 Şaban 1310/R.12 Şubat 1308 (24 Şubat 1893).
548Sabah, 8.Sene, Nr.2750, H.21 Safer 1315/R.10 Temmuz 1313 (22 Temmuz 1897).
549Sabah, 9.Sene, Nr.2985, H.20 Şevval 1315/R.2 Mart 1314 (14 Mart 1898).
550Sabah, 9.Sene, Nr.3080, H.27 Muharrem 1316/R.5 Haziran 1314 (17 Haziran 1898).
551Sabah, 10.Sene, Nr.3232, H.6 Recep 1316/R.8 Teşrinisani 1314 (20 Kasım 1898).
110
110
zorunda kalırlarsa da kaynattıktan sonra içmeleri tavsiye edilmiştir. Bu Tedbirlerin
yanısıra suyun incelenmesi gerektiğinden de bahsedilmiştir552.
Servet gazetesinin 30 Nisan 1899 tarihli haberine göre, Cemiyet-i Tıbbiyye önceki
gün toplantı gerçekleştirmiştir. Toplantıda nisan ayının beşinden on ikisine kadar şehirde
iki yüz otuz ölümün gerçekleştiği beyân edilmiştir. Doktor Mimarakis, şehirde bulaşıcı
hasta sayılarının geçen aydaki aynı seviyede bulunduğunu, bahar mevsiminin gelmesiyle
tifonun artacağını; Mumhane, Fındıklı ve İstanbul taraflarında birer adet olmak üzere
toplamda üç hummâ-yı merza’i meydana geldiğini ve bunların havanın birden bire
değişmesinden ve yol civarlarında çamurlu suların birikmesinden kaynaklandığını beyan
etmiştir553. Aynı tarihte Tercüman-ı Hakikat gazetesine göre Cemiyet-i Tıbbiye Doktor
Estekolis Efendi’nin öncülüğünde cuma günü toplanmıştır. Cemiyet katibi Doktor Rizov
İstanbul’da bir hafta zarfında yani nisan ayının beşinden on ikisine kadar vukubulan ölüm
cetvelini yayınlamıştır. Cetvele göre sekizi tifodan olmak üzere toplam iki yüz otuz kişi
vefat etmiştir554.
Sabah gazetesinin 8 Mayıs 1899 tarihli haberine göre, Doktor (Viyoli) İzmit’te
birkaç kişinin hummâ-yı tifoidîye yakalandığını bildirmiştir. Dr.Viyoli hummâ-yı
tifoidînin ortaya çıkma nedeninin tespitine yönelik tedkikat yapılması gerektiğini, ayrıca
hummâ-yı tifoidî mikrobu içeren salata, marul gibi gıdaların iyice temizlenmeden
tüketilmesi veya suların tifo mikrobu içermesinden ileri gelebileceğini ifade etmiştir555.
Servet gazetesinin 7 Haziran 1899 tarihli haberinde, Cem’iyet-i Tıbbiye’nin
gerçekleştiriş olduğu toplantıdan bilgiler aktarmıştır. Doktor Limarakis, şehirdeki
hastalıklardan bahsederken, Beyoğlu civarında özellikle St.Kostantin ile Aynalıçeşme’de
çoğaldığına, hastalığın kış mevsiminde azalma eğilimi gösterirken baharda artığına ve bu
dönemlerde hastalığın ortaya çıktığına dikkat çekmiştir556.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 13 Şubat 1903 tarihli “Ma’kûs Şû’un-Hummâ-yı
tifoidî” başlıklı haberine göre Altıncı Dâire-i Belediye Hey’et-i Sıhhiye Reisi Doktor
Kâimakâm Abidin Bey Dersaadet ve Beyoğlu civarlarında etkili olan tifoyu araştırmak
için inceleme başlatmıştır. Araştırmanın amacı, hasalığın geçen sene ve bu seneki
etkilerini, hangi dönemlerde ve nerelerde etkili olduğunu ortaya koymaktır. Tahkikat
552Servet, 1.Sene, Nr.298, H.21 Zilkade 1316/R.28 Mart 1315 (9 Nisan 1899).
553Servet, 1.Sene, Nr.319, H.19 Zilhicce 1316/R.18 Nisan 1315 (30 Nisan 1899).
554Tercüman-ı Hakikat, Nr.1269-6469, H.19 Zilhicce 1316/R.18 Nisan 1315 (30 Nisan 1899).
555Sabah, 10.Sene, Nr.3399, H.27 Zilhicce 1316/R.26 Nisan 1315 (8 Mayıs 1899).
556Servet, 1.Sene, Nr.357, H.27 Muharrem 1317/R.26 Mayıs 1315 (7 Haziran 1899).
111
111
henüz sonuçlanmamasına rağmen, hastalığın İstanbul’dan ziyade Galata ve Beyoğlu
taraflarında görüldüğü ve etkili olduğu ortaya konulmuştur. Fakat bu sene genel durumun
aksine, Beyoğlu’nda tifodan kaynaklı hasta sayısı fazladır. Hastalığın Beyoğlu
taraflarında görülmesi, Kağıthane’deki menba suyundan kaynaklanmaktadır. Beyoğlu
civarında görülen hastalığın içme suyundan kaynaklanması, analizler sonucunda netlik
kazanmıştır.
Gazeteye göre Cemiyet-i Tıbbiye’nin geçen günkü toplantısında Doktor
Kanburoğlu Aleksandır Efendi, Kağıthâne civarında tifonun görüldüğüne dair bilgi
vermiştir. Doktor, hastalığın ortaya çıkma ve bulaşma sebebinin Kağıthâne suyu olduğu
ve suyun kalitesinin genel sağlık standartlarına uygun olmadığına dair bilgi vermiştir.
Ayrıca Doktor suyun hastalığa sebebiyet vermesine üzerine bir de risale yazmıştır557.
Sabah gazetesinin 1 Mayıs 1903 tarihli “Humma-yı Tifoidi” başlıklı haberine
göre, Boğaziçi ve Paşabahçesi’nde tifo yaygınlaşmaktadır. Gazetedeki haberlere göre
Paşabahçesi’ndeki şişe fabrikasında hijyen şartları son derece kötüdür558.
Tercüman-ı Hakikiat gazetesinin 1 Ekim 1903 tarihli “Tifo” başlıklı haberinde
“Monitor Oryantal” gazetesinin şu ifadeler yer verdiğini aktarmıştır:
“İstanbul Tatavla’da bulunan Saint Atanaş mahallesinde tifo hastalığı hüküm
sürmektedir. Tifo hastalığının sulardan ileri geldiği düşünülmektedir. Bundan
birkaç sene önce yine o civarda böyle bir hastalık ortaya çıkmış ve su hazneleri
temizlendikden sonra hastalığın önü alınmıştı”559.
Sabah gazetesinin 24 Mart 1907 tarihli haberine göre, Hasköy’de ortaya çıkan
hummâ-yı tifoidî hastalığı devam etmektedir. Hastalığın bu sudan kaynaklandığı
düşünülmektedir560.
Sabah gazetesinin 9 Mart 1909 tarihli haberine göre, Dersaadet’in genel sağlık
durumu pek iyi değildir. Kış mevisminin başlangıcından beri istanbul’da her hafta
ortalama on beş on altı kişi tifo nedeniyle hastalanmaktadır. Hastalığın temel sebepleri;
içme sularının kirliliğidir. Özellikle Terkos ve Kağıthane suları, hastalığın yayılmasında
etkilidir. Bu iki kaynağın temizlenmesi, hijyen kurallarına göre taşınması ve
mikroplardan arındırılması için Şehremaneti’ne başvurulmuştur. Şehremaneti, bu konuda
duyarsız kalmıştır. Sorunların çözümü için üst merci olan Dâhiliye Nezareti’ne
557Tercüman-ı Hakikat, Nr.2634-7834, H.21 Zilkade 1320/R.6 Şubat 1318 (13 Şubat 1903).
558Sabah, 14.Sene, Nr.4852, H.3 Safer 1321/R.18 Nisan 1319 (1 Mayıs 1903).
559Tercüman-ı Hakikat, Nr.8061, H.9 Recep 1321/R.18 Eylül 1319 (1 Ekim 1903).
560Sabah, 18.Sene, Nr.6275, H.9 Safer 1325/R.11 Mart 1323 (24 Mart 1907).
112
112
başvurulmuştur. Arif İsmet Bey ve Zahrab Efendi, Terkos ve Kağıthane sularının, küçük
müdahalerle düzelebileceğini ama hafife alınmaması gerektiğini ifade etmiştir. Ayrıca
konunun sıhhiye encümenine havale edilmesini önermişlerdir. Bu teklif kabul edilmiş,
resmi yazıyla sıhhiye encümenine havale edilmiştir561.
Tasvir-i Efkâr gazetesinin 18 Ağustos 1909 yılına ait haberinde İstanbul’un bazı
semptlerinde şu sıralarda bulaşıcı bir hastalık olduğuna dair bilgi verilmiştir. İnceleme
sonrasında hastalığın tifo olduğu anlaşılmıştır. Hastalığın görüldüğü mekanlar; su
kaynaklarının sağlıklı olmadığı, lağımlara yakın yerlerdir. Su bendlerinin yapılması,
kaynaklarının demir borularla döşenmesi hususunda Şehremaneti ve Nafia Nezaret’i
arasında görüşmeler yapılması gerektiği üzerinde durulmuştur562.
Tasvir-i Efkar gazetesinin 22 Eylül 1909 yılına ait “Şehrimizde Tifo” başlıklı
haberinde, Osmanişer Loyd gazetesinin tifo’yu konu aldığını yazmıştır. Osmanişer Loyd
gazetesi, Şehremanati’nin hastalığın tedavisinde halka Karakulak, Taşdelen, Hamidiye
sularını içmelerini tavisye etmesi yerine su kaynaklarının temizliğine dikkat etmesi,
özellikle hastalığın yaygın olarak görüldüğü Beyoğlu civarında içme suyu bentlerine
süzgeç yerleştirmesi gerektiğini belirmiştir. Ayrıca Loyd gazetesi, Terkos suyunun
sağlıksız ve birçok mikrop barındırdığını ve bu nedenle terkos suyunun Beyoğlu’nda
tifoya sebebiyet vermekte olduğunu yazmıştır563.
Tasvir-i Efkar gazetesinin 15 Haziran 1910 tarihli haberine göre, Kavala’dan
matbaaya aktarılan yazı şu şekildedir:
Adil Bey, saygı değer Maliye Nazırı Cavid Bey Efendi’ye geçenlerdeki Kavala
ikametlerinde mahalle halkı adına bir konuşma yapmıştır. Konuşmada, maliye
nazırından liman ve şimendifer inşası yapılmasını istemiştir. Şehirde tifo çok etikili
olmuş ve şiddetli şekilde artış göstererek ölümlere neden olmuştur. Hastaneler
dolmuş, hastalık tüm evlerde görülmüştür. Hastalığın sebebi, sokakların ortasına
saçılan lağımlardır. Lağımların nedeni ise limandır. Bu nedenle Halk limandan
uzak durmaktadır. Maliye Nazırı Cavid Bey, Kavala’ya son seyahatinde şehrin bu
haline dikkat etmiştir564.
Sabah gazetesi 7 Mayıs 1911 tarihli “Musul Havadis” başlıklı haberine göre,
hapishanedeki tutuklu ve hükümlülerin birçoğu tifoya yakalanmıştır. Hastalık nedeniyle
tutuklu ve hükümlüler tepkilerini sesli olarak dile getirmiştir. Jandarma herhangi bir olay
çıkmasına engel olmuştur. Osmanişer Loyd gazetesi muhabiri, hastalığın ortadan
561Sabah, 20.Sene, Nr.6987, H.16 Safer 1327/R.24 Şubat 1324 (9 Mart 1909).
562Tasvir-i Efkar, 1.Sene, Nr.79, H.1 Şaban 1327/R.5 Ağustos 1325 (18 Ağustos 1909).
563Tasvir-i Efkar, 1.Sene, Nr.104, H.7 Ramazan 1327 /R.9 Eylül 1325 (22 Eylül 1909).
564Tasvir-i Efkar, 2.Sene, Nr.360, H.6 Cemaziyelahir 1328/R.2 Haziran 1326 (15 Haziran 1910).
113
113
kaldırılması için tecrit uygulmasına riayet edilmediğini ve hastaların herkesle temas
halinde olduğuna dikkat çekmiştir565.
Alemdar gazetesinin 16 Eylül 1911 tarihli “Bağdad’da Ahval” başlıklı habere
göre mahalli gazeteler aşırı sıcaklara dikkat çekmiştir. Sıcaklık, sabahları 35 derece iken
öğleye doğru 43 dereceyi bulmuştur. Bu nedenle tifo artış eğilimi göstermiştir. Sıcaklık
ayrıca Dicle Nehri’nin kurumasına da yol açmıştır. Kurağa ulaşan sıcaklıklar, bataklıklara
sebep olmuştur. Bataklıklar, haşerat ve sineklerin anormal artışını tetiklemiştir. Bu
olaylar, halkta endişeye yol açmıştır566.
3.1.2. Hastalığa Karşı Alınan Tedbirlere İlişkin Haberler
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 7 Mart 1879 tarihli haberinde, İzmir ve civarında
ortaya çıkan tifo hastalığının önünü almak için İzmir’de bulunan yabancı devlet
konsoloslarından oluşan bir komisyonun kurulduğuna dair bilgi verilmiştir567.
Sivas gazetesinin 24 Ocak 1881 tarihli haberine göre, Amasya Sancağına bağlı
Mâden-i Sim (Gümüş) kazasına bağlı Alan karyesinde tifo hastalığı ortaya çıkmış ve
Arpa Deresi civarında da görülmüştür. Kaza Kaymakamlığı’ndan Sivas Vilayetine
hastalığın gittikçe şiddetini arttırdığı yazılmıştır. Köylerin kordon altına alınması, gerekli
görülür ise verilecek olan rapor üzerine gerekli zabtiye miktarını belirlemek ve Gerekli
incelemeri yapmak üzere bölgeye memleket tabibi gönderilmiştir. Alınan sıhhi önlemler
neticesinde 17 Ocak 1881 tarihli vilayete gönderilmiş olan telgrafname ile hastalığın
tamamen ortadan kalktığı yazılmıştır568.
Ceride-i havadis gazetesinin 8 Mayıs 1884 tarihli haberine göre, Bağdat askeri
tabibi tarafından Hükûmet-i Seniyye’ye gönderilen raporlarda, ihbar ve ilan edilen
hastalık veba değil tifo olduğunu düşünülmektedir. Hastalığın tam olarak teşhis edilmesi
için, hastalığın ortaya çıktığı bölgeye doktor gönderilmesi istenmiş ve sıhhiye tabibinin
raporunun beklenildiği bilgisi verilmiştir569.
Ceride-i Havadis gazetesinin 9 Mayıs 1884 tarihli haberine göre, Sıhhiye
Meclisi’nden verilen bilgiler aktarılmıştır. Bu bilgilere göre; Revandiz civârında Harir
565Sabah, 22.Sene, Nr.7768, H.8 Cemaziyelevvel 1329/R.24 Nisan 1327 (7 Mayıs 1911).
566Alemdar, 1.Sene, Nr.40, H.22 Ramazan 1329/R.3 Eylül 1327 (16 Eylül 1911).
567Tercüman-ı Hakikat, Nr.213, H.13 Rabiulevvel 1296/R.23 Şubat 1294 (7 Mart 1879).
568Sivas, Nr.45, H.22 Safer 1298/R.12 Kanunusani 1296 (24 Ocak 1881).
569Ceride-i Havadis, 1300.Sene, Nr.5662, H.12 Recep 1301/R.26 Nisan 1300 (8 Mayıs 1884).
114
114
nâhiyesinde Çirkab karyesiyle Rayna kazâsından bulunan Külek karyesinde, haber
verilen hastalığın askeri tabîbinin yaptığı muayene neticesinde hummâ-yı tifoidî olduğu
anlaşılmıştır570.
Hüdâvendigar gazetesindeki habere göre, Sandıklı Kazası Hapishanesinde ortaya
çıkan tifo hastalığının tedavisinde gerekli sağlık tedbirleri alması ve uygulaması için
Karahisar-ı Sâhib memleket tabibi Mehmed Efendi Sandıklı kazâsına gönderilmiştir.
Tabib Mehmed Efendi’nin hapishaneye yönelik raporunda şu ifadelere yer verilmiştir:
“Sandıklı Kazası Hapishanesini incelediğimde gayet dar ve tabanı güherçileli
toprak bulunması ve içindeki helâ ile kullanılan sulara pislik sızması sebebiyle tifo
hastalığının ortaya çıktığını anladım. Yapılan uyarı üzerine hükümetten
hapishanenin gerekli temizlik düzenlemeleri yaptırıldıktan sonra hapishanenin
haricinde özellikle bir odanın hastane yapılması ve mahkumlardan hasta olanların
oraya nakil edilerek hastaların sağlıklı olanlarla bir arada bulunmasını engellemeye
yönelik ve alınması gereken tedbirlere dair maddeler mahalle tabibi Apostolaki
Efendi ile Daire-i Belediye’ye havale edildi. şimdiye kadar tifo hastalığına
yakalanan mahkumun on üç nefer571 olup bundan ikisi hasta olarak yatmakta, altı
neferi sağlığına kavuşmuş, beşi vefat etmiş ve diğer dört nefer tahliye edilmiştir.
Bunlardan hariç on dört neferin sağlıklarında bir sorun olmadığı ve her türlü
korunma tedbirlerine başvurulmuş olduğu ve ihtiyacı olanlara tıbbi bakım ile
yiyecek ve içecek verilmekte bulunduğu, alınan tedbirler neticesinde tifo
hastalığının kısa bir süre içinde tamamen ortadan kaybolduğunu beyan ederim.
Hapishanenin iki bin kuruş kadar masrafla acilen tamir ve ıslahı hakkında
Hüdavendiğar Vialyeti’nden Karahisar Mutasarrıflığı’na yazılmıştır”572.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 18 Eylül 1888 tarihli haberine göre, Talas
kazasında hummâ-yı tifoidî gibi bazı önemli hastalıklar hüküm sürmektedir. Gerekli sıhhi
tedbirleri uygulamak üzere Sıhhiye Müfettişi Ali Rıza Efendi önceki gün Talas kazasına
ulaşmıştır573.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 11 Mart 1890 tarihli “Hastalık” başlıklı
haberinde, Musul Vilayetinde Zaka nahiyesinde bulaşıcı hastalık ortaya çıkmıştır.
Hastalık kolera zannedilmiş, bu nedenle hastalığın araştırılması, incelenmesi istenmiştir.
Yapılan İnceleme sonucunda hastalığın tifo olduğu görülmüştür. Alınan Tedbirlerle
neticesinde hastalık ortadan kalkmaya başlamıştır574.
Sabah gazetesinin 1 Ağustos 1890 tarihli haberine göre, hummâ-yı tifoîdinin
şehirde hüküm sürmesinden dolayı ramazan ayının başlarında okullar tatil edilmiştir.
570Ceride-i Havadis, 1300.Sene, Nr.5663, H.13 Recep 1301/R.27 Nisan 1300 (9 Mayıs 1884).
571Er, kişi.
572Tercüman-ı Hakikat, Nr.2308, H.23 Cemaziyelevvel 1303/R.15 Şubat 1301 (27 Şubat 1886).
573Tercüman-ı Hakikat, Nr.3074, H.12 Muharrem 1306/R.6 Eylül 1304 (18 Eylül 1888).
574Tercüman-ı Hakikat, Nr.3538, H.19 Recep 1307/R.27 Şubat 1305 (11 Mart 1890).
115
115
Hastalığın sona ermesi neticesinde okulların yeniden açılmasına karar verilmiştir. İdadi
Mektebi çarşamba; Rüşdiye ve İbtidai Mektebleri’nin ise bugün açılmış olduğuna dair
bilgi verilmiştir.575.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 30 Kasım 1891 tarihli ve “Hastalık” başlıklı
haberine göre, Erzurum’a üç saat mesafedeki Teke Deresi karyesinde son günlerde tifo
hastalığı şiddetle hüküm sürmektedir. Ova kazası kaymakamlığı, hastalığın ciddiyetini
bildirmek ve tıbbi destek almak için vilâyete yazı göndermiştir. Vilayet, hastalığın
tedavisi için memleket tabîbi İrfan Efendi’yi göndermiştir. Tabibin hükümete gönderdiği
raporda, hastalığın şiddetli olmamasına rağmen halkta biraz endişe yarattığı ve alınan
tedbirler neticesinde hastalığın sona erdiği bilgisini vermiştir576.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 28 Mart 1893 tarihli “Tedabir-i Sıhhiye” başlıklı
haberine göre, Beyrut’ta bir ay içerisinde çeşitli bulaşıcı hastalıklara rastlanmıştır. Bu
hastalıklardan biri de hummâ-yı tifoidîdir. Hastalıklara karşı alınan sağlık tedbirleri ve
ilaçlar sayesinde hastalıklar salgına dönüşmeden bulaşma riski azaltılmıştır577.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 13 Ocak 1894 tarihli “Hastalık ve Tabîb İ’zâmı”
başlıklı habere göre, Kirmasti kasabasında geçen gün ortaya çıkan hastalıktan dolayı
kasabaya Hüdâvendigâr Vilâyetinden tabip gönderilmiştir. İcrâ buyrulan tebligat ve kaza
kaymakamı Ali Haydar Bey’in gayretiyle alınan sıhhi tedbirler neticesinde hastalığın
etkisi azalmaya başlamıştır. Ayrıca Ertuğrul Sancağı’na bağlı Bayır karyesinde de tifo
hastası olduğundan şüphelenilen on iki kişiden altısının iyileştiği bildirilmiştir578.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 12 Mayıs 1894 tarihli “Ahval-i Sıhhiye” başlıklı
haberinde, her hafta belediye tarafından toplanan Sıhhiye Komisyonu’nun son
toplantısında şehrin sağlık durumu Belediye Ser-Tabibi tarafından vilayete bildirimiştir.
Hastalıkların önlenmesine yönelik alınan önlemler neticesinde şehirde tifo günden güne
azalmıştır579.
Sabah gazetesinin 15 Ağustos 1899 tarihli haberine göre, Çamlıca civarında
Bulgurlu karyesinde hummâ-yı tifoidî hastalığı ortaya çıkmıştır. Bunun üzerine sıhhiye
reisi Ferik Saadetli Ömer Paşa ve Daire-i Belediye Müdürü Saadetli Musa Bey, Todoraki
ve Latif Efendi’lerden oluşan bir keşif heyeti oluşturulmuştur. Heyet, hastaların
575Sabah, 2.Sene, Nr.368, H.14 Zilhicce 1307/R.20 Temmuz 1306 (1 Ağustos 1890).
576Tercüman-ı Hakikat, Nr.4081, H.27 Rabiulahir 1309/R.18 Teşrinisani 1307 (30 Kasım 1891).
577Tercüman-ı Hakikat, Nr.4420, H.10 Ramazan 1310/R.16 Mart 1309 (28 Mart 1893).
578Tercüman-ı Hakikat, Nr.4661, H.6 Recep 1311/R.1 Kanunusani 1309 (13 Ocak 1894).
579Tercüman-ı Hakikat, Nr.4760, H.7 Zilkade 1311/R.30 Nisan 1310 (12 Mayıs 1894).
116
116
muayenesinin gerçekleştirildiğini, gerekli tedkikatın yürütüldüğünü, etkili tedbirin
alındığı bildirmiştir. Heyetin matbaaya bildirildiğine göre tifo hastalarının sayısı
yedidir580.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 17 Nisan 1904 tarihli haberine göre, geçen aralık
ayında İstanbul’da şiddetli tifo salgını yaşanmıştır. Hastalığın tedavisi ve yayılımının
engellenmesine yönelik akan suların temizliği, üzeri açık sebillerin ve çeşmelerin
kapatılması, tamiri ve sokaklardaki kehrizlerin581 fen işleri müdürlüğü tarafından
iyileştirilmesi yapılmıştır. Bunun sonucunda vefat sayılarında ciddi azalma olmuştur.
Tifodan ocak ayında yirmi iki; şubat ayında ise sekiz kişi hayatını kaybetmiştir582.
Alemdar gazetesinin 10 Ağustos 1911 tarihli “Tifo” başıklı haberine göre,
Akçaşehir’in aşağı mahallesi’nde tifo hastalığı ortaya çıkmıştır. Hastalık, bir kadının
ölümüne neden olmuştur. Birkaç kişide hastalanmıştır. Hastalar, tecrit edilerek hastalığın
yayılması önlenmiş ve belediye tarafından tecrit edilenlere gıda yardımında
bulunulmuştur583.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 28 Ocak 1912 tarihli “Tifo” başlıklı haberinde,
Vefa ve Süleymâniye civârında tifo hastalığının şiddetli bir şekilde hüküm sürdüğü
biligisi verilmiştir. Şehremâneti ve Birinci Dâire-i Belediyesi tarafından hastaların
bulunduğu hanelerde tıbbi teftiş yapılmıştır. Ayrıca birkaç öğrencinin tifoya yakalanması
üzerine Dârü’t-Tedrîs Mektebi’nde de fenni temizlik yapılmıştır584.
Sabah gazetesinin 16 Temmuz 1897 tarihli haberine göre, Beyrut’a bağlı Safed
kazası merkezinde şiddetli hummâ-yı tifoidî hastalığı ortaya çıkmıştır. Hastalığa
yakalananların yirmi dört saat içerisinde vefat etmesi üzerine Beyrut Hükümeti tarafından
gerekli sıhhi tedbirlerin alındığı yerel gazetelerde yazılmıştır585.
Tarik (İskenderiye) gazetesinin 3 Ocak 1901 tarihli haberine göre, İzmir’de tifo
hastalığı yayılmaktadır586.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 21 Haziran 1901 tarihli “Sivas” başlıklı haberine
göre, Alucura kazasının yirmi kadar karyesinde tifoya benzeyen bir hastalık görülmüştür.
580Sabah, 10.Sene, Nr.3498, H.7 Rabiulahir 1317/R.3 Ağustos 1315 (15 Ağustos 1899).
581Yer altı su kanalları.
582Tercüman-ı Hakikat, Nr.8258, H.1 Safer 1322/R.4 Nisan 1320 (17 Nisan 1904).
583Alemdar, 1.Sene, Nr.3, H.14 Şaban 1329/R.28 Temmuz 1327 (10 Ağustos 1911).
584Tercüman-ı Hakikat, 1.Sene, Nr.11070, H.8 Safer 1330/R.15 Kanunusani 1327 (28 Ocak 1912).
585Sabah, 8.Sene, Nr.2744, H.15 Safer 1315/R.4 Temmuz 1313 (16 Temmuz 1897).
586Tarik (İskenderiye), Nr.4, H.12 Ramazan 1318/R.21 Kanunuevvel 1316 (3 Ocak 1901).
117
117
Hastalık, hızlıca Karahisar Mutasarrıflığına bildirilmiştir. Mutasarrfılıktan tabib ve
hastalığın tedavisi için gerekli ilaçların gönderilmesi istenmiştir. Mutasarrıflık gelen
bilgiye göre, Sivas Vilayeti Sıhhiye Müfettişi’nin ve gerekli ilaçların bölgeye
gönderileceği bildirilmiştir587.
3.1.3. Hastalık ve Ölüm Vakalarına İlişkin Haberler
Sabah gazetesinin 14 Mart 1876 tarihli haberine göre, La Türki588 gazetesinin
Fener ile yakın mahallelerde tifüs hastalığının ortaya çıktığını, çok sayıda vefat olduğunu;
fakat bazı mahallelerde nadir görülen hastalığın tifüs değil hummâ-yı tifoidî hastalığı
olduğunu yazmıştır589.
Basiret gazetesinin 1 Haziran 1878 tarihli haberine göre, Edirne’de karahumma
(tifo) hastalığı ortaya çıkmış, hatta Edirne’nin Rusya kumandanı bu hastalıktan dolayı
vefat etmiştir590.
Basiret gazetesinin 8 Haziran 1878 tarihli haberine göre, Erzurum civarında
bulunan Rusya ordularında tifonun ortaya çıktığı, bugünlerde şiddetli bir şekilde hüküm
sürdüğü yazılmıştır591.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 7 Eylül 1878 tarihli haberine göre,
Ayastefanos’da (Yeşilköy) tifo hastalığına yakalanan Rusya Generali Manyos Berveren
ile Miralay Kont Sitasgelbergik vefât etmiştir592.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 7 Şubat 1879 tarihli ve “Triste 6 Şubat” başlıklı
haberinde Müstecir gazetesi şu ifadelere yer vermiştir:
Rumeli’de gazeteler sağlık durumuna ilişkin olumlu haber vermiş olsalar da bizi
korku ve endişe sarmaktadır. Tasdik olunduğuna göre Edirne’de bir tabur Rus askeri
tifoya tutulmuş ve askeri hastahâneleri hasta ile dolmuştur.
Müstecir gazetesi Edirne’den aldığı ve dünkü nüshasına yayımladığı mektupta son
zamanlarda sıhhi durumda iyilik halinin oluştuğu, hatta hastahanelerde askerler arasında
587Tercüman-ı Hakikat, Nr.7239-2039, H.4 Rabiulevvel 1319/R.8 Haziran 1317 (21 Haziran
1901).
588La Turquie.
589Sabah, 1.Sene, Nr.19, H.17 Safer 1293/R.2 Mart 1292 (14 Mart 1876).
590Basiret, 9.Sene, Nr.2376, H.30 Cemaziyelevvel 129/R.20 Mayıs 1294 (1 Haziran 1878).
591Basiret, 9.Sene, Nr.2356, H. 7 Cemaziyelahir 1295/R.27 Mayıs 1294 (8 Haziran 1878).
592Tercüman-ı Hakikat, Nr.63, H.10 Ramazan 1295/R.26 Ağustos 1294 (7 Eylül 1878).
118
118
hummaya tutulmuş yalnız dört askerin bulunduğu bilgisini vermektedir. Müstecir
gazetesinin bir sütununda sıhhi durumu iyidir bilgisi verilmiştir593.
Ceride-i Havadis gazetesinin 15 Haziran 1884 tarihli haberine göre, Van Vilayeti
Belediye Tababet’i tarafından Vekâyi’-i Tıbbiye’ye gönderilmiş mektuba yer verilmiştir.
Mektupta Van Vilayeti merkezinde ara sıra tifo hastalığının görüldüğü bilgisi
verilmiştir594.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 5 Temmuz 1887 tarihli haberine göre, Aydın
Vilayetinde ortaya çıkan bulaşıcı kızamık hastalığının tamamen ortadan kalktığı, kızıl ve
hummâ-yı tifoidî hastalıklarından birer kişinin hasta olduğu bildirilmiştir595.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 27 Mart 1890 tarihli “Hastalık” başlıklı
haberinde, Trablusgarb Vilayetine bağlı Cebel-i Garbî Sancağı Nalut kazası merkezinde
ve sancağın bazı bölgelerinde çiçek ve tifo hastalığı ortaya çıkmıştır. Hastalıklar, Kabav
karyesinde altı yedi kişinin vefat etmesine sebep olmuştur. Trablusgarp Vilayetinden
alınan bilgilere göre çiçek hastalığı etkisini azaltmasına rağmen tifo hafif şekilde devam
etmiştir596.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 1 Mayıs 1890 tarihli “Hastalık” başlıklı
haberinde, Basra’da hummâ-yı habise ve tifo gibi hastalıklardan bir iki kişi vefat etmiştir.
Bir hafta sonra şehrin içinde ve dışında şehrin genel sağlık durumunun iyi olduğu, yerel
gazetesinde okunmuştur597.
Sabah gazetesi 10 Temmuz 1890 tarihli haberinde, Galata’da yayınlanan Ceridei
Tıbbiye’den bilgiler aktarmıştır. Ceride-i Tıbbiye’ye göre şehirin sağlık durumu henüz
istenilen seviyeye gelememiştir. Bu ay hastalığa yakalananların sayısı geçen sene aynı
ayda hasta olanlardan yüz yetmiş altı kişi fazladır. Diğer bir ifadeyle geçen seneye göre
hasta sayısı %12-13 artmıştır. Şehirde çeşitli bulaşıcı hastalıklardan vefat edenler
görülmüştür. Hummâ-yı tifoidî ise pek hafif bir suretde varlığını sürdürmektedir598.
593Tercüman-ı Hakikat, Nr.189, H.14 Safer 1296/R.26 Kanunusani 1294 (7 Şubat 1879).
594Ceride-i Havadis, 1300.Sene, Nr.5700, H.20 Şaban/R.3 Haziran 1300 (15 Haziran 1884).
595Tercüman-ı Hakikat, Nr.2720, H.13 Şevval 1304/R.23 Haziran 1303 (5 Temmuz 1887).
596Tercüman-ı Hakikat, Nr.3542, H.5 Şaban 1307/R.15 Mart 1306 (27 Mart 1890).
597Tercüman-ı Hakikat, Nr.3571, H.11 Ramazan 1307/R.19 Nisan 1306 (1 Mayıs 1890).
598Sabah, 1.Sene, Nr.267, H.22 Zilkade 1307/R.28 Haziran 1306 (10 Temmuz 1890).
119
119
Sabah gazetesinin 1 Ağustos 1890 tarihli haberine göre, havaların soğuk gitmesi
sebebiyle şehirde difteri, kuşpalazı hastalıklarının ortaya çıkmış; birçok kişi hummâ-yı
tifoidî hastalığına yakalanmıştır. Hastalıktan kaynaklı çok sayıda ölüm yaşanmıştır599.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 7 Nisan 1891 tarihli haberine göre, Yarlı
karyesinde bazı kişilerde tifo hastalığı görüldüğü ve hastalık nedeniyle birkaç kişinin
vefat ettiği yazılmıştır600.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 4 Eylül 1891 tarihli “Hastalık” başlıklı haberinde,
Ortaköy’de birkaç gündür hummâ-yı tifoidî hastalığı hüküm sürmekte olduğu bilgisi
verilmiştir. Birçok kişi tifoya yakalanmış, on beş yaşında bir kız da vefat etmiştir601.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 30 Kasım 1891 tarihli ve “Hummâ-yı Tifoidî”
başlıklı haberine göre, Devrekani nahiyesinin Kırvaç karyesinde geçen ocak ayı
başlarında humma hastalığı ortaya çıkmıştır. Nâhiye Müdüriyetinden gönderilen bilgi
yazısı üzerine tıbbi tedbirleri hızlı bir şekilde uygulanması için merkez belediye tabibi
Reşad Bey acilen Devrekani nahiyesine gönderilmiştir. Kırvaç karyesinde baş gösteren
humma-i tifoidîden dört kız vefat etmiştir. Tabip raporuna göre, sekiz kişinin hastalığı
azalmış, bir kişinin ise hastalığı hafif yaşamıştır602.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 30 Kasım 1891 tarihli ve “Hastalık” başlıklı
haberine göre, Nefs-i Selanik’te Kala-i Bala Hapishanesinde hummâ-yı tifoidî hastalığı
ortaya çıkmıştır. Hastalığın yayılmasını engellemek ve hastaları tedavi etmek amacıyla
gerekli tedbirler alınmıştır. Bu tedbirler kapsamında kırk mahkumun başka hapishanelere
nakledilmesi talebi, en önemli tedbirler arasında olmuştur603.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 25 Mart 1893 tarihli haberi ve “Edirne Vilayeti
Vefeyat ve Ahval-i Sıhhiyesi” başlıklı yazısında, Edirne ve Edirne’ye bağlı Kırkkilise,
Gelibolu, Gümülcine, Dedeağaç, Cisr-i Mustafa Paşa, Çorlu, Baba-yı Atik tarafları ve
Tekfur Dağı’nda geçen şubat ve ocak ayı zarfında toplam yüz on dokuz kişi çeşitli
bulaşıcı hastalıklardan vefat etmiştir. Meftaların beşi hummâ-yı tifoidîden vefat
etmiştir604.
599Sabah, 2.Sene, Nr.368, H.14 Zilhicce 1307/R.20 Temmuz 1306 (1 Ağustos 1890).
600Trabzon Vilayeti’nde. Tercüman-ı Hakikat, Nr.3817, H.27 Şaban 1308/R.26 Mart 1307 (7
Nisan 1891).
601Tercüman-ı Hakikat, Nr.3941, H.29 Muharrem 1309/R.23 Ağustos 1307 (4 Eylül 1891).
602Tercüman-ı Hakikat, Nr.4081, H.27 Rabiulahir 1309/R.18 Teşrinisani 1307 (30 Kasım 1891).
603Tercüman-ı Hakikat, Nr.4081, H.27 Rabiulahir 1309/R.18 Teşrinisani 1307 (30 Kasım 1891).
604Tercüman-ı Hakikat, Nr.4418, H.7 Ramazan 1310/R.13 Mart 1309 (25 Mart 1893).
120
120
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 26 Eylül 1896 tarihli haberine göre, Selanik’te
tifodan bir hasta olduğu kaydedilmiş, fakat hasta vefat etmiştir605.
Tercüman-ı Hakiat gazetesinin 13 Haziran 1894 yılına ait “Hastalık” başlıklı
haberinde, son günlerde Urfa’da hummâ-yı tifoidî ve başka bulaşıcı hastalıkların hüküm
sürdüğüne dair bilgi verilmiştir. Tifodan vefat edenlerin olduğu, ayrıca Birecik’te de
hummâ-yı tifoidî ve diğer bulaşıcı hastalıkların görüldüğüne dair Urfa’dan bilgi verilmiş
olduğu yazılmıştır606.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 23 Temmuz 1894 yılı “Tifo Hastalığı” başlıklı
haberinde, Ahiçelebi kazasının Topuklu karyesinde tifo hastalığından geçen ay zarfında
vefat edenlerin olduğuna dair bilgi verilmiş, fakat hastalığın giderek azaldığına dair
Gümilcine’den bilgi verildiği aktarılmıştır607.
Sabah gazetesinin 15 Mart 1897 yılına ait haberde, dünkü muhabir arkadaşın Kadı
karyesinin608 bazı mahallerinde tifo hastalığının hüküm sürdüğüne dair bilgi verdiğini
aktarmış ve muhabirin sözlerine şu şekilde devam ettiğini yazmıştır:
“Birkaç zamandan beri Kadı karyesinin bazı mahallerinde tifo hastalığı ortaya
çıkmış ve şiddetli bir şekilde hüküm sürmektedir. İki gün önce henüz yeni evlenmiş
genç bir kız hastalığa yakalanarak hemen vefat etmiştir. Hastalığa yakalananlar
özellikle küçük yaşta ki çocuklardır. Tifo herkese bulaşsada yirmi ile yirmi beş yaş
arasında ki hastalar özellikle vefat etmektedirler. On yaşından küçük olan
çocuklarda ise kolaylıkla hastalıktan kurtulabilmektedir”609.
Sabah gazetesinin 15 Mart 1897 tarihli haberinde, Trabzon Vilayetinde tifonun
dört aydır devam ettiği ve geçen ay etkisini artırmış olmasına rağmen bu günlerde etkisini
kaybetmeye başlamış olduğuna dair bilgi verilmiştir. Hastalık her ne kadar etkisini
kaybetmeye başlamış olsada Vilayetin bazı mahallelerde az da olsa hastalığa rastlanılmış,
hatta Çarşamba kazasında hastalık etkili olmuş ve birkaç ölüme sebebiyet vermiştir610.
Sabah gazetesinin 3 Mart 1898 tarihli haberine göre şubat ayının ikinci gününden
on beşinci gününe kadar Dersaadet’te ve Bilâd-ı Selâse’de611 beş yüz seksen dokuz kişi
vefat etmiştir. Bu kişilerden dokuzunun ölüm nedeni tifodur612.
605Tercüman-ı Hakikat, Nr.327, H.18 Rabiulahir 1314/R.14 Eylül 1312 (26 Eylül 1896).
606Tercüman-ı Hakkiat, Nr.4787, H.9 Zilhicce 1311/R.1 Haziran 1310 (13 Haziran 1894).
607Tercüman-ı Hakikat, Nr.4813, H.19 Muharrem 1312/R.11 Temmuz 1310 (23 Temmuz 1894).
608Kadıköy: İstanbul’da bulunan bir semt.
609Sabah, 7.Sene, Nr.2620, H.11 Şevval 1314/R.3 Mart 1313 (15 Mart 1897).
610Sabah, 7.Sene, Nr.2620, H.11 Şevval 1314/R.3 Mart 1313 (15 Mart 1897).
611İstanbul’a bağlı üç kazaya (Galata, Üsküdar, Eyüp) verilen isimdir.
612Sabah, 9.Sene, Nr.2974, H.9 Şevval 1315/R.19 Şubat 1313 (3 Mart 1898).
121
121
Trabzon gazetesinin 26 Mayıs 1898 tarihli haberde, Trabzon Vilayeti ile
Çarşamba’da birkaç kişi ve ayrıca Lazistan Sancağının bazı bölgelerinde ufak tefek tifo
hastalığına yakalanan kişilerin olduğu bilgisi verilmiştir613.
Sabah gazetesinin 16 Temmuz 1898 tarihli haberine göre, Ayestefanos’ta
(Yeşilköy) tifodan dolayı on bir kişinin hasta olduğuna dair haber alındığı bilgi
verilmiştir614.
Servet gazetesinin 2 Ağustos 1898 tarihli haberine göre, ayın üçüncü gününden
dokuzuncu gününe kadar Dersaâdet ve Bilâd-ı Selâse’de çeşitli hastalıklar nedeniyle
ölümler yaşanmıştır. İki kişinin ölüm nedeni hummâ-yı tifoidîdir615.
Servet gazetesinin 9 Ağustos 1898 tarihli haberine göre, Temmuz ayının yirminci
gününden yirmi yedinci gününe kadar Dersaâdet ve Bilâd-ı Selâse’de çeşitli
hastalıklardan vefatlar yaşanmıştır. Dördü tifo kaynaklıdır616.
Servet gazetesinin 17 Ağustos 1898 tarihli haberine göre, Temmuz ayının yirmi
yedinci gününden ağustosun üçüncü pazarertesi gününe kadar Dersaâdet ve Bilâd-ı
selâsede çeşitli bulaşıcı hastalıklardan vefât edenler olmuştur. Bunlardan dördü hummayı
tifoididendir617.
Servet gazetesinin 24 Ağustos 1898 tarihli haberine göre, ayın üçüncü gününden
onuncu gününe kadar Dersaâdet ve Bilâd-ı Selâsede çeşitli bulaşıcı hastalıklardan vefat
edenler olmuştur. Bunlardan biri tifodan dolayı vefat etmiştir618.
Servet gazetesinin 30 Ağustos 1898 yılına ait haberine göre, ayın onuncu
gününden on yedinci gününe kadar Dersaâdet ve Bilâd-ı Selâse’de çeşitli bulaşıcı
hastalıklardan vefat edenler olmuştur. Bunlardan üçü tifodan dolayı vefat etmiştir619.
Servet gazetesinin 12 Eylül 1898 tarihli haberine göre, Kasım ayın on yedinci
gününden yirmi üçüncü gününe kadar Dersaâdet ve Bilâd-ı Selâse’de çeşitli bulaşıcı
hastalıklardan vefatlar olmuştur. Beşinin ölüm nedeni tidofur620.
Servet gazetesinin 21 Eylül 1898 yılına ait haberinde, Erzincan’dan gelen 21
Ağustos tarihli mektuba yer verilmiştir. Mektupta, her sene olduğu gibi bu sene de şehir
613Trabzon, Nr.1306, H.5 Muharrem 1316/R.14 Mayıs 1314 (26 Mayıs 1898).
614Sabah, 9.Sene, Nr.3109, H.26 Safer 1316/R.4 Temmuz 1314 (16 Temmuz 1898).
615Servet, 1.Sene, Nr.51, H.14 Rabiulevvel 1316/R. 21 Temmuz 1314 (2 Ağustos 1898).
616Servet, 1.Sene, Nr.58, H.21 Rabiulevvel 1316/R.28 Temmuz 1314 (9 Ağustos 1898).
617Servet, 1.Sene, Nr.66, H.29 Rabiulevvel 1316/R.5 Ağustos 1314 (17 Ağustos 1898).
618Servet, 1.sene, Nr.73, H.6 Rabiulahir 1316/R.12 Ağustos 1314 (24 Ağustos 1898).
619Servet, 1.Sene, Nr.79, H.12 Rabiulahir 1316/R.18 Ağustos 1314 (30 Ağustos 1898).
620Servet, 1.Sene, Nr.91, H.25 Rabiulahir 1316/R.31 Ağustos 1314 (12 Eylül 1898).
122
122
merkezinde tifo şiddetli etki göstermiştir. Hastalık birçok ölüme sebebiyet vermiş, bir
yaşından küçük çocuklar tifo hastalığına yenik düşmüştür621.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 14 Aralık 1898 tarihli “Dersaadet’de Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Dersaadet’de kasım ayının yirmi üçünden otuzuna kadar iki yüz
on bir kişi vefat etmiştir. Beşinin ölüm nedeni hummâ-yı tifoidîr. Tifodan vefat edenlerin
biri Beyoğlu’nda Jeremy Hastanesinde biri Karagümrük ve Beşiktaş’ta biri de
Yedikule’de hayata gözlerini yummuştur622.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 28 Aralık 1898 tarihli haberine göre, Aralık
ayının yedinci gününden on dördüncü gününe kadar Dersaadet’de altısı hummâ-yı
tifoidîden olmak üzere toplamda iki yüz kırk dokuz kişi vefat etmiştir. Hummâ-yı
tifoidîden Beyoğlu’nda iki, Kuzguncuk’ta bir, Yenibahçe’de üç kişi vefat etmiştir623.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 4 Ocak 1899 tarihli haberine göre, Aralık ayının
on dördüncü gününden yirmi birinci gününe kadar Dersaadet’de altısı hummâ-yı
tifoidîden olmak üzere toplamda üç yüz on yedi kişi vefat etmiştir. Tifodan vefat
edenlerin biri Kasımpaşa’da, biri Kumkapı’da, biri Hocapaşa’da, biri Hasköy
Hastanesinde biri de Yenibahçe’de hayata gözlerini yummuştur624.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 11 Ocak 1899 tarihli “Dersaadet’de vefeyat”
başlıklı habere göre, Ocak ayının ikisinden dokuzuna kadar Dersaadet’de üç yüz on yedi
kişi vefat etmiştir. Tifodan vefat edenlerin dördü hummâ-yı tifoidîden dolayı vefat
etmiştir. Ölenlerin ikisi Beyoğlu’nda, biri Yenibahçe’de, biri Kadıköy’de hayata gözlerini
yummuştur625.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 18 Ocak 1899 tarihli “ Dersaadet’de Vefeyat”
başlıklı haberinde, on biri hummâ-yı tifoidîden olmak üzere ocak ayının dokuzuncu
gününden on altıncı gününe kadar Dersaadet’de 24 kişi vefat etmiştir. Hummâ-yı
tifoidîden Beyoğlu’nda bir, Galata’da iki, Tophane’de bir, Beylerbeyi’nde bir,
Kadıçeşmesi, Kuruçeşme ve Hamidiye karyesinde birer kişi, Haseki Hastanesinde bir kişi
vefat etmiştir626.
621Servet, 1.Sene, Nr.100, H.5 Cemazielevvel 1316/R. 9 Eylül 1314 (21 Eylül 1898).
622Tercüman-ı Hakikat, Nr.1135-6335, H.30 Recep 1316/R.2 Kanunuevvel 1314 (14 Aralık 1898).
623Tercüman-ı Hakikat, Nr.1149-6349, H.14 Şaban 1316/R.16 Kanunuevvel 1314 (28 Aralık
1898).
624Tercüman-ı Hakikat, Nr.1156-6356, H.21 Şaban 1316/R.23 Kanunuevvel 1314 (4 Ocak 1899).
625Tercüman-ı Hakikat, Nr.1163-6363, H.28 Şaban 1316/R.30 Kanunuevvel 1314 (11 Ocak 1899).
626Tercüman-ı Hakikat, Nr.1170-6370, H.6 Ramazan 1316/ R.6 Kanunusani 1314 (18 Ocak 1899).
123
123
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 25 Ocak 1899 tarihli “ Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı habere göre, Ocak ayının on altıncı gününden yirmi üçüncü gününe kadarki bir
haftalık sürede Dersaadet’te beşi hummâ-yı tifoidîden olmak üzere üç yüz sekiz kişi vefat
etmiştir. Hummâ-yı tifoidîden Galata’da bir, Beşiktaş’ta bir, Kumkapı’da bir,
Beylerbeyi’nde bir, Gureba Hastanesinde bir kişi vefat etmiştir627.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 1 Şubat 1899 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberinde, yedisi hummâ-yı tifoidîden olmak üzere ocak ayının yirmi üçüncü
gününden otuzuncu gününe kadar Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de üç yüz elli beş kişi vefat
etmiştir. Hummâ-yı tifoidîden Kasımpaşa’da iki, Saray-ı Cedîd’de bir, Kumkapı’da bir,
Gureba Hastanesinde bir, Yedikule’de bulunan Ermeni Hastanesinde bir, Üsküdar’da bir
kişi vefat emiştir628.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 8 Şubat 1899 “Dersaadet’te Vefeyat” başlıklı
haberinde, geçen ocak ayının otuzuncu gününden şubat ayının altıncı gününe kadar altısı
hummâ-yı tifoidîden dolayı olmak üzere üç yüz yirmi kişi vefat etmiştir. Hummâ-yı
tifoidîden Fener’de bir, Sarıyer’de bir, Jeremy Hastanesinde bir kişi vefat etmiştir629.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 17 Şubat 1899 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberinde, Şubat ayının altıncı gününden on beşine kadar sekizi hummâ-yı
tifoidîden olmak üzere Dersaadet’de üç yüz on sekiz kişi vefat etmiştir. Hummâ-yı
tifoidîden Beyoğlu’nda iki, Tophane’de bir, Sarıyer’de bir, Kasımpaşa’da bir, Yenibahçe
Hastanesinde üç kişi vefat etmiştir630.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 22 Şubat 1899 tarihli “Dersaadet’te vefeyat”
başlıklı habere göre, 1899 yılının şubat ayının on üçüncü gününden yirminci gününe
kadar Dersaadet’te onu hummâ-yı tifoidîden olmak üzere üç yüz dört kişi vefat etmiştir.
Hummâ-yı tifoidîden Beyoğlu’nda bir, Tophane’de bir, Yenibahçe’de bir, Fransız
Hastanesinde iki, Ermeni Hastanesinde bir, Yenibahçe Hastanesinde dört kişi vefat
etmiştir631.
627Tercüman-ı Hakikat, Nr.1177-6377, H.13 Ramazan 1316/R.13 Kanunusani 1314 (25 Ocak
1899).
628Tercüman-ı Hakikat, Nr.1184-6384, H.20 Ramazan 1316/R.20 Kanunusani 1314 (1 Şubat
1899).
629Tercüman-ı Hakikat, Nr.1191-6391, H.27 Ramazan 1316/R.27 kanunusani 1314 (8 Şubat 1899).
630Tercüman-ı Hakikat, Nr.1199-6399, H.16 Şevval 1316/R. 15 Şubat 1314 (17 Şubat 1899).
631Tercüman-ı Hakikat, Nr.1204-6404, H.11 Şevval 1316/R.10 Şubat 1314 (22 Şubat 1899) .
124
124
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 1 Mart 1899 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberinde, Şubat ayının yirmisinden yirmi yedisine kadar Dersaadet’te üç yüz
altmış iki kişinin vefat etmiştir. Sekizinin ölüm nedeni hummâ-yı tifoididîr. Haberde
vefat edenlerin nerede vefat ettiklerine dair bilgi aktarılmıştır. Buna göre: Beşiktaş’ta bir,
Gedikpaşa’da bir, Unkapanı’nda bir, Atik Ali Paşa’da bir, Bâb-ı Âli civarında bir,
Almanya Hastanesinde bir ve Yenibahçe Hastanesinde iki kişi vefat etmiştir632.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 8 Mart 1899 tarihli haberine göre, Şubatın on
beşinden yirmi ikinci gününe kadar Dersaadet’te üç yüz kırk kişinin vefat ettiğine dair
bilgi verilmiştir. Vefat eden kişilerden üçünün ölüm sebebi tifodur. Haberde vefat
edenlerin nerede vefat ettiklerine dair bilgi de verilmiştir. Fatih’te bir, Büyük Dere’de bir,
Üsküdar’da bir kişi vefat etmiştir633.
Servet gazetesinin 14 Mart 1899 tarihli haberinde, “Kristal” ve “Konkordiya”
tiyatroları muganniyelerinden634 Madmazel Anhiter’in geçenlerde Tokatlıyan
Gazinosu’nda istiridye yedikten kısa bir süre sonra tifo hastalığına yakalanmış, henüz
yirmi iki yaşında iken dün İtalya Hastanesinde vefat etmiş olduğuna dair bilgi
verilmiştir635.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 15 Mart 1899 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberinde, Mart ayının altısından on üçüne kadar Dersaadet’te üç yüz elli dört
kişinin vefat etmiş olduğuna dair bilgi verilmiştir. Vefat eden kişilerden dokuzunun ölüm
sebebi hummâ-yı tifoidîdir. Haberde vefat edenlerin nerede vefat ettiklerine dair bilgide
verilmiştir. Buna göre: Beyoğlu’nda bir, Beşiktaş’da bir, Gedikpaşa’da bir, Kapalı Fırun
da bir, Kadıköy’de bir, Yeni Bahçe Hastanesinde üç kişi vefat etmiştir636.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 22 Mart 1899 tarihli haberine göre, Dersaaadet’te
mart ayının on üçüncü gününden yirminci gününe kadar üç yüz üç kişinin vefat etmiştir.
Vefat edenlerin onunun ölüm sebebi tifodur. Haberde vefat edenlerin nerede vefat
ettiklerine dair bilgi verilmiştir. Beyoğlu’nda iki, Çengelköy’de bir, Salma Tomruk’da
632Tercüman-ı Hakikat, Nr.1211-6411, H.18 Şevval 1316/R.17 Şubat 1314 (1 Mart 1899).
633Tercüman-ı Hakikat, Nr.1218-6418, H.25 Şevval 1316/R.24 Şubat 1314 (8 Mart 1899).
634Kadın şarkıcı.
635Servet, 1.Sene, Nr.272, H.2 Zilkade 1316/R.2 Mart 1315 (14 Mart 1899).
636Tercüman-ı Hakikat, Nr.1225-6425, H.3 Zilkade 1316/R.3 Mart 1315 (15 Mart 1899). Haberde
hummâ-yı tifoidîden dokuz kişinin vefat ettiği bilgisi verilmiştir. Vefat edenlerin nerede vefat ettikleirne
dair verilen bilgide sekiz kişinin vefat ettiği yere dair bilgi verilmiştir.
125
125
bir, Eyüp’te bir, Çarşamba’da bir, Samatya’da bir ve Gureba Hastanesinde iki kişi vefat
etmiştir637.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 28 Mart 1899 tarihli “Dersaadet’te vefeyat”
başlıklı haberinde, Mart ayının sekizinden on beşine kadar Dersaadet’te iki yüz yetmiş
kişinin vefat etmiştir. Vefat eden kişilerden sekizinin ölüm nedeni tifodur. Haberde vefat
edenlerin nerede vefat ettiklerine dair bilgi verilmiştir. Beşiktaş’ta bir, Hasköy’de bir,
Eyüb’de bir, Kadıçeşmesinde bir, Edirne Kapısı’nda bir, Üsküdar’da üç, Gureba
Hastanesinde bir kişi vefat etmiştir638.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 7 Nisan 1899 tarihli “Cemiyet-i Tıbbiye-i
Şahane” başlıklı haberinde, Cemiyet-i Tıbbiye’nin Katib-i Umumiyesi Doktor Rizov’un
mart ayının on beşinden yirmi ikisine kadar meclise sunmuş olduğu Dersaadet’teki
vefeyat cetveline ait bilgi aktarmıştır. Dersaadet’te altısı tifodan olmak üzere toplamda
iki yüz seksen beş kişi vefat etmiştir. Tifodan ölenlerin ölüm yerleri ve sayıları şu
şekildedir: Beyoğlu’nda bir, Şehzadebaşı’nda bir, Sirkeci’de bir, Yenibahçe Hastanesinde
iki, Üsküdar’da bir kişi639.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 12 Nisan 1899 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberinde, martın ayının yirmi ikisinden yirmi dokuzuna kadar Dersaadet’te iki
yüz doksan iki kişi vefat etmiştir. Vefat edenlerden on bir kişinin ölüm nedeni tifodur.
Haberde vefat edenlerin nerede vefat ettiklerine dair bilgide verilmiştir. Pangaltı’da bir,
Gedikpaşa’da bir, Ayasofya’da iki, Kuruçeşme’de bir, Kadıköy’de bir, Üsküdar’da bir,
Hasköy Hastanesinde bir, Almanya Hastanesinde bir kişi vefat etmiştir640.
Servet gazetesinin 19 Nisan 1899 yılına ait haberinde, geçen mart ayının yirmi
dokuzuncu gününden nisan ayının altıncı gününe kadar Dersaâdet ve civârında bulaşıcı
hastalıklardan elli altı kişinin vefat etmiştir. Üç kişinin ölüm sebebi tifodur. Hummâ-yı
tifoidîden, Bâb-ı Âlî Nallı Mescid’de bir, Yenibahçe Gureba-yı Müslimin Hastanesinde
bir, Gümüşsuyu Hastanesinde bir kişi vefat etmiştir641.
637Tercüman-ı Hakikat, Nr.1232-6432, H.10 Zilkade 1316/R.10 Mart 1315 (22 Mart 1899).
638Tercüman-ı Hakikat, Nr.1238-6438, H.16 Zilkade 1316/R.16 Mart 1315 (28 Mart 1899).
Haberde hummâ-yı tifoidîden vefat edenlerin on kişi olduğu bilgiis verilmiştir. Vefat edenlerin nerede vefat
ettiğine dair verilen bilgide dokuz kişinin vefat ettikleri yere dair bilgi verilmiştir.
639Tercüman-ı Hakikat, Nr.1248-6448, H.26 Zilkade 1316/R.26 Mart 1315 (7 Nisan 1899).
640Tercüman-ı Hakikat, Nr.1253-645, H.1 Zilhicce 1316/R.31 Mart 1315 (12 Nisan 1899).
Haberde verilen bilgilerde tifodan on bir kişinin vefat ettiğine dair bilgi verilmiştir. Bu vefat eden kişilere
ait ise dokuz kişinin vefat ettiği yere dair bilgi verilmiştir.
641Servet, 1.Sene, Nr.308, H.8 Zilhicce 1316/R.7 Nisan 1315 (19 Nisan 1899).
126
126
Servet gazetesinin 27 Nisan 1899 tarihli haberine göre, Nisan ayının altıncı
gününden mayıs ayının on üçüncü gününe kadar Dersaâdet ve civârında bulaşıcı
hastalıklar nedeniyle otuz sekiz kişi vefat etmiştir. Sekizinin ölüm nedeni tifodur.
Hummâ-yı tifoidîden, Sultan Mehmed’de bir, Zencirli Evde bir, Tarabya’da bir,
Yeniköy’de bir, Yenibahçe Gureba-yı Müslimin Hastahânesinde iki, Galata’da bir,
Altımermer’de bir kişi vefat etmiştir642.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 28 Nisan 1899 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberinde, Nisan ayının on yedisinden yirmi dördüne kadar Dersaadet’te sekizi
tifodan olmak üzere toplamda iki yüz otuz kişi vefat etmiştir. Galata, Sultan Ahmed,
Zincirlikuyu, Altımermer, Tarabya ve Yeniköy’de birer ve Gureba Hastanesinde iki
kişinin tifodan vefat etitiği yazılmıştır643.
Servet gazetesinin 2 Mayıs 1899 tarihli haberine göre, Nisan ayının on ikinci
gününden on sekizinci gününe kadar Dersaâdet ve civarında bulaşıcı hastalıklardan kırk
dört kişinin vefat etmiştir. Bu kişilerin yedisi hummâ-yı tifoidîden vefat etmiştir644.
Servet gazetesinin 3 Mayıs 1899 tarihli haberine göre, Dersaadet ve civarında
hummâ-yı tifoidî hastalığının ortaya çıktığına dair bilgi verilmiştir645.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 5 Mayıs 1899 tarihli “Dersaadet’de Vefeyat”
başlıklı haberinde, Nisan ayının yirmi dördünden mayısın birine kadar yedisi tifodan
olmak üzere iki yüz kırk bir kişi vefat etmiştir. Tifodan Kanlıca Fransız ve Haseki
Hastanelerinde birer ve Gureba Hastanesinde üçer, Hasköy Nisa Hastanesinde bir, Bâb-ı
Âlî’de bir kişinin vefat ettiği yazılmıştır646.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 10 Mayıs 1899 tarihli “Dersaadet’de Vefeyat”
başlıklı haberinde, Nisan ayının onundan mayıs ayının sekizine kadar altısı tifodan olmak
üzere iki yüz yirmi iki kişi vefat etmiştir. Tifodan Beyoğlu’nda iki, Kasımpaşa,
Tavşantaşı ve Gureba Hastanesinde birer kişinin vefat ettiği yazılmıştır647.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 17 Mayıs 1899 tarihli “Dersaadet’de Vefeyat”
başlıklı haberinde, Mayıs ayının sekizinden on beşine kadar üçü tifodan olmak üzere
642Servet, 1.Sene, Nr.316, H.16 Zilhicce 1316/R.15 Nisan 1315 (27 Nisan 1899).
643Tercüman-ı Hakikat, Nr.1267-6467, H.17 Zilhicce 1316/R.16 Nisan 1315 (28 Nisan 1899).
644Servet, 1.Sene, Nr.321, H.21 Zilhicce 1316/R.20 Nisan 1315 (2 Mayıs 1899).
645Servet, 1.Sene, Nr.322, H.21 Zilhicce 1316/R.21 Nisan 1315 (3 Mayıs 1899).
646Tercüman-ı Hakikat, Nr.1274-6474, H.24 Zilhicce 1316/R.23 Nisan 1315 (5 Mayıs 1899).
647Tercüman-ı Hakikat, Nr.1279-6479, H.29 Zilhicce 1316/R.28 Nisan 1315 (10 Mayıs 1899).
127
127
toplamda iki yüz yirmi sekiz kişi vefat etmiştir. Tifodan Beyoğlu, Galata ve Fener’de
birer kişi vefat etmiştir648.
Sabah gazetesinin 18 Mayıs 1899 tarihli haberine göre, geçen nisan ayının yirmi
altıncı gününden mayıs ayının üçüncü gününe kadar Dersaadet ve civarında çeşitli
hastalıklar nedeniyle kırk kişi vefat etmiştir. Üçünün ölüm nedeni tifodur. Hummâ-yı
tifoidîden Beyoğlu, Galata ve Fener’de birer kişi vefat etmiştir649.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 24 Mayıs 1899 tarihli “Dersaadet’de Vefeyat”
başlıklı haberinde, Mayıs ayının üçünden onuna kadar sekizi tifodan olmak üzere
toplamda uüz seksen altı kişi efat etmiştir. Tifodan Beyoğlu, Mahmudpaşa, Destegahçılar,
Haseki Hastanesinde birer kişinin vefat ettiği yazılmıştır650.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 31 Mayıs 1899 tarihli “Dersaadet’de Vefeyat”
başlıklı haberinde, Mayıs ayının yirmi ikisinden yirmi dokuzuna kadar Dersaadet’te iki
yüz dört kişi vefat etmiştir. Bunlardan beşi tifodan dolayı vefat ettiği yazılmıştır651.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 8 Haziran 1899 tarihli “Dersaadet’de vefeyat”
başlıklı haberine göre, Mayıs ayının yirmi dokuzundan haziranın beşine kadar yedisi
tifodan olmak üzere toplamda yüz yetmiş kişi vefat etmiştir. Tifodan Beyoğlu, Zeyrek,
At Pazarı ve Keçeciler’de birer, Gureba Hastanesinde üç kişi tifo nedeniyle vefat
etmiştir652.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 14 Haziran 1899 tarihli haberine göre,
Dersaadet’te haziran ayının beşinden on ikisine kadar iki yüz yedi kişi vefat etmiştir.
İkisinin ölüm sebebi tifodur. Vefat edenlerin ikisi Darülaceze’de hayata gözlerini
yummuştur653.
Servet gazetesinin 21 Haziran 1899 tarihli haberine göre, geçen mayıs ayının otuz
birinci gününden haziranın birinci gününe kadar Dersaâdet ve civarında çeşitli bulaşıcı
hastalıklardan yirmi yedi kişinin vefat etmiştir. Bu vefat eden kişilerden yedisinin
hummâ-yı tifoidîden dolayı vefat ettiği bildirilmiştir. Haberde vefat edenlerin vefat
648Tercüman-ı Hakikat, Nr.1286-6486, H.6 Muharrem 1317/R.5 Mayıs 1315 (17 Mayıs 1899).
649Sabah, 10.Sene, Nr.3408, H.7 Muharrem 1317/R.6 Mayıs 1315 (18 Mayıs 1899).
650Tercüman-ı Hakikat, Nr.1293-6493, H.13 Muharrem 1317/R.12 Mayıs 1315 (24 Mayıs 1899).
651Tecüman-ı Hakikat, Nr.1300-6500, H.20 Muharrem 1317/R.19 Mayıs 1315 (31 Mayıs 1899).
652Tercümman-ı Hakikat, Nr.1308-6508, H.28 Muharrem 1317/R.27 Mayıs 1315 (8 Haziran
1899).
653Tercüman-ı Hakikat, Nr.1314-6514, H.4 Safer 1317/R.2 Haziran 1315 (14 Haziran 1899).
128
128
yerleri de verilmiştir. Gureba-yı Müslimin Hastanesinde bir, Beyoğlu’nda üç, Çehya
Hastanesinde bir, Haseki Nisa Hastanesinde bir, Kasımpaşa’da bir kişi vefat etmiştir654.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 23 Haziran 1899 tarihli “Dersaadet’te vefeyat”
başlıklı haberine göre, Haziranın on ikisinden on dokuzuna kadar Dersaadet’te yedisi
tifodan olmak üzere toplamda yüz doksan dokuz kişi vefat etmiştir. Beyoğlu’nda bir,
Kasımpaşa, Çarşamba ve Haseki Gureba Hastanesinde birer kişi tifo nedeniyle hayata
gözlerini yummuştur655.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 28 Haziran 1899 tarihli haberine göre, Haziran
ayının on dokuzuncu gününden yirmi altıncı gününe kadar ikisi hummâ-yı tifoidîden
olmak üzere toplamda iki yüz yirmi iki kişi vefat etmiştir. Hasköy’de bir, Gureba
Hastanesinde bir kişi tifo sebebiyle hayata gözlerini kapatmıştır656.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 6 Temmuz 1899 tarihli “Dersaadet’te vefeyat”
başlıklı haberine göre, haziranın otuzundan temmuz ayının üçüne kadar Dersaadet’te yüz
altmış sekiz vefat etmiştir. Vefatların beşinin ölüm sebebi tifodur657.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 12 Temmuz 1899 tarihli “Dersaadet’te vefeyat”
başlıklı haberine göre, Temmuz ayının üçünden onuna kadar iki yüz yirmi dört kişi vefat
etmiştir. Vefat eden kişilerden on beşinin ölüm sebebi tifodur. Ayrıca haberde tifo
kaynaklı ölümlerin gerçekleştiği mekanlar da sunulmuştur. Beyoğlu, Tekfur Sarayı,
Cibali, Fatih, Göksu, Kasımpaşa, Zeyrek’de bir, Büyük Dere, Gümüşsuyu Hastanesi,
Haseki Hastanesinde bir; Balat’da iki; Gureba Hastanesinde ise üç kişi tifo nedeniyle
vefat etmiştir658.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 20 Temmuz 1899 tarihli “Dersaadet’te vefeyat”
başlıklı haberinde, Dersaadet’te haziran ayının yirmi sekizinden temmuzun beşine kadar
iki yüz üç kişinin vefat etmiştir. Vefat edenlerin üçünün ölüm sebebi tifodur. Haberde
vefat edenlerin vefat yeri bilgisi de verilmiştir. Kasımpaşa’da bir, Yenibahçe
Hastanesinde iki kişi tifo nedeniyle vefat etmiştir659.
654Servet, 2.Sene, Nr.371, H.11 Safer 1317/R.9 Haziran 1315 (21 Haziran 1899).
655Tercüman-ı Hakikat, Nr.1323-6523, H.13 Safer 1317/R.11 Haziran 1315 (23 Haziran 1899).
656Tercüman-ı Hakikat, Nr.1328-6528, H.18 Safer 1317/R.16 Haziran 1315 (28 Haziran 1899).
657Tercüman-ı Hakikat, Nr.1336-6536, H.26 Safer 1317/R.24 Haziran 1315 (6 Temmuz 1899).
658Tercüman-ı Hakikat, Nr.1342-6542, H.3 Rabiulevvel 1317/R.30 Haziran 1315 (12 Temmuz
1899).
659Tercüman-ı Hakikat, Nr.1350-6550, H.11 Rabiulevvel/R.8 Temmuz 1315 (20 Temmuz 1899).
129
129
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 26 Temmuz 1899 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberinde, Dersaat’te temmuz ayının beşinden on ikisine kadar iki yüz otuz yedi
kişinin vefat etmiştir. Vefat edenlerin dördünün ölüm sebebi tifodur. Haberde tifodan
ölenlerin vefat yerleri de verilmiştir. Hocapaşa, Almanya Hastanesi ve Gureba
Hastanesinde birer kişi tifo nedeniyle vefat etmiştir660.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 2 Ağustos 1899 tarihli “Dersaadet’de Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Temmuz ayının on birinden on dokuzuna kadar dördü tifodan
olmak üzere toplamda iki yüz yirmi dört kişi vefat etmiştir. Haberde tifo kaynaklı
ölümlerin yerleri de belirtilmiştir. Beyoğlu, Çengelköy, Gureba-yı Müslimin Hastanesi
ve Haseki Hastanesinde birer kişinin vefat ettiği bilgisi verilmiştir661.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 9 Ağustos 1899 tarihli “Dersaadet’de Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Temmuz ayının otuz birinci gününden ağustosun altısına kadar iki
yüz altı kişi vefat etmiştir. Ölümlerden altısının sebebi tifodur. Haberde tifo kaynaklı
ölümlerin yerleri de verilmiştir. Tophane, Çengelköy, Gureba-yı Müslimin Hastanesi ve
Yenibahçe Hastanesinde bir, Beyoğlu ise iki kişinin vefat ettiği bilgisi sunulmuştur662.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 17 Ağustos 1899 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Temmuz ayının yirmi altısından ağustosun ikisine kadar
Dersaadet’te sekiz kişi vefat etmiştir. Bunlardan yedisi tifodan dolayı vefat etmiştir.
Haberde vefatların ölüm yerleri de verilmiştir. Tophane, Beşiktaş, Kuruçeşme, Topkapı,
Kızıltoprak, Rumeli Feneri, Gureba Hastanesinde birer kişi tifo nedeniyle vefat
etmiştir663.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 7 Eylül 1899 tarihli “Dersaadet’te vefeyat”
başlıklı haberine göre, Ağustos ayının yirmi sekizinden eylül ayının dördüne kadar
Dersaadet’te yüz seksen beş kişi vefat etmiştir. Vefatların beşinin ölüm nedeni tifodur.
Gazetede ayrıca tifo kaynaklı ölümlerin gerçekleştikleri yer de verilmiştir. Beyoğlu’nda
iki, Hasköy, Tavşantaşı ve Laleli’de bir kişi vefat etmiştir664.
660Tercüman-ı Hakikat, Nr.1356-6556, H.17 Rabiulevvel 1317/R.14 Temmuz 1315 (26 Temmuz
1899). Haberde tifodan vefat eden kişi sayısının dört olduğu bilgisi verilmiştir. Haberde vefat edenlerin
vefat ettikleri yere dair verilen bilgide üç kişinin nerede vefat ettiği bilgisi verilmiştir.
661Tercüman-ı Hakikat, Nr.1363-6563, H.24 Rabiulevvel 1317/R.21 Temmuz 1315 (2 Ağustos
1899).
662Tercüman-ı Hakikat, Nr.1370-6570, H.1 Rabiulahir 1317/R.28 Temmuz 1315 (9 Ağustos 1899).
663Tercüman-ı Hakikat, Nr.1378-6578, H.9 Rabiulahir 1317/R.5 Ağustos 1315 (17 Ağustos 1899).
664Tercüman-ı Hakikat, Nr.1399-6599, H.1 Cemazielevvel 1317/R.26 Ağustos 1315 (7 Eylül
1899).
130
130
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 14 Eylül 1899 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberinde, Eylül ayının dördünden on birine kadar Dersaadet’te yüz doksan üç
kişi vefat etmiştir. Bunlardan dördünün ölüm nedeni tifodur. Beşiktaş, Eyüp, Gureba
Hastanesi ve Haseki Hastanesinde birer kişi tifo nedeniyle vefat etmiştir665.
Servet gazetesinin 21 Eylül 1899 tarihli haberine göre, Eylülün başından altısına
kadar Dersaâdet ve Bilâd-ı Selâse’de ikisi tifo kaynaklı olmak üzere toplam iki yüz altı
kişi vefat etmiştir. Galata’da ve Uzunçarşı’da hummâ-yı tifoidîden birer kişi vefat
etmiştir666. Tercüman-ı Hakikat gazetesinde de aynı bilgiler yazılmıştır667.
Servet gazetesinin 28 Eylül 1899 tarihli haberine göre, Eylül ayının altısından on
üçüne kadarki bir haftalık sürede Dersaâdet ve Bilâd-ı Selâse’de yüz yetmiş kişi vefat
etmiştir. Üçünün ölüm sebebi tifodur668. Tercüman-ı Hakikat gazetesinde de aynı bilgilere
yer verilmiştir669.
Servet gazetesinin 11 Ekim 1899 tarihli haberine göre, Kaşoda’da bulunan Mısır
ordusunun dördüncü taburunda tifo hastalığı ortaya çıkmıştır. Bunun üzerine Mısır
ordusu geri gelmek üzere Harbiye Nezâreti’nden emir almış, Asvan’a kadar gelmiştir670.
Servet gazetesinin 12 Ekim 1899 tarihli haberine göre, Eylülün yirmisinden
itibaren bir haftalık süre zarfında Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de yüz doksan sekiz kişi
vefat etmiştir. Vefat edenlerden altısının ölüm sebebi hummâ-yı tifoidîdir. Ölüm
nedenleri, Sıhhiye İdaresi cetvelinden anlaşılmıştır671. Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 12
Ekim 1899 tarihli haberi de aynı bilgilere yer vermiştir672.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 24 Ekim 1899 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı habere göre, ayın on altısından yirmi üçüne kadar Dersaadet’te yüz seksen yedi
kişi vefat etmiştir. Bunlardan ikisi hummâ-yı tifoidîden kaynaklanmıştır. Tifo kaynaklı
ölümlerin gerçekleştiği yerler gazete verilmiştir. Beyoğlu ve Maslak’da birer kişi vefat
etmiştir673.
665Tercüman-ı Hakikat, Nr.1406-6606, H.8 Cemaziyelevvel 1317/R.2 Eylül 1315 (14 Eylül 1899).
666Servet, 2.Sene, Nr.463, H.15 Cemaziyelevvel 1317/R.9 Eylül 1315 (21 Eylül 1899).
667Tercüman-ı Hakikat, Nr.1413-6613, H.15 Cemaziyelevvel 1317/R.9 Eylül 1315 (21 Eylül
1899).
668Servet, 2.Sene, Nr.470, H.22 Cemaziyelevvel 1317/R.16 Eylül 1315 (28 Eylül 1899).
669Tercüman-ı Hakikat, Nr.1420-6620, H.22 Cemaziyelevvel 1317/R.16 Eylül 1315 (28 Eylül
1899).
670Servet, 2.Sene, Nr.483, H.5 Cemaziyeahir 1317/R.29 Eylül 1315 (11 Ekim 1899).
671Servet, 2.sene, Nr.483, H.5 Cemaziyeahir 1317/R.29 Eylül 1315 (11 Ekim 1899).
672Tercüman-ı Hakikat, Nr.1434-6634, H.6 Cemaziyelahir 1317/R.30 Eylül 1315 (12 Ekim 1899).
673Tercüman-ı Hakikat, Nr.1447-6647, H.18 Cemaziyelahir 1317/R.12 Teşrievvel 1315 (24 Ekim
1899).
131
131
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 6 Aralık 1899 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberinde, Kasım ayının yirmi yedisinden aralık ayının dördüne kadar
Dersaadet’te altısı hummâ-yı tifoidîden olmak üzere iki yüz on bir kişi vefat etmiştir.
Ölenlerin ikisi Sultan Selim ve Mahmudpaşa’da hayata gözlerini yummuştur674.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 13 Aralık 1899 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberine göre kasım ayının dördünden on birine kadar Dersaadet’te on üçü
hummâ-yı tifoidîden olmak üzere toplamda iki yüz yetmiş üç kişi vefat etmiştir. Gazetede
vefat edenlerin, vefat yerleri de verilmiştir. Beyoğlu ve Beşiktaş’ta üçer, Ortaköy,
Çarşamba ve Bebek’de birer; Yenibahçe Hastanesi ve Gümüşsuyu Hastanesinde ikişer
kişi vefat etmiştir675.
Sabah gazetesinin 2 Kasım 1899 tarihli “Şehrimizde Vefeyat” başlıklı haberine
göre, Ekim ayının on üçünden on sekizine kadar şehirde iki yüz otuz dokuz kişi vefat
etmiştir. Beşi hummâ-yı tifoidîden dolayı vefat etmiştir. Dördü; Karagümrük, Sultan
Selim, Sultan Mehmed, Beşiktaş mahallelerinde, biri ise Almanya Hastanesinde vefat
etmiştir676.
Sabah gazetesinin 16 Kasım 1899 tarihli “Şehrimizde Vefeyat” başlıklı haberine
göre, Kasım ayının altısından on üçüne kadar şehrimizde iki yüz yedi kişi vefat etmiştir.
Bunlardan sekizi hummâ-yı tifoidîden dolayı vefat etmiştir. Gazetede tifo kaynaklı
ölümlerin yerleri de verilmiştir. Eyüp, Ayasofya, Uzunçarşı, Anadolu Hisarı, Altıncı
Daire-i Belediye Hastanesi ve Ermeni Hastanesinde birer; Beşiktaş’ta iki kişi vefat
etmiştir677.
Sabah gazetesinin 22 Kasım 1899 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat” başlıklı haberine
göre, Kasım ayının birinden yirmisine kadar Dersaadet’te iki yüz yirmi kişi vefat etmiştir.
Altısının ölüm nedeni hummâ-yı tifoidîdir. Tophane, Mahmud Paşa, Beyler Beyi ve
Almanya Hastanesinde bir, Gureba Hastanesinde iki kişi vefat etmiştir678.
Sabah gazetesinin 29 Kasım 1899 tarihli “Şehrimizde Vefeyat” başlıklı haberine
göre, Kasım ayının yirmisinden yirmi yedisine kadar kadarki yedi günlük süre zarfında
şehirde iki yüz yirmi beş kişi vefat etmiştir. Dokuzu hummâ-yı tifoidîden
kaynaklanmıştır. Ölümlerin gerçekleştiği yerler, gazete yer verilen bilgiler arasındadır.
674Tercüman-ı Hakikat, Nr.1488-6688, H.2 Şaban 1317/R.24 Teşrinisani 1315 (6 Aralık 1899).
675Tercüman-ı Hakikat, Nr.1495-6695, H.9 Şaban 1317/R.1 Kanunuevvel 1315 (13 Aralık 1899).
676Sabah, 11.Sene, Nr.3577, H.27 Cemaziyelahir 1317/R.21 Teşrinievvel 1315 (2 Kasım 1899).
677Sabah, 11.Sene, Nr.3591, H.12 Recep 1317/R.4 Teşrinisani 1315 (16 Kasım 1899).
678Sabah, 11.Sene, Nr.3597, H.18 Recep 1317/ R.10 Teşrinisani 1315 (22 kasım 1899).
132
132
Beyoğlu’nda iki, Tophane, Gedikpaşa, Kumkapı, Beşiktaş, Gureba Hastanesi, İngiliz
Hastanesi ve Üsküdar’da birer kişi vefat etmiştir679.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 28 Aralık 1899 tarihli haberine göre, ayın on
sekizinden yirmi beşine kadar Dersaadet’te yedisi hummâ-yı tifoidîden olmak üzere
toplamda iki yüz altmış bir kişi vefat etmiştir. Hummâ-yı tifoidîden Balat, Sarıyer, Fatih,
Koca Mustafa Paşa ve Yenibahçe Hastanesi, Kandilli ve Anadolu Hisarı’nda birer kişi
vefat etmiştir680.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 4 Ocak 1900 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı habere göre, Aralık ayının yedisinden otuz birine kadar sekizi hummâ-yı
tifoidîden olmak üzere toplam beş yüz seksen üç kişi vefat etmiştir. Tifo kaynaklı
ölümlerin yerleri gazete yer almıştır. Galata ve Langa’da ikişer, Kasımpaşa, Hasköy,
Sirkeci, Göztaşı, Fatih, Kumkapı, Makriköy ve Kadıköy’de birer kişi vefat etmiştir681.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 7 Şubat 1900 tarihli “ Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Ocak ayının yirmi dokuzundan şubat ayının beşine kadar
Dersaadet’te on biri hummâ-yı tifoidîden olmak üzere toplamda iki yüz seksen dört kişi
vefat etmiştir. Galata ve Yenibahçe Hastanesinde üç; Beşiktaş’ta iki, Karagümrük, Balat
ve Samatya’da birer kişi vefat etmiştir682.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 21 Şubat 1900 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberinde, Şubatın birinden yedisine kadar dokuzu hummâ-yı tifoidîden olmak
üzere şehrimizde iki yüz yirmi iki kişi vefat etmiştir. Tifodan Beşiktaş, Kadıçeşmesi,
Mahmutpaşa ve Üsküdar’da birer ve Yenibahçe Hastanesinde beş kişi vefat etmiştir683.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 31 Ocak 1900 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı habere göre, Ocak ayının onundan on yedisine kadar yedisi tifodan olmak üzere
iki yüz seksen kişi vefat etmiştir. Beyoğlu, Galata, Mirahur ve Fener’de birer,
Beyoğlu’nda ise üç kişi tifo nedeniyle vefat etmiştir684.
679Sabah, 11.Sene, Nr.3604, H.25 Recep 1317/R.17 Teşrinisani 1315 (29 Kasım 1899).
680Tercüman-ı Hakikat, Nr.1508-6708, H.24 Şaban 1317/R.16 Kanunuevvel 1315 (28 Aralık
1899).
681Tercüman-ı Hakikat, Nr.7076-1876, H.2 Ramazan 1317/R.23 Kanunuevvel 1315 (4 Ocak
1900).
682Tercüman-ı Hakikat, Nr.6747-1547, H.6 Şevval 1317/R.26 Kanunusani 1315 (7 Şubat 1900).
683Tercüman-ı Hakikat, Nr.6761-1561, H.20 Şevval 1317/R.9 Şubat 1315 (21 Şubat 1900).
684Tercüman-ı Hakikat, Nr.6742-1542, H.29 Ramazan 1317/R.19 Kanunusani 1315 (31 Ocak
1900).
133
133
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 6 Mart 1900 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberine göre şubat ayının on beşinden yirmi ikisine kadar Dersaadet’te toplamda
üç yüz iki kişi vefat etmiştir. Vefat edenlerin yedisinin tifodan vefat ettiği bildirilmiştir.
Haberde nerede vefat ettiklerine dair bilgi de verilmiştir. Tophane, Hocapaşa ve Beşiktaş,
Şehzadebaşı, Hasköy ve Üsküdar’da birer kişi tifo nedeniyle vefat etmiştir685.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 13 Mart 1900 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberinde, Şubatın yirmi birinden yirmi dokuzuna kadar Dersaadet’te toplam üç
yüz otuz kişi vefat etmiştir. Vefat eden kişilerden sekizinin ölüm nedeni tifodur. Haberde
vefat yerleri bilgisi de verilmiştir. Kandilli, Mirahur, Yedikule, Hasköy’de birer;
Yenibahçe Hastanesinde kişi vefat etmiştir686.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 18 Mart 1900 tarihli haberine göre, İzmir’de
çocuklar arasında tifo etikisini sürdürmektedir687.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 20 Mart 1900 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Şubatın yirmi dokuzundan martın altısına kadar Dersaadet’te üç
yüz otuz dokuz kişinin vefat etmiştir. Vefat eden kişilerin beşinin ölüm nedeni tifodur.
Haberde ölümlerin gerçekleştikleri yer bilgisi de verilmiştir. Beyoğlu, Ahurkapı, Kanlıca,
Kadıçeşmesi ve Yenibahçe Hastanesinde birer kişi vefat etmiştir688.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 27 Mart 1900 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Martın altısından on üçüne kadar Dersaadet’te üç yüz yirmi dört
kişinin vefat etmiştir. Vefat eden kişilerden yedisinin ölüm sebebi tifodur. Haberde
vefatların yer bilgisine de yer verilmiştir. Samatya, Şehzadebaşı, Yeniköy, Rumeli
Kavağı’nda birer ve Yenibahçe Hastanesinde üç kişi vefat etmiştir689.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 3 Nisan 1900 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Mart ayının yirmi altısından nisanın ikisine kadar Dersaadet’te
sekizi hummâ-yı tifoidîden olmak üzere toplamda üç yüz on sekiz kişi vefat etmiştir.
Hummâ-yı tifoidîden, Beşiktaş ve Yenibahçe Hastanesinde üçer; Sultan Mehmet ve
685Servet, 2.Sene, Nr.484, H.6 Cemaziyelahir 1317/R.30 Eylül 1315 (12 Ekim 1899). Haber de
tifodan vefat eden yedi kişiden sadece altı kişinin vefat ettikleri yere dair bilgi verilmiştir.
686Tercüman-ı Hakikat gazetesi, Nr.6782-1582, H.11 Zilkade 1317/R.29 Şubat 1315 (13 Mart
1900).
687Tercüman-ı Hakikat, Nr.6787-1587, H.16 Zilkade 1317/R.5 Mart 1316 (18 Mart 1900).
688Tercüman-ı Hakikat, Nr.6789-1589, H.18 Zilkade 1317/R.7 Mart 1316 (20 Mart 1900)
689Tercüman-ı Hakikat, Nr.6796-1596, H.25 Zilkade 1317/R.14 Mart 1316 (27 Mart 1900).
134
134
Kadıköy’de birer kişinin vefat ettiği yazılmıştır690. Sabah gazetesinin 4 Nisan 1900 yılına
ait haberinde de aynı bilgiler yazılmıştır691.
Sabah gazetesinin 19 Nisan 1900 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat” başlıklı
haberinde, Martın yirmisinden nisanın üçüne kadar Dersaadet’te beş yüz altmış dört kişi
vefat etmiştir. On kişinin ölüm sebebi tifodur. Haberde tifodan vefat edenlerin mekan
bilgisine de yer verilmiştir. Beşiktaş, Eyüp, Kağıthane, Şehzadebaşı, Tarabya’da bir;
Tophane’de iki; Gureba Hastanesinde ise üç kişi vefat etmiştir692.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 26 Nisan 1900 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Nisanın üçünden onuna kadar beşi tifodan olmak üzere toplamda
iki yüz elli beş kişi vefat etmiştir. Beyoğlu, Tophane, Atik Ali Paşa ve Yenibahçe
Hastanesinde birer kişi tifo sebebiyle vefat etmiştir 693.
Sabah gazetesinin 2 Mayıs 1900 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat” başlıklı haberine
göre, Nisan ayının onundan on yedisine kadar Dersaadet’te iki yüz otuz sekiz kişi vefat
etmiştir. Ölenlerin dokuuzunun ölüm sebebi tifodur694. Tercüman-ı Hakikat gazetesinin
2 Mayıs 1900 yılına ait haberde de aynı bilgiler vardır695.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 9 Mayıs 1900 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberinde, Dersaadet’te beşi tifodan olmak üzere toplamda iki yüz on altı kişi
vefat etmiştir. Hasköy, Kumkapı ve Silivri Kapısında birer; Üsküdar’da iki kişi tifo
sebebiyle vefat etmiştir696. Sabah gazetesinin 9 Mayıs 1900 yılına ait haberinde de aynı
bilgiler yazılmıştır697.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 17 Mayıs 1900 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Dersaadet’te nisan ayının yirmi sekizinden mayısın ikisine kadar
beşi tifodan olmak üzere toplamda yirmi bir kişi vefat etmiştir. Beyoğlu, Unkapanı,
Fransız Hastanesi, Haseki Hastanesi ve Üsküdar’da birer kişi tifo sebebiyle hayata
gözlerini yummuştur698. Sabah gazetesinin 17 Mayıs 1900 yılına ait haberinde de aynı
bilgiler yazılmıştır699.
690Tercüman-ı Hakikat, Nr.6803-1603, H.2 Zilhicce 1317/R.21 Mart 1316 (3 Nisan 1900).
691Sabah, 11.Sene, Nr.3730, H.3 Zilhicce 1317/R.22 Mart 1316 (4 Nisan 1900).
692Sabah, 11.Sene, Nr.3745, H.18 Zilhicce 1317/R.6 Nisan 1316 (19 Nisan 1900).
693Tercüman-ı Hakikat, Nr.6823-1623, H.25 Zilhicce 1317/R.13 Nisan 1316 (26 Nisan 1900).
694Sabah, 11.Sene, Nr.3758, H.2 Muharrem 1318/R.19 Nisan 1316 (2 Mayıs 1900).
695Tercüman-ı Hakikat, Nr.6829-1629, H.2 Muharrem 1318/R.19 Nisan 1316 (2 Mayıs 1900).
696Tercüman-ı Hakikat, Nr.6836-1636, H.9 Muharrem 1318/R.26 Nisan 1316 (9 Mayıs 1900).
697Sabah, 11.Sene, Nr.3765, H.9 Muharrem 1318/R.26 Nisan 1316 (9 Mayıs 1900).
698Tercüman-ı Hakikat, Nr.6844-1644, H.17 Muharrem 1318/R.4 Mayıs 1316 (17 Mayıs 1900).
699Sabah, 11.Sene, Nr.3773, H.17 Muharrem 1318/R.4 Mayıs 1316 (17 Mayıs 1900).
135
135
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 23 Mayıs 1900 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Mayıs ayının on dördünden yirmisine kadar sekizi tifodan olmak
üzere toplamda yüz yetmiş kişi vefat etmiştir. Galata, Kasımpaşa ve Ortaköy’da ikişer;
Tophane ve Üsküdar’da birer kişi tifo nedeniyle vefat etmiştir.700 Sabah gazetesinin 23
Mayıs 1900 yılına ait haberinde de aynı bilgiler yazılmıştır701.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 30 Mayıs 1900 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Mayısın yedisinden on dördüne kadar dördü tifodan olmak üzere
Dersaadet’te toplam yüz doksan kişi vefat etmiştir. Kumkapı, Üsküdar, Yenibahçe
Hastanesi ve Kuruçeşme’de birer kiş tifo nedeniyle vefat etmiştir.702 Sabah gazetesinin
30 Mayıs 1900 yılına ait haberinde de aynı bilgiler yazılmıştır703.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 6 Haziran 1900 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberinde, Mayısın on üçünden yirmi ikisine kadar altısı tifodan olmak üzere
toplamda iki yüz on dokuz kişi vefat etmiştir. Ahurkapı, Kumkapı, Arnavudköy, Ortaköy,
Kireçburnu ve Yenibahçe Hastanesinde birer kişi tifo nedeniyle vefat etmiştir.704 Sabah
gazetesinin 6 Haziran 1900 yılına ait haberde de aynı bilgiler yazılmıştır705.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 13 Haziran 1900 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberinde, Haziran ayının dördünden on birine kadar Dersaadet’te yüz doksan iki
kişi vefat etmiştir. Beşiktaş, Mirahur, Topkapı ve Yenibahçe Hastanesinde birer kişinin
tifo sebebiyle vefat ettiği yazılmıştır706.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 20 Haziran 1900 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Mayısın yirmi sekizinden haziranın beşine kadar Dersaadet’te biri
tifodan olmak üzere yüz seksen altı kişi vefat etmiştir. Tifo nedeniyle vefat kişi,
Üsküdar’da hayata gözlerini yummuştur.707 Sabah gazetesinin 20 Haziran 1900 yılına ait
haberde de aynı bilgiler yazmaktadır708.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 27 Haziran 1900 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberinde, Dersaadet’te haziran ayının beşinden on birine kadar yedisi humma-
700Tercüman-ı Hakikat, Nr.6850-1650, H.23 Muharrem 1318/R.10 Mayıs 1316 (23 Mayıs 1900).
701Sabah, 11.Sene, Nr.3779, H.23 Muharrem 1318/R.10 Mayıs 1316 (23 Mayıs 1900).
702Tercüman-ı Hakikat, Nr.6857-1657, H.30 Muharrem 1318/R.17 Mayıs 1316 (30 Mayıs 1900).
703Sabah, 11.Sene, Nr.3786, H.30 Muharrem 1318/R.17 Mayıs 1316 (30 Mayıs 1900).
704Terücman-ı Hakikat, Nr.6864-1664, H.7 Safer 1318/R.24 Mayıs 1316 (6 Haziran 1900).
705Sabah, 11.Sene, Nr.3793, H.7 Safer 1318/R.24 Mayıs 1316 (6 Haziran 1900).
706Tercüman-ı Hakikat, Nr.6871-1671, H.14 Safer 1318/R.31 Mayıs 1316 (13 Haziran 1900).
707Tercüman-ı Hakikat, Nr.6878-1678, H.21 Safer 1318/R.7 Haziran 1316 (20 Haziran 1900).
708Sabah, 11.Sene, Nr.3807, H.21 Safer 1318/R.7 Haziran 1316 (20 Haziran 1900).
136
136
yı tifoididen olmak üzere toplamda iki yüz bir kişi vefat etmiştir. Sultan Mehmet, Sultan
Ahmet, Üsküdar, Zeyrek, Davutpaşa, Demirkapı ve Yenibahçe Hastanesinde birer kişi
tifo nedeniyle vefat etmiştir709. Sabah gazetesinin 27 Haziran 1900 yılına ait haberde de
aynı bilgiler yazılmıştır710.
Sabah gazetesinin 28 Haziran 1900 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat” başlıklı
haberinde, Haziran ayının dördüncü gününden on birinci gününe kadar Dersaadet’te yüz
altmış iki kişi vefat etmiştir. Dördünün ölüm sebebi tifodur711.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 4 Temmuz 1900 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Haziran ayının yirmi beşinden temmuz ayının ikisine kadar
Dersaadet’te iki yüz otuz iki kişinin vefat etmiştir. Vefat eden kişilerden beşinin ölüm
sebebi hummâ-yı tifoidîdir. Haberde ayrıca vefat edenlerin mekan bilgisine de yer
verilmiştir. Kumkapı, Sultan Selim, Beşiktaş ve İtalyan Hastanesi ve Büyük Dere’de birer
kişi tifo sebebiyle vefat etmiştir712.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 8 Temmuz 1900 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Haziran ayının on dokuzundan yirmi altısına kadar Dersaadet’te
iki yüz altmış sekiz kişinin vefat etmiştir. Vefatlardan altısının ölüm nedeni hummâ-yı
tifoidîdir713.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 11 Temmuz 1900 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Haziran ayının on dokuzundan yirmi altısına kadar iki yüz altmış
iki kişi vefat etmiştir. Vefat eden kişilerden altısının ölüm sebebi hummâ-yı tifoidîdir714.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 15 Temmuz 1900 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Ağustos ayının yedisinden on üçüne kadar Dersaadet’te dördü
hummâ-yı tifoidîden olmak üzere toplamda yüz doksan dokuz kişi vefat etmiştir.
Süleymaniye, Çarşamba, Kasımpaşa ve Altıncı Daire-i Belediye Hastanesinde birer kişi
tifo nedeniyle vefat etmiştir715.
709Tercüman-ı Hakikat, Nr.6885-1685, H.28 Safer 1318/R.14 Haziran 1316 (27 Haziran 1900).
710Sabah, 11.Sene 3814, H.28 Safer 1318/R.14 Haziran 1316 (27 Haziran 1900).
711Sabah, 11.Sene, Nr.3815, H.29 Safer 1318/R.15 Haziran 1316 (28 Haziran 1900).
712Tercüman-ı Hakikat, Nr.6892-1692, H.6 Rabiulevvel 1318/R.21 Haziran 1316 (4 Temmuz
1900).
713Tercüman-ı Hakikat, Nr.6899-1699, H.10 Rabiulevvel 1318/R.25 Haziran 1316 (8 Temmuz
1900).
714Tercüman-ı Hakikat, Nr.6899-1699, H.13 Rabiulevvel 1318/R.28 Haziran 1316 (11 Temmuz
1900).
715Tercüman-ı Hakikat, Nr.6934-1734, H.17 Rabiulevvel 1318/R.2 Temmuz 1316 (15 Temmuz
1900).
137
137
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 18 Temmuz 1900 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Temmuz ayının dokuzundan on altısına kadar Dersaadet’te iki
yetmiş altı kişi vefat etmiştir. Vefat eden kişilerden üçünün ölüm sebebi hummâ-yı
tifoidîdir. Haberde vefat edenlerin mekan bilgisi de verilmiştir. Tophane, Eğrikapı,
Laleli’de birer kişi hummâ-yı tifoidîden vefat etmiştir716.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 25 Temmuz 1900 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Temmuzun üçünden onuna kadar Dersaadet’te iki yüz yirmi beş
kişinin vefat etmiştir. Vefat eden kişilerden beşinin hummâ-yı tifoidîden vefat ettiği
bildirilmiştir. Haberde nerede vefat ettiklerine dair bilgi de verilmiştir. Topkapı, Hasköy,
Sultan Selim ve Beşiktaş’ta birer kişi tifo nedeniyle vefat etmiştir717.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 1 Ağustos 1900 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberinde, Temmuz ayının yirmi üçünden otuzuna kadar yedisi hummâ-yı
tifoidîden olmak üzere Dersaadet’te toplamda iki yüz elli üç kişi vefat etmiştir. Beşiktaş,
Kırkçeşme, Gureba Hastanesi ve Fransız Hastanesinde birer; Kumkapı’da iki kişi tifo
nedeniyle vefat etmiştir 718.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 22 Ağustos 1900 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberinde, Temmuzun otuzundan ağustosun yedisine kadar Dersaadet’te sekizi
hummâ-yı tifoidîden olmak üzere iki yüz sekiz kişi vefat etmiştir 719.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 30 Ağustos 1900 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberine göre, ayın yirmisinden yirmi yedisine kadar Dersaadet ve havalisinde
yedisi hummâ-yı tifoidîden olmak üzere toplamda iki yüz on üç kişi vefat etmiştir.
Beyoğlu, Kasımpaşa, Kumkapı, Gül Camii ve Langa, Fransız Gureba Hastanelerinde
birer kişi tifo nedeniyle vefat etmiştir720.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 5 Eylül 1900 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Ağustosun on dördünden yirmi birine kadar altısı tifodan olmak
716Tercüman-ı Hakikat, Nr.6906-1706, H.20 Rabiulevvel 1318/R.5 Temmuz 1316 (18 Temmuz
1900).
717Tercüman-ı Hakikat, Nr.6913-1713, H.27 Rabiulevvel 1318/R.12 Temmuz 1316 (25 Temmuz
1900). Haberde hummâ-yı tifoidîden beş kişinin vefat ettiği bilgisi verilmiş fakat vefat edenlerden dört
kişinin vefat ettiği yer ile ilgili bilgi verilmiştir.
718Tercüman-ı Hakikat, Nr.6920-1720, H.4 Rabiulahir/R.19 Temmuz 1316 (1 Ağustos 1900).
719Tercüman-ı Hakikat, Nr.6941-1741, H.25 Rabiulahir 1318/R.9 Ağustos 1316 (22 Ağustos
1900).
720Tercüman-ı Hakikat, Nr.6949-1749, H.4 Cemaziyelevvel 1318/R.17 Ağustos 1316 (30 Ağustos
1900).
138
138
üzere toplam yüz doksan dört kişi vefat etmiştir. Beyoğlu, İstinye, Kadıköy, Samatya,
Fransız Hastanesi ve Gureba Hastanesinde birer kişi tifo nedeniyle vefat etmiştir721.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 12 Eylül 1900 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberinde, Eylül ayının dördünden onuna kadar sekizi hummâ-yı tifoidîden
olmak üzere toplam iki yüz altı kişi vefat etmiştir. Beyoğlu, Kasımpaşa, Beşiktaş,
Hocapaşa ve Üsküdar’da birer; Gureba Hastanesinde ise üç kişi tifo nedeniyle vefat
etmiştir722.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 19 Eylül 1900 “Dersaadet’te Vefeyat” başlıklı
haberinde, ayın on birinden on yedisine kadar Dersaadet’te altı kişi hummâ-yı tifoidîden
dolayı vefat etmiştir. Tophane, Balat, Koca Mustafapaşa, Sultan Ahmed’de birer; Gureba
Hastanesinde iki kişi vefat etmiştir723.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 26 Eylül 1900 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberine göre, ayın on yedisinden yirmi dördüne kadar Dersaadet’te beşi hummâyı
tifoidîden dolayı olmak üzere toplamda yüz altmış bir kişi vefat etmiştir. Beşiktaş ve
Gureba Hastanesinde ikişer; Gümüşsuyu’nda bir kişi tifo nedeniyle vefat etmiştir724.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 17 Ekim 1900 tarihli haberine göre, Ekim ayının
sekizinden on beşine kadar Dersaadet’te ikisi hummâ-yı tifoidîden olmak üzere toplamda
yüz seksen üç kişi vefat etmiştir. Beyoğlu ve Hurhur’da birer kişi tifo nedeniyle hayata
gözlerini yummuştur725.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 7 Kasım 1900 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Ekim ayının yirmi dokuzundan kasım ayının beşine kadar
Dersaadet’te altısı hummâ-yı tifoidîden olmak üzere toplamda bin sekiz yüz yetmiş kişi
vefat etmiştir. Kasımpaşa, Ayasofya ve Eyüp’te birer; Yenibahçe Hastanesinde üç kişi
tifo nedeniyle vefat etmiştir726.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 14 Kasım 1900 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Ekim ayının yirmi üçünden otuzuna kadar Dersaadet’te yüz yetmiş
721Tercüman-ı hakikat, Nr.6955-1755, H.10 Cemaziyelevvel 1318/R.23 Ağustos 1316 (5 Eylül
1900).
722Tercüman-ı hakikat, Nr.6962-1762, H.17 Cemaziyelevvel 1318/R.30 Ağuatos 1316 (12 Eylül
1900).
723Tercümanı Hakikat, Nr.6969-1769, H.24 Cemaziyelevvel 1318/R.6 Eylül 1316 (19 Eylül 1900).
724Tercüman-ı Hakikat, Nr.6976-1776, H.1 Cemaziyelahir 1318/R.13 eylül 1316 (26 Eylül 1900).
725Tercüman-ı Hakikat, Nr.6997-179722, H.22 Cemaziyelahir 1318/R.4 Teşrinievvel 1316 (17
Ekim 1900).
726Tercüman-ı Hakikat, Nr.7018-1818, H.14 Recep 1318/R.25 teşrinievvel 1316 (7 Kasım 1900).
139
139
dört kişi vefat etmiştir. Beyoğlu’nda bir, Gureba-yı Müslimin Hastanesnde iki kişi tifo
nedeniyle vefat etmiştir727.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 21 Kasım 1900 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Ekim ayının otuzundan kasım ayının beşine kadar Dersaadet’te
yüz doksan sekiz kişi vefat etmiştir. Darülaceze ve Galata’da bir kişi hastalık nedeniyle
vefat etmiştir728.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 28 Kasım 1900 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberinde, Kasım ayının yedisinden on dördüne kadar altısı tifodan olmak üzere
şehirde toplam iki yüz on altı kişi vefat etmiştir. Beşiktaş, Otakçılar, Sultan Ahmet, Galata
ve Gureba Hastanesinde birer kişi vefat etmiştir729.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 8 Aralık 1900 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Kasım ayının yirmi altısından Aralık ayının üçüne kadar
Dersaadet’te üçü hummâ-yı tifoidîden olmak üzere toplamda yüz doksan altı kişi vefat
etmiştir. Samatya, Hırka-i Şerif ve Zincirli Kuyu da birer kişi tifo nedeniyle vefat
etmiştir730.
Tercüman- ı Hakikat gazetesinin 9 Aralık 1900 tarihli haberinde, İzmir’de
yayımlanan Nea Smirni gazetesi, tifo hastalığının şehirde yayıldığını, Aralık ayının
başlarından önceki güne kadarki sürede altı kişinin tifo nedeniyle hastalandığını
belirtmiştir731.
İkdam gazetesinin 12 Aralık 1900 tarihli “İzmir'de Tifo Hastalığı” başlıklı
haberine göre, Amalinya'nın 7 Aralık tarihli nüshası şu şekilde okunmuşdur:
“Belediyenin istihbarına göre İzmir merkezi ile Karşıyaka'da tifo hastalığından yirmi gün
zarfında on beş kişi vefat etmişdir”732.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 19 Aralık 1900 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Aralık ayının onundan on yedisine kadar beşi hummâ-yı tifoidîden
olmak üzere toplamda iki yüz elli kişi vefat etmiştir. Mirahur, Koska ve Fransız
Hastanesinde birer; Gureba-yı Müslimin Hastanesinde iki kişi vefat etmiştir733.
727Tercüman-ı Hakikat, Nr.7025-1825 , H.21 Recep 1318/R.1 Teşrinisani 1316 (14 Kasım 1900).
728Tercüman-ı Hakikat, Nr.7032-1832, H.28 Recep 1318/R.8 Teşrinisani 1316 (21 Kasım 1900).
729Tercüman-ı Hakikat, Nr.7039-1837, H.5 Şaban 1318/R.15 Teşrinisani 1316 (28 Kasım 1900).
730Tercüman-ı Hakikat, Nr.7049, H.15 Şaban 1318/R.25 Teşrinisani 1316 (8 Aralık 1900).
731Tercüman-ı Hakikat, Nr.7050, H.16 Şaban 1318/R.26 Teşrinisani 1316 (9 Aralık 1900).
732İkdam, H.19 Şaban 1318/R.29 Teşrinisani 1316 (12 Aralık 1900). Bu habere 1 Aralık 2022
tarihinde erişildi, http://www.osmanligazeteleri.com/’dan.
733Tercüman-ı Hakikat, Nr.7060, H.26 Şaban 1318/R.6 Kanunuevvel 1316 (19 Aralık 1900).
140
140
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 10 Ocak 1901 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Ocak ayının birinden yedisine kadar Dersaadet’te üç yüz on dokuz
kişi vefat etmiştir. Bunlardan on birinin ölüm nedeni tifodur. Gazetede vefat edenlerin
mekan bilgisine de yer verilmiştir. Galata, Kasımpaşa, Eyüp, Kadıköy, Ahurkapı’da birer;
Kumkapı’da iki kişi tifo nedeniyle vefat etmiştir734.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 6 Şubat 1901 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberininde, Ocak ayının on beşinden yirmi ikisine kadarki bir haftalık sürede üç
yüz on iki kişi vefat etmiştir. Vefat edenlerin birisinin ölüm nedeni tifodur ve Gureba
Hastanesinde vefat etmiştir735.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 20 Şubat 1901 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Ocak ayının yirmi dokuzuncu gününden şubatın şubatın beşinci
gününe kadar Dersaadet’te iki yüz yetmiş iki kişi vefat etmiştir. Ölenlerin beşinin ölüm
sebebi tifodur. Kasımpaşa, Unkapanı, Gedikpaşa, Fransız Hastanesi ve Yenibahçe
Hastanesinde birer kişi bu hastalık nedeniyle vefat etmiştir736.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 27 Şubat 1901 tarihli “İstanbul’da Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Şubat ayının on sekizinden yirmi beşine kadar Dersaadet’te üç yüz
on yedi kişi vefat etmiştir. Bu kişilerden birinin ölüm sebebi tifodur737.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 6 Mart 1901 tarihli “İstanbul’da Vefeyat” başlıklı
haberine göre, Dersaadet’te şubat ayının yirmi beşinci gününden martın on birine kadar
iki yüz seksen sekiz kişi vefat etmiştir. Vefat eden kişilerden on birinin tifoididen vefat
ettiği bildirilmiştir. Haberde ayrıca meftaların ölüm yerlerine ilişkin bilgi de verilmiştir.
Üsküdar, Kadıköy’de birer, Yenibahçe Hastanesinde iki kişi hastalık nedeniyle vefat
etmiştir738.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 12 Mart 1901 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Mart ayının dördünden on birine kadar Dersaadet’te üç yüz on iki
kişinin vefat etmiştir. Vefat eden kişilerden sekizinin ölüm sebebi tifodur. Haberde
meftaların nerede vefat ettiklerine dair bilgi de verilmiştir. Beyoğlu ve Kasımpaşa’da
734Tercüman-ı Hakikat, Nr.7082-1882, H.19 Ramazan 1318/R.28 Kanunuevvel 1316 (10 Ocak
1901).
735Tercüman-ı Hakikat, Nr.7107-1907, H.16 Şevval 1318/R.24 Kanunusani 1316 (6 Şubat 1901).
736Tercüman-ı Hakikat, Nr.7120-1920, H.1 Zilkade 1318/R.7 Şubat 1316 (20 Şubat 1901).
737Tercüman-ı Hakikat, Nr.7128-1928, H.8 Zilkade 1318/R.14 Şubat 1316 (27 Şubat 1901).
738Tercüman-ı Hakikat, Nr.7135-1935, H.15 Zilkade 1318/R.21 Şubat 1316 (6 Mart 1901).
Haberde tifodan vefat etmiş olan on bir kişiden sadece 4 kişinin nerede vefat ettiğine dair bilgi verilmiştir.
141
141
ikişer, Beşiktaş, Kadıköy, Üsküdar ve Gureba Hastanesinde birer kişi hastalık vefat
etmiştir739.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 20 Mart 1901 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberinde, Mart ayının on birinden on sekizine kadar Dersaadet’te iki yüz altmış
üç kişi vefat etmiştir. Vefat eden kişilerden beşinin hummâ-yı tifoidîden vefat ettiği
bildirilmiştir. Haberde meftaların nerede vefat ettiklerine dair bilgi de verilmiştir.
Beyoğlu, Cibali ve Süleymaniye’de birer; Yenibahçe Hastanesinde iki kişi hastalık
yüzünden vefat etmiştir740.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 26 Mart 1901 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberinde, Mart ayının beşinden on ikisine kadar Dersaadet’te dört yüz yirmi üç
kişi vefat etmiştir. Vefat eden kişilerden altısının ölüm nedeni tifodur. Haberde meftaların
nerede vefat ettiklerine dair bilgi de verilmiştir. Buna göre: Tophane, Kasımpaşa,
Hasköy’de birer; Yenikapı’da üç kişi hastalık nedeniyle vefat etmiştir741.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 9 Nisan 1901 tarihli haberine göre, Beyoğlu’nda
tünel karşısında meşhur döşemeci İtalyalı Mösyö Bertolucci’nin eşi yediği istiridyelerden
zehirlenmiştir. Zehirlenme, tifoya dönüşmüş; hasta dün sabah vefat etmiştir. 742
Sabah gazetesinin 10 Nisan 1901 tarihli “Vefeyat” başlıklı haberinde, Martın on
ikisinden yirmi altısına kadar dokuzu hummâ-yı tifoidîden olmak üzere dört yüz seksen
sekiz kişi vefat etmiştir. Hummâ-yı tifoidîden Beyoğlu, Fener, Çağaloğlu, Fransız
Hastanesi ve Beşiktaş’ta birer; Yenibahçe Hastanesi ve Kadıköy’de ikişer kişinin bu
hastalık nedeniyle vefat ettiği yazılmıştır743. Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 10 Nisan
1901 yılına ait haberinde de aynı bilgiler yazılmıştır744.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 18 Nisan 1901 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberinde, Nisan ayının sekizinden on beşine kadar Dersaadet’te altısı hummâ-yı
tifoididen olmak üzere toplamda iki yüz kırk sekiz kişi vefat etmiştir. Hummâ-yı
tifoidîden Kumkapı ve Kadıköy’de birer; Kuzguncuk ve Tarabya’da ikişer kişinin vefat
739Tercüman-ı Hakikat, Nr.7142-1942, H.21 Zilkade 1318/R.27 Şubat 1316 (12 Mart 1901).
740Tercüman-ı Hakikat, Nr.7149-1949, H.29 Zilkade 1318/R.7 Mart 1317 (20 Mart 1901).
741Tercüman-ı Hakikat, Nr.7156-1956, H.5 Zilhicce 1318/R.13 Mart 1317 (26 Mart 1901).
742Tercüman-ı Hakikat, Nr.7166-1966, H.19 Zilhicce 1318/R.27 Mart 1317 (9 Nisan 1901).
743Sabah, 12.Sene, Nr.4101, H.20 Zilhicce 1318/R.28 Mart 1317 (10 Nisan 1901).
744Tercüman-ı Hakikat, Nr.7167-1967, H.20 Zilhicce 1318/R.28 Mart 1317 (10 Nisan 1901).
142
142
ettiği yazılmıştır745. Sabah gazetesinin 18 Nisan 1901 yılına ait haberde de aynı bilgiler
yazılmıştır746.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 24 Nisan 1901 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Nisanın on beşinden yirmi ikisine kadar Dersaadet’te altısı
hummâ-yı tifoidîden olmak üzere toplamda iki yüz otuz altı kişi vefat etmiştir. Fransız
Hastanesi, Beyoğlu, Galata, Tarabya, Yenibahçe Hastanesinde birer kişi bu hastalık
nedeniyle vefat ettiği yazılmıştır747. Sabah gazetesinin 24 Nisan 1901 yılına ait haberinde
de aynı bilgiler yazılmıştır748.
Sabah gazetesinin 30 Nisan 1901 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat” başlıklı
haberinde, ayın dokuzuncu gününden on beşinci gününe kadar Dersaadet ve Bilâd-ı
Selâse’de yüz altmış bir kişi vefat etmiştir. Bunlardan on ikisi hummâ-yı tifoidîden
kaynaklanmıştır. Galata’da üç; Gedikpaşa, Kadıköyü, Drağman, Eyüp’te birer; Fransız
Hastanesi ve Gureba-i Müslimin Hastanesinde ikişer kişinin vefat ettiği yazılmıştır749.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 8 Mayıs 1901 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Nisanın on altısından yirmi üçüne kadar Dersaadet’te iki yüz on
sekiz kişi vefat etmiştir. Bunlardan yedisi tifodandır. Beşiktaş, Gureba-yı Müslimin
Hastanesi, Yenibahçe, Üsküdar, Kuzguncuk, Kumkapı’ta birer; Beyoğlu’nda ikişer
kişinin vefat ettiği yazılmıştır750. Sabah gazetesinin 7 Mayıs 1901 yılına ait haberinde
aynı bilgiler yazılmıştır751.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 15 Mayıs 1901 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Mayıs ayının altıncı gününden on üçüncü gününe kadar
Dersaadet’te iki yüz otuz iki kişi vefat etmiştir. Bunlardan onu tifodan kaynaklıdır.
Tophane, Balat, Hasköy, Kumkapı, Aksaray, Drağman’da birer, Beyoğlu ve Gureba-yı
Müslimin Hastanesinde ikişer kişinin bu hastalıktan vefat ettiği yazılmıştır.752 Sabah
gazetesinin 15 Mayıs 1901 yılına ait haberde de aynı bilgiler yazılmıştır753.
745Tercüman-ı Hakikat, Nr.7175-1975, H.28 Zilhicce 1318/R.5 Nisan 1317 (18 Nisan 1901).
746Sabah, 12.Sene, Nr.4109, H.28 Zilhicce 1318/R.5 Nisan 1317 (18 Nisan 1901).
747Tercüman-ı Hakikat, Nr.7181-1981, H.5 Muharrem 1319/R.11 Nisan 1317 (24 Nisan 1901).
748Sabah, 12.Sene, Nr.4115, H.5 Muharrem 1319/R.11 Nisan 1317 (24 Nisan 1901).
749Sabah, 12.Sene, Nr.4121, H.11 Muharrem 1319/R.17 Nisan 1317 (30 Nisan 1901).
750Tercüman-ı Hakikat, Nr.7195-1995, H.19 Muharrem 1319/R.25 Nisan 1317 (8 Mayıs 1901).
751Sabah, 12.Sene, Nr.4128, H.20 Muharrem 1319/R.25 Nisan 1317 (7 Mayıs 1901).
752Tercüman-ı Hakikat, Nr.7202-2002, H.26 Muharrem 1319/R.2 Mayıs 1317 (15 Mayıs 1901).
753Sabah, 12.Sene, Nr.4136, H.26 Muharrem 1319/R.2 Mayıs 1317 (15 Mayıs 1901).
143
143
Sabah gazetesinin 21 Mayıs 1901 tarihli haberine göre, geçen nisan ayının
otuzuncu gününden mayıs ayının yedinci gününe kadar Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de
iki yüz kırk iki kişi vefat etmiştir. Bunlardan altısı hummâ-yı tifoidîden dolayıdır. Alman
Hastanesi, Yenibahçe Gureba-yı Müslimin Hastanesi, Beşiktaş, Sultan Mehmed,
Ortaköy, Gümüşsuyu Hastanesinde birer kişi tifo nedeniyle vefat ettiği yazılmıştır 754.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 29 Mayıs 1901 tarihli haberine göre, Mayısın
yedisinden on dördüne kadar şehirde üçü tifodan olmak üzere toplamda iki yüz on bir kişi
vefat etmiştir. Beyoğlu, Kasımpaşa, Alman Hastanesinde birer kişi tifo nedeniyle vefat
etmiştir755. Sabah gazetesinin 28 Mayıs 1901 yılına ait haberinde de aynı bilgiler
yazılmıştır756.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 6 Haziran 1901 tarihli “Dersaadet’de” başlıklı
haberine göre, geçen ayın on üçünden yirmi birine kadar Dersaat’te iki yüz üç kişi vefat
etmiştir. Ölen kişilerin beşinin ölüm sebebi tifodur. Kadıköy’de bir, Gureba-yı Müslimin
Hastanesinde üç kişi bu hastalık nedeniyle vefat etmiştir757. Sabah gazetesinin 4 Haziran
1901 yılına ait haberinde aynı bilgiler yazılmıştır758.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 12 Haziran 1901 tarihli “Dersaadet’de” başlıklı
haberine göre, Mayısın yirmi birinden yirmi sekizine kadar beşi tifodan olmak üzere
toplamda yüz on dört kişi vefat etmiştir. Tophane, Beşiktaş, Hasköy’de birer; Yenibahçe
Hastanesinde ise iki kişi hastalık yüzünden vefat etmiştir759.
Sabah gazetesinin 18 Haziran 1901 tarihli haberine göre, geçen mayıs ayının yirmi
sekizinci gününden haziranın dördüncü gününe kadar Dersaadet’de ve Biladı Selase’de
yüz doksan kişi vefat etmiştir. Bunlardan onunun ölüm sebebi tifodur. Hummâ-yı
tifoidîden Feriköy, Beşiktaş, Gureba-yı Müslimin Hastanesi, Şeyh Vefa Molla Hüsrev,
Tophane, Beyoğlu, Hasköy Nisa Hastanesi, Balat, Eyüp ve Üsküdar’da birer kişi hastalık
sebebiyle vefat etmiştir760.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 26 Haziran 1901 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Dersaadet’te haziran ayının ikisinden onuna kadar altısı tifodan
754Sabah, 12.Sene, Nr.4142, H.2 Safer 1319/R.8 Mayıs 1317 (21 Mayıs 1901).
755Tercüman-ı Hakikat, Nr.7216-2016, H.10 Safer 1319/R.16 Mayıs 1317 (29 Mayıs 1901).
756Sabah, 12.Sene, Nr.4149, H.9 Safer 1319/R.15 Mayıs 1317 (28 Mayıs 1901).
757Tercüman-ı Hakikat, Nr.7224-2024, H.18 Safer 1319/R.24 Mayıs 1317 (6 Haziran 1901).
758Sabah, 12.Sene, Nr.4156, H.16 Safer 1319/R.22 Mayıs 1317 (4 Haziran 1901).
759Tercüman-ı Hakikat, Nr.7230-2030, H.24 Safer 1319/R.30 Mayıs 1317 (12 Haziran 1901).
760Sabah, 12.Sene, Nr.4170, H.1 Rabiulevvel 1319/R.5 Haziran 1317 (18 Haziran 1901).
144
144
olmak üzere toplamda iki yüz yirmi dokuz kişi vefat etmiştir. Beşiktaş iki; Galata,
Gureba-yı Müslimin Hastanesi, Hasköy ve Üsküdar’da birer kişinin hastalık yüzünden
vefat etiiği yazılmıştır761. Sabah gazetesinin 25 Haziran 1901 yılına ait haberde de aynı
bilgiler yazılmıştır762.
Sabah gazetesinin 2 Temmuz 1901 tarihli haberine göre, Haziran ayının on birinci
gününden on sekizine gününe kadar Dersaadet’te ve Bilâd-ı Selâse’de iki yüz bir kişi
vefat etmiştir. Vefat eden kişilerden ikisinin ölüm sebebi tifodur. Ayrıca haberde
meftaların hayata gözlerini yumdukları mekana ilişkin bilgi der sunlumuştur. Buna göre
Üsküdar’da bir, Beyoğlu’nda bir kişi hastalık nedeniyle vefat etmiştir763.
Sabah gazetesinin 9 Temmuz 1901 tarihli haberine göre, Haziran ayının on
sekizinci gününden yirmi dördüncü gününe kadar Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de iki yüz
dokuz kişi vefat etmiştir. Vefat eden kişilerden beşinin ölüm sebebi tifodur. Haberde tifo
nedeniyle ölenlerin, hayata veda ettikleri mekan bilgisi de yer alır. Buna göre: Beyoğlu,
Beşiktaş, Rumeli Feneri, Balat ve Pala İbrahim Çarşısı’nda birer kişi hastalık sebebiyle
vefat etmiştir764.
Sabah gazetesinin 16 Temmuz 1901 tarihli haberine göre, geçen haziran ayının
yirmi beşinci gününden temmuz ayının ikinci gününe kadar Dersaadet ve Bilâd-ı
Selâse’de yüz on dokuz kişi vefat etmiştir. Vefat eden kişilerin ikisinin ölüm nedeni
tifodur. Ayrıca gazetede meftaların mekan bilgisine de yer verilmiştir. Kasımpaşa ve
Beşiktaş’ta birer kişi hastalık nedeniyle vefat etmiştir765.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 17 Temmuz 1901 tarihli “Dersaadet” başlıklı
haberinde, Temmuz ayının sekizinden on beşine kadar Dersaadet’te iki yüz on dokuz kişi
vefat etmiştir. Vefat eden kişilerden ikisinin ölüm nedeni tifodur766.
Sabah gazetesinin 23 Temmuz 1901 tarihli haberine göre, Temmuz ayının ikinci
gününden dokuzuncu gününe kadar Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de iki yüz yetmiş bir kişi
vefat etmiştir. Vefat eden kişilerden dördünün ölüm sebebi tifodur. Haberde meftaların
761Tercüman-ı Hakikat, Nr.7244-2044, H.9 Rabiulevvel 1319/R.13 Haziran 1317 (26 Haziran
1901).
762Sabah, 12.Sene, Nr.4177, H.8 Rabiulevvel 1319/R.12 Haziran 1317 (25 Haziran 1901).
763Sabah, 12.Sene, Nr.4184, H.15 Rabiulevvel 1319/R.19 Haziran 1317 (2 Temmuz 1901).
764Sabah, 12.Sene, Nr.4191, H.22 Rabiulevvel 1319/R.26 Haziran 1317 (9 Temmuz 1901).
765Sabah, 12.Sene, Nr.4198, H.29 Rabiulevvel 1319/R.3 Temmuz 1317 (16 Temmuz 1901).
766Tercüman-ı Hakikat, Nr.7265, H.30 Rabiulevvel 1319/R.4 Temmuz 1317 (17 Temmuz 1901).
145
145
nerede vefat ettiklerine dair bilgi de verilmiştir. Buna göre: Beyoğlu, Beşiktaş, Tophane,
Kadıköy’de birer kişi hastalık nedeniyle vefat etmiştir767.
Sabah gazetesinin 30 Temmuz 1901 tarihli haberine göre, ayın dokuzuncu
gününden on altıncı gününe kadar Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de iki yüz kırk kişi vefat
etmiştir. vefat eden kişilerin beşinin ölüm sebebi tifodur. Ayrıca haberde meftaların
nerede vefat ettiklerine dair bilgi de verilmiştir. Buna göre: Beyoğlu, Bebek Karyesi,
Yenibahçe Gureba-yı Müslimin Hastanesi, Topkapı ve Kadıköy’de birer kişi hastalık
nedeniyle vefat etmiştir768.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 7 Ağustos 1901 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Temmuz ayının yirmi dokuzundan ağustosun beşine kadar
Dersaadet’te altısı tifodan olmak üzere toplamda üç yüz on altı kişi vefat etmiştir.
Tophane, Tekfur Sarayı, Yeni Saray, Bebek, Yenibahçe ve Fransız Hastanelerinde birer
kişi tifo nedeniyle vefat etmiştir769. Sabah gazetesinin 6 Ağustos 1901 yılına ait haberde
de aynı bilgiler yazılmıştır770.
Sabah gazetesinin 13 Ağustos 1901 tarihli haberine göre, Temmuz ayının yirmi
üçüncü gününden otuzuncu gününe kadar Dersaadet ve Biladı Selase’de iki yüz altmış
altı kişi vefat etmiştir. Bunlardan yedisinin ölüm sebebi tifodur. Tophane, Laleli,
Arnavutköy, Yenibahçe Gureba-yı Müslimin Hastanesi, Yeniköy, Langa-i Kebir’de birer
kişi hastalık nedeniyle kişinin vefat ettiği yazılmıştır771.
Sabah gazetesinin 20 Ağustos 1901 tarihli haberine göre, geçen temmuz ayının
otuzuncu gününden ağustos ayının beşinci gününe kadar Dersaadet ve Biladı Selase’de
iki yüz kırk altı kişi vefat etmiştir. Bunlardan ikisi tifodan dolayı vefat etmiştir. Tifodan
Beyoğlu ve ve Aksaray’da bir kişi tifo nedeniyle vefat ettiği yazılmıştır772.
Sabah gazetesinin 27 Ağustos 1901 tarihli haberine göre, ayın altıncı gününden
on ikinci gününe kadar Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de iki yüz kırk üç kişi vefat etmiştir.
Bunlardan beşi hummâ-yı tifoidîden dolayı vefat etmiştir. Balat, Kasımpaşa, Tophane,
Sultan Mehmed, Karagümrük’te birer kişi hastalık nedeniyle vefat etmiştir773.
767Sabah, 12.Sene, Nr.4205, H.6 Rabiulahir 1319/R.10 Temmuz 1317 (23 Temmuz 1901).
768Sabah, 12.Sene, Nr.4212, H.13 Rabiulahir 131 /R.17 Temmuz 1317 (30 Temmuz 1901).
769Tercüman-ı Hakikat, Nr.7286, H.21 Rabiulahir 1319/R.25 Temmuz 1317 (7 Ağustos 1901).
770Sabah, 12.Sene, Nr.4219, H.20 Rabiulahir 1319/R.24 Temmuz 1317 (6 Ağustos 1901).
771Sabah, 12.Sene, Nr.4226, H.27 Rabiulahir 1319/R.31 Temmuz 1317 (13 Ağustos 1901).
772Sabha, 12.Sene, Nr.4233, H.5 Cemaziyelevvel 1319/R.7 Ağustos 1317 (20 Ağustos 1901).
773Sabah, 12.Sene, Nr.4240, H.12 Cemaziyelevvel 1319/R.14 Ağustos 1317 (27 Ağustos 1901).
146
146
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 30 Ekim 1901 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı habere göre, Ekim ayının yedisinden on beşine kadar beşi tifodan olmak üzere
Dersaadet’te toplam iki yüz on kişi kişi vefat etmiştir. Feriköy, Ortaköy, Hasköy, Kavak
ve Üsküdar’da birer kişi hastalık nedeniyle vefat etmiştir774.
Sabah gazetesinin 12 Kasım 1901 tarihli haberine göre, Ekim ayının yirmi ikinci
günüden yirmi dokuzuncu gününe kadar Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de iki yüz kırk
dokuz kişi vefat etmiştir. Bunlardan yedisi hummâ-yı tifoidîden dolayı vefat etmiştir.
Hatib Kapısı, Beşiktaş ve Haseki Nisa Hastanesinde birer; Yenibahçe Gureba-yı
Müslimin Hastanesinde ise üç kişi bu hastalık nedeniyle vefat etmiştir775.
Sabah gazetesinin 19 Kasım 1901 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat” başlıklı
haberinde, Ekim ayının yirmi dokuzuncu gününden Kasım ayının beşinci gününe kadar
Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de iki yüz otuz beş kişi vefat etmiştir. Bunlardan ikisi
hummâ-yı tifoidîdendir. Hummâ-yı tifoidîden Üsküdar ve Yenibahçe Gureba-yı
Müslimin Hastanesinde birer kişi vefat etmiştir776.
Sabah gazetesinin 27 Kasım 1901 tarihli “Vefeyat Cedveli” başlıklı haberinde,
Kasım ayının on beşinden on ikinci gününe kadar Deraliye’de777 bir haftalık süre zarfında
iki yüz yirmi dört kişi vefat etmiştir. Bunlardan ikisi hummâ-yı tifoidîden dolayı vefat
etmiştir. Eyüp ve Mustafapaşa’da birer kişi bu hastalık nedeniyle vefat etmiştir778.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 18 Aralık 1901 tarihli “Dersaadet’te” başlıklı
habere göre, Kasım ayının yirmi altısından aralık üçüne kadar Dersaadet’te beşi tifodan
olmak üzere toplamda iki yüz kırk üç kişi vefat etmiştir. Kasımpaşa, Beşiktaş, Langa,
Koska ve Beykoz’da birer kişi tifo nedeniyle vefat etmiştir779.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 25 Aralık 1901 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Aralık üçünden onuna kadar bir hafta zarfında Dersaadet’te iki yüz
otuz altı kişi vefat etmiştir. Bunlardan üçü tifodan dolayı vefat etmiştir. Tophane, Feriköy
ve Hırka-i Şerif’te birer kişi tifo nedeniyle vefat etmiştir780.
774Tercüman-ı Hakikat, Nr.7370, H.17 Recep 1319/R.17 Teşrinievvel 1317 (30 Ekim 1901).
775Sabah, 13.Sene, Nr.4317, H.30 Recep 1319/R.30 Teşrinievvel 1317 (12 Kasım 1901).
776Sabah, 13.Sene, Nr.4324, H.7 Şaban 1319 /R.6 Teşrinisani 1317 (19 Kasım 1901).
777İstanbul.
778Sabah, 13.Sene, Nr.4332, H.15 Şaban 1319/R.14 Teşrinisani 1317 (27 Kasım 1901).
779Tercüman-ı Hakikat, Nr.7419, H.7 Ramazan 1319/R.5 Kanunuevvel 1317 (18 Aralık 1901).
780Tercüman-ı Hakikat, Nr.7426, H.14 Ramazan 1319/R.12 Kanunuevvel 1317 (25 Aralık 1901).
147
147
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 11 Ocak 1902 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Aralık ayının on yedisinden yirmi dördüne kadar üçü tifodan
olmak üzere toplamda iki yüz otuz altı kişi vefat etmiştir. Beşiktaş, Çengelköy, Yenibahçe
Hastanesinde birer kişi tifo sebebiyle vefat etmiştir781.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 12 Şubat 1902 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberine göre, 1902 senesi şubatın üçünden onuna kadar Dersaadet’te dokuzu
tifodan olmak üzere toplamda üç yüz seki kişi vefat etmiştir. Tophane, Kasımpaşa,
Haydar, Cebeli, Gedikpaşa, Sultan Selim’de birer; Gureba-yı Müslimin Hastanesinde ise
üç kişi hastalık nedeniyle vefat etmiştir782.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 7 Mart 1902 tarihli haberine göre, Tifo Selanik’te
bir süredir etkili olmaktadır783.
Sabah gazetesinin 11 Mart 1902 tarihli haberine göre, Şubat ayının on sekizinci
gününden yirmi dördüncü gününe kadar Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de üç yüz on dört
kişi vefat ettiğine dair bilgi verilmiştir. Vefat eden kişilerden yedisinin ölüm sebebi
tifodur. Haberde ayrıca meftaların mekan bilgisi de verilmiştir. Buna göre: Beyoğlu,
Hasköy Kırkçeşme, Çarşamba Pazarı, Yenibahçe Gureba-yı Müslimin Hastanesinde
birer; Balat’da iki kişi bu hastalık nedeniyle vefat etmiştir784.
Sabah gazetesinin 18 Mart 1902 tarihli “Geçen Haftaki Vefeyat” başlıklı
haberinde, geçen şubatın yirmi beşinci gününden mart ayının dördüncü gününe kadar
Dersaadet ve civarında iki yüz doksan kişinin vefat etmiştir. Vefat edenler kişilerden
dördü hummâ-yı tifoidîden dolayı vefat etmiştir. Haberde meftaların nerede vefat
ettiklerine dair bilgi de verilmiştir. Buna göre: Gümüşsuyu Hastanesi, Beşiktaş, Tophane,
Ayaspaşa’da birer; Hasköy’de bir kişi tifo sebebiyle vefat etmiştir785. Tercüman-ı
Hakikat gazetesinin 18 Mart 1902 tarihli haberinde de aynı bilgileri içermektedir786.
Sabah gazetesinin 25 Mart 1902 tarihli haberine göre, ayın dördüncü gününden
on birinci gününe Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de iki yüz doksan sekiz kişi vefat etmiştir.
Vefat eden kişilerden dördünün ölüm sebebi tifodur. Haberde meftaların nerede vefat
781Tercüman-ı Hakikat, Nr.7443, H.1 Şevval 1319/R.29 Kanunuevvel 1317 (11 Ocak 1902).
782Tercüman-ı Hakikat, Nr.7473, H.4 Zilkade 1319/R.30 Kanunusani 1317 (12 Şubat 1902).
783Tercüman-ı Hakikat, Nr.7496, H.27 Zilkade 1319/R.22 Şubat 1317 (7 Mart 1902).
784Sabah, 13.Sene, Nr.4436, H.1 Zilhicce 1319/R.26 Şubat 1317 (11 Mart 1902).
785Sabah, 13.Sene, Nr.4443, H.8 Zilhicce 1319/R.5 Mart 1318 (18 Mart 1902).
786Tercüman-ı Hakikat, Nr.7507, H.8 Zilhicce 1319/R.5 Mart 1318 (18 Mart 1902).
148
148
ettiklerine dair bilgi de verilmiştir. Buna göre: Arnavutköy’de iki; Beyoğlu ve Tekfur
Sarayı’nda birer kişi hastalık sebebiyle vefat etmiştir787.
Sabah gazetesinin 1 Nisan 1902 tarihli haberine göre, Mart ayının on birinci
gününden on sekizinci gününe kadar Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de üç yüz otuz dört kişi
vefat etmiştir. Bulardan dördü hummâ-yı tifoidîden dolayı vefat etmiştir. Hasköy,
Üsküdar, Galata ve Gureba-yı Müslimin Hastanesinde birer kişi bu hastalık yüzünden
vefat etmiştir788.
Sabah gazetesinin 8 Nisan 1902 tarihli “Geçen Haftaki Vefeyat” başlıklı
haberinde, Mart ayının on sekizinci gününden yirmi beşinci gününe kadar Dersaadet ve
Bilâd-ı Selâse’de ikiyüz doksan yedi kişi vefat etmiştir. Bunlardan altısının ölüm sebebi
tifodur. Gureba-yı Müslimin Hastanesi, Balat, Büyük Dere, Ortaköy, Kasımpaşa ve
Eyüp’te bir kişinin vefat ettiği yazılmıştır789. Terücman-ı Hakikat gazetesinin 9 Nisan
1902 tarihli haberinde de aynı bilgiler yazılmıştır790.
Sabah gazetesinin 15 Nisan 1902 tarihli haberine göre, Martın yirmi beşinci
gününden otuz birinci gününe kadar Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de iki yüz elli beş kişi
vefat etmiştir. Bunlardan dördü hummâ-yı tifoidîden dolayı vefat etmiştir. Sarıyer,
Hamidiye Köyü, Kumkapı ve Kadıköy’de birer kişi tifo nedeniyle vefat etmiştir791.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 16 Nisan 1902 tarihli haberide aynı bilgileri
içermektedir792.
Sabah gazetesinin 22 Nisan 1902 tarihli haberine göre, ayın birinci gününden
yedinci gününe kadar Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de iki yüz kırk iki kişi vefat etmiştir.
Bunlardan beşi hummâ-yı tifoidîden dolayı vefat etmiştir. Kasımpaşa’da iki; Tatavla,
Yenibahçe Gureba-yı Müslimin Hastenesi bir ve Tavşantaşı’nda birer kişi bu hastalık
sebebiyle vefat etmiştir793.
Sabah gazetesinin 29 Nisan 1902 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat” başlıklı
haberinde, Nisanın ayının sekizinci gününden on beşinci gününe kadar Dersaadet ve
Bilâd-ı Selâse’de iki yüz altmış yedi kişi vefat etmiştir. Bunlardan altısı hummâ-yı
787Sabah, 13.Sene, Nr.4450, H.15 Zilhicce 1319/R.12 Mart 1318 (25 Mart 1902).
788Sabah, 13.Sene, Nr.4457, H.22 Zilhicce 1319/R.19 Mart 1318 (1 Nisan 1902).
789Sabah, 13.Sene, Nr. 4464, H.29 Zilhicce 1319/R.26 Mart 1318 (8 Nisan 1902).
790Tercüman-ı Hakikat, Nr.7526-2326, H.30 Zilhicce 1319/R.27 Mart 1318 (9 Nisan 1902).
791Sabah, 13.Sene, Nr.4471, H.6 Muharrem 1320/R.2 Nisan 1318 (15 Nisan 1902).
792Tercüman-ı Hakikat, Nr.7533-2333, H.7 Muharrem 1320/R.3 Nisan 1318 (16 Nisan 1902).
793Sabah, 13.Sene, Nr.4478, H.13 Muharrem 1320/R.9 Nisan 1318 (22 Nisan 1902).
149
149
tifoidîden dolayı vefat etmiştir. Kasımpaşa, Sahra-yı Cedid, Kuruçeşme, Şeyh Vefa,
Hamidiye Köyü ve Eyüp’te birer kişi hastalık nedeniyle vefat etmiştir794.
Sabah gazetesinin 1 Mayıs 1902 tarihli “Tifo Hastalığı” başlıklı haberine göre,
Kosova Vilayeti sınırlarında bulunan Pirepol kazasında tifo hastalığının şiddetli etki
göstermektedir. Kosova Vilayetinden Pirepol kazasına hastalığın önlenmesi ve tedavisi
için birkaç tabip göndermiştir795.
Sabah gazetesinin 13 Mayıs 1902 tarihli “Şehrimizde Bir Haftalık Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Nisan ayının yirmi ikinci gününden yirmi sekizinci gününe kadar
Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de iki yüz otuz beş kişi vefat etmiştir. Bunlardan beşi hummâyı
tifoidîden dolayı vefat etmiştir. Gureba-yı Müslimin Hastanesi, Hatib Kapısı, Beşiktaş,
Ağa Yokuşu, Yakub Ağa ve Boyacı Köyü’nde birer kişi bu hastalık nedeniyle vefat
etmiştir796.
Sabah gazetesinin 20 Mayıs 1902 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat” başlıklı haberine
göre, geçen nisanın yirmi dokuzuncu gününden mayıs ayının altıncı gününe kadar
Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de iki yüz on dört kişi vefat etmiştir. Bunlardan sekizi
hummâ-yı tifoidîden dolayı vefat etmiştir. Göksuyu, Almanya Hastanesi, Beyoğlu,
Kırkçeşme, Altıncı Daire Hastanesi, Hasköy’de bir, Karaman Hoca Hayradı ve Haseki
Nisa Hastanesinde birer kişi tifo nedeniyle vefat etmiştir797.
Sabah gazetesinin 27 Mayıs 1902 tarihli “Şehrimizde Vefeyat” başlıklı haberinde,
ayın altıncı gününden on ikinci gününe kadar Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de iki yüz on
kişi kişi vefat etmiştir. Bunlardan üçü hummâ-yı tifoidîden dolayı vefat etmiştir.
Kasımpaşa, Beylerbeyi ve Sahra-yı Cedid’de birer kişi bu hastalık nedeniyle vefat
etmiştir798.
Sabah gazetesinin 3 Haziran 1902 tarihli haberine göre, Mayıs ayının on üçüncü
gününden yirminci gününe kadar Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de iki yüz on yedi kişi vefat
etmiştir. Bunlardan beşi humma-yı tifoididen dolayı vefat etmiştir. Hasköy’de bir,
Kumkapı’da bir ve Gureba-yı Müslimin Hastanesinde birer; Tophane’de iki kişi hastalık
794Sabah, 13.Sene, Nr.4485, H.20 Muharrrem 1320/R.16 Nisan 1318 (29 Nisan 1902).
795Sabah, 13.Sene, Nr.4487, H.22 Muharrem 1320/R.18 Nisan 1318 (1 Mayıs 1902).
796Sabah, 13.Sene, Nr.4499, H.4 Safer 1320/R.30 Nisan 1318 (13 Mayıs 1902).
797Sabah, 13.Sene, Nr. 4506, H.11 Safer 1320/R.7 Mayıs 1318 (20 Mayıs 1902).
798Sabah, 13.Sene, Nr.4513, H.18 Safer 1320/R.14 Mayıs 1318 (27 Mayıs 1902).
150
150
nedeniyle vefat etmiştir799. Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 4 Haziran 1902 tarihli
haberinde de aynı bilgiler yer alır800.
Sabah gazetesinin 17 Haziran 1902 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat” başlıklı
haberine göre, geçen mayısın yirmi yedinci gününden ayının üçüncü gününe kadar
Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de iki yüz on dokuz kişi vefat etmiştir. Bunlardan dokuzu
hummâ-yı tifoidîden dolayı vefat etmiştir Hasköy, Galata, Yeniköy, Koca Mustafa Paşa
ve Haseki Nisa Hastanesinde birer; Tophane ve Gureba-yı Müslimin Hastanesinde ikişer
kişi hastalık nedeniyle vefat etmiştir801. Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 18 Haziran 1902
tarihli haberinde de aynı bilgiler vardır802.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 2 Temmuz 1902 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Haziran ayının onundan on sekizine kadar Dersaadet’te iki yüz
dokuz kişi vefat etmiştir. Vefat eden kişilerden dördünün ölüm nedeni tifodur. Ayrıca
haberde meftaların nerede vefat ettiklerine dair bilgi de verilmiştir. Buna göre: Tophane,
Hasköy, Koca Mustafa Paşa ve Cebeli’de birer kişi vefat etmiştir803.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 7 Temmuz 1902 tarihli haberine göre,
Karadağ’da tifodan otuz, difteriden üç hasta vardır. Hastalığın bulaşma riskine karşın
hastaların tecrit edilmesi, sağlıklı kişilerle hiçbir şekilde temas etmemesi gerektiği
Kosava Vilayeti’nden mahaline yazılmıştır804.
Sabah gazetesinin 8 Temmuz 1902 tarihli “Şehrimizde Vefeyat” başlıklı
haberinde, Haziran ayının on yedinci gününden yirmi üçünde kadar Dersaadet’te ve
Bilâd-ı Selâse’de iki yüz beş kişi vefat etmiştir. Vefat eden kişilerden sekizinin ölüm
nedeni tifodur. Haberde ayrıca meftaların nerede vefat ettiklerine dair bilgi de verilmiştir.
Kumkapı’da iki; Galata, Altıncı Daire-i Belediye Hastanesi, Mekteb-i Sanayi Hastanesi,
Beyoğlu, Yenişehir, Balat’ta birer kişi hastalık nedeniyle vefat etmiştir805. Tercüman-ı
Hakikat gazetesinin 9 Temmuz tarihli haberide aynı bilgileri içermektedir806.
799Sabah, 13.Sene, Nr.4520, H.25 Safer 1320/R.21 Mayıs 1318 (3 Haziran 1902).
800Tercüman-ı Hakikat, Nr.7582-2382, H.26 Safer 1320/R.22 Mayıs 1318 (4 Haziran 1902).
801Sabah, 13.Sene, Nr.4534, H.10 Rabiulevvel 1320/R.4 Haziran 1318 (17 Haziran 1902).
802Tercüman-ı Hakikat, Nr.7596-2396, H.11 Rabiulevvel 1320/R.5 Haziran 1318 (18 Haziran
1902).
803Tercüman-ı Hakikat, Nr.7610-2410, H.25 Rabiulevvel 1320/R.19 Haziran 1318 (2 Temmuz
1902).
804Tercüman-ı Hakikat, Nr.7615-2415, H.30 Rabiulevvel 1320/R.24 Haziran 1318 (7 Temmuz
1902).
805Sabah, 13.Sene, Nr.4555, H.1 Rabiulahir 1320/R.25 Haziran 1318 (8 Temmuz 1902).
806Tercüman-ı Hakikat, Nr.7617-2417, H.2 Rabiulahir 1320/R.26 Haziran 1318 (9 Temmuz 1902).
151
151
Sabah gazetesinin 15 Temmuz 1902 tarihli haberine göre, geçen haziranın yirmi
dördüncü gününden otuzuncu gününe kadar Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de iki yüz yirmi
üç kişi vefat etmiştir. Vefat eden kişilerin beşinin ölüm sebebi tifodur. Haberde ayrıca
meftaların nerede vefat ettiklerine dair bilgi de verilmiştir. Buna göre: Molla Zeyrek,
Tekfur Sarayı, Feriköy, Ortaköy, Üsküdar’da birer kişi bu hastalık nedeniyle vefat
etmiştir etmiştir807. Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 16 Temmuz tarihli haberide aynı
bilgileri içerir808.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 17 Temmuz 1901 tarihli “Dersaadet’te” başlıklı
haberine göre, Temmuz ayının sekizinden on beşine kadar Dersaadet’te iki yüz on dokuz
kişi vefat etmiştir. Vefat eden kişilerden ikisinin ölüm sebebi tifodur809.
Sabah gazetesinin 29 Temmuz 1902 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat” başlıklı
haberinde, ayın sekizinci gününden on beşinci gününe kadar Dersaadet ve Bilâd-ı
Selâse’de iki yüz on dokuz kişi vefat etmiştir. Vefat eden kişilerden altısının hummâ-yı
tifoidîden dolayı vefat etiiği bildirilmiştir. Haberde ayrıca meftaların nerede vefat
ettiklerine dair bilgi de verilmiştir. Fransız Hastanesi, Beşiktaş, Yenibahçe Gureba-yı
Müslimin Hastanesi ve Gül Camii’nde birer; Kadıköyü’nde ise iki kişi hastalık nedeniyle
vefat etmiştir810.
Sabah gazetesinin 5 Ağustos 1902 tarihli “Şehrimizde Vefeyat” başlıklı haberine
göre, Temmuz ayının on beşinci gününden yirmi birinci gününe kadar Dersaadet ve
Bilâd-ı Selâse’de iki yüz otuz sekiz kişi vefat etmiştir. Altısının ölüm sebebi tifodur.
Gümüşsuyu Hastanesi, Yağlıkçı Hanı, Üsküdar, Kasımpaşa, Samatya, Yenibahçe
Gureba-yı Müslimin Hastanesinde birer kişi hastalık sebebiyle vefat etmiştir811.
Sabah gazetesinin 12 Ağustos 1902 tarihli haberine göre, Temmuz ayının yirmi
ikinci gününden yirmi sekizinci gününe kadar Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de iki yüz yedi
kişi vefat etmiştir. Bunlardan dördü tifodan dolayı vefat etmiştir. Kuzguncuk, Bebek,
Çarşamba, Yenibahçe Gureba-yı Müslimin Hastanesinde birer kişi hastalık nedeniyle
vefat etmiştir812.
807Sabah, 13.Sene, Nr.4562, H.8 Rabiulahir 1320/R.2 Temmuz 1318 (15 Temmuz 1902).
808Tercüman-ı Hakikat, Nr.7624-2424, H.9 Rabiulahir 1320/R.3 Temmuz 1318 (16 Temmuz
1902).
809Tercüman-ı Hakikat, Nr.7265, H.10 Rabiulahir 1320/R.4 Temmuz 1318 (17 Temmuz 1902).
810Sabah, 13.Sene, Nr.4576, H.22 Rabiulahir 1320/R.16 Temmuz 1318 (29 Temmuz 1902).
811Sabah, 13.Sene 4583, H.29 Rabiulahir 1320/R.23 Temmuz 1318 (5 Ağustos 1902).
812Sabah, 13.Sene, Nr.4590, H.7 Cemaziyelevvel 1320/R.30 Temmuz 1318 (12 Ağustos 1902).
152
152
Sabah gazetesinin 19 Ağustos 1902 tarihli “Şehrimizde Vefeyat” başlıklı haberine
göre, geçen temmuz ayının yirmi dokuzuncu gününden ağustosun dördüncü gününe kadar
Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de iki yüz bir kişi vefat etmiştir. Bunlardan on biri hummâyı
tifoidîden dolayı vefat etmiştir. Beşiktaş, Kasımpaşa, Molla Gürani’de birer; Tophane,
Yenibahçe Gureba-yı Müslimin Hastanesinde ikişer kişi vefat etmiştir813.
Sabah gazetesinin 26 Ağustos 1902 tarihli “Şehrimizde Vefeyat” başlıklı
haberinde, Ağustosun beşinci gününden on birinci gününe kadar Dersaadet ve Bilâd-ı
Selâse’de iki yüz on kişi vefat etmiştir. Bunlardan beşi tifodan dolayı vefat etmiştir.
Sandıkçılar, Üsküdar, Salvari Kapısı, Galata ve Kabataş’ta birer kişi tifo nedeniyle vefat
etmiştir814.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 10 Eylül 1902 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Ağustosun on yedisinden yirmi beşine kadar onu tifodan olmak
üzere toplam iki yüz yirmi beş kişi vefat etmiştir. Üsküdar, Feriköy, Kasımpaşa,
Kuzguncuk, Gureba Hastanesi, Kızıltoprak ve Tophane’de birer kişi hastalık nedeniyle
vefat etmiştir815.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 17 Eylül 1902 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Eylül ayının sekizinden on dördüne kadar ikisi tifodan olmak üzere
yüz seksen üç kişi vefat etmiştir. Tophane ve Hasköy’de tifo nedeniyle birer kişi vefat
etmiştir816.
Sabah gazetesinin 4 Kasım 1902 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat” başlıklı haberine
göre, Ekim ayının on dördüncü gününden yirminci gününe kadar Dersaadet ve Bilâd-ı
Selâse’de dördü tifodan olmak üzere toplamda iki yüz dört kişi vefat etmiştir. Fransız
Hastanesi ve Galata’da birer; Gureba-yı Müslimin Hastanesinde iki kişi tifo nedeniyle
vefat etmiştir817.
Sabah gazetesinin 19 Kasım 1902 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat” başlıklı haberine
göre, Ekim ayının yirmi sekizinci gününden kasım ayının üçüncü gününe kadar Dersaadet
ve Bilâd-ı Selâse’de dördü tifodan dolayı olmak üzere toplamda iki yüz dokuz kişi vefat
813Sabah, 13.Sene, Nr.4597, H.14 Cemaziyelevvel 1320/R.6 Ağustos 1318 (19 Ağustos 1902).
814Sabah, 13.Sene, Nr.4604, H.21 Cemaziyelevvel 1320/R.13 Ağustos 1318 (26 Ağustos 1902).
815Tercüman-ı Hakikat, Nr.7680-2480, H.6 Cemaziyelahir 1320/R.28 Ağustos 1318 (10 Eylül
1902).
816Tercüman- Hakikat, Nr.7687-2487, H.13 Cemaziyelahir 1320/R.4 Eylül 1318 (17 Eylül 1902).
817Sabah, 14.Sene, Nr.4674, H.2 Şaban 1320/R.22 Teşrinievvel 1318 (4 Kasım 1902).
153
153
etmiştir. Kasımpaşa, Beşiktaş, Gümüşsuyu Hastanesi ve Kadıköy’de birer kişi tifo
nedeniyle vefat etmiştir818.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 3 Aralık 1902 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Kasım ayının yirmi dördünden otuzuna kadar altısı tifodan olmak
üzere iki yüz kırk üç kişi vefat etmiştir. Anadolu Hisarı, Yenibahçe, Sahra-yı Cedid,
Vezneciler ve Balat’ta birer kişi tifo nedeniyle vefat etmiştir819.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 10 Aralık 1902 tarihli “Dersaadet’te vefat”
başlıklı haberine göre, Kasım ayının birinden yedisine kadar dördü tifodan olmak üzere
toplamda iki yüz almış yedi kişi vefat etmiştir. Yenibahçe Hastanesi ve Kadıköy’de birer
kişi hastalık nedeniyle vefat etmiştir820.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 25 Aralık 1902 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Aralık ayının on beşinden yirmi birine kadar altısı tifodan olmak
üzere iki yüz seksen beş kişi vefat etmiştir. Uzunçarşı’da, Fransız Hastanesinde,
Yenibahçe Gureba Hastanesi, Eyüp Sultan ve Beyoğlu’nda birer kişi hastalık nedeniyle
vefat etmiştir821.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 31 Aralık 1902 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Aralık ayının yirmi ikisinden yirmi sekizine kadar ikisi tifodan
olmak üzere iki yüz doksan kişi vefat etmiştir. Almanya Hastanesi ve Üsküdar’da birer
kişi vefat etmiştir822.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 23 Ocak 1903 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Ocak ayının on ikisinden on sekizine kadar sekizi tifodan olmak
üzere şehirde toplamda iki yüz yirmi kişi vefat etmiştir. Hocapaşa, İngiliz Hastanesi,
Gedikpaşa Küçük Ayasofya, Yenibahçe Gureba Hastanesi, Beşiktaş ve Üsküdar’da birer
kişi hastalık nedeniyle vefat etmiştir823.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 5 Şubat 1903 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberinde göre, Ocak ayının yirmi altısından şubatın birine kadar altısı tifodan
818Sabah, 14.Sene, Nr.4689, H.17 Şaban 1320/R.6 Teşrinisani 1318 (19 Kasım 1902).
819Tercüman-ı Hakikat, Nr.7764, H.2 Ramazan 1320/R.20 Teşrinisani 1318 (3 Aralık 1902).
820Tercüman-ı Hakikat, Nr.7771, H.9 Ramazan 1320/R.27 Teşrinisani 1318 (10 Aralık 1902).
821Tercüman-ı Hakikat, Nr.7786, H.24 Ramazan 1320/R.12 Kanunuevvel 1318 (25 Aralık 1902).
822Tercüman-ı Hakikat, Nr.7792, H.30 Ramazan 1320/R.18 Kanunuevvel 1318 (31 Aralık 1902).
823Tercüman-ı Hakikat, Nr.2613-7813, H.23 Şevval 1320/R.10 Kanunusani 1318 (23 Ocak 1903).
154
154
olmak üzere şehirde toplamda üç yüz on beş kişi vefat etmiştir. Vefa, Samatya, Beyoğlu,
Sahra-yı Cedid ve Bulgar Hastanesinde birer kişi tifo nedeniyle vefat etmiştir824.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 8 Şubat 1903 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Ocak ayının on dokuzundan yirmi beşine kadar dokuzu tifodan
olmak üzere şehirde toplamda üç yüz on bir kişi vefat etmiştir. Yenibahçe Hastanesi,
Fransız Hastanesi, Tarabya, Koska, Ahurkapı, Haseki Hastanesi ve Kumkapı’da birer;
Tophane’de iki kişi tifo nedeniyle vefat etmiştir825.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 25 Şubat 1903 tarihli “ Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Şubat ayının on altısından yirmi ikisine kadar yedisi tifodan olmak
üzere şehirde toplam üç yüz otur dört kişi vefat etmiştir. Sarıgüzel, Gureba-yı Müslimin
Hastanesi, Koca Mustafa Paşa, Kadıköy, Beyoğlu, Eyüb Sultan ve Samatya’da birer kişi
tifo nedeniyle hayatını kaybetmiştir826.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 1 Mart 1903 tarihli haberine göre, Birinci Dairei
Belediye’nin verdiği istatistiki bilgiler, Birinci Daire-i Belediye bünyesinde mart ayı
boyunca tifo, kızamık, kızıl ve diğer bulaşıcı hastalıklardan etkilenen toplam beş yüz
doksan yedi kişi vardır. Hastaların evlerinde sağlık kurallarına riayet ettikleri haberde
belirtilmiştir827.
Sabah gazetesinin 3 Mart 1903 tarihli haberine göre, Şubat ayının onuncu
gününden on yedinci gününe kadar Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de üç yüz yirmi iki kişi
vefat etmiştir. Vefat eden kişilerden altısı tifo nedeniyle hayatını kaybetmiştir. Haberde
meftaların nerede vefat ettiklerine dair bilgi de verilmiştir. Üsküdar, Beşiktaş ve
Kasımpaşa’da birer; Gureba-yı Müslimin Hastanesinde üç kişi tifo nedeniyle hayatını
kaybetmiştir828.
Sabah gazetesinin 12 Mart 1903 yılı “Dersaadet’te Vefeyat” başlıklı haberine
göre, Şubat ayının on yedinci gününden yirmi üçüncü gününe kadar Dersaadet ve Bilâdı
Selâse’de üç yüz elli kişi hayatını kaybetmiştir. vefat eden kişilerden üçünün tifodan
vefat ettiği bildirilmiştir. Haberde meftaların nerede vefat ettiklerine dair bilgi de
verilmiştir. Kadıköy, Hapishane-i Umumi Hastanesi ve Altı Daire-i Belediye
824Tercüman-ı Hakikat, Nr.2626-7826, H.7 Zilkade 1320/R.23 Kanunusani 1318 (5 Şubat 1903).
825Tercüman-ı Hakikat, Nr.2629-7819, H.10 zilkade 1320/R.26 kanunusani 1318 (8 Şubat 1903).
826Tercüman-ı Hakikat, Nr.2646-7846, H.27 Zilkade 1320/R.2 Şubat 1318 (25 Şubat 1903).
827Tercüman-ı Hakikat, Nr.2650-7850, H.1 Zilhicce 1320/R.16 Şubat 1318 (1 Mart 1903).
828Sabah, 14.Sene, Nr.4793, H.3 Zilhicce 1320/R.18 Şubat 1318 (3 Mart 1903).
155
155
Hastanesinde birer kişi tifo nedeniyle vefat etmiştir829. Tercüman-ı Hakikat gazetesinin
13 Mart 1903 tarihli haberinde de aynı bilgiler yazmaktadır.830.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 18 Mart 1903 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Mart ayının dokuzundan on beşine kadar Dersaadet’te toplam iki
yüz doksan beş kişinin hayatını kaybetmiştir. Vefat eden kişilerden beşinin tifodan vefat
ettiği bildirilmiştir. Haberde vefat edenlerin nerede vefat ettiklerine dair bilgi de
verilmiştir. Gedikpaşa, Kasımpaşa, Süleymaniye, Beyoğlu ve Üsküdar’da birer kişi
tifodan vefat etmiştir831.
Sabah gazetesinin 24 Mart 1903 tarihli haberine göre, Mart ayının on altıncı
gününden yirmi ikinci gününe kadar Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de üç yüz otuz kişi
hayatını kaybetmiştir Vefat eden kişilerden ikisinin ölüm sebebi tifodur. Haberde
meftaların nerede vefat ettiklerine dair bilgi de verilmiştir. Kasımpaşa ve Ahurkapı’da
birer kişi tifo nedeniyle vefat etmiştir832.
Sabah gazetesinin 31 Mart 1903 tarihli “Bir Haftalık Vefeyat” başlıklı haberine
göre, Mart ayının onundan on altıncı gününe kadar Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de üç yüz
on dört kişi hayatını kaybetmiştir. Vefat eden kişilerden beşinin tifodan vefat ettiği
bildirilmiştir. Haberde vefat edenlerin nerede vefat ettiklerine dair bilgi de verilmiştir.
Langa-i Kebir ve Gureba-yı Müslimin Hastanesinde ikişer; Galata ve jeremya
Hastanesinde ise birer kişi hastalık nedeniyle vefat etmiştir833.
Sabah gazetesinin 8 Nisan 1903 tarihli haberine göre, Mart ayının on yedinci
gününden yirmi dördüncü gününe kadar Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de yedisi tifodan
olmak üzere toplamda iki yüz yetmiş iki kişi vefat etmiştir. Ortaköy, Beşiktaş, Topkapı,
Şehzadebaşı ve Avrat Pazarı’nda birer kişinin vefat ettiği yazılmıştır.834 Tercüman-ı
Hakikat gazetesinin 9 Nisan 1903 tarihli haberinde de aynı biler yer alır835.
Sabah gazetesinin 14 Nisan 1903 tarihli haberine göre, Mart ayının yirmi
dördüncü gününden otuz birinci gününe kadar Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de on ikisi
tifodan olmak üzere üç yüz bir kişi vefat etmiştir. Arnavutköyü, Hocapaşa, Beyoğlu,
829Sabah, 14.Sene, Nr.4802, H.12 Zilhicce 1320/R.27 Şubat 1318 (12 Mart 1903).
830Tercüman-ı Hakikat, Nr.2660-7860, H.13 Zilhicce 1320/R.28 Şubat 1318 (13 Mart 1903).
831Tercüman-ı Hakikat, Nr.2665-7865, H.18 Zilhicce 1320/R.5 Mart 1319 (18 Mart 1903).
832Sabah, 14.Sene, Nr.4814, H.24 Zilhicce 1320/R.11 Mart 1319 (24 Mart 1903).
833Sabah, 14.Sene, Nr.4821, H.2 Muharrem 1321/R.18 Mart 1319 (31 Mart 1903).
834Sabah, 14.Sene, Nr.4829, H.10 Muharrem 1321/R.26 Mart 1319 (8 Nisan 1903).
835Tercüman-ı Hakikat, Nr.2687-7887, H.11 Muharrem 1321/R.27 Mart 1319 (9 Nisan 1903).
156
156
Yenibahçe ve Paşabahçesi’nde birer; Yenibahçe Gureba-yı Müslimin Hastanesi,
Üsküdar’da ikişer; Kadıköy’de üç kişi hastalık nedeniyle vefat ettiği yazılmıştır.836.
Sabah gazetesinin 21 Nisan 1903 tarihli haberine göre, geçen martın otuzuncu
gününden nisan ayının altıncı gününe kadar Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de iki yüz yetmiş
iki kişi vefat etmiştir. Bunlardan dördü hummâ-yı tifoidîden dolayı vefat emiştir. Hasköy,
Kadırga Limanı, Galata ve Kasımpaşa’da birer kişinin vefat ettiği yazılmıştır837.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 21 Nisan 1903 tarihli haberinde838 ve Tercüman-ı
Hakikat gazetesinin 22 Nisan 1903 tarihli haberinde de aynı bilgiler yazılmıştır839.
Sabah gazetesinin 28 Nisan 1903 tarihli haberine göre, ayın yedinci gününden on
dördüncü gününe kadar Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de iki yüz elli beş kişi vefat etmiştir.
Bunlardan dördü hummâ-yı tifoidîden dolayı vefat etmiştir. Kasımpaşa, Peykhane,
Kumkapı ve Rumeli Hisarı’nda birer kişi tifo sebebiyle hayatını kaybetmiştir840.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 29 Nisan 1903 tarihli haberi de aynı bilgileri içerir. Fakat
hummâ-yı tifoidîden vefat edenlere ait yer bilgisinde iki gazete arasında farklılık vardır.
Sabah gazetesi’ndeki bilgilere göre bir kişi Peykhane’de tifo nedeniyle vefat etmiştir.
Tercüman-ı Hakikat gazetesi’nde ise hastanede vefat etmiş olarak yazılmıştır841.
Sabah gazetesinin 5 Mayıs 1903 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat” başlıklı haberine
göre, Nisan ayının on üçüncü gününden yirminci gününe kadar Dersaadet ve Bilâd-ı
Selâse’de on biri tifodan olmak üzere 237 kişi vefat etmiştir. Beşiktaş, Aksaray, Üsküdar,
Bulgurlu Karyesi, Altıncı Daire-i Belediye Hastanesi, Paşabahçesi, Kadıköy,
Arnavutköyü ve Yenibahçe Gureba-yı Müslimin Hastanesinde birer; Galata’da iki kişi
tifo nedeniyle hayatını kaybetmiştir842. Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 6 Mayıs 1903
tarihli haberinde aynı bilgileri içerir843.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 13 Mayıs 1903 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlık haberine göre, Nisanın yirmisinden yirmi yedisine kadar sekizi tifodan olmak üzere
iki yüz kırk beş kişi vefat etmiştir. Hummâ-yı tifoidîden Beşiktaş, Aksaray, Üsküdar,
Bulgurlu ve Altıncı Daire-i Belediye Hastanesi, Paşabahçesi, Kadıköy, Arnavutköy ve
836Sabah, 14.Sene, Nr.4835, H.16 Muharrem 1321/R.1 Nisan 1319 (14 Nisan 1903).
837Sabah, 14.Sene, Nr.4842, H.23 Muharrem 1321/R.8 Nisan 1319 (21 Nisan 1903).
838Tercüman-ı Hakikat, Nr.2699-7899, H.23 Muharrem 1321/R.8 Nisan 1319 (21 Nisan 1903).
839Terücman-ı Hakikat, Nr.2700-7900, H.24 Muharrem 1321/R.9 Nisan 1319 (22 Nisan 1903).
840Sabah, 14.Sene, Nr.4849, H.30 Muharrem 1321/R.15 Nisan 1319 (28 Nisan 1903).
841Tercüman-ı Hakikat, Nr.2707-7907, H.1 Safer 1321/R.16 Nisan 1319 (29 Nisan 1903).
842Sabah, 14.Sene, Nr.4856, H.7 Safer 1321/R.22 Nisan 1319 (5 Mayıs 1903).
843Tercüman-ı Hakikat, Nr.2714-7914, H.8 Safer 1321/R.23 Nisan 1319 (6 Mayıs 1903).
157
157
Yenibahçe Hastanesinde birer; Galata’da iki kişi tifo yüzünden hayatnını kaybetmiştir 844.
Sabah gazetesinin 12 Mayıs 1903 yılına ait haberinde aynı bilgiler yazılmıştır. Fakat
tifodan vefat edenlere dair verilen bilgilerde, Boyacı Köyü’nde bir, Yedikule Ermeni
Hastanesinde bir, Haseki Nisa Hastanesinde bir, Yenibahçe Gureba-yı Müslimin
Hastanesinde üç, Bulgar Hastanesinde ve Kasımpaşa’da bir kişinin vefat ettiği
yazılmıştır845.
Sabah gazetesinin 19 Mayıs 1903 tarihli “Şehrimizde Vefeyat” başlıklı haberine
göre, geçen nisan ayının yirmi sekizinci gününden mayıs ayının dördüncü gününe kadar
Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de iki yüz elli iki kişi vefat etmiştir. Vefat edenlerden yedisi
tifodan hayatını kaybetmiştir. Hasköy, Galata, Topkapı, Samatya, Yenibahçe Gureba-yı
Müslimin Hastanesinde birer; Beyoğlu’nda iki kişinin vefat ettiği yazılmıştır846.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 23 Mayıs 1903 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Mayısın dördünden on birine kadar dokuzu tifodan olmak üzere
Dersaadet’te yüz doksan sekiz kişi vefat etmiştir. Şehremanati, Sultan Ahmet, Sarıyer,
Altıncı Daire-i Belediye Hastanesi, Alman Hastanesi, Kumkapı, Molla Gürani’de birer;
Tophane’de iki kişinin vefat ettiği yazılmıştır847. Sabah gazetesinin 26 Mayıs 1903 tarihli
“Şehrimizde Vefeyat” başlıklı haberinde de aynı bilgilere yer verilmiştir. İki gazete
arasında bilgi farkı vardır. Sabah gazetesi nüshasında Sultan Hamamı’nda bir kişinin
vefat ettiği yazılmıştır848.
Sabah gazetesinin 2 Haziran 1903 tarihli “Havadis-i Sıhhiye” başlıklı ve
“Dersaadet’te Bir Haftalık Vefeyat” alt başlıklı haberinde, Mayıs ayının on ikinci
gününden on dokuzuncu gününe kadar Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de yüz doksan iki kişi
vefat etmiştir. Bunlardan beşi tifodan dolayı vefat etmiştir. Yenibahçe Gureba-yı
Müslimin Hastanesi, Topkapı, Kumkapı, Avrat Pazarı ve Beyoğlu’nda bir kişinin vefat
ettiği yazılmıştır849. Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 3 Haziran 1903 tarihli haberinde de
aynı bilgiler yazılmıştır850.
844Tercüman-ı Hakikat, Nr.2721-7921, H.15 Safer 1321/R.30 Nisan 1319 (13 Mayıs 1903).
845Sabah, 14.Sene, Nr.4863, H.14 Safer 1321/R.29 Nisan 1319 (12 Mayıs 1903).
846Sabah, 14.Sene, Nr.4870, H.21 Safer 1321/R.6 Mayıs 1319 (19 Mayıs 1903).
847Tercüman-ı Hakikat, Nr.2735-7935, H.25 Safer 1321/R.10 Mayıs 1319 (23 Mayıs 1903).
848Sabah, 14.Sene, Nr.4877, H.28 Safer 1321/R.13 Mayıs 1319 (26 Mayıs 1903).
849Sabah, 14.Sene, Nr.4884, H.6 Rabiulevvel 1321/R.20 Mayıs 1319 (2 Haziran 1903).
850Terücman-ı Hakikat, Nr.2742-7942, H.7 Rabiulevvel 1321/R.21 Mayıs 1319 (3 Haziran 1903).
158
158
Sabah gazetesinin 9 Haziran 1903 tarihli “Dersaadet’de Haftalık Vefeyat” başlıklı
haberinde, Mayıs ayının on dokuzuncu gününden yirmi altıncı gününe kadar Dersaadet
ve Biladı Selase’de iki yüz on kişi vefat etmiştir. Bunlardan altısı tifodan dolayı vefat
etmiştir. Beykoz, Mirahur, Hasköy, Üsküdar, Kadıköy ve Yenibahçe Gureba-yı Müslimin
Hastanesinde birer kişi hastalık nedeniyle hayatını kaybetmiştir851.
Sabah gazetesinin 16 Haziran 1903 tarihli “Havadis-i Sıhhiye” başlıklı ve
“Vefeyat Cedveli” alt başlıklı haberine göre, geçen nisanın yirminci gününe kadar
Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de iki yüz yirmi dokuz kişi vefat etmiştir. Vefatların yedisi
hummâ-yı tifoidîden dolayıdır. Kadıköy, Beyoğlu, Vefa, Mahmudpaşa ve Galata’da
birer; Kumkapı’da iki kişinin vefat ettiği yazılmıştır852. Tercüman-ı Hakikat gazetesinin
17 Haziran 1903 haberinde de aynı bilgiler yer alır853.
Sabah gazetesinin 23 Haziran 1903 tarihli haberine göre, ayın birinci gününden
sekizinci gününe kadar Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de yüz doksan kişi vefat etmiştir.
Bunlardan yedisi tifodan dolayı vefat etmiştir. Galata, Macuncu, Yenibahçe Gureba-yı
Müslimin Hastanesi, Eyüp, Kumkapı, Beyoğlu ve Beşiktaş’ta birer kişi hastalık nedniyle
hayatını kaybetmiştir854. Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 24 Haziran 1903 tarihli
haberinde de aynı bilgiler yer alır855.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 1 Temmuz 1903 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Haziranın yirmi ikisinden yirmi sekizine kadar Dersaadet’te yüz
seksen dört kişi vefat etmiştir. Hayatını kaybeden kişilerden ikisinin ölüm sebebi tifodur.
Haberde meftaların nerede vefat ettiklerine dair bilgi de verilmiştir, İki kişi de Yenibahçe
Hastanesinde vefat etmiştir856.
Sabah gazetesinin 7 Temmuz 1903 tarihli “Havadis-i Sıhhiye” başlıklı haberine
göre, Haziran ayının on dördüncü gününden yirmi ikinci gününe kadar Dersaadet ve
Bilâd-ı Selâse’de yüz yetmiş sekiz kişinin Hayatını kaybetmiştir. Vefat eden kişilerden
üçünün ölüm nedeni tifodur. Haberde nerede vefat ettiklerine dair bilgi de verilmiştir.
851Sabah, 14.Sene, Nr.4891, H.13 Rabiulevvel 1321/R.27 Mayıs 1319 (9 Haziran 1903).
852Sabah, 14.Sene, Nr.4898, H.20 Rabiulevvel 1321/R.3 Haziran 1319 (16 Haziran 1903).
853Tercüman-ı Hakikat, Nr.2756-7956, H.21 Rabiulevvel 1321/R.4 Haziran 1319 (17 Haziran
1903).
854Sabah, 14.Sene, Nr.4905, H.27 Rabiulevvel 1321/R.10 Haziran 1319 (23 Haziran 1903).
855Tercüman-ı Hakikat, Nr.2763-7963, H.28 Rabiulevvel 1321/R.11 Haziran 1319 (24 Haziran
1903).
856Tercüman-ı Hakikat, Nr.2770-7970, H.5 Rabiulahir 1321/R.18 Haziran 1319 (1 Temmuz 1903).
159
159
Salmatomruk, Beyoğlu ve Tophane’de bir kişi vefat etmiştir857. Tercüman-ı Hakikat
gazetesinin 8 Temmuz 1903 tarihli haberinde de aynı bilgiler yazılmıştır858.
Sabah gazetesinin 14 Temmuz 1903 tarihli “Havadis-i Sıhhiye” başlıklı haberine
göre, Haziranın yirmi üçüncü gününden otuzuncu gününe kadar Dersaadet ve Bilâd-ı
Selâse’de yüz doksan bir kişi hayatını kaybetmiştir. Vefat eden kişilerden yedisinin ölüm
nedeni tifodur. Haberde nerede vefat ettiklerine dair bilgi de verilmiştir. Yenibahçe
Gureba-yı Müslimin Hastanesinde iki; Topkapı, Kanlıca, Yenimahalle, Hasköy Nisa
Hastanesinde birer kişi vefat etmiştir859. Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 15 Temmuz
1903 tarihli haberinde de aynı bilgiler vardır860.
Sabah gazetesinin 21 Temmuz 1903 tarihli haberine göre, geçen haziranın
otuzuncu gününden temmuzun altıncı gününe kadar Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de iki
yüz sekiz kişi hayatını kaybetmiştir. Vefat eden kişilerden birinin ölüm sebebi tifodur.
Haberde nerede vefat ettiklerine dair bilg ide verilmiştir. Tifodan vefat eden kişi,
Galata’da hayatını kaybetmiştir861. Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 22 Temmuz 1903
tarihli haberinde de aynı bilgiler vardır862.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 30 Temmuz 1903 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Temmuzun yirmisinden yirmi altısına kadar Dersaadet’te iki yüz
otuz iki kişi hayatını kaybetmiştir. Vefat eden kişilerden yedisinin ölüm sebebi tifodur.
Haberde nerede vefat ettiklerine dair bilgi de verilmiştir. Yusufpaşa, Kasımpaşa,
Arnavutköy’de birer; Üsküdar ve Yenibahçe Hastanesinde ikişer kişi tifo sebebiyle vefat
etmiştir863.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 4 Ağustos 1903 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Temmuz ayının yirmi yedisinden ağustosun ikisine kadar
Dersaadet’de yüz seksen yedi kişi vefat etmiştir. Bunlardan sekizi hummâ-yı tifoidîden
857Sabah, 14.Sene, Nr.4919, H.11 Rabiulahir 1321/R.24 Haziran 1319 (7 Temmuz 1903).
858Tercüman-ı hakikat, Nr. 2776-7976, H.12 Rabiulahir 1321 /R.25 Haziran 1319 (8 Temmuz
1903).
859Sabah, 14.Sene, Nr.4926, H.18 Rabiulahir 1321/R.1 Temmuz 1319 (14 Temmuz 1903).
860Tercüman-ı Hakikat, Nr.2783-7983, H.19 Rabiulahir 1321/R.2 Temmuz 1319 (15 Temmuz
1903).
861Sabah, 14.Sene, Nr.4933, H.25 Rabiulahir 1321/R.8 Temmuz 1319 (21 Temmuz 1903).
862Tercüman-ı Hakikat, Nr.2790-7990, H.26 Rabiulahir 1321/R.9 Temmuz 1319 (22 Temmuz
1903).
863Tercüman-ı Hakikat, Nr.2798-7998, H.5 Cemaziyelevvel 1321/R.17 Temmuz 1319 (30
Temmuz 1903).
160
160
dolayı vefat etmiştir. Haseki Nisa Hastanesinde iki; Fransız Hastanesi, Beyoğlu,
Gedikpaşa, Çengelköy’de birer kişi tifo sebebiyle hayatını kaybetmiştir864.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 12 Ağustos 1903 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Ağustos ayının üçünden dokuzuna kadar Dersaadet’te dördü
tifodan olmak üzere toplamda yüz doksan altı kişi vefat etmiştir. Üsküdar, Unkapanı,
İstavros ve Gureba Hastanesinde birer kişi tifo sebebiyle vefat etmiştir865.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 19 Ağustos 1903 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Ağustos ayının onundan on altısına kadar on üçü tifodan olmak
üzere Dersaadet’de toplam iki yüz yirmi kişi vefat etmiştir866.
Sabah gazetesinin 25 Ağustos 1903 tarihli “Şehrimizde Vefeyat” başlıklı haberine
göre, Dersaadet’de geçen hafta boyunca bulaşıcı hastalıklardan yüz yetmiş beş kişi vefat
etmiştir. Kabataş, Beyoğlu, Ortaköy, Kasımpaşa, Çarşamba ve Topkapı’da birer kişi tifo
nedeniyle hayatını kaybetmiştir867.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 10 Eylül 1903 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Ağustosun on sekizinden yirmi beşine kadar yedisi tifodan olmak
üzere toplam yüz seksen üç kişi hayatını kaybetmiştir. Yenibahçe Hastanesi, Eyüp Sultan,
Sarıyer, Feriköy, Beyoğlu, Kasımpaşa ve Büyük Dere’de birer kişi vefat etmiştir868.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 14 Ekim 1903 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Ekim ayının yirmisinden yirmi yedisine kadar altısı tifodan olmak
üzere şehirde toplam yüz seksen altı kişi vefat etmiştir. Yenibahçe’de iki; Davutpaşa,
Ortaköy, Kumkapı ve Sarıyer’de birer kişi tifo nedeniyle vefat etmiştir869.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 3 Aralık 1903 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Kasım ayının yirmi üçünden yirmi dokuzuna kadar ikisi tifodan
olmak üzere yüz doksan dokuz kişi vefat etmiştir. Tifodan Unkapanı ve Çenberlitaş’ta
birer kişi vefat etmiştir870.
864Tercüman-ı Hakikat, Nr.8003, H.10 Cemaziyeevvel 1321/R.22 Temmuz 1319 (4 Ağustos
1903).
865Tercüman-ı Hakikat, Nr.8011, H.18 Cemaziyelevvel 1321/R.30 Temmuz 1319 (12 Ağustos
1903).
866Tercüman-ı Hakikat, Nr.8018, H.25 Cemaziyeevvel 1321/R.6 Ağustos 1319 (19 Ağustos 1903).
867Sabah, 14.Sene, Nr.4968, H.1 Cemaziyeahir 1321/R.12 Ağustos 1319 (25 Ağustos 1903).
868Tercüman-ı Hakikat, Nr.8040, H.17 Cemaziyelahir 1321/R.28 Ağustos 1319 (10 Eylül 1903).
869Tercüman-ı Hakikat, Nr.8074, H.22 Recep 1321/R.1 Teşrinievvel 1319 (14 Ekim 1903).
870Tercüman-ı Hakikat, Nr.8124, H.13 Ramazan 1321/R.20 Teşrinisani 1319 (3 Aralık 1903).
161
161
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 18 Aralık 1903 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Aralık ayının yedisinden on dördüne kadar dördü tifodan olmak
üzere toplamda iki yüz on sekiz kişi vefat etmiştir. Kapandık, Üsküdar, Kasımpaşa,
Aksaray ve Yedikule Hastanesinde birer kişi tifo nedeniyle vefat etmiştir871.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 14 Ocak 1904 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Ocak ayının beşinden on birine kadar yedisi tifodan olmak üzere
toplamda iki yüz seksen yedi kişi vefat etmiştir872.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 3 şubat 1904 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Ocak ayının yirmi beşinden otuz birine kadar dördü tifodan olmak
üzere toplamda üç yüz üç kişi vefat etmiştir. Üsküdar’da iki; Beşiktaş ve Eyüp Sultan’da
birer kişi hastalık nedeniyle vefat etmiştir873.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 11 Şubat 1903 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Ocak ayının on dokuzundan yirmi altısına kadar dördü tifodan
olmak üzere üç yüz yirmi iki kişi vefat etmiştir. Sultan Beyazıt, Hocapaşa, Küçük Mustafa
Paşa ve Hatib Kapısında birer kişi tifo nedeniyle hayatını kaybetmiştir874.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 18 Şubat 1904 tarihli haberine göre, Tifo
nedeniyle Gureba-yı Müslimin Hastanesi, Ortaköy, Sarıyer, Beyoğlu ve Kasımpaşa’da
birer kişi hayatını kaybetmiştir875.
Sabah gazetesinin 13 Mart 1904 tarihli haberine göre, Şubat ayının on altıncı
gününden yirmi ikinci gününe kadar Dersaadet ve Bilâd-ı Selase’de toplam iki yüz
doksan yedi kişi hayatını kaybetmiştir. Vefat edenlerin dördünün ölüm sebebi tifodur.
Tifodan Altıncı Daire-i Belediye Hastanesi, Kadıköyü, Üsküdar, Beyoğlu’nda birer kişi
tifo sebebiyle vefat etmiştir876.
Sabah gazetesinin 15 Mart 1904 tarihli haberine göre, geçen şubatın yirmi
üçünden yirmi dokuzuna kadar Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de toplam üç yüz on bir kişi
hayatını kaybetmiştir. Vefat edenlerin onunun ölüm sebebi tifodur. Beyoğlu’nda iki;
871Tercüman-ı Hakikat, Nr.8149, H.28 Ramazan 1321/ R.5 Kanunuevvel 1319 (18 Aralık 1903).
872Tercüman-ı Hakikat, Nr.2604-7804, H.14 Şevval 1320/R.1 Kanunusani 1318 (14 Ocak 1904).
873Tercüman-ı Hakikat, Nr.8184, H.16 Zilkade 1321/R.21 Kanunusani 1319 (3 Şubat 1904).
874Tercüman-ı Hakikat, Nr.2632-7832, H.13 Zilkade 1320/R.29 Kanunusani 1318 (11 Şubat
1903).
875Tercüman-ı Hakikat, Nr.8199, H.1 Zilhicce 1321/R.5 Şubat 1319 (18 Şubat 1904).
876Sabah, 15.Sene, Nr.5164, H.25 Zilhicce 1321/R.29 Şubat 1319 (13 Mart 1904).
162
162
Yenibahçe Gureba-yı Müslimin Hastanesinde üç; Kasımpaşa, Kadıköy, Sultan mahmud,
Kumkapı ve Samatya’da birer kişi tifo sebebilye vefat etmiştir877.
Sabah gazetesinin 23 Mart 1904 tarihli haberine göre, ayın birinci gününden
sekizinci gününe kadar Dersaadet ve Bilâd-ı Selase’de altısı tifodan olmak üzere toplam
iki yüz kırk dokuz kişi vefat etmiştir. Beyoğlu’nda üç; Haseki Hastanesi, Beylerbeyi,
Aksaray’da birer kişi hastalık nedeniyle hayatını kaybetmiştir878.
Sabah gazetesinin 29 Mart 1904 tarihli haberine göre, Mart ayının sekizinci
gününden on dördüncü gününe kadar Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de yedisi tifodan olmak
üzere toplam üç yüz sekiz kişi hayatını kaybetmiştir879.
Sabah gazetesinin 6 Nisan 1904 tarihli haberine göre, Mart ayının yirmi sekizinci
gününden nisan ayının üçüncü gününe kadar Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de dördü tifodan
olmak üzere toplam iki yüz yetmiş üç kişi vefat etmiştir. Beyoğlu, Kadıköy, Kasımpaşa
ve Altımermer’de birer kişi hastalık nedeniyle hayatını kaybetmiştir880. Tercüman-ı
Hakikat gazetesinin 6 Nisan 1904 tarihli haberde de aynı bilgiler yer alır881.
Sabah gazetesinin 12 Nisan 1904 tarihli haberine göre, Mart ayının yirmi ikinci
gününden yirmi sekizinci gününe kadar Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de on üç kişi tifo
nedeniyle hayatını kaybetmiştir. Alman Hastanesi, Beyoğlu, Tophane, Galata, Eyüp,
Kumkapı, kuzguncuk, At Pazarı, Cebeli, Mirahur ve Balat’da birer; Tifo Yenibahçe
Gureba-yı Müslimin Hastanesinde iki kişi tifo sebebiyle hayatını kaybetmiştir882.
Sabah gazetesinin 26 Nisan 1904 tarihli haberine göre, Nisan ayının on sekizinci
günüden yirmi dördüncü gününe kadar Dersaadet’te iki yüz elli altı kişi vefat etmiştir.
Vefat edenlerden dokuzu tifodan dolayıdır. Beyoğlu’nda iki; Zincirlikuyu, Fener, Fransız
Hastanesi, Kadıköy, Mahmut Paşa da birer; Üsküdar’da iki kişi hastalık nedeniyle
hayatını kaybetmiştir883.
Sabah gazetesinin 3 Mayıs 1904 tarihli haberine göre, Şubat ayının on ikinci
gününden on sekizinci gününe kadar Dersaadet’te iki yüz altmış sekiz kişi vefat etmiştir.
Vefat edenlerden dokuzu tifodan kaynaklanmıştır. Beyoğlu, Balat, Feriköy, Beşiktaş ve
877Sabah, 15.Sene, Nr.5171, H.27 Zilhicce 1321/R.2 Mart 1320 (15 Mart 1904).
878Sabah, 15.Sene, Nr.5179, H.6 Muharrem 1322/R.10 Mart 1320 (23 Mart 1904).
879Sabah, 15.Sene, Nr.5185, H.12 Muharrem 1322/R.16 Mart 1320 (29 Mart 1904).
880Sabah, 15.Sene, Nr.5193, H.20 Muharrem 1322/R.24 Mart 1320 (6 Nisan 1904).
881Tercüman-ı Hakikat, Nr.8247, H.20 Muharrem 1322/R.24 Mart 1320 (6 Nisan 1904).
882Sabah, 15.Sene, Nr.5199, H.26 Muharrem 1322/R.30 Mart 1320 (12 Nisan 1904).
883Sabah, 15.Sene, Nr.5213, H.10 Safer 1322/R.13 Nisan 1320 (26 Nisan 1904).
163
163
Yenibahçe Gureba Hastanesinde birer; Galata ve Üsküdar’da iki kişi hastalık nedeniyle
vefat etmiştir884.
Sabah gazetesinin 10 Mayıs 1904 tarihli haberine göre, Nisan ayının on
dokuzuncu gününden yirmi beşinci gününe kadar Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de iki yüz
kırk altı kişi vefat etmiştir. Bunlardan beşi tifodan dolayı vefat etmiştir. Beyoğlu’nda iki;
Fener, Gedikpaşa ve Kadıköy’de birer kişi tifo nedeniyle hayatını kaybetmiştir885.
Sabah gazetesinin 3 Haziran 1904 tarihli “Dersaadet Ahval-i Sıhhiyesi” başlıklı
haberine göre, geçen sene zarfında Dersaadet’in sağlık durumunu gösteren makale
yayımlanmıştır. Makaleye göre Dersaadet’in genel sağlık durumu iyidir. Bulaşıcı
hastalıklardan üç yüz elli altı kişi hayatını kaybetmiştir. Bu kişilerden birinin ölüm nedeni
tifodur886.
Sabah gazetesinin 11 Temmuz 1904 tarihli “Haleb’de Ahvâl-i Sıhhıye” başlıklı
haberine göre, 1904 yılının nisan ayında Haleb şehrinde yüz elli beş kişi hayatını
kaybetmiştir. Ölümlere dair istatiki bilgi Heyet-i Sıhhiye Reisi Ferik Hamdi Paşa’dan elde
edilmiştir. Ölümlere dair istatiski bilgilerin bir nüshası gazeteye gönderilmiştir.
Ölümlerin en önemli sebebi, kirli su kaynaklarıdır. Nitekim suların dezenfekte edilmesi
ve ıslahı sonucunda vefat sayısı on ikiye düşmüştür887.
Sabah gazetesinin 24 Ağustos 1904 tarihli haberine göre, Dersaadet’in genel
sağlık durumu iyidir. Sağlık durumununa ilişkin bilgide son on beş günlük zaman
zarfında durumun daha da iyi olduğu belirtilmiştir. Fakat şehirde son hafta içinde vefat
sayılarında artış olmuştur. Çiçek ve tifodan dolayı birkaç kişinin vefat ettiği
bildirilmiştir888.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 28 Eylül 1904 tarihli “Vefeyat Cedveli” başlıklı
haberine göre, Eylülün on dokuzundan yirmi beşine kadar İstanbul’da ikisi tifodan olmak
üzere toplam iki yüz on dört kişi hayatını kaybetmiştir. Tophane ve Hamidiye karyesinde
birer kişi bu hastalık nedeniyle vefat etmiştir889.
Sabah gazetesinin 23 Kasım 1904 tarihli “Şehrimizde Ahval-i Sıhhiye” başlıklı
haberine göre, Kasım ayının birinden yedisine kadar Dersaadet’te emraz-ı adiye ve
884Sabah, 15.Sene, Nr.5220, H.17 Safer 1322/R.20 Nisan 1320 (3 Mayıs 1904).
885Sabah, 15.Sene, Nr.5227, H.24 Safer 1322/R.27 Nisan 1320 (10 Mayıs 1904).
886Sabah, 15.Sene, Nr.5251, H.19 Rabiulevvel 1322/R.21 Mayıs 1320 (3 Haziran 1904).
887Sabah, 15.Sene, Nr.5289, H.27 Rabiulahir 1322/R.28 Haziran 1320 (11 Temmuz 1904).
888Sabah, 15.Sene, Nr.5333, H.12 Cemaziyeevvel 1322/R.11 Ağustos 1320 (24 Ağustos 1904).
889Tercüman-ı Hakikat, Nr.8422, H.18 Recep 1322/R.15 Eylül 1320 (28 Eylül 1904).
164
164
sariyeden iki yüz doksan kişi vefat etmiştir. Bunlardan ikisinin ölüm sebebi tifodur.
Taşkasaba ve Yenibahçe Hastanesinde birer kişi bu hastalık nedeniyle vefat etmiştir890.
Sabah gazetesinin 30 Kasım 1904 tarihli “Şehrimizde Vefat İstatistiği” başlıklı
haberine göre, Kasım ayının sekizinden on dördüne kadar Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de
iki yüz seksen kişi vefat etmiştir. Bunlardan dördünün ölüm sebebi tifodur. Çarşamba
Pazarı, Yenibahçe Gureba-yı Müslimin Hastanesi, Beşiktaş, Kuzguncuk’ta birer kişi tifo
nedeniyle hayatını kaybetmiştir891.
Sabah gazetesinin 7 Aralık 1904 tarihli “Havadis-i Sıhhiye” başlıklı haberine
göre, Kasım ayının on beşinden yirmi ikisine kadarki sürede Dersaadet’te iki yüz altmış
dört kişi vefat etmiştir. Bu kişilerden birinin ölüm sebebi tifodur. Vefat eden kişinin, ölüm
yeri Kumkapı’dır892.
Sabah gazetesinin 14 Aralık 1904 tarihli “Havadis-i Sıhhiye” başlıklı haberine
göre, Kasım ayının yirmi birinden yirmi sekizine kadarki bir hafta süre zarfında
Dersaadet’te üç yüz yedi kişi kişi vefat etmiştir. Altısının ölüm sebebi tifodur. Sultan
Ahmet, Tarabya, Üsküdar, Yenibahçe Hastanesinde birer; Kadıköy’de ise iki kişi tifo
nedeniyle hayatını kaybetmiştir893.
Sabah gazetesinin 22 Aralık 1904 tarihli “Havadis-i Sıhhiye” başlıklı haberine
göre, Kasım ayının yirmi dokuzundan aralık ayının beşinci gününe kadarki zaman
aalığında zarfına altısı humma-yı tifoididen olmak üzere toplamda iki yüz altmış altı kişi
vefat etmiştir. Hayatını kaybedenlerin altısının ölüm nedeni tifodur. Beyoğlu, Beşiktaş,
Almanya Hastanesi, Hasköy, Kadıköy ve İncir Köyü’nde birer kişi tifo nedeniyle vefat
etmiştir894.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 1 Mart 1905 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Şubat ayının yirmisinden yirmi altısına kadar Dersaadet’te toplam
dört yüz dört kişi vefat etmiştir. Hayatını kaybedenlerden üçünün ölüm sebebi tifodur.
Haberde nerede vefat ettiklerine dair bilgi de verilmiştir. Buna göre: Tarabya’da bir ve
Beyoğlu’nda iki kişi olmak üzere toplam üç kişi tifodan dolayı vefat etmiştir895.
890Sabah, 16.Sene, Nr.5424, H.15 Ramazan 1322/R.10 Teşrinisani 1320 (23 Kasım 1904).
891Sabah, 16.Sene, Nr.5431, H.22 Ramazan 1322/R.17 Teşrinisani 1320 (30 Kasım 1904).
892Sabah, 16.Sene, Nr.54382, H.9 Ramazan 1322/R.24 Teşrinisani 1320 (7 Aralık 1904).
893Sabah, 16.Sene, Nr.5445, H.6 Şevval 1322/R.1 Kanunuevvel 1320 (14 Aralık 1904).
894Sabah, 16.Sene, Nr.5453, H.14 Şevval 1322/R.9 Kanunuevvel 1320 (22 Aralık 1904).
895Tercüman-ı Hakikat, Nr.9576, H.24 Zilhicce 1322/R.16 Şubat 1320 (1 Mart 1905).
165
165
Sabah gazetesinin 7 Mart 1905 tarihli “Dersaadet’de Vefeyât” başlıklı haberine
göre, on dördü tifodan olmak üzere toplam üç yüz doksan üç kişi vefat etmiştir.
Yenibahçe Hastanesinde beş; Beyoğlu’’nda üç; Yenibahçe’de iki; Haseki Hastanesi,
Sultan Mahmut, Unkapanı ve Üsküdar’da birer kişi hastalık nedeniyle vefat etmiştir896.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 16 Mart 1905 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Mart ayının altısından on ikisine kadar Dersaadet’te üç yüz elli
dokuz kişi hayatını kaybetmiştir. Vefat eden kişilerden sekizi, tifodan vefat etmiştir897.
Sabah gazetesinin 21 Mart 1905 tarihli “Havâdis-i Sıhhiye” başlıklı haberine göre,
Martın birinci gününden yedinci gününe kadar Dersaadet ve Bilâd-ı Selase’de üç yüz kırk
bir kişi vefat etmiştir. Hayatını kaybedenlerin ikisinin ölüm sebebi tifodur. Alacamescit
Çakır Ağa ve Yenibahçe Hastanesinde birer kişi hastalık nedeniyle vefat etmiştir898.
Sabah gazetesinin 4 Nisan 1905 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat” başlıklı haberine
göre, geçen hafta zarfında Dersaadet’te dördü hummâ-yı tifoidîden olmak üzere üç yüz
on sekiz kişi vefat etmiştir. Göztepe, Beyoğlu, Sarıyer ve Tophane’de birer kişi tifo
nedeniyle vefat etmiştir899.
Sabah gazetesinin 11 Nisan 1905 tarihli haberine göre, son haftada Dersaadet ve
Bilâd-ı Selâse’de iki yüz doksan yedi kişi vefat etmiştir. Beşinin ölüm sebebi tifodur900.
Sabah gazetesinin 18 Nisan 1905 tarhli haberine göre, son haftada Dersaadet ve
Bilâd-ı Selâse’de iki yüz doksan beş kişi vefat etmiştir. Hayatını kaydedenlerin ikisinin
ölüm sebebi tifodur. Beyoğlu ve Sultan Ahmet’te birer kişi tifo nedeniyle vefat etmiştir901.
Sabah gazetesinin 25 Nisan 1905 tarihli “Havadis-i Sıhhiye” başlıklı haberine
göre, son bir haftada Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de iki yüz altmış yedi kişi vefat etmiştir.
Hayatını kaybedenlerden beşi hummâ-yı tifoidîden dolayı vefat etmiştir. Beyoğlu,
Tophane, Beşiktaş, Galata ve Tavşantaşı’nda birer kşi tifo nedeniyle vefat etmiştir902.
Sabah gazetesinin 2 Mayıs 1905 tarihli “Havadis-i Sıhhiye” başlıklı haberine göre,
son bir haftada Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de ikiy üz otuz dört kişi vefat etmiştir.
Bunlardan altısı hummâ-yı tifoidîden dolayı hayatını kaybetmiştir. Yenibahçe’de iki;
896Sabah, 15.sene, Nr.5528, H.30 Zilhicce 1322/R.22 Şubat 1320 (7 Mart 1905).
897Tercüman-ı hakikat, Nr.8591, H. 9 Muharrem 1323 /R.3 Mart 1321 (16 Mart 1905). Haber
898Sabah, 15.Sene, Nr.5542, H.14 Muharrem 1323/R.8 Mart 1321 (21 Mart 1905).
899Sabah, 16.Sene, Nr.5556, H.28 Muharrem 1323/R.22 Mart 1321 (4 Nisan 1905).
900Sabah, 16.Sene, Nr.5563, H.5 Safer 1323/R.29 Mart 1321 (11 Nisan 1905).
901Sabah, 16.Sene, Nr.5570, H.12 Safer 1323/R.5 Nisan 1321 (18 Nisan 1905).
902Sabah, 16.Sene, Nr.5577, H.19 Safer 1323/R.12 Nisan 1321 (25 Nisan 1905).
166
166
Beşiktaş, Haydar Paşa, Üsküdar ve Arnavutköy’de birer kişi hastalık nedeniyle vefat
etmiştir903.
Sabah gazetesinin 9 Mayıs 1905 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat” başlıklı haberine
göre, geçen hafta zarfında Dersaadet’te üçü tifodan olmak üzere iki yüz kırk sekiz kişi
vefat etmiştir. Kasımpaşa, Yenibahçe Hastanesi ve Balat’ta birer kişi hastalık nedeniyle
vefat etmiştir904.
Sabah gazetesinin 16 Mayıs 1905 tarihli “Havadis-i Sıhhiye” başlıklı haberine
göre, son haftada Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de altısı tifodan olmak üzere iki yüz kırk
dört kişi vefat etmiştir. Tatavla, Mahmut Paşa, Silivri Kapısı, Ekşi Kara Dut ?, Kumkapı
ve Kadıköy’de birer kişi tifo nedeniyle vefat etmiştir 905.
Sabah gazetesinin 23 Mayıs 1905 tarihli “Havadis-i Sıhhiye” başlıklı haberine
göre, son haftada Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de iki yüz yirmi bir kişi vefat etmiştir.
İkisinin ölüm nedeni tifodur. Yenibahçe Hastanesi ve Kasımpaşa’da birer kişi tifo
nedeniyle hayatını kaybetmiştir906.
Sabah gazetesinin 6 Haziran 1905 tarihli haberine göre, son haftada Dersaadet ve
Bilâd-ı Selâse’de iki yüz on yedi kişi hayatını kaybetmiştir. Bunlardan dördü hummâ-yı
tifoidî hastalığından dolayı vefat etmiştir. Tatavla, Üsküdar, Eyüp ve Kadıköy’de birer
kişi tifo nedeniyle vefat etmiştir907.
Sabah gazetesinin 20 Haziran 1905 tarihli “Havadis-i Sıhhiye” başlıklı haberine
göre, Dersaadet’te ayın on ikisinden bulaşıcı hastalıklardan iki yüz yirmi dört kişi
hayatını kaybetmiştir. İkisinin ölüm nedeni tifodur. Beşiktaş ve Mecidiye karyesinde birer
kişi tifo nedeniyle vefat etmiştir908.
Sabah gazetesinin 4 Temmuz 1905 tarihli “Havâdis-i Sıhhiye” başlıklı haberine
göre, son haftada şehirde bulaşıcı hastalıklardan iki yüz on dört kişi vefat etmiştir. Üçü
tifo nedeniyle hayatını kaybetmiştir. Yenibahçe Hastanesi, Kadıçeşmesi ve Galata’da
birer kişi hastalık nedeniyle vefat etmiştir909.
903Sabah, 16.Sene, Nr.5584, H.26 Safer 1323/R.19 Nisan 1321 (2 Mayıs 1905).
904Sabha, 16.Sene, Nr.5591, H.4 Rabiulevvel 1323/R.26 Nisan 1321 (9 Mayıs 1905).
905Sabah, 16.Sene, Nr.5598, H.11 Rabiulevvel 1323/R.3 Mayıs 1321 (16 Mayıs 1905).
906Sabah, 16.Sene, Nr.5605, H.18 Rabiulevvel 1323/R.10 Mayıs 1321 (23 Mayıs 1905).
907Sabah, 16.Sene, Nr.5619, H.2 Rabiulahir 1323/R.24 Mayıs 1321 (6 Haziran 1905).
908Sabah, 16.Sene, Nr.5633, H.16 Rabiulahir 1323/R.7 Haziran 1321 (20 Haziran 1905).
909Sabah, 16.Sene, Nr.5647, H.1 Cemaziyelevvel 1323/R.21 Haziran 1321 (4 Temmuz 1905).
167
167
Sabah gazetesinin 10 Temmuz 1905 tarihli “Sâri Hastalıklar Hakkında Bir
Mütaala” başlıklı haberine göre, geçenlerde Ayastefanos ile Adalar’da tifo, çiçek ve
kızamık gibi bulaşıcı hastalıkar görülmüştür910.
Sabah gazetesinin 11 Temmuz 1905 tarihli haberine göre, son hafta zarfında
Dersaadet ve Bilâd-ı Selase’de iki yüz elli iki kişi vefat etmiştir. Bunlardan beşinin ölüm
sebebi tifodur. Fransız Hastanesi, Tophane, Yedikule Ermeni Hastanesi birer; Yenibahçe
Hastanesinde iki kişi hayatını kaybetmiştir911.
Sabah gazetesinin 18 Temmuz 1905 tarihli haberine göre, son haftada Dersaâdet
ve Bilâd-ı Selâse’de bulaşcı hastalıklardan iki yüz elli bir kişi vefat etmiştir. Hayatını
kaybedenlerin birinin ölüm sebebi tifodur. Yenibahçe Hastanesinde bir kişi tifo nedeniyle
vefat etmiştir912.
Sabah gazetesinin 25 Temmuz 1905 tarihli haberine göre, son hafta zarfında
Dersaâdet ve Bilâd-ı Selâse’de iki yüz dört kişi vefat etmiştir. Hayatını kaybedenlerden
yedisinin ölüm nedeni tifodur. Kuzguncuk, Kağıthane, Fatih, Sultan Selim civârı,
Kasımpaşa’da birer; Yenibahçe Hastanesinde iki kişi hastalık nedeniyle vefat etmiştir913.
Sabah gazetesinin 1 Ağustos 1905 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat” başlıklı haberine
göre, Temmuz ayının yirmi dördünden otuzuna kadar Dersaadet’te çeşitli hastalıklardan
iki yüz elli üç kişi vefat etmiştir. Bunlardan sekizi hummâ-yı tifoidî hastalığından dolayı
hayatını kaybetmiştir. Destegahçılar, Kasımpaşa, Beyoğlu, Galata ve Ortaköy’de birer;
Yenibahçe Hastanesinde ise üç kişi tifo nedeniyle vefat etmiştir914.
Sabah gazatesinin 8 Ağustos 1905 tarihli “Havadis-i Sıhhiye” başlıklı ve
“Dersaadet’te Vefeyat” alt başlıklı haberine göre, Temmuz ayının otuz birinden ağustos
ayının altısına kadar Dersaadet’te sekizi hummâ-yı tifoidîden olmak üzere iki yüz yirmi
dokuz kişi evfat etmiştir. Tatavla, Arnavutköy, Beşiktaş, Mahmut Paşa, Galata, Drağman,
Kadıköy ve Haseki Hastanesinde birer kişinin vefat ettiği yazılmıştır915.
910Sabah, 16.Sene, Nr.5653, H.7 Cemaziyelevvel 1323/R.27 Haziran 1321 (10 Temmuz 1905).
911Sabah, 16.Sene, Nr.5654, H.8 Cemaziyelevvel 1323/R.28 Haziran 1321 (11 Temmuz 1905).
912Sabah, 16.Sene, Nr.5661, H.15 Cemaziiyelevvel 1323/R.5 Temmuz 1321 (18 Temmuz 1905).
913Sabah, 16.Sene, Nr.5668, H.22 Cemaziyeevvel 1323/R.12 Temmuz 1321 (25 Temmuz 1905).
914Sabah, 16.Sene, Nr.5675, H.29 Cemaziyelevvel 1323/R.19 Temmuz 1321 (1 Ağustos 1905).
915Sabah, 16.Sene, Nr.5682, H.6 Cemaziyelahir 1323/R.26 Temmuz 1321 (8 Ağustos 1905).
168
168
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 22 Ağustos 1905 tarihli haberine göre, Van
Mektubculuğundan Erzurum Vilayeti Mektubculuğu’na tayin edilen Kemal Bey yakın
zamanda Erzurum’da tifo nedeniyle vefat etmiştir.916.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 29 Ağustos 1905 tarihli haberine göre, Ağustos
ayının sekizinden on üçüncü gününe kadarki bir hafta zarfında Dersaadet’te iki yüz
yetmiş iki kişi vefat etmiştir. Dördünün ölüm nedeni tifodur. Beyoğlu, Altıncı Daire
Hastanesi, Samatya ve Kadıköy’de birer kişi tifo sebebiyle vefat etmiştir917.
Sabah gazetesinin 29 Ağustos 1905 tarihli haberine göre, son hafta zarfında
Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de yetmiş iki kişi vefat etmiştir. Bunlardan dördü hummâ-yı
tifoidî den dolayı hayatını kaybetmiştir. Beyoğlu, Altıncı Daire-i Belediye Hastanesi,
Samatya ve Kadıköy’de birer kişi tifo sebebiyle vefat etmiştir918.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 8 Eylül 1905 tarihli haberine göre, Ağustosun
yirmi dokuzundan eylül ayının üçüne kadar Dersaadet’te iki yüz yirmi bir kişi vefat
etmiştir. Bunlardan beşinin ölüm sebebi tifodur. Cebeli ve Kadıköy’de birer; Yenibahçe
Hastanesinde ise üç kişi hastalık nedeniyle hayatını kaybetmiştir919.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 3 Ekim 1905 tarihli “Hadis-i Sıhhiye” başlıklı
haberine göre, Eylülün on ikinci gününden on sekizinci gününe kadar Dersaadet’te iki
yüz on dokuz kişi vefat etmiştir. Bunlardan dokuzu hummâ-yı tifoidîden dolayı hayatını
kaybetmiştir920.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 10 Ekim 1905 tarihli “Havadis-i Sıhhiye” başlıklı
haberine göre, Eylül ayının on dokuzundan yirmi beşine kadar Dersaadet’te iki yüz on
dört kişi vefat etmiştir. Bunlardan sekizi hummâ-yı tifoidîden dolayıdır921.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 23 Ekim 1905 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlık haberine göre, Ekim ayının ikisinden dokuzuna kadar on biri tifodan olmak üzere
yüz doksan bir kişi vefat etmiştir. Eyüp, Kadıköy, Hasköy Hastanesi, Hasköy,
Mahmutpaşa, Üsküdar, Ayvansaray, Tavşantaşı, Otlukçu Yokuşunda birer; Kağıthane
karyesinde ise iki kişi tifo nedeniyle hayatını kaybetmiştir922.
916Tercüman-ı Hakikat, Nr.8750, H.20 Cemaziyelahir 1323/R.9 Ağustos 1321 (22 Ağustos 1905).
917Tercüman-ı Hakikat, Nr.8757, H.27 Cemaziyelahir 1323/R.16 Ağustos 1321 (29 Ağustos 1905).
918Sabah, 16.Sene, Nr.5703, H.27 Cemaziyelahir 1323/R.16 Ağustos 1321 (29 Ağustos 1905).
919Tercüman-ı Hakikat, Nr.8778, H.8 Recep 1323/R.26 Ağustos 1321 (8 Eylül 1905).
920Tercüman-ı Hakikat, Nr.8792, H.3 Şaban 1323/R.20 Eylül 1321 (3 Ekim 1905).
921Tercüman-ı Hakikat, Nr.8799, H.10 Şaban 1323/R.27 Eylül 1321 (10 Ekim 1905).
922Tercüman-ı Hakikat, Nr.8813, H.23 Şaban 1323/R.10 Teşrinievvel 1321 (23 Ekim 1905).
169
169
Sabah gazetesinin 21 Kasım 1905 tarihli “Havadis-i Sıhhiye” başlıklı haberine
göre, Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de son hafta zarfında iki yüz on beş kişi vefat etmiştir.
Bunlardan yedisi hummâ-yı tifoidîden dolayı hayatını kaybetmiştir. Hasköy, Beşiktaş,
Galata, Tophane, Altıncı Daire-i Belediye Hastanesi ve Destegahcılar’da birer kişi tifo
nedeniyle vefat etmiştir923.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 26 Aralık 1905 tarihli “Havadis-i Sıhhiye”
başlıklı haberine göre, Aralık ayının on sekizinci gününden yirmi dördüncü gününe
kadarki sürede üç yüz iki kişi vefat etmiştir. Bunlardan yedisi hummâ-yı tifoidîden dolayı
hayatını kaybetmiştir 924.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 4 Ocak 1906 tarihli “Havadis-i Sıhhiyye” başlıklı
haberine göre, Aralık ayının on ikisinden on sekizine kadar Dersaadet’te ve Bilâd-ı
Selâse’de onu hummâ-yı tifoidîden olmak üzere toplamda üç yüz altmış bir kişi vefat
etmiştir. Altıncı Daire-i Belediye hastanesi, Yenikapı, Ortaköy, Kumkapı ve
Çengelköy’de birer; Üsküdar’da iki; Kasımpaşa’da ise üç kişi hayatını tifo nedeniyle
kaybetmiştir925.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 16 Ocak 1906 tarihli “Havadis-i Sıhhiye” başlıklı
haberine göre, şehirde bir haftalık süre içinde (birinden yedisine kadar) Dersaadet ve
Bilâd-ı Selâse’de üç yüz otuz iki kişi vefat etmiştir. Bunlardan on sekizi hummâ-yı
tifoidîden dolayı hayatını kaybetmiştir. Tophane, Üsküdar, Vefa, Kadırga, Galata,
Kumkapı, Anadolu Kavağı, Sultan Ahmet, Kadıköy’de birer; Koca Mustafa Paşa,
Yedikule ve Yenibahçe Hastanesinde ikişer kişi tifo nedeniyle vefat etmiştir.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 23 Ocak 1906 tarihli “Havadis-i Sıhhiyye”
başlıklı haberine göre, Ocak ayının ikisinden sekizine kadar bir hafta zarfında bulaşıcı
hastalıklardan üç yüz on altı kişi vefat etmiştir. Bunlardan on dördü hummâ-yı tifoidîden
dolayı hayatını kaybetmiştir. Vefa, Yedikule Ermeni Hastanesi, Kumkapı, Beyoğlu,
okçularbaşı, Üsküdar, Gümüşsuyu Hastanesi, Kuzguncuk, Çengelköy, Kağıthane’de
birer; Yenibahçe Hastanesinde dört kişi tifo nedeniyle vefat etmiştir926.
923Sabah, 17.Sene, Nr.5787, H.23 Ramazan 1323/R.8 Teşrinisani 1321 (21 Kasım 1905).
924Tercüman-ı Hakikat, Nr.8876, H.28 Şevval 1323/R.13 Kanunuevvel 1321 (26 Aralık 1905).
925Tercüman-ı Hakikat, Nr.8885, H.8 zilkade 1323/R.22 Kanunuevvel 1321 (4 Ocak 1906).
926Tercüman-ı Hakikat, Nr.8904, H.27 Zilkade 1323/R.10 Kanunusani 1321 (23 Ocak 1906).
170
170
Şubat ayının sekizinden on dördüne kadar yedisi hummâ-yı tifoidîden olmak
üzere iki yüz doksan yedi kişi vefat etmiştir. Beykoz, Tarakçılar, Kadırga, Hocapaşa,
Cerrahpaşa’da birer kişi tifo nedeniyle hayatını kaybetmiştir927.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 14 Şubat 1906 tarihli “Havadis-i Sıhhiye”
başlıklı haberine göre, Havadis-i sıhhiye Dersaadet’te ocak ayının yirmi dokuzundan
şubatın dördüne kadar iki yüz seksen altı kişi vefat etmiştir. Bunlardan beşinin ölüm
sebebi tifodur. Tophane’de iki; Kasımpaşa, Kumkapı ve Üsküdar’da birer kişi tifo
sebebiyle hayatını kaybetmiştir928.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 19 Şubat 1906 tarihli haberine göre, Şubatın
beşinden on birine kadar iki yüz altmış dokuz kişi hayatını kaybetmiştir. Bunlardan yedisi
hummâ-yı tifoidîden dolayı vefat etmiştir. Beyoğlu, Langa, Üsküdar, Beşiktaş,
Şehremanati, Odunkapısı ve Haseki Nisa Hastanesinde birer kişi tifo sebebiyle hayatını
kaybetmiştir929.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 21 Şubat 1906 tarihli “Havadis-i Sıhhiye” başlıklı
haberinde, son bir hafta zarfında Dersaadet’te iki yüz altmış dokuz kişi hayatını
kaybetmiştir. Bunlardan üçü hummâ-yı tifoidîden dolayı vefat etmiştir930.
Sabah gazetesinin 20 Mart 1906 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat” başlıklı haberine
göre, Mart ayının on ikisinden on sekizine kadar Dersaâdet’te iki yüz kırk iki kişi vefat
etmiştir. Bunlardan ikisinin ölüm nedeni tifodur. Kadıköy ve Ayasofya’da birer kişi tifo
nedeniyle hayatını kaybetmiştir931.
Sabah gazetesinin 27 Mart 1906 tarihli “Havadis-i Sıhhiye” başlıklı haberine göre,
son haftada Dersaâdet ve Bilâd-ı Selâse’de beşi hummâ-ı tifoidîden olmak üzere
toplamda iki yüz yirmi dokuz kişi vefat etmiştir. Hasköy, Altınca Daire-i Belediye
Hastanesi, Kadıköy’de birer; Kasımkaşa’da ise iki kişi kişi tifo nedeniyle hayatını
kaybetmiştir932.
927Tercüman-ı Hakikat, Nr.8897, H.20 Zilkade 1323/R.3 Kanunusani 1321 (16 Ocak 1906).
928Tercüman-ı Hakikat, Nr.8925, H.19 Zilhicce 1323/R.1 Şubat 1321 (14 Şubat 1906).
929Tercüman-ı Hakikat, Nr.8925, H.19 Zilhicce 1323/R.1 Şubat 1321 (19 Şubat 1906).
930Tercüman-ı Hakikat, Nr.8932, H.26 Zilhicce 1323/R.8 Şubat 1321 (21 Şubat 1906).
931Sabah, 17.Sene, Nr.5906, H.24 Muharrem 1324/R.7 Mart 1322 (20 Mart 1906).
932Sabah, 17.Sene, Nr.5913, H.1 Safer 1324/R.14 Mart 1322 (27 Mart 1906).
171
171
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 1 Mayıs 1906 tarihli “Havadis-i Sıhhiye” başlıklı
haberinde, Nisan ayının onundan on altısına kadar bir hafta zarfında Dersaadet’te iki yüz
on kişi vefat etmiştir. Bunlardan beşinin ölüm sebebi tifodur933.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 8 Mayıs 1906 tarihli “Havadis-i Sıhhiye” başlıklı
ve “Dersaadet’te Vefeyat” alt başlıklı haberinde, Nisan ayının on yedisinden yirmi üçüne
kadar Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de yedisi hummâ-yı tifoidiîden olmak üzere iki yüz iki
kişi vefat etmiştir. Tophane’de iki; Üsküdar’da üç; Ortaköy, Uzunçarşı, Fener ve
Kasımpaşa’da bir kişinin vefat ettiği yazılmıştır934.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 16 Mayıs 1906 tarihli “Havadis-i Sıhhiye”
başlıklı ve “Dersaadet’te Vefeyat” alt başlıklı haberinde, Mayısın ayının yedisinden on
üçüne kadar Dersaadet’te sekizi hummâ-yı tifoidîden olmak üzere toplamda yüz doksan
altı kişi vefat etmiştir. Üsküdar, Beşiktaş, Kadıköy, Beyoğlu, Büyük Dere, Yenibahçe
Hastanesi, Keçeciler ve Balat’ta birer kişi tifo nedeniyle hayatını kaybetmiştir935.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 22 Mayıs 1906 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Mayıs ayının birinci gününden yedinci gününe kadarki bir hafta
zarfında Dersaadet’te yüz seksen üç kişi vefat etmiştir. Yedi kişinin ölüm nedeni tifodur.
Tophane, Beyoğlu, Ahurkapı, Beşiktaş, Üsküdar, Çarşamba ve Erenköy’de birer kişi tifo
nedeniyle hayatını kaybetmiştir936.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 29 Mayıs 1906 tarihli “Havadis-i Sıhhiye”
başlıklı haberine göre, Mayıs ayının sekizinden on dördüne kadar Dersaadet’te bir
haftalık sürede yüz yetmiş dokuz kişi vefat etmiştir. Sekiz kişinin ölüm sebebi tifodur.
Kadıçeşmesi, Büyük Dere, Yenibahçe Hastanesi, Ortaköy, Toptaşı, Galata, Kadıköy ve
Kızıl Toprak’ta birer kişi tifo nedeniyle hayatını kaybetmiştir 937.
Sabah gazetesinin 5 Haziran 1906 tarihli “Vefeyat Cedveli” başlıklı haberine göre,
son hafta zarfında Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de ikisi hummâ-yı tifoidîden olmak üzere
yüz yetmiş altı kişi vefat etmiştir. Alman Hastanesi ve İstinye’de birer kişi hastalık
nedeniyle hayatını kaybetmiştir938.
933Tercüman-ı Hakikat, Nr.9002, H.7 Rabiulevvel 1324/R.18 Nisan 1322 (1 Mayıs 1906).
934Tercüman-ı Hakikat, Nr.9009, H.14 Rabiulevvel 1324/R.25 Nisan 1322 (8 Mayıs 1906).
935Tercüman-ı Hakikat, Nr.9017, H.22 Rabiulevvel 1324/R.3 Mayıs 1322 (16 Mayıs 1906).
936Tercüman-ı Hakikat, Nr.9023, H.28 Rabiulevvel 1324/R.9 Mayıs 1322 (22 Mayıs 1906).
937Tercüman-ı Hakikat, Nr.9030, H.5 Rabiulahir 1324/R.16 Mayıs 1322 (29 Mayıs 1906).
938Sabah, 17.Sene, Nr.5983, H.12 Rabiulahir 1324/R.23 Mayıs 1322 (5 Haziran 1906).
172
172
Sabah gazetesinin 12 Haziran 1906 tarihli “Vefeyat Cedveli” başlıklı haberine
göre, son hafta zarfında Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de altısı hummâ-yı tifoidîden olmak
üzere iki yüz on üç kişi vefat etmiştir. Yeniköy, Beyoğlu, Galata, Kadıköy, Yenibahçe
Hastanesi, Altıncı Daire-i Belediye Hastanesinde birer kişi hastalık nedeniyle hayatını
kaybetmiştir.939. Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 12 Haziran 1906 haberi de aynı bilgileri
içermektedir940.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 19 Haziran 1906 tarihli “Havadis-i Sıhhiye”
başlıklı haberine göre, Mayıs ayının yirmi dokuzundan haziranın dördüne kadarki bir
hafta zarfında Dersaadet’te yüz seksen altı kişi vefat etmiştir. Vefat edenlerden ikisi
hummâ-yı tifoidîden dolayı hayatını kaybetmiştir941.
Sabah gazetesinin 21 Haziran 1906 tarihli “Vefeyat Cedveli” başlıklı haberine
göre, son haftada Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de yedisi hummâ-yı tifoidîden olmak üzere
yüz seksen iki kişi vefat etmiştir. Tophane, Beyoğlu, Ahurkapı, Beşiktaş, Üsküdar,
Çarşamba ve Erenköy’de birer kişi tifo nedeniyle hayatını kaybetmiştir942.
Sabah gazetesinin 26 Haziran 1906 tarihli “Vefeyat Cedveli” başlıklı haberine
göre, son hafta zarfında Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de biri hummâ-yı tifoidîden olmak
üzere yüz yetmiş iki kişi vefat etmiştir. Mefta, Beşiktaş’ta hayata gözlerini yummuştur943.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 26 Haziran 1906 tarihli haberi de aynı bilgilere yer
verir944.
Sabah gazetesinin 3 Temmuz 1906 tarihli “Vefeyat Cedveli” başlıklı haberine
göre, son hafta zarfında Dersaâdet ve Bilâd-ı Selâse’de biri hummâ-yı tifoidîden olmak
üzere toplam iki yüz on üç kişi vefat etmiştir. Tifo nedeniyle ölen kişi, Eyüp’tedir945.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 7 Ağustos 1906 tarihli “Havadis-i Sıhhiye”
başlıklı ve “Dersaadet’te Vefeyat” alt başlıklı haberine göre, Temmuz ayının on
yedisinden yirmi üçüne kadar Dersaadet’te iki yüz üç kişi vefat etmiştir. Vefat edenlerden
beşinin ölüm sebebi tifodur. Odun Kapı, Üsküdar, Jeremy Hastanesi, Tophane ve Balat’ta
birer kişi tifo nedeniyle hayatını kaybetmiştir946.
939Sabah, 17.Sene, Nr.5990, H.19 Rabiulahir 1324/R.30 Mayıs 1322 (12 Haziran 1906).
940Tercüman-ı Hakikat, Nr.9044, H.19 Rabiulahir 1324/R.30 Mayıs 1322 (12 Haziran 1906).
941Tercüman-ı Hakikat, Nr.9051, H.26 Rabiulahir 1324/R.6 Haziran 1322 (19 Haziran 1906).
942Sabah, 17.Sene, Nr.5969, H.28 Rabiulahir 1324/R.8 Haziran 1322 (21 Haziran 1906).
943Sabah, 17.Sene, Nr.6004, H.4 Cemaziyelevvel 1324/R.13 Haziran 1322 (26 Haziran 1906).
944Tercüman-ı Hakikat, Nr.9058, H.4 Cemaziyelevvel 1324/R.13 Haziran 1322 (26 Haziran 1906)
945Sabah, 17.Sene, Nr.6011, H.11 Cemaziyelevvel 1324/R.20 Haziran 1322 (3 Temmuz 1906).
946Tercüman-ı Hakikat, Nr.9099, H.16 Cemaziyeahir 1324/R.25 Temmuz 1322 (7 Ağustos 1906).
173
173
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 16 Ağustos 1906 tarihli “Havadis-i Sıhhiye”
başlıklı ve “Dersaadet’te Vefeyat” alt başlıklı haberine göre, Haziran ayının yirmi
dördünden otuzuna kadar Dersaadet’te beşi hummâ-yı tifoidîden olmak üzere yüz doksan
dört kişi vefat etmiştir. Kadıköy, Tatavla, Balat, Beyoğlu ve Tophane’de birere kişi tifo
nedeniyle hayatını kaybetmiştir947.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 21 Ağustos 1906 tarihli “Havadis-i Sıhhiye”
başlıklı ve “Dersaadet’te Vefeyat” alt başlıklı haberine göre, Ağustos ayının on üçünden
on dokuzuna kadar Dersaadet’te altısı hummâ-yı tifoidîden olmak üzere yüz doksan beş
kişi vefat etmiştir. Hasköy, Beyoğlu, Mirahur, Anadolu Kavağı, Beşiktaş ve Ahurkapı’da
birer kişi hastalık nedeniyle hayatını kaybetmiştir948. Sabah gazetesinin 21 Ağustos 1906
tarihli haberi de aynı bilgilere yer verir949.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 28 Ağustos 1906 tarihli “Havadis-i Sıhhiye”
başlıklı haberine göre, Ağustosun yirmisinden yirmi altısına kadar Dersaadet ve Bilâd-ı
Selâse’de yüz yetmiş sekiz kişi vefat etmiştir. Vefat edenlerden yedisinin ölüm sebebi
tifodur. Balat’ta iki; Sarıgazi, Kasımpaşa, Beylerbeyi, Kadıköy ve Keçeciler’de birer kişi
tifo nedeniyle hayatını kaybetmiştir950. Sabah gazetesinin 29 Ağustos 1906 tarihli haberi
de aynı bilgileri içerir951.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 11 Eylül 1906 tarihli haberine göre, Eylülün
üçüncü gününden dokuzuncu gününe kadarki bir haftalık süre zarfında dokuzu hummâyı
tifoidîden olmak üzere iki yüz üç kişi vefat etmiştir. Hasköy, Boyacı köyü, Beyoğlu,
Drağman, Yenimahalle, Beşiktaş, Üsküdar, Avrat Pazarı ve Feriköyü’nde birer kişi tifo
sebebiyle hayatını kaybetmiştir952.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 18 Eylül 1906 tarihli “Havadis-i Sıhhiye” ve
“Vefetat Cedveli” alt başlıklı haberinde, Eylülün onuncu gününden on altıncı gününe
kadar bir hafta zarfında beşi hummâ-yı tifoidîden dolayı olmak üzere yüz doksan yedi
kişi vefat etmiştir. Tatavla, Almanya Hastanesi, Beyoğlu , Daire-i Sadise Hastanesi ve
Büyük Dere’de birer kişi tifo nedeniyle hayatını kaybetmiştir953.
947Tercüman-ı Hakikat, Nr.9106, H.25 Cemaziyelahir 1324/R.3 Ağustos 1322 (16 Ağustos 1906).
948Tercüman-ı Hakikat, Nr.9113, H.1 Recep 1324/R.8 Ağustos 1322 (21 Ağustos 1906).
949Sabah, 17.Sene, Nr.6060, H.1 Recep 1324/R.8 Ağustos 1322 (21 Ağustos 1906).
950Tercüman-ı Hakikat, Nr.9120, H.8 Recep 1324/R.15 Ağustos 1322 (28 Ağustos 1906).
951Sabah, 17.Sene, Nr.6067, H.9 Recep 1324/R.16 Ağustos 1322 (29 Ağustos 1906).
952Tercüman- Hakikat, Nr.9134, H.22 Recep 1324/R.29 Ağustos 1322 (11 Eylül 1906 ).
953Tercüman-ı Hakikat, Nr.9141, H.29 Recep 1324/R.5 Eylül 1322 (18 Eylül 1906).
174
174
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 25 Eylül 1906 tarihli “Havadis-i Sıhhiye” başlıklı
ve “Dersaadet’te Vefeyat” alt başlıklı haberinde, Eylül ayının dördünden onuna kadar
geçen süre zarfında Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de ikisi hummâ-yı tifoidîden dolayı
olmak üzere toplam yüz seksen yedi kişi vefat etmiştir. Beyoğlu ve Bebek’te birer kişi
tifo nedeniyle hayatını kaybetmiştir954.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 4 Aralık 1906 tarihli “Havadis-i Sıhhiye” başlıklı
haberine göre, Dersaadet’te kasım ayının on birinden on sekizine kadar güzeran olan
müddet zarfında Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de ikisi hummâ-yı tifoidîden olmak üzere
toplam iki yüz kırk iki kişi vefat etmiştir. Balat ve Mirahur’da birer kişi tifo nedeniyle
hayatını kaybetmiştir955.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 13 Aralık 1906 tarihli “Havadis-i Sıhhiye”
başlıklı haberine göre, Aralık ayının üçünden dokuzuna kadar Dersaadet’te dördü
humma-yı tifoididen olmak üzere iki yüz otuz kişi vefat etmiştir. Ortaköy, Hasköy, Avrat
Pazarı ve Samatya’da birer kişi hastalık nedeniyle hayatını kaybetmiştir956.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 1 Ocak 1907 tarihli “Havadis-i Sıhhiye” başlıklı
haberine göre, Dersaadet’te şubat ayının on birinden on yedisine kadarki sürede
Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de üçü hummâ-yı tifoidîden olmak üzere toplam iki yüz
yetmiş üç kişi vefat etmiştir. Yenibahçe, Cumartesi Pazarı ve At Pazarı’nda birer kişi tifo
nedeniyle vefat etmiştir957.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 8 Ocak 1907 tarihli “Havadis-i Sıhhiye” başlıklı
haberine göre, Dersaadet’te aralık ayının on sekizinden bu yana Dersaadet ve Bilâd-ı
Selâse’de on biri hummâ-yı tifoidîden olmak üzere iki yüz altmış dört kişi vefat etmiştir.
Hasköy, Beyoğlu, Rusya Hastanesi, Almanya Hastanesi ve Gül Camii’de birer;
Beşiktaş’ta iki kişi tifo nedeniyle hayatını kaybetmiştir958.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 16 Ocak 1907 tarihli “Havadis-i Sıhhiye” başlıklı
haberine göre, Dersaadet’te ocak ayının yedisinden on üçüne kadar Dersaadet’te üçü
hummâ-yı tifoidîden olmak üzere iki yüz elli beş kişi vefat etmiştir. Kasımpaşa’da bir,
Hasköy’de ise iki kişi hastalık nedeniyle hayatını kaybetmiştir959.
954Tercüman-ı Hakikat, Nr.9148, H.6 Şaban 1324/R.12 Eylül 1322 (25 Eylül 1906).
955Tercüman-ı Hakikat, Nr.9218, H.17 Şevval 1324/R.21 Teşrinisani 1322 (4 Aralık 1906).
956Tercüman-ı Hakikat, Nr.9227, H.26 Şevval 1324/R.30 Teşrinisani 1322 (13 Aralık 1906).
957Tercüman-ı Hakikat, Nr.9246, H.16 Zilkade 1324/R.19 Kanunuevvel 1322 (1 Ocak 1907).
958Tercüman-ı Hakikat, Nr.9253, H.23 Zilkade 1324/R.26 Kanunuevvel 1322 (8 Ocak 1907).
959Tercüman-ı Hakikat, Nr.9261, H.1 Zilhicce 1324/R.3 Kanunusani 1322 (16 Ocak 1907).
175
175
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 22 Ocak 1907 tarihli “Havadis-i Sıhhiye”
başlıklı haberine göre, ayın birinden yedisine kadar Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de sekiz
kişi tifo nedeniyle hayatını kaybetmiştir. Ölümlere ilişkin veriler, Sıhhiye Nezareti
tarafından yazılan ve yayımlanan cetvelden elde edilmiştir. Hasköy’de üç; Gureba
Hastanesinde iki; Gedikpaşa, Çengelköy ve Üsküdar’da birer kişi tifo nedeniyle vefat
etmiştir960.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 30 Ocak 1907 tarihli “Havadis-i Sıhhiye” başlıklı
haberine göre, Dersaadet’te sekizinden on dördüne kadarki sekiz günlük süre içinde üçü
hummâ-yı tifoidîden olmak üzere toplam üç yüz seksen bir kişi vefat etmiştir. Beyoğlu,
Küçük Ayasofya ve Mahmutpaşa’da birer kişi tifo nedeniyle hayatını kaybetmiştir961.
Sabah gazetesinin 5 Şubat 1907 tarihli “Havadis-i Sıhhiyye” başlıklı haberine
göre, bir hafta zarfında Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de beşi hummâ-yı tifoidîden dolayı
olmak üzere üç yüz altı kişi vefat etmiştirtir. Yedikule Ermeni Hastanesi, Gedikpaşa,
Beşiktaş, Darülaceze ve Hamidiye köyünde birer kişi tifo nedeniyle hayatını
kaybetmiştir962.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 5 Mart 1907 tarihli “Şehrimizde Vefeyat” başlıklı
haberine göre, yirmi beş şubattan üç marta kadar Dersaadet’te üç yüz doksan beş kişinin
vefat etmiştir. Bu vefat eden kişilerden üçünün ölüm sebebi tifodur. Haberde meftaların
nerede vefat ettiklerine dair bilgi de verilmiştir. Eğrikapı, Altıncı Daire-i Belediye
Hastanesi, Ahurkapı’da birer kişi hastalık nedeniyle hayatını kaybetmiştir963.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 12 Mart 1907 tarihli “Havadis-i Sıhhiye” başlıklı
haberine göre, Dersaat’te bir haftalık süre içinde vefat sayılarına ilişkin bilgi verilmiştir.
Vefat sayılarını veren kaynak, Sıhhiye Nezaret’i tarafından yayınlanan bir cetveldir.
Şubat ayının on dokuzundan yirmi beşine kadar Dersaâdet ve Bilâd-ı Selâse’de dört yüz
elli üç kişi hayatını kaybetmiştir. Vefat eden kişilerden beşinin ölüm sebebi tifodur.
Haberde nerede vefat ettiklerine dair bilgi de verilmiştir. Kumkapı’da iki; Hasköy,
Unkapanı ve Beşiktaş’ta birer kişi hastalık nedeniyle vefat etmiştir964. Sabah gazetesinin
12 Mart 1907 tarihli haberi de aynı bilgilere yer verir965.
960Tercüman-ı Hakikat, Nr.9267, H.7 Zilhicce 1324/R.9 Kanunusani 1322 (22 Ocak 1907).
961Tercüman-ı Hakikat, Nr.9273, H.15 zilhicce 1324/R.17 Kanunusani 1322 (30 Ocak 1907).
962Sabah, 18.Sene, Nr.62285, H.21 Zilhicce 1324/R.23 Kanunusani 1322 (5 Şubat 1907).
963Tercüman-ı Hakikat, Nr.9307, H.20 Muharrem 1325/R.20 Şubat 1322 (5 Mart 1907).
964Tercüman-ı Hakikat, Nr.9314, H.27 Muharrem 1325/R.27 Şubat 1322 (12 Mart 1907).
965Sabah, 18.Sene, Nr.6263, H.27 Muharrem 1325/R.27 Şubat 1322 (12 Mart 1907).
176
176
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 19 Mart 1907 tarihli “Havadis-i Sıhhiye” başlıklı
haberine göre, Dersaadet’te bir haftalık vefat sayılarına ilişkin bilgi verilmiştir. Veriler,
Sıhhiye Nezareti tarafından hazırlanmıştır. Cetvele göre şubatın yirmi altısından mart
ayının dördüne kadar Dersaâdet ve Bilâd-ı Selâse’de dört yüz yirmi üç kişi vefat etmiştir.
Bu vefat eden kişilerden sekizinin ölüm nedeni tifodur. Haberde meftaların nerede vefat
ettiklerine dair bilgi de verilmiştir. Beşiktaş, Arnavutköy, Hasköy, Yenibahçe Hastanesi,
Bebek’te birer; Beyoğlu’nda iki kişi hayatını kaybetmiştir966. Sabah gazetesinin 19 Mart
1907 tarihli haberi de aynı bilgileri içerir967.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 26 Mart 1907 tarihli “Havadis-i Sıhhiye” başlıklı
haberine göre, Dersaat’te ve Bilâd-ı Selâse’de bir haftalık süre içinde üç yüz yirmi kişi
vefat etmiştir. Sayısal veriler, Sıhhiye Nezareti tarafından hazırlanmış, cetvelle ilan
edilmiştir. Vefat eden kişilerden dördünün ölüm sebebi tifodur. Haberde mefltarın nerede
vefat ettiklerine dair bilgi de verilmiştir. Ortaköy, Haseki Hastanesi, Anadolu Hisarı ve
Taşkasaba’da birer kişi tifo nedeniyle hayatını kaybetmiştir968. Sabah gazetesinin 26 Mart
1907 tarihli haberi de aynı içeriğe sahiptir969.
Sabah gazetesinin 2 Nisan 1907 tarihli “Havadis-i Sıhhiye” başlıklı ve “Vefeyat
Cedveli” alt başlıklı haberine göre, bir hafta zarfında Dersaadet’te ve Bilâd-ı Selâse’de
dördü hummâ-yı tifoidîden olmak üzere üç yüz yetmiş üç kişi vefat etmiştir. Haberde
mefltaların nerede vefat ettiklerine dair bilgi de verilmiştir. Sarıgazi, Kadıköy, Cebeli ve
Fransız Hastanesinde birer kişi tifo nedeniyle hayatını kaybetmiştir970. Tercüman-ı
Hakikat gazetesinin 2 Nisan 1907 tarihli haberi de aynı bilgilere yer verir971.
Sabah gazetesinin 9 Nisan 1907 tarihli “Havadis-i Sıhhiye” başlık ve “Vefeyat
Cedveli” alt başlıklı haberine göre, bir hafta zarfında Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de altısı
hummâ-yı tifoidîden olmak üzere üç yüz elli dokuz kişi hayatını kaybetmiştir. Haberde
meftaların nerede vefat ettiklerine dair bilgi de verilmiştir. Beyoğlu’nda üç; Galata,
Hasköy ve Tophane’de birer kişi hastalık nedeniyle vefat etmiştir972. Tercüman-ı Hakikat
gazetesinin 9 Nisan 1907 tarihli haberi de aynı bilgilere yer verir973.
966Tercüman-ı Hakikat, Nr.9321, H.4 Safer 1325/R.6 Mart 1323 (19 Mart 1907).
967Sabah, 18.Sene, Nr.6270, H.4 Safer 1325/R.6 Mart 1323 (19 Mart 1907).
968Tercüman-ı Hakikat, Nr.9328, H.11 Safer 1325/R.13 Mart 1323 (26 Mart 1907).
969Sabah, 18.Sene, Nr.6277, H.11 Safer 1325/R.13 Mart 1323 (26 Mart 1907).
970Sabah, 18.Sene, Nr.6284, H.18 Safer 1325/R.20 Mart 1323 (2 Nisan 1907).
971Tercüman-ı Hakikat, Nr.9335, H.18 Safer 1325/R.20 Mart 1323 (2 Nisan 1907).
972Sabah, 18.Sene, Nr.6291, H.25 Safer 1325/R.27 Mart 1323 (9 Nisan 1907).
973Tercüman-ı Hakikat, Nr.9342, H.25 Safer 1325/R.27 Mart 1323 (9 Nisan 1907).
177
177
Sabah gazetesinin 16 Nisan 1907 tarihli “Havadis-i Sıhhiye” başlıklı ve “Vefeyat
Cedveli” alt başlıklı haberine göre, bir hafta zarfında Dersaadet’te ve Bilâd-ı Selâse’de
beşi hummâ-yı tifoidîden olmak üzere iki yüz doksan altı kişi vefat etmiştir. Haberde
meftaların nerede vefat ettiklerine dair bilgi de verilmiştir. Gureba Hastanesinde iki;
Kadıköy, Balat ve Sarıyer’de birer kişi tifo nedeniyle hayatını kaybetmiştir 974 .
Sabah gazetesinin 23 Nisan 1907 tarihli “Havadis-i Sıhhiye” başlıklı ve “Vefeyat
Cedveli” alt başlıklı haberine göre, bir hafta zarfında Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de beşi
hummâ-yı tifoidîden olmak üzere üç yüz otuz sekiz kişi vefat etmiştir. Haberde kişilerin
nerede vefat ettiklerine dair bilgi de verilmiştir. Hasköy, Kasımpaşa ve Topkapı’da birer;
Yenibahçe Hastanesinde ise iki kişi tifo nedeniyle hayatını kaybetmiştir975. Tercüman-ı
Hakikat gazetesinin 23 Nisan 1907 tarihli haberi de aynı bilgileri içerir976.
Sabah gazetesinin 30 Nisan 1907 tarihli “Havadis-i Sıhhiye” başlıklı ve “Vefeyat
Cedveli” alt başlıklı haberine göre, bir hafta zarfında Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de ikisi
hummâ-yı tifoidîden olmak üzere üç yüz on dokuz kişi vefat etmiştir. Haberde ölümlerin
nerede vefat ettiklerine dair bilgi de verilmiştir. Haseki Hastanesi ve Galata’da birer kişi
tifo nedeniyle hayatını kaybetmiştir977. Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 30 Nisan 1907
yılına ait haberi de aynı bilgilere yer verir978.
Sabah gazetesinin 7 Mayıs 1907 tarihli “Havadis-i Sıhhiye” başlıklı ve “Vefeyat
Cedveli” alt başlıklı haberine göre, bu hafta Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de altısı hummâyı
tifoidîden olmak üzere iki yüz elli üç kişi vefat etmiştir. Haberde meftaların nerede
vefat ettiklerine dair bilgi de verilmiştir. Fakat haber, basım kalitesinden dolayı
okunamıştır979.
Sabah gazetesinin 14 Mayıs 1907 tarihli “Havadis-i Sıhhiye” ve “Vefeyat
Cedveli” alt başlıklı haberine göre, bir hafta zarfında Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de
dördü hummâ-yı tifoidîden olmak üzere iki yüz elli altı kişi vefat etmiştir. Haberde
meftaların nerede vefat ettiklerine dair bilgi de verilmiştir. Kasımpaşa, Yenibahçe
974Sabah, 18.Sene, Nr.6298, H.3 Rabiulevvel 1325/R.3 Nisan 1323 (16 Nisan 1907).
975Sabah, 18.Sene, Nr.6305, H.10 Rabiulevvel 1325/R.10 Nisan 1323 (23 Nisan 1907).
976Tercüman-ı Hakikat, Nr.9356, H.10 Rabiulevvel 1325/R.10 Nisan 1323 (23 Nisan 1907).
977Sabah, 18.Sene, Nr.6312, H.17 Rabiulevvel 1325/R.17 Nisan 1323 (30 Nisan 1907). Sabah
gazetesinin haberinde tifodan vefat eden kişilerden sadece bir kişinin vefat ettiği yere ait bilgi verilmiştir.
978Tercüman-ı Hakikat, Nr.9363, H.17 Rabiulevvel 1325/R.17 Nisan 1323 (30 Nisan 1907). Sabah
gazetesinin haberinde tifodan vefat eden kişilerden sadece bir kişinin vefat ettiği yere ait bilgi verilmiştir.
Fakat Tercüman-ı Hakikat gazetesinde vefat eden iki kişinin, vefat ettiği yer bilgisi tam verilmiştir.
979Sabah, 18.Sene, Nr.6319, H.24 Rabiulevvel 1325/R.24 Nisan 1323 (7 Mayıs 1907).
178
178
Hastanesi, Ortaköy ve Beşiktaş’ta birer kişi hastalık nedeniyle hayatını kaybetmiştir980.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 14 Mayıs 1907 tarihli haberinde de aynı bilgiler
vardır981.
Sabah gazetesinin 21 Mayıs 1907 tarihli “Bin Kişi Tifoya Musab” başlıklı
haberine göre, Filibe’de bir süredir tifo yaygın etki göstermektedir. Hastalık birçok
kişinin ölümüne sebep olmuştur. hasta sayısı ise bin civarındadır. Hastalığın nedeni, kirli
sulardır. Haberin kaynağı Sofya’dır982
Sabah gazetesinin 21 Mayıs 1907 tarihli “Havadis-i Sıhhiye” başlıklı ve “Vefeyat
Cedveli” alt başlıklı haberinde, bir hafta zarfında Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de üçü
hummâ-yı tifoidîden olmak üzere iki yüz seksen dokuz kişi vefat etmiştir. Haberde nerede
vefat ettiklerine dair bilgide verilmiştir. buna göre hummâ-yı tifoidîden Yedikule Ermeni
Hastanesinde, Üsküdar’da ve Altıncı Daire-i Belediye Hastanesinde birer kişinin vefat
ettiği yazılmıştır983. Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 21 Mayıs 1907 tarihli haberinde de
aynı bilgiler vardır984.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 28 Mayıs 1907 tarihli “Humma-yı Tifoidi”
başlıklı haberine göre, Taşköprü Kazasına985 bağlı Gökçeağaç nahiyesinin Küreçay
Karyesinde hummâ-yı tifoidîden hastalığı ortaya çıkmıştır. Yapılan inceleme sonucu on
kişide tifoya rastlanmıştır. Hastalığın sebebi, köyün içme suyudur. Hastalığın tedavisi için
gerekli tedbirler alınmıştır986.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 29 Mayıs 1907 tarihli haberine göre, Mayıs
ayının yedinci gününden on üçüncü gününe kadar Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de ikisi
hummâ-yı tifoidîden olmak üzere iki yüz kırk altı kişi vefat etmiştir. Haberde meftaların
nerede vefat ettiklerine dair bilgi de verilmiştir. Galata ve Makriköy’de birer kişi tifo
sebebiyle hayatını kaybetmiştir987. Sabah gazetesinin 29 Mayıs 1907 tarihli haberide aynı
bilgileri içerir988.
980Sabah, 18.Sene, Nr.6326, H.1 Rabiulahir 1325/R.1 Mayıs 1323 (14 Mayıs 1907).
981Tercüman-ı Hakikat, Nr.9377, H.1 Rabiulahir 1325/R.1 Mayıs 1323 (14 Mayıs 1907).
982Sabah, 18.Sene, Nr.6333, H.8 Rabiulahir 1325/R.8 Mayıs 1323 (21 Mayıs 1907).
983Sabah, 18.Sene, Nr.6333, H.8 Rabiulahir 1325/R.8 Mayıs 1323 (21 Mayıs 1907).
984Tercüman-ı Hakikat, Nr.9384, H.8 Rabiulahir 1325/R.8 Mayıs 1323 (21 Mayıs 1907).
985Kastamonu Vilayeti’ne bağlı bir bölge.
986Tercüman-ı Hakikat, Nr.9391, H.15 Rabiulahir 1325/R.15 Mayıs 1323 (28 Mayıs 1907).
987Tercüman-ı Hakikat, Nr.9392, H.16 Rabiulahir 1325/R.16 Mayıs 1323 (29 Mayıs 1907).
988Sabah, 18.Sene, Nr.6341, H.16 Rabiulahir 1325/R.16 Mayıs 1323 (29 Mayıs 1907).
179
179
Sabah gazetesinin 4 Haziran 1907 tarihli “Havadis-i Sıhhiye” başlıklı ve “Vefeyat
Cedveli” alt başlıklı haberine göre, bir hafta zarfında Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de, beşi
hummâ-yı tifoidîden olmak üzere iki yüz otuz dört kişi vefat etmiştir. Kasımpaşa,
Yenibahçe Hastanesi, Salihpaşa, Üsküdar ve Erenköy’de birer kişi hastalık yüzünden
hayatını kaybetmiştir989. Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 4 Haziran 1907 tarihli
haberinde aynı bilgilere yer verir990.
Sabah gazetesinin 11 Haziran 1907 tarihli “Havadis-i Sıhhiye” başlıklı ve
“Vefeyat Cedveli” alt başlıklı haberine göre, bir hafta zarfında Dersaadet ve Bilâd-ı
Selâse’de altısı hummâ-yı tifoidîden olmak üzere iki yüz sekiz kişi vefat etmiştir.
Tophane, Beyoğlu, Yenibahçe Hastanesi, Kumkapı, Gedikpaşa ve Kadıköy’de birer kişi
hastalık nedeniyle hayatını kaybetmiştir991. Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 11 Haziran
1907 tarihli haberinde de aynı bilgilere yer verilmiştir992.
Sabah gazetesinin 18 Haziran 1907 tarihli “Havadis-i Sıhhiye” başlıklı ve
“Vefeyat Cedveli” alt başlıklı haberine göre, Haziran ayının onuncu gününden on altıncı
gününe kadar bir hafta zarfında Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de ikisi hummâ-yı tifoidîden
olmak üzere iki yüz on altı kişi vefat etmiştir. Ortaköy ve Tekfur Saray’da bir kişi tifo
nedeniyle hayatını kaybetmiştir993. Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 18 haziran 1907
tarihli haberi de aynı içeriğe sahiptir994.
Sabah gazetesinin 25 Haziran 1907 tarihli “Vefeyat Cedveli” başlıklı haberine
göre, bir hafta zarfında Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de biri hummâ-yı tifoidîden olmak
üzere yüz yetmiş altı kişi vefat etmiştir. Bir kişi, Beşiktaş’ta hayatını kaybetmiştir995.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 25 haziran 1907 tarihli haberi de aynı bilgilere yer
verir996.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 2 Temmuz 1907 tarihli “Havadis-i Sıhhiye”
başlıklı haberine göre, Dersaat’te haziran ayının on birinden on yedisine kadar ki bir
haftalık süre içinde bulaşıcı hastalıklardan iki yüz yirmi dokuz kişi hayatını kaybetmiştir.
989Sabah, 18.Sene, Nr.6347, H.22 Rabiulahir 1325/R.22 Mayıs 1323 (4 Haziran 1907).
990Tercüman-ı Hakikat, Nr.9398, H.22 Rabiulahir 1325/R.22 Mayıs 1323 (4 Haziran 1907).
991Sabah, 18.Sene, Nr.6354, H.29 Rabiulahir 1325/R.29 Mayıs 1323 (11 Haziran 1907).
992Tercüman-ı Hakikat, Nr.9405, H.29 Rabiulahir 1325/R.29 Mayıs 1323 (11 Haziran 1907).
993Sabah, 18.Sene, Nr.6361, H.7 Cemaziyelevvel 1325/R.5 Haziran 1323 (18 Haziran 1907).
994Tercüman-ı Hakikat, Nr.9412, H.7 Cemaziyelevvel 1325/R.5 Haziran 1323 (18 Haziran 1907).
995Sabah, Nr.6368, H.14 Cemaziyelevvel 1325/R.12 Haziran 1323 (25 Haziran 1907).
996Tercüman-ı Hakikat, Nr.9419, H.14 Cemaziyelevvel 1325/R.12 Haziran 1323 (25 Haziran
1907).
180
180
Ölüm sayıları Sıhhiye Nezareti tarafından yayınlanan bir cetvelden alınmıştır. Haberde
meftaların nerede vefat ettiklerine ve miktarına dair bilgi de verilmiştir. Kuzguncuk,
Kabataş ve Yenibahçe Gureba-yı Müslimin Hastanesinde birer kişi tifo nedeniyle
yaşamını kaybetmiştir997. Sabah gazetesinin 2 Temmuz 1907 tarihli haberinde aynı
bilgilere yer verilmiştir998.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 9 Temmuz 1907 tarihli “Havadis-i Sıhhiye”
başlıklı haberine göre, Dersaat’te haziranın on sekizinden yirmi beşine kadar bir haftalık
sürede iki yüz altmış yedi kişi vefat etmiştir. Vefat sayıları ve istatistiki bilgiler, Sıhhiye
Nezaret-i tarafından yayınlanan cetvelden alınmıştır. Cetvel, meftaların nerede vefat
ettikleri ve miktarına dair bilgi de yayınlamıştır. Yenibahçede Gureba-yı Müslimin
Hastanesinde üç; Üsküdar, Kadıköy, Balat ve Yeniköy’de birer kişi tifo sebebiyle
yaşamını kaybetmiştir999. Sabah gazetesinin 9 Temmuz 1907 tarihli haberi aynı bilgilere
yer verir1000.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 16 Temmuz 1907 tarihli “Havadis-i Sıhhiye”
başlıklı haberine göre, Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de temmuz ayının birinden yedisine
kadar bulaşıcı hastalıklardan iki yüz yetmiş beş kişi hayatını kaybetmiştir. Haberde
meftaların nerede vefat ettikleri ve miktarına dair bilgi de verilmiştir. Yenibahçe Gurebayı
Müslimin Hastanesinde üç; Hasköy, Gül Camii, Altıncı Daire-i Belediye Hastanesi ve
Balat’ta birer kişi tifo nedeniyle hayatını kaybetmiştir1001. Sabah gazetesinin 16 Temmuz
1907 tarihli haberi de aynı bilgilere yer verir1002.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 23 Temmuz 1907 tarihli “Havadis-i Sıhhiye”
başlıklı haberine göre, Dersaat ve Bilâd-ı Selâse’de temmuz ayının ikisinden sekizine
kadarki bir haftalık süre içinde çeşitli hastalıklardan toplamda iki yüz otuz beş kişi
hayatını kaybetmiştir. Ölümlere ilişkin veriler, Sıhhiye Nezareti tarafından yayınlanan
cetvelde yer alır. Üsküdar, Hasköy, Anadolu kavağı, Şehremanati, Kasımpaşa, Hamidiye
997Tercüman-ı Hakikat, Nr.9426, H.21 Cemaziyelevvel 1325/R.19 Haziran 1323 (2 Temmuz
1907).
998 Sabah, 18.Sene, Nr.6375, H.21 Cemaziyelevvel 1325/R.19 Haziran 1323 (2 Temmuz 1907).
999Tercüman-ı Hakikat, Nr.9433, H.28 Cemaziyelevvel 1325/R.26 Haziran 1323 (9 Temmuz
1907).
1000Sabah, 18.Sene, Nr.6382, H.28 Cemaziyelevvel 1325/R.26 Haziran 1323 (9 Temmuz 1907).
1001Tercüman-ı Hakikat, Nr.9440, H.5 Cemaziyelahir 1325/R.3 Temmuz 1323 (16 Temmuz 1907).
1002Sabah, 18.Sene, Nr.6389, H.5 Cemaziyelahir 1325/R.3 Temmuz 1323 (16 Temmuz 1907).
181
181
Karyesi, Yedikule Ermeni Hastanesi, Saraçhane-i Atik ve Çengelköy’de birer kişi tifo
nedeniyle hayatını kaybetmiştir1003.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 30 Temmuz 1907 tarihli “Havadis-i Sıhhiye”
başlıklı haberine göre, Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de rumi ayının dokuzundan on beşine
kadarki sürede çeşitli hastalıklardan iki yüz seksen iki kişi vefat etmiştir. Yedikule
Ermeni Hastanesinde üç; Hocapaşa, Gureba-yı Müslimin Hastanesi, Koca Mustafa
Paşa’da birer kişi tifo nedeniyle hayatını kaybetmiştir1004. Sabah gazetesinin 30 Temmuz
1907 tarihli haberinde vefat edenlerin sayısı iki yüz seksen olarak verilir. Tifo nedeniyle
vefat edenlere ait yer bilgide ise farklılık yoktur. Sayılar ve vefat yerleri birebir
aynıdır1005.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 6 Ağustos 1907 tarihli “Havadis-i Sıhhiye” ve
“Dersaadet’te Vefeyat” alt başlıklı habere göre, Temmuz ayının yirmi dokuzundan
ağustosun dördüne kadar Dersaadet’te dokuzu hummâ-yı tifoidîden olmak üzere iki yüz
yetmiş beş kişi vefat etmiştir. Hasköy, Tophane, Tarabya, Anadolu Hisarı, Kadıköy,
Haseki Nisa Hastanesi ve Unkapı’nda birer; Beyoğlu’nda ise iki kişi tifo nedeniyle
hayatını kaybetmiştir1006. Sabah gazetesinin 6 Ağustos 1907 tarihli haberinde de aynı
bilgiler vardır1007.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 12 Ağustos 1907 tarihli “Havadis-i Sıhhiye”
başlıklı ve “Dersaadet’de Bir Haftalık Vefeyat” alt başlıklı haberine göre Dersaadet’de
iki yüz yetmiş dört kişi vefat etmiştir. Beşiktaş’ta iki; Eyüp, alman Hastanesi, Kasımpaşa,
Yenibahçe Gureba Hastanesi, Beyoğlu, Balat ve Yeniköy’de birer olmak üzere toplamda
9 kişi tifo nedeniyle yaşamını kaybetmiştir1008. Sabah gazetesinin Sabah gazetesinin 13
Ağustos 1907 tarihli haberinde de aynı bilgiler vardır. Fakat Dersaadet ve Bilâd-ı
Selâse’de vefat edenlerin toplam kişi sayısı iki yüz kırk yedi olarak yazılmıştır1009.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 20 Ağustos 1907 tarihli “Havadis-i Sıhhiye” ve
“Vefeyat Cedveli” alt başlıklı haberine göre, Ağustosun on ikisinden on sekizine kadar
1003Tercüman-ı Hakikat, Nr.9447, H.12 Cemaziyelahir 1325/R.10 Temmuz 11323 (23 Temmuz
1907).
1004Tercüman-ı Hakikat, Nr.9454, H.19 Cemaziyelahir 1325/R.17 Temmuz 1323 (30 Temmuz
1907).
1005Sabah, 18.Sene, Nr.6403, H.19 Cemaziyelahir 1325/R.17 Temmuz 1323 (30 Temmuz 1907)
1006Tercüman-ı Hakikat, Nr.9461, H.26 Cemaziyelahir 1325/R.24 Temmuz 1323 (6 Ağustos
1907).
1007Sabah, 18.Sene, Nr.6410, H.26 Cemaziyelahir 1325/R.24 Temmuz 1323 (6 Ağustos 1907).
1008Tercüman-ı Hakikat, Nr.9467, H.3 Recep 1325/R.30 Temmuz 1323 (12 Ağustos 1907).
1009Sabah, 18.Sene, Nr.6417, H.4 Recep 1325/R.31 Temmuz 1323 (13 Ağustos 1907).
182
182
Dersaadet’te iki yüz yirmi beş kişi hayatını kaybetmiştir. Vefat edenlerden altısı hummâyı
tifoidîden dolayı vefat etmiştir. Altıncı Daire Hastanesi, Beşiktaş, Gümüşsuyu
Hastanesi, Bebek ve Yenibahçe Gureba Hastanesinde birer kişi tifo nedeniyle hayatını
kaybetmiştir1010. Sabah gazetesinin 20 Ağustos 1907 tarihli haberinde de aynı bilgiler
vardır1011.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 27 Ağustos 1907 tarihli “Havadis-i Sıhhiye”
başlıklı ve “Dersaadet’te Haftalık Vefeyat” alt başlıklı haberine göre, Ağustos ayının
altısı ile on ikisi arasında Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de iki yüz otuz bir kişi hayatını
kaybetmiştir. Ölüm bilgileri, sıhhiye nezareti celilesi tarafından hazırlanmıştır. Gurebayı
Müslimin Hastanesinde iki; Beşiktaş, Galata, Balat, Boyacı Köyü, Arnavutköy’de birer
kişi olmak üzere toplamda yedi kişi tifo nedeniyle hayatını kaybetmiştir1012.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 4 Eylül 1907 tarihli “Havadis-i Sıhhiye” ve
“Dersaadet’de Haftalık Vefeyat” alt başlıklı haberine göre, Ağustos ayının on üçünden
beri geçen hafta zarfında Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de dördü hummâ-yı tifoidîden
dolayı olmak üzere toplam iki yüz otuz dört kişi vefat etmiştir1013.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 11 Eylül 1907 tarihli “Havadis-i Sıhhiye” ve
“Dersaadet’de Haftalık Vefeyat” alt başlıklı haberine göre, Ağustos ayının yirmisinden
yirmi altısına kadar Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de yedisi tifodan olmak üzere iki yüz on
beş kişi hayatını kaybetmiştir. Veriler, Sıhhiye Nezareti tarafından yayınlanmıştır.
Yenibahçe Hastanesinde üç; Üsküdar’da iki; Unkapanı ve Cebeli’de birer kişi tifo
nedeniyle hayatını kaybetmiştir1014.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 18 Eylül 1907 tarihli “Havadis-i Sıhhiye” başlıklı
ve “Dersaadet’de Haftalık Vefeyat” alt başlıklı haberine göre, Ağustosun yirmi
yedisinden eylülün ikisine kadar Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de on ikisi tifodan olmak
üzere iki yüz yirmi iki kişi vefat etmiştir. Ölümlere ilişkin veriler, sıhhiye nezareti
tarafından hazırlanmıştır. Gureba-yı Müslimin Hastanesinde iki; Eyüp, Beyoğlu,
Kuzguncuk, Kuruçeşme, Tatavla, Gedikpaşa, Beşiktaş, Sultan Ahmet, Kazlıçeşme ve
Göztepe’de birer kişi tifo nedeniyle vefat etmiştir1015.
1010Tercüman-ı Hakikat, Nr.9475, H.11 Recep 1325/R.7 Ağustos 1323 (20 Ağustos 1907).
1011Sabah, 18.Sene, Nr.6424, H.11 Recep 1325/R.7 Ağustos 1323 (20 Ağustos 1907).
1012Tercüman-ı Hakikat, Nr.9482, H.18 Recep 1325 R.14 Ağustos 1323 (27 Ağustos 1907).
1013Tercüman-ı Hakikat, Nr.9490, H.26 Recep 1325/R.22 Ağustos 1323 (4 Eylül 1907).
1014Tercüman-ı Hakikat, Nr.9497, H.3 Şaban 1325/R.29 Ağustos 1323 (11 Eylül 1907).
1015Tercüman-ı Hakikat, Nr.9504, H.10 Şaban 1325/R.5 Eylül 1323 (18 Eylül 1907).
183
183
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 1 Ekim 1907 tarihli “Havadis-i Sıhhiye” başlıklı
haberine göre, şehirde Eylül ayının yirmi üçünden yirmi dokuzuna kadar şehirde yüz
doksan iki kişi vefat etmiştir. Bunlardan on biri hummâ-yı tifoidîden dolayı hayatını
kaybetmiştir. Tophane, Surb Agop Hastanesi, Altımermer, Beyoğlu, Sen Jorj Hastanesi,
Büyük Dere, Tarabya, Bebek, Paşabahçesi, Avrat Pazarı ve Yenibahçe’de birer kişi tifo
nedeniyle hayatını kaybetmiştir1016.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 9 Ekim 1907 tarihli “Havadis-i Sıhhiye” başlıklı
haberine göre, Eylül ayının on beşinden yirmi üçüne kadar yedisi tifodan olmak üzere
şehirde iki yüz dokuz kişi vefat etmiştir. Kasımpaşa, Yenibahçe ve Tarabya’da birer;
Beyoğlu ve Yenibahçe Hastanesinde ikişer kişi tifo nedeniyle hayatını kaybetmiştir1017.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 16 Ekim 1907 tarihli “Havadis-i Sıhhiye” başlıklı
haberine göre, Eylülün yirmi üçünden otuzuna kadar beşi tifodan olmak üzere yüz doksan
altı kişi vefat etmiştir. Beyoğlu, Toptaşı, Surp Agop Ermeni Hastanesinde birer; Gureba
Hastanesinde ise iki kişi tifo nedeniyle hayatını kaybetmiştir1018.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 23 Ekim 1907 tarihli “Dersaadet’te bir haftalık
vefeyat” başlıklı haberine göre, bir hafta zarfında yedisi hummâ-yı tifoidîden olmak üzere
yüz otuz yedi kişi vefat etmiştir. Kasımpaşa, Üsküdar, Beyoğlu, Toptaşı ve Aksaray’da
birer; Yenibahçe Gureba-yı Müslimin Hastanesinde ise iki kişi tifo nedeniyle hayatını
kaybetmiştir1019.
Sabah gazetesinin 5 Kasım 1907 tarihli “Havadis-i Sıhhiye” başlıklı haberine
göre, Ekim ayının on beşinden yirmi birine kadar bir hafta zarfında yüz altmış dört kişi
vefat etmiştir. Bunlardan üçü hummâ-yı tifoidîden dolayı hayatını kaybetmiştir. Balat’ta
bir; Yenibahçe hastanesinde ise iki kişi tifo nedeniyle vefat etmiştir1020.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 3 Aralık 1907 tarihli “Havadis-i Sıhhiye” başlıklı
haberine göre, Kasım ayının yirmi beşinden aralık ayının birine kadar on biri hummâ-yı
tifoidîden dolayı olmak üzere iki yüz kırk sekiz kişi vefat etmiştir. Tophane, Eyüp,
Yenikapı, Kasımpaşa, İstinye, Karaman, Kabataş ve Kadıköy’de birer; Yenibahçe
Gureba-yı Müslimin Hastanesinde üç kişi vefat etmiştir1021.
1016Tercüman-ı Hakikat, Nr.9517, H.23 Şaban 1325/R.18 Eylül 1323 (1 Ekim 1907).
1017Tercüman-ı Hakikat, Nr.9525, H.2 Ramazan 1325/R.26 Eylül 1323 (9 Ekim 1907).
1018Tercüman-ı Hakikat, Nr.9532, H.9 Ramazan 1325/R.3 Teşrinievvel 1323 (16 Ekim 1907).
1019Tercüman-ı Hakikat, Nr.9539, H.16 Ramazan 1325/R.10 Teşrinievvel 1323 (23 Ekim 1907).
1020Sabah, 19.Sene, Nr.6501, H.29 Ramazan 1325/R.23 Teşrinievvel 1323 (5 Kasım 1907).
1021Tercüman-ı Hakikat, Nr.9582, H.27 Şevval 1325/R.20 Teşrinisani 1323 (3 Aralık 1907).
184
184
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 17 Aralık 1907 tarihli “ Havadis-i Sıhhiye”
başlıklı haberine göre, Aralık ayının dokuzundan on beşine kadar Dersaadet’te ve Bilâdı
Selâse’de ikisi hummâ-yı tifoidîden dolayı olmak üzere iki yüz on beş kişi hayatını
kaybetmiştir. Daire-i Sadise Hastanesi ve Gureba-yı Müslimin Hastanesinde birer kişi
tifo nedeniyle vefat etmiştir1022.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 31 Aralık 1907 tarihli “ Vefeyat Cedveli” başlıklı
haberine göre, Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de geçen hafta zarfında dördü hummâ-yı
tifoidîden olmak üzere iki yüz yirmi sekiz kişi vefat etmiştir. Tophane, Kadıköy ve
Gureba-yı Müslimin Hastanesinde birer kişi hastalık nedeniyle hayatını kaybetmiştir1023.
Sabah gazetesinin 4 Şubat 1908 tarihli “Vefeyat Cedveli” başlıklı haberine göre,
bir haftalık süre zarfında Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de üçü hummâ-yı tifoidîden olmak
üzere iki yüz yirmi dokuz kişi vefat etmiştir1024. Aynı bilgiler Tercüman-ı Hakikat
gazetesinin 4 Şubat 1908 tarihli haberinde de vardır. Yedikule Hastanesi, Haydarpaşa ve
Sultanahmet’te birer kişi tifo nedeniyle hayatını kaybetmiştir1025.
Sabah gazetesinin 11 Şubat 1908 tarihli “Vefeyat Cedveli” başlık haberine göre,
bir hafta zarfındada Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de beşi hummâ-yı tifoidîden olmak üzere
iki yüz elli dört kişi vefat etmiştir. Hasköy, Kapalı Fırın, Eyüp, Sultanahmet ve
Süleymaniye’de birer kişi tifo nedeniyle hayatını kaybetmiştir1026. Tercüman-ı Hakikat
gazetesinin 11 Şubat 1908 tarihli haberine görede aynı bilgilere yer verilmiştir1027.
Sabah gazetesinin 18 Şubat 1908 tarihli “vefeyat cedveli” başlıklı haberine göre,
bir hafta zarfında Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de beşi hummâ-yı tifoidîden olmak üzere
iki yüz seksen dört kişi vefat etmiştir. Gureba Hastanesinde iki; Samatya, Kasımpaşada
ve Daire-i Belediye Hastanesinde birer kişi tifo nedeniyle hayatını kaybetmiştir 1028.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 18 Şubat 1908 tarihli haberi de aynı bilgilere yer
vermiştir1029.
Sabah gazetesinin 25 Şubat 1908 tarihli “Vefeyat Cedveli” başlıklı haberine göre,
bir hafta zarfında Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de altısı hummâ-yı tifoidîden dolayı olmak
1022Tercüman-ı hakikat, Nr.9596, H.12 Zilkade 1325/R.4 Kanunuevvel 1323 (17 Aralık 1907).
1023Tercüman-ı Hakikat, Nr.96102, H.6 Zilkade 1325/R.18 Kanunuevvel 1323 (31 Aralık 1907).
1024Sabah, 19.Sene, Nr.6592, H.1 Muharrem 1326/R.22 Kanunusani 1323 (4 Şubat 1908).
1025Tercüman-ı Hakikat, Nr.9642, H.1 Muharrem 1326/R.22 Kanunusani 1323 (4 Şubat 1908).
1026Sabah, 19.Sene, Nr.6599, H.8 Muharrem 1326/R.29 Kanunusani 1323 (11 Şubat 1908).
1027Tercüman-ı Hakikat, Nr.9649, H.8 Muharrem 1326/R.29 Kanunusani 1323 (11 Şubat 1908).
1028Sabah, 19.Sene, Nr.6606, H.15 Muharrem 1326/R.5 Şubat 1323 (18 Şubat 1908).
1029Tercüman-ı Hakikat, Nr.9656, H.15 Muharrem 1326/R.5 Şubat 1323 (18 Şubat 1908).
185
185
üzere iki yüz doksan iki kişi hayatını kaybetmiştir. Beyoğlu ve Yenibahçe Gureba
Hastanesinde iki, Anadolu Hisarı ve Unkapanında birer kişi tifo nedeniyle vefat
etmiştir1030. Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 25 Şubat 1908 tarihli haberi de aynı bilgilere
yer verir1031.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 3 Mart 1908 tarihli “Havadis-i Sıhhiye” başlıklı
haberine göre, Dersaadet’te bir önceki ayın yirmi dördünden martın birine kadar üç yüz
sekiz kişinin hayatını kaybetmiştir. Vefat eden kişilerden dokuzunun ölüm nedeni tifodur.
Haberde meftaların nerede vefat ettiklerine dair bilgi de verilmiştir. Jeremy Hastanesi,
Ekşi Karadut, Kasımpaşa, Yedikule’de bulunan Ermeni Hastanesi, Çır Çır ve Gureba-yı
Müslimin Hastanesi, Kuzguncuk, Kanlıca ve Süleymaniye’de birer kişi tifo nedeniyle
hayatını kaybetmiştir1032. Sabah gazetesinin 3 Mart 1908 tarihli “Vefeyat Cedveli”
başlıklı haberinde de aynı bilgiler vardır1033.
Tercüman-ı Hakiat gazetesinin 10 Mart 1908 yılı “Havadis-i Sıhhiye” başlıklı
haberine göre, Dersaat’te ayın ikisinden sekizine kadar iki yüz yetmiş yedi kişinin
hayatını kaybetmiştir. Vefat eden kişilerden beşinin ölüm sebebi tifodur. Haberde
meftaların nerede vefat ettiklerine dair bilgi de verilmiştir. Tophane ve Kadıköy’de birer;
Gureba-yı Müslimin Hastanesinde dört kişi tifo nedeniyle hayatını kaybetmiştir1034.
Sabah gazetesinin 10 Mart 1908 tarihli “Vefeyat Cedveli” başlıklı haberi de aynı içeriğe
sahiptir. Sabah gazetesi, Tercüman-ı Hakikat gazetesinden farklı olarak Tophane,
Kadıköy ve Hapishane-i Umumi Hastanesinde birer; Gureba Hastanesinde iki kişi tifo
nedeniyle hayatını kaybetmiştir1035.
Terüman-ı Hakikat gazetesinin 17 Mart 1908 yılı “Havadis-i Sıhhiye” başlıklı
haberine göre, Dersaat’te martın dokuzundan on beşine kadar iki yüz yetmiş iki kişinin
vefat etmiştir. Vefat eden kişilerden beşinin hummâ-yı tifoidîden hayatını kaybetmiştir.
Haberde meftaların nerede vefat ettiklerine dair bilgi de verilmiştir. Beyoğlu,
1030Sabah, 19.Sene, Nr.6613, H.22 Muharrem 1326/R.12 Şubat 1323 (25 Şubat 1908).
1031Tercüman-ı Hakikat, Nr.9663, H.22 Muharrem 1326/R.12 Şubat 1323 (25 Şubat 1908).
1032Tercüman-ı Hakikat, Nr.9670, H.29 Muharrem 1326/R.19 Şubat 1323 (3 Mart 1908).
1033Sabah, 19.Sene, Nr.6620, H.29 Muharrem 1326/R.19 Şubat 1323 (3 Mart 1908).
1034Tercüman-ı Hakikat, Nr.9677, H.6 Safer 1326/R.26 Şubat 1323 (10 Mart 1908). Haber
metninde hummâ-yı tifoidîden vefat edenlerin sayısının beş olduğu bilgisi aktarılmasına rağmen vefat
edenlerin nerede veat ettiklerine dair verilen bilgide altı kişinin vefat ettiği görülmektedir.
1035Sabah, 19.Sene, Nr.6627, H.6 Safer 1326/R.26 Şubat 1323 (10 Mart 1908). Haber metninde
hummâ-yı tifoidîden vefat edenlerin sayısının beş olduğu bilgisi aktarılmasına rağmen vefat edenlerin
nerede vefat ettiklerine dair verilen bilgide altı kişinin vefat ettiği görülmektedir.
186
186
Sultanahmet, Topkapı, Balat ve Arnavutköy’de birer kişi tifo nedeniyle vefat etmiştir1036.
Sabah gazetesinin 17 Mart 1908 tarihli “Havadis-i Sıhhiye” başlıklı haberinde de aynı
bilgilere yer verilmiştir1037.
Terüman-ı Hakikat gazetesinin 24 Mart 1908 yılı “Havadis-i Sıhhiye” başlıklı
haberine göre, Martın on altıncı gününden yirmi ikinci gününe kadar Dersaadet’te iki yüz
elli sekiz kişi hayatını kaybetmiştir. Vefat eden kişilerden üçünün ölüm sebebi tifodur.
Haberde meftaların nerede vefat ettiklerine dair bilgide verilmiştir. Kadıköy, Beyoğlu ve
Saraçhane ve Mimar Ayas mahallesinde birer kişi tifo nedeniyle hayatını kaybetmiştir1038.
Sabah gazetesinin 24 Mart 1908 yılı “Vefeyat Cedveli” başlıklı haberine göre, bir
hafta zarfında Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de iki yüz elli üç kişinin vefat etmiştir. Vefat
edenlerden üçünün ölüm sebebi hummâ-yı tifoidîdir. Haberde kişilerin nerede vefat
ettiklerine dair bilgi de verilmiştir. Feriköy, Beyoğlu ve Saraçhane’de birer kişi tifo
nedeniyle hayatını kaybetmiştir1039.
Sabah gazetesinin 29 Mart 1908 yılına ait haberine göre, İzmir’de tifo ortaya
çıkmıştır. Tifo hakkında araştırma yapmak ve gerekli sıhhi önlemleri almak üzere, Teftişi
İnsaniye Komisyonu üyelerinden Mirliva Doktor İsâ Paşa İzmir’e görevlendirilmiştir.
Dersaadet hastanelerinde görev yapan bazı tabipler ve eczacılar da Dr. İsâbey ile birlikte
İzmir’e gitmiştir1040.
Terüman-ı Hakikat gazetesinin 31 Mart 1908 tarihli “Havadis-i Sıhhiye” başlıklı
haberine göre, Mart ayının yirmi üçünden yirmi dokuzuna kadar Dersaat’te üç yüz otuz
dört kişinin hayatını kaybetmiştir. Vefat eden kişilerden altısının ölüm sebebi hummâ-yı
tifoidîdir. Haberde kişilerin nerede vefat ettiklerine dair bilgi de verilmiştir. Üsküdar,
Sarıgüzel, Altımermer ve Galata’da birer, Yenibahçe Gureba-yı Müslimin Hastanesinde
iki kişi tifo nedeniyle hayatını kaybetmiştir1041. Sabah gazetesinin 31 Mart 1908 tarihli
haberide aynı bilgileri içerir1042.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 7 Nisan 1908 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Mart ayının otuzundan nisan ayının beşinci gününe kadar
1036Tercüman-ı Hakikat, Nr.9684, H.13 Safer 1326/R.4 Mart 1324 (17 Mart 1908).
1037Sabah, 19.Sene, Nr.6634, H.13 Safer 1326/R.4 Mart 1324 (17 Mart 1908).
1038Tercüman-ı Hakikat, Nr.9691, H.20 Safer 1326/R.11 Mart 1324 (24 Mart 1908).
1039Sabah, 19.Sene, Nr.6641, H.20 Safer 1326/R.11 Mart 1324 (24 Mart 1908).
1040Sabah, 19.Sene, Nr.6646, H.25 Safer 1326/R.16 mart 1324 (29 Mart 1908).
1041Tercüman-ı Hakikat, Nr.9698, H.27 Safer 1326/R.18 Mart 1324 (31 Mart 1908).
1042Sabah, 19.Sene, Nr.6648, H.27 Safer 1326/R.18 Mart 1324 (31 Mart 1908).
187
187
Dersadet’de dördü hummâ-yı tifoidîden olmak üzere üç yüz üç kişi hayatını kaybetmiştir.
Haberde nerede vefat ettiklerine dair bilgi de verilmiştir. Kadıköy, Ortaköy, Şehzadebaşı
ve Tophane’de birer kişi tifo nedeniyle hayatını kaybetmiştir1043.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 14 Nisan 1908 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Nisan ayının altısından on ikisine kadar Dersaadet’te altısı hummâyı
tifoidîden olmak üzere iki yüz yetmiş yedi kişi vefat etmiştir. Haberde kişilerin nerede
vefat ettiklerine dair bilgi de verilmiştir. Kasımpaşa’da iki, Balat, Mirahur, Yeniköy ve
Ortaköy’de birer kişi tifo nedeniyle hayatını kaybetmiştir1044.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 21 Nisan 1908 tarihli “Havadis-i Sıhhiye”
başlıklı ve “Dersaadet’te Vefeyat” alt başlıklı haberinde, Nisan ayının on üçüncü
gününden on dokuzuncu gününe kadar Dersaadet’te iki yüz otuz beş kişi vefat etmiştir.
Altı kişinin ölüm nedeni tifodur. Haberde kişilerin nerede vefat ettiklerine dair bilgi de
verilmiştir. Beşiktaş, Kadıköy, Kumkapı, Fransız Hastanesi, Alman Hastanesi ve Balat’ta
birer kişi tifo nedeniyle hayatını kaybetmiştir1045.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 28 Nisan 1908 tarihli “Havadis-i Sıhhiye”
başlıklı haberine göre, Nisan ayının altısından on üçüne kadar dördü tifodan olmak üzere
İstanbul’da iki yüz altmış bir kişi vefat etmiştir. Haberde meftaların nerede vefat
ettiklerine dair bilgide verilmiştir. Beşiktaş, Beyoğlu, Gedikpaşa ve Kumkapı’da birer
kişi tifo sebebiyle hayatını kaybetmiştir 1046.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 5 Mayıs 1908 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Dersaadet’te nisan ayının yirmi yedisinden mayıs ayının üçüne
kadar beşi tifodan olmak üzere iki yüz yetmiş yedi kişi hayatını kaybetmiştir1047.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 12 Mayıs 1908 tarihli “Havadis-i Sıhhiye başlıklı
ve “Dersaadet’te Vefeyat” alt başlıklı haberine göre, Dersaadet’te mayıs ayının
dördünden onuna kadar onu humma-yı tifoididen olmak üzere iki yüz otuz bir kişi vefat
etmiştir. Haberde kişilerin nerede vefat ettiklerine dair bilgi de verilmiştir. Ortaköy,
Altıncı Daire-i Belediye Hastanesi, Topkapı, Yeniköy, Hasköy, Ahurkapı, Kasımpaşa,
1043Tercüman-ı Hakikat, Nr.9705, H.5 Rabiulevvel 1326/R.24 Mart 1324 (7 Nisan 1908).
1044Tercüman-ı Hakikat, Nr.9712, H.12 Rabiulevvel 1326/R.1 Nisan 1324 (14 Nisan 1908).
1045Tercüman-ı Hakikat, Nr.9719, H.19 Rabiulevvel 1326/R.8 Nisan 1324 (21 Nisan 1908).
1046Tercüman-ı Hakikat, Nr.9726, H.26 Rabiulevvel 1326/R.15 Nisan 1324 (28 Nisan 1908).
1047Tercüman-ı Hakikat, Nr.9733, H.3 Rabiulahir 1326/R.22 Nisan 1324 (5 Mayıs 1908).
188
188
Yedikule’de bulunan Ermeni Hastanesinde birer; Samatya’da ise iki kişi tifo nedeniyle
hayatını kaybetmiştir1048.
Sabah gazetesinin 13 Mayıs 1908 tarihli “Havadis-i Sıhhiye” başlıklı ve “Vefeyat
Cedveli” alt başlıklı haberine göre, bir haftalık süre zarfında Dersaadet ve Bilâd-ı
Selâse’de onu hummâ-yı tifoidîden olmak üzere iki yüz otuz bir kişi vefat etmiştir.
Ortaköy, Kasımpaşa, Yedikule Ermeni Hastanesi, Altıncı Daire-i Belediye Hastanesi,
Topkapı, Yenikapı, Hasköy ve Ahurkapı’da birer; Samatya’da ise iki kişinin vefat ettiği
yazılmıştır1049.
Sabah gazetesinin 15 Mayıs 1908 tarihli “Vefat” başlıklı haberine göre Aksaray
Langa’da ikamet eden Doktor Çiçores Efendi, Tifo nedeniyle genç yaşta hayatını
kaybetmiştir 1050.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 19 Mayıs 1908 tarihli “Ahval-i Sıhhiye” başlıklı
ve “Dersaadet’te Vefeyat” alt başlıklı haberine göre, Dersaadet’te mayıs ayının on
birinden on yedisine kadar üçü hummâ-yı tifoidîden olmak üzere iki yüz yirmi dokuz kişi
vefat etmiştir. Haberde kişilerin nerede vefat ettiklerine dair bilgi de verilmiştir.
Büyükdere ve Tarabya’da birer kişi hayatını kaybetmiştir1051. Sabah gazetesinin 20 Mayıs
1908 tarihli “Vefeyat Cedveli” başlıklı haberinde de aynı bilgiler verilmiştir. Bu haberde,
Tercüman-ı Hakikat gazetesinden faklı olarak üçüncü vefatın ölüm yeri Davutpaşa olarak
aktarılmıştır1052.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 26 Mayıs 1908 tarihli “Havadis-i Sıhhiye”
başlıklı ve “Vefeyat Cedveli” alt başlıklı haberine göre, Dersaadet’te mayısın ayının on
sekizinden yirmi dördüne kadar yedisi hummâ-yı tifoidîden olmak üzere iki yüz yedi kişi
hayatını kaybetmiştir. Haberde kişilrerin nerede vefat ettiklerine dair bilgi de verilmiştir.
Kasımpaşa, Üsküdar, Saraçhane, Altıncı Daire-i Belediye Hastanesi ve Cebeli’de birer;
Beşiktaş’ta iki kişi tifo nedniyle yaşamını kaybetmiştir.1053 Sabah gazetesinin 27 Mayıs
1908 yılına ait haberi de aynı bilgileri içerir1054.
1048Tercüman-ı Hakikat, Nr.9740, H.10 Rabiulahir 1326/R.29 Nisan 1324 (12 Mayıs 1908).
1049Sabah, 19.Sene, Nr.6690, H.11 Rabiulahir 1326/R.30 Nisan 1324 (13 Mayıs 1908).
1050Sabah, 19.Sene, Nr.6692, H.13 Rabiulahir 1326/R.2 Mayıs 1324 (15 Mayıs 1908).
1051Tercüman-ı Hakikat, Nr.9747, H.17 Rabiulahir 1326/R.6 Mayıs 1324 (19 Mayıs 1908).
Haberde tifodan vefat eden üç kişiden ikisinin yer bilgisi verilmiştir.
1052Sabah, 19.Sene, Nr.6697, H.18 Rabiulahir 1326/R.7 Mayıs 1324 (20 Mayıs 1908). Tercümanı
Hakikat gazetesinde haberde tifodan vefat eden üç kişiden ikisinin yer bilgisi verilmiştir. Sabah
gazetesinde ise vefat üç kişininde yer bilgisi verilmiştir.
1053Tercüman-ı Hakikat, Nr.9754, H.24 Rabiulahir 1326/R.13 Mayıs 1324 (26 Mayıs 1908).
1054Sabah, 19.Sene, Nr.6704, H.25 Rabiulahir 1326/R.14 Mayıs 1324 (27 Mayıs 1908).
189
189
Sabah gazetesinin 3 Haziran 1908 tarihli “Vefeyat Cedveli” başlıklı haberine göre
bir haftada Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de dördü hummâ-yı tifoidîden olmak üzere yüz
yetmiş kişi hayatını kaybetmiştir. Haberde meftaların nerede vefat ettiklerine dair bilgi
de verilmiştir. Yeniköy, Üsküdar, Kumkapı ve Hocapaşa’da birer kişi tifo nedeniyle
hayatını kaybetmiştir1055.
Sabah gazetesinin 10 Haziran 1908 tarihli “Havadis-i Sıhhiye” başlıklı ve
“Vefeyat Cedveli” alt başlıklı haberine göre, bir haftalık süre zarfında Dersaadet’te ve
Bilâd-ı Selâse’de dördü hummâ-yı tifoidîden olmak üzere yüz yetmiş iki kişi vefat
etmiştir. Haberde kişilerin nerede vefat ettiklerine dair bilgi de verilmiştir. Fener,
Yeniköy, Üsküdar ve Balat’ta birer kişi tifo nedeniyle hayatını kaybetmiştir1056.
Sabah gazetesi 17 Haziran 1908 tarihli “Vefeyat Cedveli” başlıklı haberine göre,
bir haftada Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de ikisi hummâ-yı tifoidîden olmak üzere yüz
yetmiş beş kişi vefat etmiştir. Beşiktaş ve Kağıthane’de birer kişi tifo nedeniyle hayatını
kaybetmiştir1057.
Sabah gazetesinin 25 Kasım 1908 tarihli haberine göre, Kasım ayının on altısından
yirmi ikisine kadar şehirde sekizi hummâ-yı tifoidîden olmak üzere iki yüz sekiz kişi vefat
etmiştir1058.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 1 Nisan 1909 tarihli “İstanbul’da Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Mart ayının onundan on sekizine kadar altısı hummâ-yı tifoidîden
olmak üzere İstanbul’da üç yüz seksen dört kişinin vefat ettiği yazılmıştır1059.
Sabah gazetesinin 7 Mayıs 1909 tarihli “Havadis-i Sıhhiye” başlıklı haberine göre
Birinci Daire-i Belediye civarında nisan ayının dokuzundan yirmi üçüne kadarki on beş
gün zarfında dördü bulaşıcı hastalıklardan, yirmi biri de çeşitli hastalıklardan olmak üzere
toplamda yirmi beş kişi hayatını kaybetmiştir. Elli dokuz kişinin tedavisi ise devam
etmektedir. Süleymaniye ve Beyazıt’ta tifo nedeniyle iki kişi gözlem altına alınmıştır.
Süleymaniye de tedavi altına alınan kişinin sağlık durumu iyidir1060. Tercüman-ı Hakikat
gazetesinin 7 Mayıs 1909 tarihli haberi de aynı bilgileri içermektedir1061.
1055Sabah, 19.Sene, Nr.6711, H.3 Cemaziyelevvel 1326/R.21 Mayıs 1324 (3 Haziran 1908).
1056Sabah, 19.Sene, Nr.6718, H.10 Cemaziyelevvel 1326/R.28 Mayıs 1324 (10 Haziran 1908).
1057Sabah, 19.Sene, Nr.6725, H.17 Cemaziyelevvel 1326/R.4 Haziran 1324 (17 Haziran 1908).
1058Sabah, 20.Sene, Nr.6885, H.1 Zilkade 1326/R.12 Teşrinisani 1324 (25 Kasım 1908).
1059Tercüman-ı Hakikat, Nr.10046, H.10 Rabiulevvel 1327/R.19 Mart 1325 (1 Nisan 1909).
1060Sabah, 20.Sene, Nr.7045, H.16 Rabiulahir 1327/R.24 Nisan 1325 (7 Mayıs 1909).
1061Tercüman-ı Hakikat, Nr.10080, H.16 Rabiulahir 1327/R.24 Nisan 1325 (7 Mayıs 1909).
190
190
Tanin gazetesinin 5 Temmuz 1909 yılına ait haberine göre, Altıncı Daire-i
Belediye civarında bir hafta zarfında hummâ-yı tifoidîden bir kişi hayatını kaybetmiştir.
Bir kişinin tedavisi ise devam etmektedir1062.
Tasvir-i Efkâr gazetesinin 24 Mart 1910 tarihli “Hapishanede Tifo” başlıklı
haberine göre, 27 şubatta Erzurum Bayezid hapishanesinde tifo nedeniyle altı kişi
hayatını kaybetmiştir. On kişi ise hastadır. Hastaların ayrı bir yerde ikamet ettirilmesi
gerektiği Bayezid Mutasarrıflığı’ndan bildirilmiştir. Vilayet ayrıca; firarlara sebebiyet
vermesi durumunda mesuliyetin livaya aid olmak şartıyla uygun bir yerde hastaların
tedavilerinin yapılmasını, ilaç ve diğer gerekli ihtiyaçların hapishane bütçesinden
karşılanmasına karar verilmiştir. Harcama olarak da iki bin kuruş vilayet tarafından uygun
görülmüştür1063.
Sabah gazetesinin 4 Mayıs 1910 tarihli haberine göre, Yedinci Daire-i belediye
dâhilinde bir hafta zarfında çeşitli bulaşıcı hastalıklardan on üç kişi hayatını kaybetmiştir.
Vefat eden kişilerden ikisinin ölüm nedeni tifodur. Çeşitli bulaşıcı hastalıklardan seksen
sekiz kişi hastadır. Hasta sayısı, Heyet-i Sıhhiye’nin raporlarından edinilmiştir1064.
Sabah gazetesinin 30 Mayıs 1910 tarihli haberine göre, Dersaadet’in bütün
belediye dairesinde nisan ayı zarfında sekiz yüz kişi vefat etmiştir. Vefat eden kişilerden
birinin ölüm nedeni tifodur 1065.
Tasvir-i Efkâr gazetesinin 16 Haziran 1910 tarihine ait haberine göre, Pasinlere
bir köyünde tifodan sekiz kişi hayatını kaybetmiştir. Bilgi, halkın telgrafından
öğrenilmiştir. Halk, ayrıca köyün kordon altına alınmasını, gerekli incelemelerin
yapılmasını ve tedavide ivedi davranılmasını istemiştir. Pasinler’in Hasandere köyünde
de tifo görülmüştür. Hastalığın haber verilmesi üzerine Doktor Azmi Bey Pasinler’in
Hasandere köyüne gitmiştir. Vilayetin diğer bölgelerinde vefat yaşanmamıştır1066.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 20 Eylül 1910 tarihli “Şehrimizde Ahval-i
Sıhhiye” ve “Bir Haftalık Vefeyat” alt başlıklı haberine göre, Ağustos ayının on ikisinden
on sekizine kadar bir hafta zarfında şehrimizde dördü hummâ-yı tifoidîden dolayı olmak
üzere toplam yüz yetmiş altı kişi vefat etmiştir1067.
1062Tanin, 1.Sene, Nr. 302, H.16 Cemaziyelahir 1327/R.22 Haziran 1325 (5 Temmuz 1909).
1063Tasvir-i Efkar, 1.Sene, Nr.283, H.12 Rabiulevvel 1328/R.11 Mart 1326 (24 Mart 1910).
1064Sabah, 21.Sene, Nr.7406, H.23 Rabiulahir 1328 /R.21 Nisan 1326 (4 Mayıs 1910).
1065Sabah, 21.Sene, Nr.7432, H.20 Cemaziyelevvel 1328/R.17 Mayıs 1326 (30 Mayıs 1910).
1066Tasvir-i Efkar, 2.Sene, Nr.389, H.7 Cemaziyelahir 1328/R.3 Haziran 1326 ( 16 Haziran 1910).
1067Tercüman-ı Hakikat, Nr.10586, H.15 Ramazan 1328/R.7 Eylül 1326 (20 Eylül 1910).
191
191
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 20 Aralık 1910 tarihli haberine göre, Aralık
ayının on ikisinden on sekizine kadar on biri hummâ-yı tifoidîden olmak üzere şehirde
dört yüz elli iki kişi vefat etmiştir1068.
Sabah gazetesinin 1 Şubat 1911 tarihli “İstanbul’da Vefeyat” başlıklı haberine
göre, Ocak ayının yirmi üçünden yirmi dokuzuna kadar İstanbul’da üç yüz elli altı kişi
vefat etmiştir. Bunlardan altısının ölüm nedeni tifodur1069.
Sabah gazetesinin 1 Mart 1911 tarihli “İstanbul’da Vefeyat” başlıklı haberine göre
İstanbul’da şubatın yirmisinden yirmi altısına kadar üç yüz doksan dört kişi hayatını
kaybetmiştir. Bu kişilerden birinin ölüm sebebi tifodur1070.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 11 Nisan 1911 tarihli “İstanbul’da Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Nisan ayının üçünden dokuzuna kadar İstanbul’da iki yüz kırk dört
kişi vefat etmiştir. Vefat eden kişilerden beşinin ölüm sebebi tifodur1071.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 18 Nisan 1911 tarihli “İstanbul’da Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Nisan ayının onundan on altısına kadar istanbul’da ikisi hummâyı
tifoidîden olmak üzere toplam iki yüz altmış beş kişinin hayatını kaybetmiştir1072.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 25 Nisan 1911 tarihli “İstanbul’da Vefeyat”
başıklı haberine göre, Nisan ayının on yedisinden yirmi üçüne kadar İstanbul’da, biri
hummâ-yı tifoidîden olmak üzere toplam iki yüz yetmiş dört kişi hayatını
kaybetmiştir1073.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 9 Mayıs 1911 tarihli “İstanbul’da Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Mayısın ayının birinden yedisine kadar İstanbul’da iki yüz otuz
kişi vefat etmiştir. Vefat eden kişilerden dördünün ölüm sebebi tifodur1074.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 4 Temmuz 1911 yılı “Payitahttın Bir Haftalık
Vefayatı” başlıklı haberine göre, Haziran ayının yirmi altısından temmuzun ikisine kadar
İstanbul’da yüz seksen sekiz kişi hayatını kaybetmiştir. Vefat eden kişilerden yedisin
ölüm sebebi tifodur1075.
1068Tercüman-ı Hakikat, Nr.10671, H.17 Zilhcce 1328/ R.7 Kanunuevvel 1326 (20 Aralık 1910).
1069Sabah, 22.Sene, Nr.7673, H.1 Safer 1329/R.19 Kanunusani 1326 (1 Şubat 1911).
1070Sabah, 22.Sene, Nr.7701, H.29 Safer 1329/R.16 Şubat 1326 (1 Mart 1911).
1071Tercüman-ı Hakikat, Nr.10782, H.11 Rabiulahir 1329/R.29 Mart 1327 (11 Nisan 1911).
1072Tercüman-ı Hakikat, Nr.10789, H.18 Rabiulahir 1329/R.5 Nisan 1327 (18 Nisan 1911).
1073Tercüman-ı Hakikat, Nr.10796, H.25 Rabiulahir 1325/R.12 Nisan 1327 (25 Nisan 1911).
1074Tercüman-ı Hakikat, Nr.10811, H.10 Cemaziyelevvel 1329/R.26 Nisan 1327 (9 Mayıs 1911).
1075Tercüman-ı Hakikat, Nr.10867, H.7 Recep 1329/R.21 Haziran 1327 (4 Temmuz 1911).
192
192
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 11 Temmuz 1911 yılı “Payitahtta Bir Haftalık
Vefeyat” başlıklı haberine göre, üç temmuzdan dokuz temmuza kadar şehirde hayatını
kaybedenlerin yedisi tifo kaynaklıdır1076.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 8 Ağustos 1911 tarihli “İstanbul’da Ahval-i
Sıhhiye” başlıklı haberine göre, Temmuz ayının otuz birinden ağustosun altısına kadar
İstanbul’da on üçü hummâ-yı tifoidîden olmak üzere toplam dört yüz on bir kişi hayatını
kaybetmiştir. Ölümlere ilişkin sayılar, meclis-i sıhhiye raporundan elde edilmiştir1077.
Tanin gazetesinin 31 Mart 1912 tarihli “Bir Vesika-i Hayatiye” başlıklı haberine
göre, Şubat ayında tifodan yirmi bir kişi vefat etmiş, altmış üç kişinin hasta olduğuna
dair rapor verilmiştir1078. Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 31 Mart 1912 tarihli haberide
aynı bilgilere yer verir1079. Haber de tifo şehirde farklı mahallelerde kol gezmektedir.
Hastalarla temastan uzak durulmalıdır. Suların kaynatılması şiddetle tavsiye edilir.
Ayrıca şehirdeki su hattı demir borularla taşınmalıdır. Menba suyu veya kaynamış çeşme
suyunun kullanılmasına dikkat edilmelidir1080.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 27 Mart 1913 tarihli “Vefeyat” başlıklı haberine
göre, Mart ayının on altıncı gününden yirmi ikinci günü sonuna kadar Dersaadet’te üç
yüz yetmiş bir kişi vefat etmiştir. Vefat eden kişilerden altısının ölüm nedeni tifodur1081.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 15 Nisan 1913 tarihli “İstanbul’da Vefeyat”
başlıklı haberine göre, geçen martın ayının yirmi dördüncü gününden otuzuncu günü
sonuna kadar Dersaadet’te iki yüz kırk üç kişi hayatını kaybetmiştir. Vefat eden kişlerden
on biri hummâ-yı tifoidîden dolayı vefat ettiği yazılmıştır1082.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 22 Nisan 1903 tarihli “İstanbul’da Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Nisanın ayının başından altıncı günü sonuna kadar İstanbul’da iki
yüz yirmi dört kişi hayatını kaybetmiştir. Vefat eden kişilerden altısının ölüm neden
tifodur1083.
1076Tercüman-ı Hakikat, Nr.10874, H.11 Recep 1329/R.28 Haziran 1327 (11 Temmuz 1911).
1077Tercüman-ı Hakikat, 1.Sene, Nr.10901, H.12 Şaban 1329/R.26 Temmuz 1327 (8 Ağustos
1911).
1078Tanin, 4.Sene, Nr.1286, H.12 Rabiulahir 1330/R.18 Mart 1328 (31 Mart 1912).
1079Tercüman-ı Hakikat, 1.Sene, Nr.11132, H.12 Rabiulahir 1330/R.18 Mart 1328 (31 Mart 1912).
1080Tanin, 4.Sene, Nr.1286, H.12 Rabiulahir 1330/R.18 Mart 1328 (31 Mart 1912).
1081Tercüman-ı Hakikat, Nr.11483, H.18 Rabiulahir 1331/R.14 Mart 1329 (27 Mart 1913).
1082Tercüman-ı Hakikat, Nr.11502, H.8 Cemaziyelevvel 1331/R.2 Nisan 1329 (15 Nisan 1913).
1083Tercüman-ı Hakikat, Nr.11509, H.15 Cemaziyelevvel 1331/R.9 Nisan 1329 (22 Nisan 1913).
193
193
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 7 Mayıs 1913 tarihli “İstanbul’da Vefeyat”
başlıklı haberine göre, ayın on dördüncü gününden yirminci gününen kadar Dersaadet’te
iki yüz otuz sekiz kişi hayatını kaybetmiştir. Vefat eden kişilerden altısının ölüm nedeni
tifodur1084.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 13 Mayıs 1913 tarihli “İstanbul’da Vefeyat”
başlıklı haberine göre, ayın yirmi birinci gününden yirmi yedinci gününe kadar
Dersaadet’te iki yüz elli bir kişi hayatını kaybetmiştir. Vefat eden kişilerden üçünün ölüm
nedeni tifodur1085.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 22 Mayıs 1913 tarihli “İstanbul’da Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Nisanın yirmi sekizinci gününden mayısın dördüncü gününe kadar
Dersaadet’te iki yüz yirmi üç kişi vefat etmiştir. Vefat eden kişilerden altısının ölüm
nedeni tifodur1086.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 28 Mayıs 1913 tarihli “İstanbul’da Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Mayısın beşinci gününden on birinci gününe kadar Dersaadet’te
iki yüz yirmi bir kişi hayatını kaybetmiştir Vefat eden kişilerden dokuzunun ölüm nedeni
tifodur1087.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 3 Haziran 1913 tarihli “İstanbul’da Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Haziranın on ikinci gününden on sekizinci gününe kadar
İstanbul’da yüz doksan altı kişi hayatını kaybetmiştir. Vefat eden kişilerden sekizinin
ölüm nedeni tifodur1088.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 24 Haziran 1913 tarihli “İstanbul’da Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Haziran ayının ikinci gününden sekizinci gününe İstanbul’da yüz
seksen sekiz kişi hayatını kaybetmiştir. Vefat eden kişilerden yedisi hummâ-yı tifoidîden
dolayı vefat etmiştir1089.
Tasvir-i Efkar gazetesinin 9 Temmuz 1913 tarihli haberine göre, Sıhhiye
Müdüriyet-i Umumiyesi, Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse’de bir hafta zarfında hummâ-yı
tifoidîden ve çeşitli bulaşıcı hastalıklardan iki yüz kırk kişi vefat ettiğini bildirmiştir.
1084Tercüman-ı Hakikat, Nr.11524, H.30 Cemaziyelevvel 1331/R.24 Nisan 1329 (7 Mayıs 1913).
1085Tercüman-ı Hakikat, Nr.11530, H.6 Cemaziyelahir 1331/R.30 Nisan 1329 (13 Mayıs 1913).
1086Tercüman-ı Hakikat, Nr.11539, H.15 Cemaziyelahir 1331/R.9 Mayıs 1329 (22 Mayıs 1913).
1087Tercüman-ı Hakikat, Nr.11545, H.21 Cemaziyelahir 1331/R.15 Mayıs 1329 (28 Mayıs 1913).
1088Tercüman-ı Hakikat, Nr.11551, H.27 Cemaziyelahir 1331/R.21 Mayıs 1329 (3 Haziran 1913).
1089Tercüman-ı Hakikat, Nr.11572, H.19 Recep 1331/R.11 Haziran 1329 (24 Haziran 1913).
194
194
Dokuz yüz altmış üç hasta vardır1090. Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 9 Temmuz 1913
tarihli haberi de aynı bilgilere yer verir1091.
Tercüman-ı Hakiat gazetesinin 16 Temmuz 1913 tarihli “İstanbul’da Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Haziran yirmi dördünden otuzuna kadar İstanbul’da iki yüz yetmiş
dokuz kişi hayatını kaybetmiştir. Vefat eden kişilerden yedisinin ölüm sebebi tifodur1092.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 22 Temmuz 1913 tarihli “İstanbul’da Vefeyat”
başlıklı haberine göre, ayın birinci gününden altıncı gününe kadar İstanbul’da iki yüz
yetmiş beş kişi hayatını kaybetmiştir. Vefat eden kişilerden yedisinin ölüm sebebi
tifodur1093.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 29 Temmuz 1913 tarihli “İstanbul’da Vefeyat”
başlıklı haberine göre, ayın yedinci gününden on üçüncü gününe kadar Dersaadet’te iki
yüz kırk dokuz kişi hayatını kaybetmiştir. Vefat eden kişilerden dokuzunun ölüm sebebi
tifodur1094.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 10 Eylül 1913 tarihli “İstanbul’da Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Ağustosun on sekizinci gününden yiri dördüncü günü sonuna
kadar iki yüz otuz sekiz kişi hayatını kaybetmiştir. Ölenlerin altısının ölüm sebebi
tifodur1095.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 14 Eylül 1913 tarihli “Makriköy’de Tifo” başlıklı
haberine göre Makriköy kazasında tifo özellikle çocuklar üzerinde etkilidir. Hastalığa
karşı önlem alınması için Sıhhiye İdaresi’nden yardım istenmiştir1096.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 16 Eylül 1913 tarihli “İstanbul’da Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Ağustosun yirmi beşinci gününden bitimine kadar İstanbul’da iki
yüz altmış bir kişi hayatını kaybetmiştir. Bunlardan on biri hummâ-yı tifoidîden dolayı
vefat etmiştir1097.
1090Tasvir-i Efkar, 5.Sene, Nr.11, H.4 Şaban 1331/R.26 Haziran 1329 (9 Temmuz 1913).
1091Tercüman-ı Hakikat, Nr.11587, H.4 Şaban 1331/R.26 Haziran 1329 (9 Temmuz 1913).
1092Tercüman-ı Hakikat, Nr.11594, H.11 Şaban 1331/R.3 Temmuz 1329 (16 Temmuz 1913).
1093Tercüman-ı Hakikat, Nr.11600, H.17 Şaban 1331/R.9 Temmuz 1329 (22 Temmuz 1913).
1094Tercüman-ı Hakikat, Nr.11606, H.24 Şaban 1331/R.16 Temmuz 1329 (29 Temmuz 1913).
1095Tercüman-ı Hakikat, Nr.11646, H.8 Şevval 1331/R.28 Ağustos 1329 (10 Eylül 1913).
1096Tercüman-ı Hakikat, Nr.11650, H.12 Şevval 1331/R.1 Eylül 1329 (14 Eylül 1913).
1097Tercüman-ı Hakikat, Nr.11652, H.14 Şevval 1331/R.3 Eylül 1329 (16 Eylül 1913).
195
195
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 24 Eylül 1913 tarihli “İstanbul’da Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Eylülün birinci haftasında İstanbul’da yüz doksan sekizi kişi vefat
etmiştir. Bunlardan on beşi hummâ-yı tifoidîden dolayı hayatını kaybetmiştir1098.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 7 Ekim 1913 tarihli “İstanbul’da Vefeyat”
başlıklı haberine göre, İstanbul’da eylülün üçüncü haftasında iki yüz elli yedi kişi vefat
etmiştir. Bunlardan on biri hummâ-yı tifoidîden dolayı hayatını kaybetmiştir1099.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 14 Ekim 1913 tarihli “İstanbul’da Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Eylülün yirmi ikinci gününden yirmi sekizinci gününe kadar
İstanbul’da iki yüz otuz sekiz kişi vefat etmiştir. Bunlardan on üçü hummâ-yı tifoidîden
dolayı hayatını kaybetmiştir1100.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 30 Ekim 1913 tarihli “İstanbul’da Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Ekim ayının altısından on ikisine kadar İstanbul’da iki yüz on iki
kişi vefat etmiştir. Bunlardan yedisi hummâ-yı tifoidîden dolayı hayatını kaybetmiştir1101.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 4 Kasım 1913 tarihli “İstanbul’da Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Ekim ayının on üçüncü gününden itibaren bir haftalık sürede
İstanbul’da iki yüz elli bir kişi hayatını kaybetmiştir. Bunlardan on beşi hummâ-yı
tifoidîden dolayı vefat etmiştir1102.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 14 Kasım 1913 tarihli “İstanbul’da Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Ekim ayının yirminci gününden yirmi altıncı gününe kadar
İstanbul’da iki yüz otuz dokuz kişi hayatını kaybetmiştir. Bunlardan dokuzu hummâ-yı
tifoidîden dolayı vefat etmiştir1103.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 6 Ocak 1914 tarihli “İstanbul’da Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Aralık ayının onuncu gününden itibaren bir haftalık sürede
Dersaadet’te iki yüz elli yedi kişi hayatını kaybetmiştir. Vefatların beşi hummâ-yı
tifoidîden kaynaklanmıştır1104.
1098Tercüman-ı Hakikat, Nr.11659, H.22 Şevval 1331/R.11 Eylül 1329 (24 Eylül 1913).
1099Tercüman-ı Hakikat, Nr.11672, H.6 Zilkade 1331/R.24 Eylül 1329 (7 Ekim 1913).
1100Tercüman-ı Hakikat, Nr.11679, H.13 Zilkade 1331/R.1 Teşrinievvel 1329 (14 Ekim 1913).
1101Tercüman-ı Hakikat, Nr.11695, H.29 Zilkade 1331/R.17 Teşrinievvel 1329 (30 Ekim 1913).
1102Tercüman-ı Hakikat, Nr.11700, H.4 Zilhicce 1331/R.22 Teşrinievvel 1329 (4 Kasım 1913).
1103Tercüman-ı Hakikat, Nr.11707, H.14 Zilhicce1331/R.1 Teşrinisani 1329 (14 Kasım 1913).
1104Tercüman-ı Hakikat, Nr.11759, H.8 Safer 1332/R.24 Kanunuevvel 1329 (6 Ocak 1914).
196
196
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 31 Mart 1914 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberine göre, ayın dokuzuncu gününden onuncu gününe kadar Dersaâdet’te iki
yüz otuz beş kişi hayatını kaybetmiştir. Vefat edenlerin beşinin ölüm sebebi tifodur1105.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 7 Nisan 1914 tarihli “Dersaâdet’te Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Mart ayının üçüncü haftasında Dersaâdet’te üç yüz elli beş kişi
hayatını kaybetmiştir. Vefat eden kişilerden üçünün ölüm sebebi tifodur1106.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 21 Nisan 1914 yılına ait “İstanbul’da Vefeyat”
başlıklı haberine göre, geçen ayın otuzuncu gününden itibaren geçen bir haftalık sürede
İstanbul’da yüz doksan üç kişi hayatını kaybetmiştir. Vefat eden kişilerden birinin ölüm
sebebi tifodur1107.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 5 Mayıs 1914 tarihli “İstanbul’da Vefeyat”
başlıklı haberine göre, ayın on üçüncü gününden itibaren geçen bir haftalık sürede
İstanbul’da iki yüz altmış sekiz kişi hayatını kaybetmiştir. Vefat eden kişilerden yedisinin
ölüm sebebi tifodur1108.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 19 Mayıs 1914 tarihli “İstanbul’da Vefeyat”
başıklı haberine göre, Nisanın yirmi yedinci gününden mayısın üçüncü gününe kadar
İstanbul’da iki yüz otur bir kişi hayatını kaybetmiştir. Vefat eden kişilerden beşinin ölüm
sebebi tifodur1109.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 16 Haziran 1914 tarihli “İstanbul’da Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Mayısın son haftasında Dersaadet’te iki yüz yedi kişi hayatını
kaybetmiştir. Vefat edenlerden birinin ölüm sebebi tifodur1110.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 7 Temmuz 1914 tarihli “İstanbul’da Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Haziranın üçüncü haftasında Dersaadet’te yüz elli dokuz kişi
hayatını kaybetmiştir. Vefat eden kişilerden ikisinin ölüm nedeni tifodur1111.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 14 Temmuz 1914 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Haziranın yirmi ikinci gününden bir haftalık sürede Dersaâdet’te
1105Tercüman-ı Hakikat, Nr.11842, H.4 Cemaziyelevvel 1332/R.18 Mart 1330 (31 Mart 1914).
1106Tercüman-ı Hakikat, Nr.11849, H.11 Cemaziyelevvel 1332/R.25 Mart 1330 (7 Nisan 1914).
1107Tercüman-ı Hakikat, Nr.11863, H.25 Cemaziyelevvel 1332/R.8 Nisan 1330 (21 Nisan 1914).
1108Tercüman-ı Hakikat, Nr.11877, H.9 Cemaziyelahir 1332/R.22 Nisan 1330 (5 Mayıs 1914).
1109Tercüman-ı Hakikat, Nr.11891, H.23 Cemaziyeahir 1332/R.6 Mayıs 1330 (19 Mayıs 1914).
1110Tercüman-ı Hakikat, Nr.11919, H.22 Recep 1332/R.3 Haziran 1330 (16 Haziran 1914).
1111Tercüman-ı Hakikat, Nr.11939, H.13 Şaban 1332/R.24 Haziran 1330 (7 Temmuz 1914).
197
197
iki yüz yirmi üç kişi hayatını kaybetmiştir. Vefat eden kişilerin ikisinin ölüm sebebi
tifodur1112.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 21 Temmuz 1914 tarihli “İstanbul’da Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Haziranın otuzuncu gününden temmuzun beşinci günü sonuna
kadar Dersaadet’te iki yüz elli beş kişi hayatını kaybetmiştir. Vefat eden kişilerden biri,
tifo nedeniyle hayatını kaybetmiştir1113.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 1 Ağustos 1914 tarihli “Dersaadet’te Vefeyat”
başlıklı haberine göre, Temmuz ayının on altıncı gününden yirmi ikinci günü sonuna
kadar İstanbul’da iki yüz elli bir kişi hayatını kaybetmştir. Vefat eden kişlerden beşinin
ölüm sebebi tifodur1114.
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 23 Aralık 1913 tarihli haberine göre, Aralık
ayının birinci gününden altıncı gününe kadar İstanbul’da iki yüz on yedi kişi hayatını
kaybetmiştir. Bunlardan yedisi hummâ-yı tifoidîden nedeniyle vefat etmiştir1115.
3.1.4. Defin İşlemlerine İlişkin Haberler
Tuna (Ruscuk) gazetesinin 28 Mart 1865 tarihli haberine göre, vefat edenlerin
şehir içlerine gömülmesi ve mezarların derin kazılmaması nedeniyle tifo hastalığının
ortaya çıktığı duyurulmuştur. Meftaların şehir içine gömülmemesi, defin işlemlerinde
sağlık usullerine riayet edilmesi, diğer şehirlerde kazılacak mezarların iki arşın1116
derinliğinde olmasına dikkat ve özen gösterilmesi istenilmiştir. Bâb-ı Âli’den Devlet-i
Âliyye’ye kadar tüm memurlara bu hususa ait emirler bildirilmiştir. Vilayet memurlarına
gerekli talimat gönderilmiştir. Ayrıca bu hususa herkes tarafından dikkat edilmesi
gerketiği yazılmış ve uyarıda bulunulduğuna dair bilgi verilmiştir1117.
3.1.5. Mevzuat Haberleri
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 24 Temmuz 1878 tarihli haberine göre,
İstanbul’da tifo hastalığı görülmüştür. Bunun üzerine Sıhhiye Dairesi, Dersaâdet
1112Tercüman-ı Hakikat, Nr.11946, H.20 Şaban 1332/R.1 Temmuz 1330 (14 Temmuz 1914).
1113Tercüman-ı Hakikat, Nr.11953, H.27 Şaban 1332/R.8 Temmuz 1330 (21 Temmuz 1914).
1114Tercüman-ı Hakikat, Nr.11963, H.9 Ramazan 1332/R.19 Temmuz 1330 (1 Ağustos 1914).
1115Tercüman-ı Hakikat, Nr.11746, H.24 Muharrem 1332/R.10 Kanunuevvel 1329 (23 Aralık
1914).
111668 Santimetrelik uzunluk ölçüsü.
1117Tuna (Ruscuk), Nr.3, H.1 Zilkade 1281/R.16 Mart 1281 (28 Mart 1865).
198
198
civarından diğer bölgelere gidecek vapurlara temiz patante1118 verilmesine karar
vermiştir1119.
Sabah gazetesinin 2 Haziran 1905 tarihli “Adalar’da Tifo” başlıklı haberine göre,
şehrimaneti celilesi bünyesinde kurulan hıfzıssıhha komisyonu önceki gün toplanmıştır.
Toplantının konusu Adalar’da devam eden tifodur. Hastalığın tedavisi ve yayılmasını
engellemek için görüşmeler yapılmıştır. Toplantıda Adalar’daki içme suyunun tahliye
edilmesi, suyun hastalığa neden olup olmadığının araştırılmasına karar verilmiştir1120.
1118Temiz Belgesi.
1119Tercüman-ı Hakikat, Nr.25, H.24 Recep 1295/R.12 Temmuz 1294 (24 Temmuz 1878).
1120Sabah, 16.Sene, Nr.5615, H.28 Rabiulevvel 1323/R.29 Mayıs 1321 (2 Haziran 1905).
199
199
SONUÇ VE DEĞERLENDİRME
İnsanoğlu pek çok kez salgın hastalıklara maruz kalmıştır. Salgın hastalıklar
binlerce hatta milyonlarca insanın hayatını kaybetmesine neden olmuştur. İnsanoğlu var
olduğu sürece salgınlar farklı adlarda ve şekillerde devam edecektir. Akla ilk gelen salgın
hastalıklardan bazıları; veba, kolera, sıtma, tifüs, tifo, difteri, frengi, grip, çiçek ve
cüzzamdır.
Tifo, insanlara özgü bulaşıcı enfeksiyon hastalığıdır. Hastalık; altyapı ve üstyapı
sorununun yaşandığı, yeterli beslenmenin gerçekleşmediği, temiz içme suyuna
ulaşımında zorlukların yaşandığı bölgelerde sıkça görülür. Temel bulaşma yolu; kirli
içme suları ve pis yiyeceklerdir. Hastalığın en etkili dönemi XIX. yüzyılın ortalarıyla I.
Dünya Savaşı başlangıcıdır. Savaşlar, ticaret, göç, belediye hizmetlerinin yetersizliği,
altyapı ve üstyapı sorunları, yetersiz beslenme ve hijyen eksikliği gibi sebepler hastalığın
Osmanlı’da yaygın olarak görülmesine neden olmuştur. Hastalık, bu süre içinde Osmanlı
coğrafyasında endemik ve pandemik özellikler göstermiş; etkilerini sosyal, ekonomik
alanda da hissettirmiştir.
Bu çalışmanın amacı, XIX. yüzyılın ortalarından I. Dünya Savaşı’na kadar (1850-
1914) arasında tifonun neden olduğu sağlık sorunlarını, ölümleri, hastalık sayılarını, tıbbi
tedbirleri ortaya koymaktır. Çalışmanın ana veri kaynağı, 1850-1914 yılları arasındaki
arşiv belgeleridir. Arşiv belgelerinden elde edilen verileri desteklemek ve araştırmayı
derinleştirmek amacıyla basın incelemesi yapılmıştır. Basın incelemesinde 1850-1914
yılları arasındaki tüm gazeteler incelenmiştir. Arşiv belgelerinde ve basın incelemesinde
elde edilen veriler net sayılardır. Çalışmada verilerin kodlanmasına ilişkin esaslar yöntem
bölümünde ayrıntılı olarak verilmiştir. Gerçek veriler, tespit edilenin üzerindedir. Hasta
ve yaralıların kendilerini saklaması, tespit edilememesi, kayıtlara girmemesi,
bildirilmemesi gibi sebeplerin yanında resmî belgelerde veya basın incelemesinde
belirtilmeyen muğlak ifadeler (hastalık nedeniyle çok fazla kişi vefat
etmiştir/hastalanmıştır, hastalık çok etkili olmuştur, ortalama, bir iki, yaklaşık vb.) de
sıklıkla yer almıştır. Bu sebeple hastalığa ilişkin gerçek verilerin tespit edilenden fazla
olduğu düşünülmelidir.
Tez kapsamında incelenen arşiv belgeleri; Osmanlı Vilayetlerinde Tifo ile
Mücadele ve Osmanlı Devleti’nin Resmi Kurumlarında Tifo ile Mücadele başlıkları
200
200
altında incelenmiştir. Arşiv belgelerinden elde edilen tüm verilere göre 1336 kişi hayatını
kaybetmiş, 2468 kişi de tifo nedeniyle hastalanmıştır. İstanbul’da 104, Anadolu’da 1014,
okullarda 1, hapishanelerde 165, askeri kurumlarda 53 kişi vefat etmiştir. İstanbul’da 106,
Andolu’da 1740, okullarda 1, hapishanelerde 191, askeri kurumlarda ise 430 kişi ise
tifodan etkilenmiştir.
Arşiv belgelerine göre tifo kaynaklı ölümlerin en sık yaşandığı aylar; mart, nisan,
mayıs, temmuz ve ağustostur. Hastalığın pis sulardan, alt yapı yetersizliğinden
kaynaklandığı düşünüldüğünde bahar aylarında artış olması normaldir. Arşiv belgelerine
göre hastalığın en sık yoğun görüldüğü aylar; mayıs, nisan ve eylüldür. Hastalığın bahar
ve yaz mevsiminde sık görülmesi, ölüm verileriyle paraleldir.
Arşiv belgelerinden hareketle hastalığın nedenleri; kirli sular, altyapı ve üstyapı
yetersizliği, nem, aşırı sıcak ve soğuk, su mecrâlarının üzerinin açıklığı, su yollarındaki
bozukluk, lağım kanallarının olmaması, yıkanmadan yenen çiğ sebze ve meyveler,
evlerin birbirine yakınlığı, hanelerdeki nüfus yoğunluğu, göç, yağmurun neden olduğu
çamurlu sular, bataklıklar, zehirli yiyecekler, çeşmelerin su haznelerinin pisliği, sokak ve
evlerin kirliliğidir. Arşiv belgelerine göre tifoyla mücadelede hükümet tarafından birçok
sağlık önlemi alınmıştır. Suların kirlilik derecesini ölçmek için sıhhiye heyeti ve
hıfzıssıhha müfettişleri görevlendirilmiş, önlemler alınmaya çalışılmıştır. Halka menba
suyunu tercih etmeleri, çeşme suları kullanacaksa da kaynatılması gerektiği bildirilmiştir.
Halkın yaygın olarak kullandığı su kaynaklarından örnekler alınmış, kaynakların
temizliği kontrol edilmiştir. Su kaynaklarında temizlik ve tamir işlemleri yapılmıştır.
Hastalığın görüldüğü yerlerde incelemeler yapmak üzere sıhhiye heyeti oluşturulmuştur.
Heyet, hastalığın etkili olduğu bölgelerde incelemeler yapmıştır. Hastalığın ortadan
kaldırılmasına yönelik altyapı önlemleri Alınmıştır. Su yollarının keşfi ve üzerleri açık
suların kapatılmasıyla mücadele edilmiştir. Ayrıca hükümet tarafından hastalığın görüldü
bölgelere tıbbi tedbirler almak ve süreci yönetmek için belediye tabipleri, karantina
tabipleri, askeri tabipler, sıhhiye müfettişleri, liva-yı mezkur müfettişi
görevlendirilmiştir. Hastalığın görüldüğü yerleşim yerlerine ilaç ve malzeme
gönderilmiştir. Hastalığın salgına dönüşmesine önlem olarak hastalık bölgeleri kordon
altına alınmıştır.
Tifoyla mücadeleyi yöneten temel sağlık personeli doktordur. Fakat bu tez
kapsamında incelenen yıllarda arşiv belgelerine göre kaza ve köylerde tabip yoktur.
201
201
Doktor, sadece hastalık veya salgın durumunda kaza ve köylere gitmişlerdir. Tifoyla
mücadelede doktorların hastalık alanına yönlendirilme şekli, ağırlıklı olarak
görevlendirmedir. Belediye tabibi bulunmayan kaza veya köylere öncelikle vileyetten,
yoksa diğer vilayetlerden belediye tabibi veya askeri tabip veya karantina tabibinin
görevlendirilmiştir. Hastalığın görüldüğü vilayette doktor olmadığında belediye tabibi
tayin edilene kadar askeri tabib görevlendirilmiştir. Askeri tabibin gidemediği
durumlarda da geçici tabip tayin edilmiştir. Görevli doktorların maaşları belediye
bütçesinden karşılanması uygun görülmüştür. Fakat belediyenin bütçe yetersizliğinden
tabiplerin maaşları karşılanamamış veya tabiplere ödenmesi gerek maaş tam olarak
verilememiştir. Bu durumlarda Maliye Nezareti’nden karşılanmıştır.
Hapishaneler, tifonun sıkça görüldüğü yerlerdir. Tifonun bu alanlarda sıkça
görülme nedeni genel olarak hapishanelerin fiziki şartlar ve sağlık koşullarındaki
yetersizliğidir. Ayrıca izdiham, kapasitenin üzerindeki mahkûm sayısı, su yollarının
bozukluğu, rutubet, gıda sıkıntısı ve havaların ısınması öne çıkan nedenlerdir. Alınan
önemler hastaların başka hapishanelere nakli, tecridi ve uygun bir yerin hapishaneye dahil
edilmesidir. Yeni bir yerin ilavesinde en sık kullanım yolu, kadın mahkumların başka
hapishanelere sevk ederek kadın koğuşunu kullanmak olmuştur. Hastalığın halka
bulaşmaması için hapishane eşyalarının yenilenmiş; sağlık şartlarının iyileştirilmeye
çalışılmıştır. Fakat hapishaneler maddi yetersizlik nedeniyle birçok önemli yerine
getirememiştir.
Okullarda tifonun yaygın görülme nedeni, sağlık şartlarının yetersizliğidir.
Okullar Sıhhiye Nezaret’i tarafından denetlenmiştir. Hastalığın görülmesinin ana nedeni,
içme suyunun kirliliğidir. Arşiv belgelerinde incelenen okullarda suların kaynağı
sarnıçlardır. Hastalıkla mücadelede sarnıçlar temizlenmiş, öğrencilerin menba suyunu
kullanması tavsiye edilmiştir. Hastalık salgına dönüştüğünde ise eğitime ara verilmiştir.
Askeri birlikler, tifonun sıkça görüldüğü merkezlerdir. Askeri kurumlarda tifonun
yayılma nedeni mevsim geçişleri ve izdihamdır. Önlemler diğer kurumlardakiyle aynıdır.
Hastalar tecridi, ek binaların tahsisi, hijyen kuralarının sıkıca uygulanmasıdır
Tifoya karşı halkı bilinçlendirmek ve önlemleri listelemek için talimatnameler
yayınlamıştır. Talimatnameler, tifoya, hastalığın bulaşma yollarına, tedavi usullerine ve
tifo aşısına ilişkin detaylı bilgiler sunar. Talimatnameler I. bölümde ayrıntılı olarak ele
alınmıştır.
202
202
Gazeteler insan hayatında en önemli bilgi kaynaklarından biridir. Gazeteler
bugünün ve geçmişin anlaşılmasında önemli bir işleve sahiptir. Osmanlı Devleti’nde
basın hayatı 1831 yılında çıkarılan Takvim-i Vekayi ile başlamıştır. Sırasıyla 1840’da
Ceride-i Havadis, 1860’da Tercüman-ı Ahval, 1862’da Tasvir-i Efkâr gazetesi
yayımlanmıştır. Bu çalışmada, arşive belgelerinden elde edilecek bilgileri desteklemek
ve çalışmayı derinleştirmek amacıyla basın incelemesi yapılmıştır. Çalışmada 1850-1914
yılları arasındaki gazeteler, tifoya yer vermesi yönüyle incelenmiştir.
Basın incelemesinden elde sonuçlara göre 4937 kişi tifo nedeniyle hayatını
kaybetmiş, 161 kişi ise hastalıktan etkilenmiştir. Arşiv belgelerinde ve basın
incelemesinde tifo kaynaklı ölü sayısı, hasta sayısından fazladır. Veri, tifonun öldürücü
etkisini göstermede yardımcıdır. Basın incelemesinde hastalığa ilişkin verilerin tamamına
yakını Tercüman-ı Hakikat ve Sabah gazetelerinden elde edilmiştir. Gazetelerin haber
kaynakları, basın geçmişi, resmi kurumlarla irtibatı hastalığa ilişkin verileri yansıtmada
etkili olabilir.
Basın incelemesinde tifo kaynaklı ölüm vakalarının yaşandığı aylar mayıstır. Bu
bilgi, arşiv belgeleriyle örtüşür. Mayıs, arşiv belgelerine göre en sık tifo kaynaklı ölümün
yaşandığı aylar arasındadır. Basın incelemesinde tifonun ve çok görüldüğü ay,
temmuzdur. Yaz mevsiminde gerçekleşmesi, arşiv belgelerindeki verilerle örtüşür.
Basın incelemesine göre tifonun en çok ölüme neden olduğu ve en fazla tifo
hastasının barındığı yerleşim yeri ise İstanbul’dur. İstanbul’un her iki kaynakta hastalığa
ilişkin en yüksek verilere sahip olması normaldir. Şehrin nüfusu, devlet kurumları ve
konumu itibarıyla çok önemli bir noktadadır.
Basın incelemesine göre tifonun bulaşma sebepleri; altyapı yetersizliği, mevsim
yağışları, içme suyunun kirliliği, lağımların hıfzıssıhha kurallarına aykırı olarak
yapılmasıdır. Bu bilgiler, arşiv belgeleriyle bire bir örtüşür. Arşiv belgelerinde hastalığa
neden olan durumlar daha çeşitli ve ayrıntılı olarak verilmiştir. Askeri birlikleri,
hapishanelerin arşiv belgeleri içindeki rolü düşünüldüğünde bu fark normal olarak
yorumlanabilir. Ayrıca devlet kayıtlarında salgına dönüşmüş veya dönüşme riskine sahip
hastalığa ilişkin verilerin ayrıntılı yer alması olağandır. Arşiv belgeleri, tifoya ilişkin
hemen her değişkene yer vermiştir. Gazeteler ise amacına uygun olarak haber verme
mahiyetindedir. Basın incelemesinin amacı da tifoya ilişkin bilgileri derinleştirmek ve
arşiv belgelerinden elde edilen verileri desteklemektir.
203
203
KAYNAKLAR
A. Arşiv Belgeleri
1.Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA)
Başbakanlık Osmanlı Arşivi, A.MKT.MHM.: Sadaret Mektubî Mühimme
Kalemi Evrakı.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Sadaret
Mektubî Mühimme Kalemi Evrakı (A.MKT.MHM), Dosya No: 333, Gömlek No: 38
(333/38), Tarih: 3 Muharrem 1282/29 Mayıs 1865.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Sadaret
Mektubî Mühimme Kalemi Evrakı (A.MKT.MHM), Dosya No: 407, Gömlek No: 86
(407/86), Tarih: 23 Muharrem 1285/16 Mayıs 1868.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Sadaret
Mektubî Mühimme Kalemi Evrakı (A.MKT.MHM), Dosya No: 564, Gömlek No: 4
(564/4), Tarih: 8 Zilhicce 1312/2 Haziran 1895.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA),Sadaret
Mektubî Mühimme Kalemi Evrakı (A.MKT.MHM), Dosya No:597 Gömlek No:13
(597/13), Tarih: 9 Zilkade 1314/11 Nisan 1897.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Sadaret
Mektubî Mühimme Kalemi Evrakı (A.MKT.MHM), Dosya No:301, Gömlek No: 90
(301/90), Tarih: 6 Muharrem 1281/11 Haziran 1864.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Sadaret
Mektubî Mühimme Kalemi Evrakı (A.MKT.MHM), Dosya No: 301, Gömlek No: 78
(301/78), Tarih: 24 Zilhicce 1280/31 Mayıs 1864.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Sadaret
Mektubî Mühimme Kalemi Evrakı (A.MKT.MHM), Dosya No: 293, Gömlek No: 25
(293/25), Tarih: 16 Ramazan 1280/24 Şubat 1864.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi, A.MKT.MVL.: Sadaret Mektubî Kalemi Meclisi
Vala Evrakı.
204
204
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Sadaret
Mektubî Kalemi Meclis-i Vala Evrakı (A.MKT.MVL), Dosya No: 118, Gömlek No: 65
(118/65), Tarih: 11 Muharrem 1277/ 30 Temmuz 1860.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Sadaret
Mektubî Kalemi Meclis-i Vala Evrakı (A.MKT.MVL), Dosya No: 706, Gömlek No: 35
(706/35), Tarih: 17 Safer 1282/12 Temmuz 1865.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi, A.MKT.NZD.: Sadaret Mektubi Kalemi Nezaret
ve Devair Evrakı.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Sadaret
Mektubi Kalemi Nezaret ve Devair Evrakı (A.MKT.NZD), Dosya No: 151, Gömlek No:
35 (151/35), Tarih: 25 Ramazan 1271/11 Haziran 1855.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Sadaret
Mektubi Kalemi Nezaret ve Devair Evrakı (A.MKT.NZD), Dosya No: 378, Gömlek No:
66 (378/66), Tarih: 11 Cemaziyelevvel 1278/14 Kasım 1861.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi, BEO.: Bab-ı Âlî Evrak Odası Evrakı.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Bab-ı Âlî
Evrak Odası Evrakı (BEO), Dosya No: 4230, Gömlek No: 317226 (4230/317226), Tarih:
16 Zilhicce 1331/16 Kasım 1913.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Bab-ı Âlî
Evrak Odası Evrakı (BEO), Dosya No: 2625, Gömlek No: 196866 (2625/196866),
Tarih: 16 Cemaziyelevvel 1323/19 Temmuz 1905.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Bab-ı Âlî
Evrak Odası Evrakı (BEO), Dosya No: 2604, Gömlek No: 195275 (2604/195275), Tarih:
18 Rabiulahir 1323/22 Haziran 1905.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Bab-ı Âlî
Evrak Odası Evrakı (BEO), Dosya No: 2546, Gömlek No: 190929 (2546/190929), Tarih:
5 Safer 1323/11 Nisan 1905.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Bab-ı Âlî
Evrak Odası Evrakı (BEO), Dosya No: 3746, Gömlek No: 280888 (3746/280888), Tarih:
27 Rabiulahir 1328/8 Mayıs 1910.
205
205
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Bab-ı Âlî
Evrak Odası Evrakı (BEO), Dosya No: 3734, Gömlek No: 279995 (3734/279995), Tarih:
24 Rabiulahir 1328/16 Nisan 1910.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Bab-ı Âlî
Evrak Odası Evrakı (BEO), Dosya No: 3773, Gömlek No: 282936 (3773/282936), Tarih:
24 Cemaziyelahir 1328/3 Temmuz 1910.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Bab-ı Âlî
Evrak Odası Evrakı (BEO), Dosya No: 840, Gömlek No: 62946 (840/62946), Tarih: 9
Rabiulahir 1314/17 Eylül 1896.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Bab-ı Âlî
Evrak Odası Evrakı (BEO), Dosya No: 832, Gömlek No: 62346 (832/62346), Tarih: 21
Rabiulevvel 1314/30 Ağustos 1896.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Bab-ı Âlî
Evrak Odası Evrakı (BEO), Dosya No: 4230, Gömlek No: 317226 (4230/317226), Tarih:
16 Zilhicce 1331/16 Kasım 1913.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Bab-ı Âlî
Evrak Odası Evrakı (BEO), Dosya No: 4309, Gömlek No: 323140 (4309/323140).;
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Bab-ı Âlî
Evrak Odası Evrakı (BEO), Dosya No: 4038, Gömlek No: 302791 (4038/302791), Tarih:
24 Cemaziyelevvel 1330/11 Mayıs 1912.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Bab-ı Âlî
Evrak Odası Evrakı (BEO), Dosya No: 1748, Gömlek No: 131094 (1748/131094), Tarih:
10 Şaban 1319/22 Kasım 1901.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Bab-ı Âlî
Evrak Odası Evrakı (BEO), Dosya No: 3721, Gömlek No: 279058 (3721/279058), Tarih:
9 Rabiulevvel 1328/ 21 Mart 1910.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Bab-ı Âlî
Evrak Odası Evrakı (BEO), Dosya No: 3799, Gömlek No: 284881 (3799/284881), Tarih:
24 Şaban 1328/31 Ağustos 1910.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Bab-ı Âlî
Evrak Odası Evrakı (BEO), Dosya No: 3931, Gömlek No: 294812 (3931/294812), Tarih:
27 Şaban 1329/23 Ağustos 1911.
206
206
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Bab-ı Âlî
Evrak Odası Evrakı (BEO), Dosya No: 1475, Gömlek No: 110624 (1475/110624), Tarih:
23 Zilhicce 1317/24 Nisan 1900.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Bab-ı Âlî
Evrak Odası Evrakı (BEO), Dosya No: 3050, Gömlek No: 228733 (3050/228733), Tarih:
25 Rabiulevvel 1325/8 Mayıs 1907.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Bab-ı Âlî
Evrak Odası Evrakı (BEO), Dosya No: 1663, Gömlek No: 124719 (1663/124719),
Tarih: 4 Safer 1319/23 Mayıs 1901.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Bab-ı Âlî
Evrak Odası Evrakı (BEO), Dosya No: 1068, Gömlek No: 80085 (1068/80085), Tarih:
20 Şaban 1315/14 Ocak 1898.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Bab-ı Âlî
Evrak Odası Evrakı (BEO), Dosya No: 3291, Gömlek No: 246759 (3291/246759), Tarih:
9 Rabiulevvel 1326/11 Nisan 1908.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Bab-ı Âlî
Evrak Odası Evrakı (BEO), Dosya No: 3299, Gömlek No: 247383 (3299/247383), Tarih:
23 Rabiulevvel 1326/25 Nisan 1908.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Bab-ı Âlî
Evrak Odası Evrakı (BEO), Dosya No: 1688, Gömlek No: 126554 (1688/126554), Tarih:
26 Rabiulevvel 1319/13 Temmuz 1901.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Bab-ı Âlî
Evrak Odası Evrakı (BEO), Dosya No: 2459, Gömlek No: 184417 (2459/184417), Tarih:
29 Ramazan 1322/7 Aralık 1904.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi, C.SH.: Cevdet Sıhhiye Evrakı.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Cevdet
Sıhhiye Evrakı (C.SH), Dosya No: 2, Gömlek No: 70 (2/70), Tarih: 7 Safer 1282/2
Temmuz 1865.
207
207
Başbakanlık Osmanlı Arşivi, DH.İD.: Dâhiliye Nezareti İdare Evrakı.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti İdare Evrakı (DH.İD), Dosya No: 165, Gömlek No: 49 (165/49), Tarih: 7 Zilkade
1332/27 Eylül 1914.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti İdare Evrakı (DH.İD), Dosya No: 165, Gömlek No: 16 (165/16), Tarih: 18
Rabiulahir 1331/27 Mart 1913.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti İdare Evrakı (DH.İD), Dosya No: 165, Gömlek No: 48 (165/48), Tarih: 4
Zilkade1332/24 Eylül 1914.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti İdare Evrakı (DH.İD), Dosya No: 165, Gömlek No: 50 (165/50), Tarih: 13
Zilkade 1332/3 Ekim 1914.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti İdare Evrakı (DH.İD), Dosya No: 50, Gömlek No: 42 (50/42), Tarih: 21
Cmeziyelevvel 1329/20 Mayıs 1911.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti İdare Evrakı (DH.İD), Dosya No: 50, Gömlek No: 6 (50/6), Tarih: 20 Recep
1329/17 Temmuz 1911.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti İdare Evrakı (DH.İD), Dosya No: 7, Gömlek No: 24 (7/24), Tarih: 11
Rabiulevvel 1329/12 Mart 1911.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti İdare Evrakı (DH.İD), Dosya No: 77, Gömlek No: 11 (77/11), Tarih: 6 Safer
1331/15 Ocak 1913.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi, DH.MKT. : Dâhiliye Nezareti Mektubî Kalemi
Evrakı
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1326, Gömlek No: 91 (1326/91),
Tarih: 21 Şaban 1296/10 Ağustos 1879.
208
208
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 66, Gömlek No: 30 (66/30), Tarih: 28
Zilkade 1310/3 Haziran 1893.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 2847, Gömlek No: 30 (2847/30),
Tarih: 28 Cemaziyelevvel 1327/17 Haziran 1909.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 2499, Gömlek No: 87 (2499/87),
Tarih: 29 Safer 1319/17 Haziran 1901.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 2508, Gömlek No: 74 (2508/74),
Tarih: 22 Rabiulevvel 1319/9 Temmuz 1901.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1168, Gömlek No: 44 (1168/44),
Tarih: 12 Rabiulahir 1325/25 Mayıs 1907.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 2572, Gömlek No: 121 (2572/121),
Tarih: 22 Ramazan 1319/2 Ocak 1902.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 2768, Gömlek No: 43 (2768/43),
Tarih: 23 Safer 1327/16 Mart 1909.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1449, Gömlek No: 88 (1449/88),
Tarih: 3 Muharrem 1305/21 Eylül 1887.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 2018, Gömlek No: 57 (2018/57),
Tarih: 17 Rabiulahir 1310/ 8 Kasım 1902.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 68, Gömlek No: 39 (68/39), Tarih: 12
Safer 1328/22 Şubat 1910.
209
209
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 2092, Gömlek No: 47 (2092/47),
Tarih: 29 Rabiulevvel 1316/17 Ağustos 1898.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 2111, Gömlek No: 62 (2111/62),
Tarih: 12 Cemaziyelevvel 1316/28 Eylül 1898.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 488, Gömlek No: 70 (488/70), Tarih:
26 Nisan 1902.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1485, Gömlek No: 28 (1485/28),
Tarih: 30 Cemaziyelevvel 1305/13 Şubat 1888.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 2196, Gömlek No: 56 (2196/56),
Tarih: 22 Zilhicce 1316/3 Mayıs 1889.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 2212, Gömlek No: 80 (2212/80),
Tarih: 9 Safer 1317/19 Haziran 1899.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 2707, Gömlek No: 42 (2707/42),
Tarih: 21 Zilhicce 1326/14 Ocak 1909.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 812, Gömlek No: 51 (812/51), Tarih:
5 Zilkade 1321/23 Ocak 1904.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1688, Gömlek No: 72 (1688/72),
Tarih: 17 Cemaziyelevvel 1307/9 Ocak 1890.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1701, Gömlek No: 21 (1701/21),
Tarih: 26 Cemaziyelahir 1307/17 Şubat 1890.
210
210
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1606, Gömlek No: 98 (1606/98),
Tarih: 17 Recep 1306/19 Mart 1889.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1611, Gömlek No: 1 (1611/1), Tarih:
26 Recep 1306/28 Mart 1889.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1621, Gömlek No: 36 (1621/36),
Tarih: 4 Ramazan 1306/4 Mayıs 1889.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 2404, Gömlek No: 107 (2404/107),
Tarih: 25 Cemaziyelevvel 1318/20 Eylül 1900.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 2700, Gömlek No: 50 (2700/50),
Tarih: 10 Zilhicce 1326/3 Ocak 1909.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 119, Gömlek No: 5 (119/5), Tarih: 24
Rabiulevvel 1311/5 Ekim 1893.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 2822, Gömlek No: 20 (2822/20),
Tarih: 3 Cemaziyelevvel 1327/23 Mayıs 1909.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1566, Gömlek No: 16 (1566/16),
Tarih: 15 Rabiulevvel 1306/19 Kasım 1888.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1852, Gömlek No: 8 (1852/8), Tarih:
19 Zilhicce 1308/26 Temmuz 1891.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 827, Gömlek No: 31 (827/31), Tarih:
19 Zilhicce 1321/7 Mart 1904.
211
211
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 2123, Gömlek No: 96 (2123/96),
Tarih: 10 Cemaziyelahir 1316/26 Ekim 1898.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1244, Gömlek No: 8 (1244/8), Tarih:
29 Safer 1326/2 Nisan 1908.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 336, Gömlek No: 62 (336/62), Tarih:
27 Recep 1312/24 Ocak 1895.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 924, Gömlek No: 55 (924/55), Tarih:
11 Zilakade 1322/17 Ocak 1905.;
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 2133, Gömlek No: 97 (2133/97),
Tarih: 29 Cemaziyelahir 1316/14 Kasım 1898.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 659, Gömlek No: 31 (659/31), Tarih:
12 Cemaziyelahir 1320/16 Eylül 1902.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1639, Gömlek No: 17 (1639/17),
Tarih: 18 Zilkade 1306/16 Temmuz 1889.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 30, Gömlek No: 23 (30/23).
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 2821, Gömlek No: 54 (2821/54),
Tarih: 3 Cemaziyelevvel 1327/23 Mayıs 1909
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1490, Gömlek No: 61 (1490/61),
Tarih: 16 Cemaziyelahir 1305/29 Şubat 1888.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 2835, Gömlek No: 44 (2835/44),
Tarih: 19 Aralık 1905/21 Şevval 1323.
212
212
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1732, Gömlek No: 115 (1732/115),
Tarih: 28 Şevval 1307/17 Haziran 1890.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1623, Gömlek No: 28 (1623/28),
Tarih: 15 Ramazan 1306/15 Mayıs 1889.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1040, Gömlek No: 10 (1040/10), Tarih: 14
Zilkade 1323/10 Ocak 1906.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 260, Gömlek No: 48 (260/48), Tarih:
11 Muharrem 1312/15 Temmuz 1894.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 2274, Gömlek No: 64 (2274/64),
Tarih: 19 Recep 1317/23 Kasım 1899. ;
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1108, Gömlek No: 56 (1108/56),
Tarih: 21 Cemaziyelahir 1324/12 Ağustos 1906.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1481, Gömlek No: 69 (1481/69),
Tarih: 16 Cemaziyelevvel 1305/30 Ocak 1888.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1059, Gömlek No: 9 (1059/9), Tarih:
22 Muharrem 1324/18 Mart 1906.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1248, Gömlek No: 32 (1248/32),
Tarih: 19 Rabiulevvel 1326/21 Nisan 1908.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 495, Gömlek No: 51 (495/51), Tarih:
25 Muharrem 1320/4 Mayıs 1902.
213
213
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1344, Gömlek No: 47 (1344/47),
Tarih: 21 Recep 1301/17 Mayıs 1884.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 2291, Gömlek No: 94 (2291/94),
Tarih: 28 Şaban 1317/1 Ocak 1900.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 18, Gömlek No: 16 (18/16), Tarih: 23
Nisan 1893.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1735, Gömlek No: 24 (1735/24), Tarih:
4 Zilkade 1307/22 Haziran 1890.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 20, Gömlek No: 4 (20/4), Tarih: 23
Şaban 1310/12 Mart 1893.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 2142, Gömlek No: 54 (2142/54),
Tarih: 17 Recep 1316/1 Aralık 1898.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 2087, Gömlek No: 37 (2087/37),
Tarih: 12 Recep 1316/26 Kasım 1898.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 76, Gömlek No: 3 (76/3), Tarih: 17
Zilhicce 1310/2 Temmuz 1893.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1641, Gömlek No: 112 (1641/112),
Tarih: 25 Zilkade 1306/23 Temmuz 1889.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1627, Gömlek No: 72 (1627/72),
Tarih: 11 Şevval 1306/10 Haziran 1889.
214
214
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1622, Gömlek No: 33 (1622/33),
Tarih: 8 Ramazan 1306/8 Mayıs 1889.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1588, Gömlek No: 93 (1588/93),
Tarih: 27 Cemaziyelevvel 1306/29 Ocak 1889.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1379, Gömlek No: 43 (1379/43),
Tarih: 21 Safer 1304/19 Kasım 1886.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 2661, Gömlek No: 62 (2661/62),
Tarih: 23 Şevval 1326/18 Kasım 1908.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1111, Gömlek No: 28 (1111/28),
Tarih: 3 Recep 1324/23 Ağustos 1906.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1239, Gömlek No:1 (1239/1)
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 126, Gömlek No: 40 (126/40), Tarih:
23 Safer 1311/5 Eylül 1893
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1278, Gömlek No: 21 (1278/21),
Tarih: 11 Recep 1326/9 Ağustos 1908.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1303, Gömlek No: 33 (1303/33),
Tarih: 22 Şevval 1326/17 Kasım 1908.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1333, Gömlek No: 52 (1333/52),
Tarih: 29 Ramazan 1297/4 Eylül 1880.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1541, Gömlek No: 77 (1541/77),
Tarih: 4 Muharrem 1306/10 Eylül 1888.
215
215
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1584, Gömlek No: 102 (1584/102).
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1584, Gömlek No: 20 (1584/20),
Tarih: 12 Cemaziyelevvel 1306/14 Ocak 1889.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1601, Gömlek No: 64 (1601/64),
Tarih: 3 Recep 1306/5 Mart 1889.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1679, Gömlek No: 63 (1679/63),
Tarih: 11 Rabiulahir 1307/5 Aralık 1889.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1726, Gömlek No: 96 (1726/96),
Tarih: 9 Şevval 1307/29 Mayıs 1890.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1736, Gömlek No: 41 (1736/41),
Tarih: 7 Zilkade 1307/25 Haziran 1890.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1868, Gömlek No: 83 (1868/83),
Tarih: 12 Safer 1309/17 Eylül 1891.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1934, Gömlek No: 108 (1934/108),
Tarih: 22 Şaban 1309/22 Mart 1892.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1950, Gömlek No: 53 (1950/53),
Tarih: 19 Şevval 1309/17 Mayıs1892.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 2053, Gömlek No: 92 (2053/92),
Tarih: 2 Şaban 1310/19 Şubat 1893.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 2196 Gömlek No: 70 (2196/70), Tarih:
22 Zilhicce 1316/3 Mayıs 1899.
216
216
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1979, Gömlek No: 49 (1979/49),
Tarih: 3 Muharrem 1310/28 Temmuz 1892.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 2200, Gömlek No: 63 (2200/63),
Tarih: 29 Zilhicce 1316/10 Mayıs 1889.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 2229, Gömlek No: 95 (2229/95),
Tarih: 28 Rabiulevvel 1317/11 Nisan 1897.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 2233, Gömlek No: 101
(2233/101), Tarih: 7 Rabiulahir 1317/15 Ağustos 1899.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 2233, Gömlek No: 111 (2233/111),
Tarih: 7 Rabiulahir 1317/15 Ağustos 1899.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 2262, Gömlek No: 32 (2262/32),
Tarih: 21 Cemaziyelahir 1317/27 Ekim 1889.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 2596, Gömlek No: 28 (2596/28),
Tarih: 26 Zilkade 1319/6 Mart 1902.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 1303, Gömlek No: 33 (1303/33), Tarih:
22 Şevval 1326/17 Kasım 1908.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 405, Gömlek No: 58 (405/58), Tarih:
9 Safer 1313/1 Ağustos 1895.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 512, Gömlek No: 87 (512/87), Tarih:
18 Safer 1320/27 Mayıs 1902.
217
217
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mektubî Kalemi, (DH.MKT), Dosya No: 2570, Gömlek No: 82 (2570/82),
Tarih: 12 Ramazan 1319/23 Aralık 1901.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi, DH.MUİ.: Dâhiliye Nezareti Muhaberât-ı
Umumiye İdaresi Evrakı.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Muhaberât-ı Umumiye İdaresi Evrakı (DH.MUİ), Dosya No: 113, Gömlek No:
22 (113/22), Tarih:8 Recep 1328/16 Temmuz 1910.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Muhaberât-ı Umumiye İdaresi Evrakı (DH.MUİ), Dosya No: 84, Gömlek No:
19 (84/19), Tarih: 27 Cemaziyelahir 1328/6 Temmuz 1910.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Muhaberât-ı Umumiye İdaresi Evrakı (DH.MUİ), Dosya No: 115, Gömlek No:
16 (115/16), Tarih: 17 Recep 1328/25 Temmuz 1910.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Muhaberât-ı Umumiye İdaresi Evrakı (DH.MUİ), Dosya No: 83, Gömlek No:
60 (83/60), Tarih: 19 Rabiulahir 1328/30 Nisan 1910.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Muhaberât-ı Umumiye İdaresi Evrakı (DH.MUİ), Dosya No: 23, Gömlek No:
72 (23/72), Tarih: 12 Şevval 1327/27 Ekim 1909.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Muhaberât-ı Umumiye İdaresi Evrakı (DH.MUİ), Dosya No: 69, Gömlek No:
69 (69/69), Tarih: 18 Safer 1328/ 1 Mart 1910.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Muhaberât-ı Umumiye İdaresi Evrakı (DH. MUİ), Dosya No: 76, Gömlek No:
2 (76/2), Tarih: 11 Cemaziyelevvel 1328/21 Mayıs 1910.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Muhaberât-ı Umumiye İdaresi Evrakı (DH.MUİ), Dosya No: 81, Gömlek No:
49 (81/49), Tarih: 26 Rabiulahir 1328/7 Mayıs 1910.
218
218
Başbakanlık Osmanlı Arşivi, DH.ŞFR.: Dâhiliye Nezareti Şifre Evrakı.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Şifre Evrakı (DH.ŞFR), Dosya No: 380, Gömlek No: 116 (380/116), Tarih: 13
Mayıs 1323/26 Mayıs 1907.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Şifre Evrakı (DH.ŞFR), Dosya No: 366, Gömlek No: 139 (366/139), Tarih: 25
Haziran 1322/8 Temmuz 1906.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi, DH.TMIK.S.: Dahiliye Nezareti Tesri-i
Muamelat ve Islahat Komisyonu Evrakı.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dahiliye
Nezareti Tesri-i Muamelat ve Islahat Komisyonu (DH.TMIK.S), Dosya No: 69, Gömlek
No: 31 (69/31), Tarih: 23 Cemaziyelahir 1325/3 Ağustos 1907.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dahiliye
Nezareti Tesri-i Muamelat ve Islahat Komisyonu (DH.TMIK.S), Dosya No: 61, Gömlek
No: 16 (61/16), Tarih: 21 Şevval 1323/19 Aralık 1905.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dahiliye
Nezareti Tesri-i Muamelat ve Islahat Komisyonu (DH.TMIK.S), Dosya No: 56, Gömlek
No: 5 (56/5), Tarih: 9 Şevval 1322/17 Aralık 1904.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dahiliye
Nezareti Tesri-i Muamelat ve Islahat Komisyonu (DH.TMIK.S), Dosya No: 56, Gömlek
No: 61 (56/61), Tarih: 25 Zilhicce 1322/2 Mart 1905.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi, DH.MB.HPS.: Dâhiliye Nezareti Mebânî-i
Emîriye ve Hapishaneler Evrakı.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mebânî-i Emîriye ve Hapishaneler Evrakı (DH.MB.HPS), Dosya No: 6, Gömlek
No: 17 (6/17), Tarih: 3 Şaban 1332/27 Haziran 1914.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mebânî-i Emîriye ve Hapishaneler Evrakı (DH.MB.HPS), Dosya No: 44,
Gömlek No: 8 (44/8), Tarih: 22 Şaban 1332/16 Temmuz 1914.
219
219
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mebânî-i Emîriye ve Hapishaneler Evrakı (DH.MB.HPS), Dosya No: 4, Gömlek
No: 3 (4/3), Tarih: 5 Cemaziyelahir 1331/12 Mayıs 1913.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mebânî-i Emîriye ve Hapishaneler Evrakı (DH.MB.HPS), Dosya No: 73,
Gömlek No: 10 (73/10), Tarih: 13 Şaban 1332/7 Temmuz 1914.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Hariciye
Nezareti Tahrirat Evrakı (HR.TH), Dosya No: 175, Gömlek No: 127 (175/127), Tarih: 10
Haziran 1896.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Mebânî-i Emîriye ve Hapishaneler Evrakı (DH.MB.HPS), Dosya No: 72,
Gömlek No: 59 (72/59), Tarih: 15 Cemaziyelahir 1332/11 Mayıs 1914.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi, FTG.: Fotoğraflar
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA),
Fotoğraflar) FTG.f., Dosya No: 1646.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi, İ.HUS.: İrade Hususi Evrakı.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), İrâde
Hususi (İ. HUS), Dosya No: 128, Gömlek No: 9 (128/9), Tarih: 4 Safer 1323/10 Nisan
1905.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), İrade
Hususi (İ.HUS), Dosya No: 81, Gömlek No: 110 (81/110), Tarih: 22 Zilhicce 1317/23
Nisan 1900.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi, İ.ŞD.: İrade Şura-yı Devlet Evrakı.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), İrade
Şura-yı Devlet Evrakı (İ.ŞD), Dosya No: 55, Gömlek No: 3120 (55/3120), Tarih: 29
Ramazan 1298/25 Ağustos 1881.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), İrade
Şura-yı Devlet Evrakı (İ.ŞD), Dosya No: 43, Gömlek No: 2292 (43/2292), Tarih: 15
Muharrem 1296/9 Ocak 1879.
220
220
Başbakanlık Osmanlı Arşivi, MF.İBT.: Marif Nezareti Tedrisat-ı İbtidaiyye
Kalemi Evrakı.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Marif
Nezareti Tedrisat-ı İbtidaiyye Kalemi Evrakı (MF.İBT), Dosya No: 228, Gömlek No: 111
(228/111), Tarih: 27 Safer 1327/20 Mart 1909.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi, HR.SFR..: Hariciye Nezareti Sefaret Evrakı.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Hariciye
Nezareti Sefaret Evrakı, (HR.SFR.04), Dosya No: 377, Gömlek No: 21 (377/21), Tarih:
20 Aralık 1911.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi, MF.MKT.: Marif Nezareti Mektubi Kalemi
Evrakı.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Maarif
Nezareti Mektubî Kalemi (MF.MKT), Dosya No: 898, Gömlek No: 51 (898/51), Tarih:
14 Şevval 1323/12 Aralık 1905.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi, HMŞ.: Hukuk Müşavirliği Evrakı.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye
Nezareti Hukuk Müşavirliği Evrakı, (DH.HMŞ), Dosya No: 22, Gömlek No: 54 (22/54),
Tarih: 20 Zilhicce 1331/20 Kasım 1913.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi, İ.MMS: İrade Meclis-i Mahsus Evrakı.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), İrade
Meclis-i Mahsus Evrakı (İ.MMS), Dosya No: 188, Gömlek No: 20 (188/20), Tarih: 16
Şevval 1332/7 Eylül 1914.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi, MF.MKT.: Maarif Nezareti Mektubî Kalemi
Evrakı
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Maarif
Nezareti Mektubî Kalemi (MF.MKT), Dosya No: 898, Gömlek No: 51 (898/51), Tarih:
14 Şevval 1323/12 Aralık 1905.
221
221
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Maarif
Nezareti Mektubî Kalemi (MF.MKT), Dosya No: 56, Gömlek No: 132 (56/132),
Tarih: 28 Cemaziyelevvel 1295/30 Mayıs 1878.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Maarif
Nezareti Mektubî Kalemi (MF.MKT), Dosya No: 298, Gömlek No: 12 (298/12), Tarih: 7
Recep 1313/24 Aralık 1895.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Maarif
Nezareti Mektubî Kalemi (MF.MKT), Dosya No: 298, Gömlek No: 12 (298/12), Tarih: 7
Recep 1313/24 Aralık 1895.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Maarif
Nezareti Mektubî Kalemi (MF.MKT), Dosya No: 617, Gömlek No: 49 (617/49), Tarih:
19 Zilhicce 1319/ 29 Mart 1902.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Maarif
Nezareti Mektubî Kalemi (MF.MKT), Dosya No: 1802, Gömlek No: 44 (1802/44), Tarih:
13 Cemaziyelahir 1308/24 Ocak 1891
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Hariciye
Nezareti Tahrirat Evrakı (HR.TH), Dosya No: 363, Gömlek No: 25 (363/25), Tarih: 13
Mayıs 1908.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Maarif
Nezareti Mektubî Kalemi (MF.MKT), Dosya No: 1604, Gömlek No: 59 (1604/59), Tarih:
11 Recep 1306/13 Mart 1889
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Maarif
Nezareti Mektubî Kalemi (MF.MKT), Dosya No: 2181, Gömlek No: 44
(2181/44), Tarih: 11 Zilkade 1316/23 Mart 1899.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Maarif
Nezareti Mektubî Kalemi (MF.MKT), Dosya No: 383, Gömlek No: 33 (383/33), Tarih:
5 Kanunusani 1313/19 Ocak 1898.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Maarif
Nezareti Mektubî Kalemi (MF.MKT), Dosya No:1084, Gömlek No: 38 (1084/38), Tarih: 12
Zilkade 1326/6 Aralık 1908.
222
222
Başbakanlık Osmanlı Arşivi, MV.: Meclis-i Vükela Mazbataları Evrakı.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Meclis-i
Vala Evrakı (MV), Dosya No: 39, Gömlek No: 34 (39/34), Tarih: 18 Cemaziyelevvel
1306/20 Ocak 1889.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Meclis-i
Vala Evrakı (MV), Dosya No: 138, Gömlek No: 25 (138/25), Tarih: 8 Rabiulevvel
1328/20 Mart 1910.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Meclis-i
Vükela Mazbataları (MV), Dosya No: 155, Gömlek No: 67 (155/67), Tarih: 25 Şaban
1329/ 21 Ağustos 1911.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Meclis-i
Vala Evrakı (MV), Dosya No: 236, Gömlek No: 79 (236/79).
Başbakanlık Osmanlı Arşivi, MVL.: Meclis-i Vala Evrakı.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Meclis-i
Vala Evrakı (MVL), Dosya No: 843, Gömlek No: 5 (843/5), Tarih: 3 Zilkade 1277/13
Mayıs 1861.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi, A.MTZ.(04).: Sadâret Eyâlet-i Mümtâze-
Bulgaristan Evrakı.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA),Sadâret
Eyâlet-i Mümtâze-Bulgaristan (A.MTZ.(04), Dosya No: 129, Gömlek No: 56 (129/56),
Tarih: 7 Rabiulahir 1323/11 Haziran 1905.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA),Sadâret
Eyâlet-i Mümtâze-Bulgaristan (A.MTZ.(04), Dosya No: Dosya No: 157, Gömlek No: 60
(157/60), Tarih: 13 Rabiulahir 1325/26 Mayıs 1907.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA),Sadâret
Eyâlet-i Mümtâze-Bulgaristan (A.MTZ.(04), Dosya No: Dosya No: 157, Gömlek No: 60
(157/60), Tarih: 13 Rabiulahir 1325/26 Mayıs 1907.
223
223
Başbakanlık Osmanlı Arşivi, ŞD.: Şûrâ-yı Devlet Evrakı.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Şura-yı
Devlet (ŞD), Dosya No: 687, Gömlek No: 5 (687/5), Tarih: 10 Safer 1295/10 Şubat 1878.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Şura-yı
Devlet (ŞD), Dosya No: 2424, Gömlek No: 12 (2424/12), Tarih: 13 Ramazan 1296/31
Ağustos 1879.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Şûrâ-yı
Devlet Evrakı (ŞD), Dosya No: 1530, Gömlek No: 5 (1530/5), Tarih: 8 Cemaziyelevvel
1328/18 Mayıs 1910.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Y.A.HUS.: Yıldız Sadaret Hususî Maruzât
Evrakı.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız
Sadaret Hususi Evrakı (Y.A.HUS), Dosya No: 511, Gömlek No: 157 (511/157), Tarih:
16 Rabiulahir 1325/29 Mayıs 1907.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız
Sadaret Hususi Evrakı (Y.A.HUS), Dosya No: 511, Gömlek No: 157 (511/157), Tarih:
16 Rabiulahir 1325/29 Mayıs 1907.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız
Sadaret Hususî Maruzât Evrakı (Y.A.HUS), Dosya No: 180, Gömlek No: 86 (180/86),
Tarih: 21 Rabiulevvel 1302/8 Ocak 1885.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız
Sadaret Hususî Maruzât Evrakı (Y.A.HUS), Dosya No: 180, Gömlek No: 82 (180/82),
Tarih: 18 Rabiulevvel 1302/5 Ocak 1885.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız
Sadaret Hususî Maruzât Evrakı (Y.A.HUS), Dosya No: 180, Gömlek No: 95 (180/95),
Tarih: 24 Rabiulevvel 1302/11 Ocak 1885.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi Y.MTV.: Yıldız Mütenevvî Maruzat Evrakı.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız
Mütenevvî Maruzat Evrakı (Y.MTV), Dosya No: 10, Gömlek No: 59 (10/59), Tarih: 29
Rabiulahir 1300/9 Mart 1883.
224
224
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız
Mütenevvî Maruzat Evrakı (Y.MTV), Dosya No: 28, Gömlek No: 16 (28/16), Tarih: 13
Muharrem 1305/1 Ekim 1887.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi, İ.DH.: İrade-i Dahiliye Evrakı.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), İrade-i
Dahiliye Nezareti Evrakı (İ.DH), Dosya No: 778, Gömlek No: 63275 (778/63275), Tarih:
16 Zilhicce 1295/11 Aralık 1878.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Y.MTV.: Yıldız Mütenevvî Maruzat Evrakı
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız
Mütenevvî Maruzat Evrakı (Y.MTV), Dosya No: 282, Gömlek No: 134 (282/134), Tarih:
29 Zilkade 1323/25 Ocak 1906.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız
Mütenevvî Maruzat Evrakı (Y.MTV), Dosya No: 172, Gömlek No: 35 (172/35), Tarih:
15 Ramazan 1315/7 Şubat 1898.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız
Mütenevvî Maruzat Evrakı (Y.MTV), Dosya No: 162 Gömlek No: 50 (162/50), Tarih: 6
Safer 1315/7 Temmuz 1897.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız
Mütenevvî Maruzat Evrakı (Y.MTV), Dosya No: 237, Gömlek No: 99 (237/99), Tarih:
28 Ramazan 1320/29 Aralık 1902.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Y.PRK.ASK.: Yıldız Perakende Evrakı Askerî
Maruzâ Evrakı.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız
Perakende Evrakı Askerî Maruzâ (Y.PRK.ASK), Dosya No: 66, Gömlek No:56 (66/56),
Tarih: 23 Rabiulevvel 1308/6 Kasım 1890.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız
Perakende Evrakı Askerî Maruzâ (Y.PRK.ASK), Dosya No: 137, Gömlek No: 2 (137/2),
Tarih: 2 Zilkade 1315/25 Mart 1898.
225
225
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız
Perakende Evrakı Askerî Maruzâ (Y.PRK.ASK), Dosya No: 236, Gömlek No: 32
(236/32), Tarih: 30 Zilkade 1323/26 Ocak 1906.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız
Perakende Evrakı Askerî Maruzâ (Y.PRK.ASK), Dosya No: 48, Gömlek No: 80 (48/80),
Tarih: 1 Zilhicce 1305/9 Ağustos 1888.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız
Perakende Evrakı Askerî Maruzâ (Y.PRK.ASK), Dosya No: 154, Gömlek No: 106
(154/106), Tarih: 18 Cemaziyelevvel 1317/24 Eylül 1899.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız
Perakende Evrakı Askerî Maruzâ (Y.PRK.ASK), Dosya No: 79, Gömlek No: 53 (79/53),
Tarih: 20 Recep 1309/19 Şubat 1892.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Y.PRK.UM.: Yıldız Perakende Evrakı Umumî
Evrakı.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız
Perakende Evrakı Umumî (Y.PRK.UM), Dosya No: 32, Gömlek No: 123 (32/123), Tarih:
27 Rabiulahir 1313/17 Ekim 1895.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız
Perakende Evrakı Umumî (Y.PRK.UM), Dosya No: 74, Gömlek No: 106 (74/106), Tarih:
2 Muharrem 1323/9 Mart 1905.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Y.PRK.SH.: Yıldız Perakende Evrakı Askerî
Maruzat Evrakı.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız
Perakende Evrakı Askerî Maruzat (Y.PRK.SH.), Dosya No: 3, Gömlek No:49 (3/49),
Tarih: 19 Rabiulevvel 1309/ 23 Ekim 1891.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız
Perakende Evrakı Askerî Maruzat (Y.PRK.SH.), Dosya No: 2, Gömlek No: 65 (2/65),
Tarih: 10 Şevval 1305/20 Haziran 1888.
226
226
Başbakanlık Osmanlı Arşivi, ZB.: Zabtiye Nezareti Evrakı.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Zabtiye
Nezareti Evrakı (ZB), Dosya No: 434, Gömlek No: 83 (434/83), Tarih: 19 Muharrem
1323/26 Mart 1905.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Zabtiye
Nezareti Evrakı (ZB), Dosya No: 377, Gömlek No: 85 (377/85), Tarih: 15 Haziran
1325/28 Haziran 1909.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Zabtiye
Nezareti Evrakı (ZB), Dosya No: 444, Gömlek No: 48 (444/48), Tarih: 7 Muharrem
1321/5 Nisan 1903.
B.Resmi Yayınlar (Kanun, Talimatname, Nizamname ve İstatistikler)
Humma-ı Şibh Tifo ve Tifüs, Meclis-i Umur-ı Mülkiye ve Sıhhıye-i Umumiye
Neşriyat ve Mukarreratından, Arşak Garoyan Matbaası, 1326.
Şibh Tifoya Karşı İttihaz Olunacak Tedabir-i Tahaffuziye ve Mânia-ı İstilaiye’ye
Dair Talimatname, İstanbul: Dâhiliye Nezareti Sıhhiye Müdüriyet-i Umumiyesi
Neşriyatından, Hilal Matbaası, 1331.
Bahriye Nezaret-i Bakteriyoloji Hanesinde İstihzar Olunan Tifo Aşısının Tatbiki
Hakkında Talimat, Bahriye Matbaası, 1330.
C.Matbu Eserler
“Karahumma-Tifo”, Sıhhat ve İçtimai Muavenet Vekâleti Neşriyatından, No: 44,
1937.
Doktor Ali Vahid, Hasta Çocuğa bakım ve Bulaşıcı Hastalıklar, Ankara: Vilayet
Matbaası, 1340.
Y. Fon Mering, “Karın Tifosu (Tifo)”, Y. Fon Mering'in Dahilî Tıb Kitabı İntani
Hastalıklar, çev. Tevfik Sağlam, C.1, İstanbul: Şirket-i Mürettibiye Matbaası, 1926.
Sıhhi Müze Atlası, (Osmanlıca) Türkiye Cumhuriyeti Sıhhiye ve Muaveneti
İctimaiyye Vekâleti, 1926.
Tevfik Salim (Sağlam), Tifo Aşısı, İstanbul: Kader Matbaası, 1922.
227
227
D.Süreli Yayınlar
1.Gazeteler
Ahali (Filibe): 1906.
Alemdar: 1911,1913.
Basiret: 1878.
Ceride-i Havadis: 1853,1878, 1884.
İkdam: 1900,1908.
Sabah:1876,1890,1891,1894,1897,1898,1899,1900,1901,1902,1903,1904,
1905,1906,1907,1908,1909,1910,1911,1912,1913.
Sala-yı Millet: 1912.
Servet: 1899.
Sivas: 1881.
Tanin: 1912.
Tarik (İskenderiye): 1901.
Tasvir-i Efkâr: 1909,1910,1913.
Tercüman-ı Hakikat: 1878, 1879, 1880, 1886, 1887, 1888, 1890, 1891, 1892,
1893,1894,1896,1897,1898,1899,1900,1901,1902,1903,1904,1905,1906,1907,1908,190
9,1910,1911,1912,1913,1914.
Trabzon: 1898.
Tuna(Rusçuk): 1865.
2.Zabıtlar-Yıllıklar
Düstur, Tertib-i Sani, C.6, Matbaa-ı Amire, Dersaadet, 1334.
3.Mecmualar
Afiyet, 1.Sene, Nr.48, Sisak Ferid, İstanbul, H. 11 Zilhicce 1332, (31 Ekim 1914).
M. Mayer, “Müzmin Tifo ve Paratifoya Dair”, Darülfünun Tıp Fakültesi
Mecmuası II, S.4 (1919).
Doktor Galip Ata, “Sıhhat-i İ‘tina, Tifo Aşısı”, Şehbal, S. 2273, (1327).
Afiyet, 1.Sene, Nr.45, Sisak Ferid, İstanbul, H.20 Zilkade 1332 (10 Ekim 1914).
Afiyet, 1.Sene, Nr.46, Sisak Ferid, İstanbul H.27 Zilkade 1332 (17 Ekim 1914).
Afiyet, 1.Sene, Nr.47, Sisak Ferid, İstanbul H.4 Zilhicce 1332 (24 Ekim 1914).
228
228
Servet-i Fünün, Musahabe-i Tıbbiye (İstiridye-Karahumma Tifo), C.22, Nr.561,
R.10 Kanun-ı Sani 1317 (23 Ocak 1902).
Afiyet, 1.Sene, Nr.45, Sisak Ferid, İstanbul, H.20 Zilkade 1332 (10 Ekim 1914).
Sıhhat, 2.Sene, Nr.23, H.6-13 Cemaziyelahir 1303 (12-19 Mart 1886).
Sıhhat, Nr.37, 2.Sene, 2 Zilkade 1303 (2 Ağustos 1886).
Sıhhat, 4.Sene, Nr.7, H.15-22 Safer 1305 (2-9 Kasım 1887).
Sıhhat, 4.Sene, Nr.21, H.8-15 Recep 1305 (21-28 Mart 1888).
Sıhhat, 4.Sene, Nr.21, H.8-15 Recep 1305 (21-28 Mart 1888).
Sıhhat, H.1-8 Zilhicce 1305 (M.9-16 Ağustos 1888).
Sıhhat, 5.Sene, Nr.2322, H.29 Recep 1306, (24-31 Mart 1889).
Sıhhi Sahifeler, 1.Sene, Nr.4, Mazhar Osman, 15 Nisan 1923.
Sıhhat, 3.Sene, Nr.36, H.8-15 Şevval 1304 (30 Haziran- 7 Temmuz 1887).
Sıhhat, 3.Sene, Nr.17, H.1-8 Cemaziyelahir 1304 (25 Şubat- 4 Mart 1887).
E.Kitaplar
Adler, Rıchard ve Mara Elıse. Typhoıd Fever: A History. Jefferson, North
Carolina: McFarland & Company, Inc., 2016.
Aktürk Demir, Alev. A’ dan Z’ye Hastalıklar. İstanbul: Ozan Yayıncılık , 2011.
Ayalon, Yaron. Osmanlı İmparatorluğu’nda Doğal Afetler, Veba, Kıtlık Ve Diğer
Felaketler. çev. Zeynep Rona. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2020.
Barker, D.J.P. Pratik Epidemiyoloji, çev. Münevver Bertan ve Sabahat Tezcan.
Ankara: Baylan Matbaası, 1979.
Barrett, James W. Typhoid Fever in Victoria. Melbourne: George Robertson,
1883.
Bartlett, Elisha. The History, Diagnosis, and Treatment of Typhoid and of Typhus
Fever: With an Essay on the Diagnosis of Bilious Remittent and of Yellow Fever,
Philadelphia: Lea and Blanchard, 1842.
Bayat, Ali Haydar. Tıp Tarihi. İstanbul: Merkez Efendi Geleneksel Tıp Derneği
Yayınları, 2010.
Birch, Beverley. Louıs Pasteur (İnsanlık Tarihine Yön Verenler). çev. Leyla Onat.
Ankara: İlk kaynak Kültür ve Sanat Ürünleri, 1996.
229
229
Braun, Hugo ve Ziya Öktem. Mikrobiyoloji ve Salgınlar Bilgisi. C.1, İstanbul:
Ahmed İhsan Matbaası, 1941.
Brunton, T. Lauder. Anti-Typhoid Vaccination. 1915.
Bynum, William. Tıp Tarihi. çev. Nur Gökçeoğlu, Ankara: Dost Kitabevi, 2014.
Canney, Leigh. Typhoid, the Destroyer of Armies, and its Abolition ; the Theory
of Air-Borne Typhoid in Armies. London: Baillière, Tindall and Cox, 1901.
Clein, Edward. Report of Experiments and Observations on the Vitality of the
Bacillus of Typhoid Fever and of Sewage Microbes in Oysters and Other Shellfish.
London : Worshipful Company of Fishmongers, 1905.
Corfield,W.H. The Etiology of Typhoid Fever and its Prevention : Being the
Milroy Lectures Delivered at the Royal College of Physicians in 1902. London: H.K.
Lewis, 1902.
Craft, Naomi. Tıpta Çığır Açan Buluşların Küçük Kitabı. çev. Ömer Akpınar.
Ankara: Tübitak Yayınları, 2014.
Crawford, H. Dorothy. Ölümcül Yakınlıklar Mikroplar Tarihimizi Nasıl
Şekillendirdi?. çev. Gürol Koca. İstanbul: Metis Yayınları, 2019.
Cuny, Hilaire. Louis Pasteur. The Man and His Theories. Souvenir Press, 1965.
Demircan, Adnan. “Amvâs Taunu Bağlamında Müslümanların Salgınlara Karşı
Tutumu”, içinde Korona Virüs Pandemisi ve Geçmişten Günümüze Salgın Hastalıklar,
ed. Mehmet Ali Yıldırım, Kilis: 2020.
Dıamond, Jared. Tüfek, Mikrop Ve Çelik. çev. Ülker İnce. İstanbul: Pegasus
Yayınları, 2021.
Dıamond, Jared. Tüfek, Mikrop Ve Çelik. çev. Ülker İnce. Ankara: Tübitak
Yayınları, 2016.
Dixon, Bernard. Görünmez Güçler: Mikroplar Dünyayı Nasıl Yönetiyorlar?. çev.
Mine Anğ Küçüker, Emel Tümbay ve Zeki Yumuk. İstanbul: Kırmızı Kedi Yayınevi,
2015.
Gülesen, Özdemir, Epidemiyoloji. Ankara: Ayyıldız Matbaası, 1973.
Hare, F. E. The Cold-Bath Treatment of Typhoid Fever. London: Macmillan,
1898.
Hart, Ernest. Waterborne Typhoid : A Historic Summary of Local Outbreaks in
Great Britain and Ireland, 1858-1893 (With a Tabular Analysis of 205 Epidemics) : A
230
230
Report Prepared for the Parliamentary Bills Committee of the British Medical
Association. London: Smith, Elder, 1897.
Horton-Smith. The Goulstonian Lectures on the Typhoid Bacillus and Typhoid
Fever. London : J. & A. Churchill, 1900.
Hosack, David. Remarks on the Treatment of the Typhoid State of Fever. New-
York: Van Winkle and Wiley, printers, 1815.
Hot, İnci. “Tanzimat Sonrası Osmanlı’da Bulaşıcı Hastalıklarla Mücadele”,
içinde Osmanlı’da Salgın Hastalıklarla Mücadele, ed. İbrahim Başağaoğlu, Ahmet Uçar
ve Osman Doğan, İstanul: 2015.
Jacob Steere -Williams. The Filth Disease: Typhoid Fever and The Practices of
Epidemiyology in Victorian England. Unıversıty of Rochester Press, 2020.
Karasar, N. Bilimsel Araştırma Yöntemi, Nobel Yayın Dağıtım, 2005.
Karlıkaya, Esin. "Osmanlı Devleti’nin Sağlığa ve Tıbba Verdiği Ehemmiyet",
içinde Osmanlı’da Salgın Hastalıklarla Mücadele, ed. İbrahim Başoğlu, Ahmet Uçar ve
Osman Doğan, İstanbul: 2015.
Kazancıgil, Aykut. Tıp Sözlüğü, Ankara: Güven Kitabevi Yayınları, 1978.
Kılıç, Orhan. “Tarihte Küresel Salgın Hastalıklar ve Toplum Hayatına Etkileri”
içinde Küresel Salgının Anatomisi İnsan ve Toplumun Geleceği, ed. Muzaffer Şeker, Ali
Özer ve Cem Korkurt, Ankara: 2020.
Kılıç, Orhan. Eskiçağdan Yakınçağa Genel Hatlarıyla Dünyada ve Osmanlı
Devleti’nde Salgın Hastalıklar. Elazığ: Fırat Üniversitesi Rektörlüğü Orta-Doğu
Araştırmaları Merkezi Yayınları No:6, 2004.
King, Robert. Lectures on the Etiology of Typhoid Fever. London : Pardon & Son,
1879.
Kuzu, Ali. Mikrobu Bulan Âlim Akşemsettin, İstanbul: Parola Yayınları, 2015.
Levick, James Jones. Remarks on Typhoid Fever and its Treatment. Philadelphia:
Printed by Thomas W. Stuckey & Sons, 1884.
Lewis, C.J. Typhoid Bacilluria. Edinburgh : Young J. Pentland, 1901.
Lewis, Paul, Tıp Tarihi, çev. Nilgün Güdücü. İstanbul: Khalkedon, 1998.
Maclagan, Thomas John. Is Typhoid Fever Contagious?. London: 1879.
Marston, Jeffery A. Notes on Typhoid Fever: Tropical Life and its Sequelae.
London: H.K. Lewis, 1890.
231
231
Mazoyer, Marcel ve Laurence Roudart, DÜNYA TARIM TARİHİ Neolitik
Çağ’dan günümüzdeki krize. çev. Şule Ünsaldı, Ankara: Epos Yayınları, 2010.
Mcneill, H. William. Dünya Tarihi. çev. Alaeddin Şenel. Ankara: Verso-İmge,
1989,
Menekşe, Metin. “XIX. Yüzyılda Bingazi’de Görülen Salgın Hastalıklar (Veba ve
Tifo)”. Dr. Cezmi Karasu Armağanı: Ustaya Saygı, Ankara: Gazi Kitabevi, 2021.
Merriam, S. B. Qualitative Research: A Guide to Design and İmplementation.
Jossey-Bass., 2009.
Moore, Norman. The İllness and Death of Henry Prince of Wales in 1612: A
Historical Case of Typhoid Fever, London: Printed by J.E. Adlard, 1882.
Nichols, John Benjamin. Diet in Typhoid Fever, Providence: Snow & Farnham
Company, Printers, 1907.
Nikiforuk, Andrew. Mahşerin Dördüncü Atlısı Salgın ve Bulaşıcı Hastalıklar
Tarihi, çev. Selahattin Erkanlı, İstanbul: İletişim Yayınları, 2000.
Oğultürk, Lütfi. Tifo tedavisi. İstanbul: Vilayet Matbaası, 1994.
Omurtag, Cemal. Mikrobiyoloji (Epidemiologi) I. Kitap. Ankara: Eczacılık
Fakültesi Matbaası, 1974.
Onul, Behiç. İnfeksiyon Hastalıkları. Ankara: Güzel İstanbul Matbaası, 1962.
Özdemir, Hikmet. Salgın Hastalıklardan Ölümler:1914-1918. Ankara: Türk
Tarih Kurumu, 2005.
Özlü, Zeynel ve, İsmail Hakkı Üzüm. “Kolera Salgını ve Mücadele Yöntemlerine
Dair Bulgular (Himâye-İ Etfâl Cemiyeti Doktoru İsmail Kenan Bey’e Göre)”, içinde
Tarihsel Süreçte Anadolu’da Kolera, ed. Fevzi Çakmak, Şükran Köse, Ahmet Çağrı Büke
ve Eren Akçiçek, Ankara: Gece Kitaplığı, 2020.
Page, Charles E. Pneumonia and Typhoid Fever:A Study. Boston: Damrell, 1891.
Palmer, James Foster. Modern Epidemics : Typhus And Typhoid. 1900.
Panzac, Danıel. Osmanlı İmparatorluğu'nda Veba 1700-1850. çev. Serap Yılmaz
İstanbul, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1997.
Ponting, Clive. Yeni Bir Bakış Açısıyla Dünya Tarihi. çev. Eşref Bengi Özbilen.
İstanbul: Alfa Yayınları, 2015.
Porter, Roy. Kan Revan İçinde: Tıbbın Kısa Tarihi. çev. Görol Koca, İstanbul:
Metis Yayınları, 2016.
232
232
Roberts, J.M. Kısa Dünya Tarihi. çev. Mehmet Tanju Akad, İstanbul: İnkılap
Kitabevi, 2014.
Sherman, Irwın W. Dünyamızı Değiştiren On İki Hastalık. çev. Emel Tümbay ve
Mine Anğ Küçüker, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2020.
Sırmatel, Fatma. “Tifo ve Diğer Salmonella Enfeksiyonları”. İçinde Enfeksiyon
Hastalıkları. Ed. Halil Kurt, Sibel Gündeş ve Mehmet Faruk Geyik, Kitabevleri, 2013.
Sihler, Christian. The Hydriatic Treatment of Typhoid Fever : According to
Brand, Tripier and Bouveret, and Vogl. Cleveland : C. Sihler, 1891.
Springthorpe, J. W. A New Food for Use in Typhoid and Other Fevers,
Melbourne: Stillwell, 1894.
Stephenson, William. The Fight With İnfection: What to do When Scarlet Fever,
Diphtheria, Typhoid, &c. Enter our Homes. Aberdeen: D. Wyllie; Edinburg:
Maclauchlan & Stewart, 1879.
Stewart, D.D. Treatment of Typhoid Fever. Detroit, Mich. : G.S. Davis, 1893.
Stratus, Eugene W. ve, Alex Straus, Tıbbi Mucizeler-Tıp Tarihinden Yaşamı
Değiştiren 100 Gelişme. çev. Nurcihan Durmuş. İstanbul: Domingo Yayınevi, 2009.
Şahin, Fikrettin ve Sevda Demir. “Virüsler, Viral Pandemileri Etkileyen Faktörler
ve Sonuçları”. içinde Küresel Salgının Anatomisi: İnsan ve Toplumun Geleceği, ed.
Muzaffer Şeker, Ali Özer ve Cem Korkut, Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi, 2020.
Tekeli, M. Emin. “Enfeksiyon Hastalıklarının Dünü, Bugünü, Yarını”. içinde
Enfeksiyon Hastalıkları, ed. Halil Kurt, Sibel Gündeş ve Mehmet Faruk Geyik, İstanbul:
Nobel Tıp Kitabevleri, 2013.
Thresh, John Clough. Dr. Thresh's Report to the Local Government Board on the
Extensive Prevalence of Typhoid Fever in Southend, Essex. 1890.
Thukydides. Paleponnesos Savaşı. çev. Tanju Gökçöl. İstanbul: Hürriyet
Yayınları, 1976.
Unat, Ekrem kadri. Bulaşıcı Hastalıkar ve Salgınlarla Savaş. İstanbul: İsmail
Akgün Matbaası, 1945.
Ünver, A. Süheyl. Tıb Tarihi I-II, İstanbul: Ahmed İhsan Basımevi, 1943.
Waller, Jhon. Mikrobun Keşfi Hastalıklar Hakkında Düşüncelerimizi Değiştiren
Yirmi Yıl. çev. Fahri Öz, Ankara: Tübitak Yayınları, 2014.
233
233
Yıldırım, Ali ve ŞİMŞEK, Hasan. Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri.
Seçkin Yayıncılık 2018.
Yıldırım, Nuran. “Salgın Afetlerinde İstanbul”. İçinde Afetlerin Gölgesinde
İstanbul, ed. Said Öztürk, İstanbul: İstanbul Kültür Aş., 2010.
Yıldırım, Nuran. "Alâim-i Cerrâhîn'de Frengi". 14. Yüzyıldan Cumhuriyet’e
Hastalıklar Hastaneler Kurumlar. Sağlık Tarihi Yazıları-1. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt
Yayınları, 2014, 40-53.
Yıldırım, Nuran. “İstanbul’da Sağlık Hayatı”. içinde Antik Çağdan XXI. Yüzyıla
Büyük İstanbul Tarihi, C.IV, ed. C. Yılmaz, İstanbul: İBB Kültür Aş., 2015.
Yıldız Uslu, Menekşe. “Osmanlı Devleti’nin Son Döneminde Ordu Kazası
Hapishanesi”. içinde Hacı Bektâş-ı Velî Anısına Türkiye ve Türk Dünyası Araştırmaları-
VIII, ed. Yunus Emre Tansü, Ankara: İksad Yayınevi, 2021.
Ziegel, Hermann Fred Lange. A Clinical Study of Relapses in Typhoid Fever :
With an Analysis of 25 Relapses in 21 out of 166 Typhoid Fever Casess. New York :
Medical Society of the State of New York, 1912.
F.Makaleler
A., Zulfiqar Bhutta. “Current Concepts in the Diagnosis and Treatment of
Typhoid Fever”, Bmj 333, Issue.7558 (2006): 78-82.
Abuhandan, Mahmut, Veysi Almaz, ve Yeşim Oymak, "Çocuklarda Tifo:
30 Olgunun Değerlendirilmesi", Klimik Derg 25, S.1, (2012): 28-30.
Alkan Çeviker, Sevil, Dilara Yıldırım ve Mustafa Yılmaz, “Salmonella Paratyphi
A’ya Bağlı Pansitopeni, İleus ve Akut Böbrek Yetmezliği: Olgu Sunumu”, Osmangazi
Tıp Dergisi 41, S.4, 2019: 429-433.
Aykun, İbrahim ve Menekşe Yıldız Uslu, , “Talimatnameler Işığında XIX.
Yüzyılda Tifo Salgınından Korunma Yolları ve Aşı Uygulaması”, ASSAM Uluslararası
Hakemli Dergi 9, S.20, 2022: 19-34.
Ayar, Mesut, “Osmanlı'nın Rumeli Topraklarında 1892-1895 Kolera Salgını”.
Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi , S.17, 2010: 19-28.
Baran, A. İ., Y. Arslan, M. Çelik, M. Sünnetçioğlu ve M. K. Karahocagil, “Derin
Ven Trombozu Tablosu ile Seyreden Bir Tifo Olgusu”, Ortadoğu Tıp Dergisi 12, S.2,
2020: 138-141.
234
234
Baran, Ali İrfan, Ali İrfan Binici, Cengiz Demir ve Kubilay Yapıcı, “Tifo:
21 Olgunun Değerlendirilmesi”, Van Tıp Dergisi 18, S.1, 2011: 36-40.
Basnyat, Buddha, P. Ashish Maskey, D. Mark Zimmerman ve, R. David
Murdoch, “Enteric (Typhoid) Fever in Travelers”, Travel Medıcıne 41, 2005: 1467-72.
Bhutta, Zulfiqar A. “Current Concepts in the Diagnosis and Treatment of Typhoid
Fever”, BMJ 333, Issue.7558, 2006: 78-82.
Bilici, Adnan, Mehmet Çabalak, Affan Denk ve Kutbeddin Demirdağ, "Kan
Kültürlerinde Salmonella Typhi Üremesi olan Tifo Olgularının İrdelenmesi", Fırat Tıp
Dergisi 19, S.1, 2014: 22-24.
Bilirli, Tahir, "19. Yüzyılın Sonlarında Osmanlı Devleti'nde Bir Salgın ve Alınan
Önlemler: Çanakkale Çatalçam Köyü", İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi
9, S.2, 2020: 1957-1975.
Black, W. J. “Typhoid Fever and Oysters”, Br Med J., 1895: 111.
Brooks, Janet, “The Sad and Tragic Life of Typhoid Mary”, CMAJ: Canadian
Medical Association Journal 154, Issue.6, 1996: 915-916.
Brooks, Janet. “The Sad And Tragıc Lıfe Of Typhoıd Mary”, Can Med Assoc J
154, Issue.6, 1996: 915-916.
Budd, William. “Typhoid Fever: İts Nature, Mode of Spreadıng, and Preventıon”,
American Journal of Public Health 8, Issue.8, (1918): 610-612.
Butler, T. “Treatment of Typhoid Fever in The 21st Century: Promises and
Shortcomings”, Clinical Microbiology and Infection 17, Issue.7, 2011: 959-963.
Chowdhury, M. J., F. Shumy, A. M. Anam ve, M. K. Chowdhury “Current status
of typhoid fever: A review”, Bangladesh Medical Journal 43, Issue.2, 2014: 106-111.
Crump, John A. “Progress in Typhoid Fever Epidemiology”, Clinical Infectious
Diseases 68, Issue.1, 2019: 4-9.
Crump, John A. ve, D. Eric Mintz.“Global Trends in Typhoid and Paratyphoid
Fever”, Clinical Infectious Diseases 50, Issue.2, 2010: 241-246.
Cunha, Burke A. “The Cause Of The Plague Of Athens: Plague, Typhoid,
Typhus, Smallpox, or Measles?”, Infect Dis Clin N Am 18, 2004: 29-43.
Çeviker, Sevil Alkan, Dilara Yıldırm ve Mustafa Yılmaz. “Salmonella Paratyphi
A’ya Bağlı Pansitopeni, İleus ve Akut Bilgi: Olgu Sunumu”, Osmangazi Tıp Dergisi 41,
S.4, 2009: 429-433.
235
235
Çınar, Semih. “Türk -Yunan Nüfus Mübadelesi Sırasında Tifüs”, Ankara
Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, S.68, 2021: 283-314.
Dereköy, Sefa ve Oğuz Güçlü, “Üst Solunum Yolu Enfeksiyonları”. Klinik Tıp
Aile Hekimliği Dergisi 8, S.4, 2016: 33-43.
Dinç, Gülten. “Ortaasya Türk Topluluklarından Günümüz Türkiyesine Bulaşıcı
ve Salgın Hastalıkların Gelişimi”, Yeni Tıp Tarihi Araştırmaları, S.18, 2012: 73-104.
Dols, Michael W. “The Second Plague Pandemic and ıts Recurrences in the
Middle East 1347-1894”. Journal of the Social History of the Orient 22, Issue.1, 1979:
162-189.
Ergül, Önder. “Enfeksiyon Hastalıkları Epidemiyolojisi”, Okmeydanı Tıp Dergisi,
S.32, 2016: 1-7.
Fergusson, William. “Notes and Observations Upon the Contagion of Typhous
Fever and Contagion Generally”, Edinburgh Medical and Surgical Journal 38, Issue.
112, 1832: 67-86
Frost, Wade Hampton. “Relationship of Milk Supplies to Typhoid Fever”. Public
Health Reports 31, Issue.48 1916: 3291-3302.
García, Mónıca. “Typhoid Fever in Nineteenth-Century Colombia: Between
Medical Geography and Bacteriology”, Med. Hist. 58, Issue.1, 2014: 27-45.
Gradmann, Christoph, Mark Harrison ve Anne Rasmussen. “Typhoid and The
Military in the Early 20th Century”, Clinical Infectious Diseases 69, Issue.5, 2019: 385-
387.
Gül, Abdulkadir. “XIX. Yüzyılda Erzincan Kazasında Salgın Hastalıklar (Kolera,
Frengi, Çiçek ve Kızamık)”, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S.41, 2009:
239-270.
Işık Zekeriya, “Osmanlı’nın Son Zamanları Cumhuriyet’in İlk Çeyrek Asrında
Sıtma Salgınına Karşı Verilen Mücadelenin Mahiyeti”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat
Araştırmaları Dergisi, S.51, 2021: 51-82
Ivanoff, B., MM. Levine ve PH., Lambert “Vaccination Against Typhoid Fever:
Present Status”, Bulletin of the World Health Organization 72, Issue.6, 1994: 957-971.
İlçin, Ersen. “Bakteriyel Enteritler”, ANKEM Derg 8, S.3, 1994: 247-253.
236
236
K. A., Ali, S. Ahmad, H. IJAZ-UL, S. Khan ve A. KHAN, “Prevalence and
Epidemiological Findings of MDR (Multi-Drug Resistant) Typhoid Bacillus in District
Swat KPK”, Pakistan. J Lung Pulm Respir Res 4, Issue.5, (2017): 2-7.
Kaya, Tezcan, Esra Kazak, Selim Gürel, Halis Akalın ve Reşit Mıstık. "Tifoya
Bağlı Masif Alt Gastrointestinal Kanama", Uludağ Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi 32,
S.3, 2006: 99-102.
Keskinbora, Kadircan, “Savaştaki Düşmanlardan Bir Diğeri: Tüberküloz”,
Lokman Hekim Dergisi 6, S.3, (2016): 174-184.
Lemi, Bikila Wedajo. “Typhoid Fever İn An Ethiopian Health Center”, Journal
of Microbiology and Infectious Diseases 9, Issue.4, 2019: 150-154.
Lindsay, Sarah, Bruce Gellin, Alice Lee ve Denise Garrett. “The Coalition Against
Typhoid: Mobilizing a Community for a Global Fight”. Clinical Infectious Diseases 68,
Issue.2, 2019: 161-164.
Lindsay, Sarah, Denise Garrett ve Duncan Steele. “Evidence to Action: The 10th
International Conference on Typhoid and Other Invasive Salmonelloses”. Clinical
Infectious Diseases 68, Issue.1, 2019: 1-3.
Marchelloa, Christian S., Megan Birkholdb ve A. John Crump “Complications
and Mortality of Typhoid Fever: A Global Systematic Review and Meta-Analysis”,
Journal of Infection 81, 2020: 902-910.
Mayer, Cora A., ve A. Amy Neılson. “Typhoid And Paratyphoid Fever:
Prevention İn Travellers”, Australian Family Physician 39, Issue.11, 2010: 847-851.
Mogalakwe, Monogeng. “The Use Of Documentary Research Methods İn Social
Research”. African Sociological Review 10, Issue.1, 2006: 221-230.
Mweu, Evanson ve Mike English. “Typhoid Fever İn Children İn Africa”.
Tropical Medicine and International Health 13, Issue.4, 2008: 532-540.
Özer, Sevilay, “I. Dünya Savaşı’nda Osmanlı Devleti’nde Tifüs (Lekeli Humma)
Salgını”. BELLETEN 80, S.287, 2016: 219-260.
Öncül, Oral, M. Fevzi Özsoy, Tahir Sarıçam ve Alaaddin Pasha. "Tifo'ya Bağlı
Terminal İleum Perforasyonu (4 Olgu Nedeniyle)", Ege Tıp Dergisi 40, S.2, 2001: 137-
140.
Özden, Kemal ve Mustafa Özmat. “Salgın Ve Kent: 1347 Veba Salgınının
Avrupa’da Sosyal, Politik ve Ekonomik Sonuçları”, İdealkent 5, S.12, 2014: 60-87.
237
237
Özlü, Zeynel. “Osmanlı Devleti’nde Difteri Hastalığı ve Koruyucu Sağlık
Hizmetlerine Dair Bulgular (19. Yüzyıl Sonları ve 20. Yüzyıl Başlarında)”, BELLETEN
81, S.291, 2017: 419-480.
Ünlü, Mucize ve Zarife Albayrak. “Osmanlı Devleti’nde Çiçek Hastalığı Üzerine
Bir Değerlendirme”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İnsan Bilimleri Dergisi 2, S.2, 2021:
301-324.
Pang, Tıkky, D. Savıthrı Puthucheary. “Significance And Value Of The Widal
Test İn The Diagnosis Of Typhoid Fever İn An Endemic Area”, J Clin Pathol 36, 1983:
471-475.
Parıldar, Hülya. “Tarihte Bulaşıcı Hastalık Salgınları”. Tepecik Eğitim ve
Araştırma Hastanesi Dergisi, S.30, 2020: 19-26.
Rahman, A., M. Ahmad ve R. Begum. “Typhoıd Fever in Chıldren - An Update”,
J Dhaka Med Coll 19, Issue.2, 2010: 135-143.
Sarıkaya, Özlem ve Murat Civaner. “Yirminci Yüzyılın Başlarında Anadolu’ya
Göçler, Oluşan Halk Sağlığı Sorunları ve Sunulan Sağlık Hizmetleri”, Yeni Tıp Tarihi
Araştırmaları 12, 2006: 75-83.
Samancı, Mustafa, “Küresel Bir Salgın: Covid-19”, Samsun Sağlık Bilimleri
Dergisi 5, S.1, 2020: 6-11.
Sevilay, Özer. “I. Dünya Savaşı’nda Osmanlı Devleti’nde Tifüs (Lekeli Humma)
Salgını”, Belleten 80, S.287, 219-260.
Shakya, Mila, M. Kathleen Neuzil ve, J. Andrew POLLARD. “Prospects of
Future Typhoid and Paratyphoid Vaccines in Endemic Countries”, The Journal of
Infectious Diseases 224, Issue.7, 2021: 770-774.
Sımon-Oke, I. ve M. Akınbote. “Prevalence Of Malaria And Typhoid Coinfection
İn Relation To Haematological Profile Of University Students İn Akure, Nigeria”. J Infect
Dis Epidemiol 6, Issue.5, 2020: 1-6.
Sinha, Anju, Sunil Sazawal ve Ramesh Kumar. “Typhoid Fever in Children Aged
Less Than 5 Years”, The Lancet 354, 1999: 734-7.
Stewart, James. “The Medical Treatment of Typhoid Fever”, Montreal Medical
Journal,1899: 1-8.
Tanış Cihat, “20. Yüzyıl Başlarında Osmanlı Devleti'nin Kızamık ile Mücadelesi
(1900-1908)”, Researcher: Social Science Studies 5, S.IV, 2017: 166-175.
238
238
Taubenberger, Jeffery K., ve, M. David Morens. “1918 Influenza: The Mother of
All Pandemics”, Emerg Infect Diseases, S.12, 2006: 15-22.
Teh, Cindy Shuan Ju, Kek Heng Chua ve Kwai Lin Thong. "Paratyphoid Fever:
Splicing the Global Analyses", International Journal of Medical Sciences 11, Issue.7,
2014: 732-741.
Temel, M. Kemal ve Hakan Ertın, “1918 Grip Pandemisi Kıssasından COVID-19
Pandemisine Hisseler”, Anatolian Clinic the Journal of Medical Sciences, S.25, 2020:
63-78.
Vıncent, J. Cırıllo. “Fever and Reform: The Typhoid Epidemic in the Spanish-
American War”, Journal of the History of Medicine 55, 2000: 363- 397.
Yahşi, Aysun ve Ergin Çiftçi, “Grip”, Klinik Tıp Pediatri Dergisi 9, S.5, 2017: 1-
7.
Yaşayanlar, İsmail. “Bir Hastalık Olarak Kolera ve Tarihte Kolera Pandemileri”,
Toplumsal Tarih, S.296, 2018: 49-55.
Yaşayanlar, İsmail. “Maraz-ı Sârî, Emrâz-ı Müstevlî: Tarihte Salgın Hastalıklar”,
Toplumsal Tarih, S.296, 2018: 28-29.
Yıldırım, Nuran. “1893 İstanbul Kolera Salgını İstatistikleri”, Tarih ve Toplum,
S.149, 1996: 51-54.
Yıldırım, Nuran. “1893-1895 İstanbul Kolera Salgınında Avrupalı Uzmanlar ve
Osmanlı Devleti’nde Sağlık Modernizasyonuna Katkıları”, Anadolu Kliniği Tıp Bilimleri
Dergisi 25, 2020: 85-101.
Yıldırım, Nuran. “İstanbul’un Kolera ile Tanışması: 1831 Salgını”. Toplumsal
Tarih, S.316, 2020: 62-66.
Yılmaz, Özgür. “1847-1848 Kolera Salgını ve Osmanlı Coğrafyasındaki Etkileri”,
Avrasya İncelemeleri Dergisi 6, S.1, 2017: 23-55.
Yiğit, Sibel Ceylan. “Arşiv Belgelerine Göre Filistin’de Salgın Hastalıklar ve
Alınan Önlemler Üzerine Bir Değerlendirme”, Journal of Islamic jerusalem Studies 19,
S.3, 2019: 335-354.
G. Ansiklopedi Maddeleri
“Tifo”, Yeni Türk Ansiklopedisi. C.11, Ötüken Neşriyat, İstanbul 1985, 4103.
“Aşı”, Sağlık Ansiklopedisi. C.1, Arkın Kitabevi, İstanbul 1985.
239
239
H. Kongreler
Yağcı, Ayşegül. “Savaş, Göç ve Afetlerde Salgınlar”, 5. Ulusal Sterilizasyon
Dezenfeksiyon Kongresinde bildiri olarak sunulmuştur, Antalya 2007.
Özlü, Zeynel, Kerim Tiryaki ve Mehmet Ali Eminoğlu. “Türk-Alman Tıbbi
İlişkilerine Bir Örnek: Almanya Tübingendar’ül-Fünûnuserîriyatmuâvini Doktor Med
Demir Ali’ye Göre Frengi Hastalığı, Tedavisi ve Korunma Yöntemleri”, ed. Tural
Mehmetoğlu ve Zhuldyz Sakhi, Zeugma II. Uluslararası Multidisipliner Çalışmalar
Kongresinde bildiri olarak sunulmuştur, Gaziantep 18-20 Ocak 2019.
I.Tezler
Aktaş, Esat. “Erzurum ve Trabzon Vilayetlerinde Salgın Hastalıklar (1838-
1914)”. Yayımlanmamış Doktora Tezi., Atatürk Üniversitesi, 2015.
Ertunç, Ercüment. “İzmir, Manisa Ve Uşak İllerindeki Kanatlılardan Elde Edilen
Salmonella İzolatlarında Virülans Faktörlerinin, Antimikrobiyal ve Dezenfektan
Duyarlılıklarının Ve Klonal Yakınlığın Araştırılması”. Yayımlanmamış Doktora Tezi.,
Ege Üniversitesi, 2017.
Hot, İnci. “Sıhhiye Mecmuasına Göre Ülkemizde Bulaşıcı Hastalıklarla Mücadele
1913-1996”, Yayımlanmamış Doktora Tezi., İstanbul Üniversitesi, 2001.
Karaimamoğlu, Tolgahan. “Kara Ölüm Ve Büyük Britanya'ya Etkileri (1300-
1400)”. Yayımlanmamış Doktora Tezi., Mersin Üniversitesi 2020.
Karcı, Erol, Osmanlı Hükûmetleri’nin Sağlık Politikaları (1908-1914),
Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış DR Tezi, Tokat
2017.
Kocabaş, Osman Süreyya. “Klasik Osmanlı Düşüncesinde Doğa Fenomenleri”,
Yayımlanmamış Doktora Tezi., Hacettepe Üniversitesi, 2018.
Merttürk, Melis. “Bildirimi Zorunlu Bazı Bulaşıcı Hastalıkların Mevsimsel
Prevalansı Ve Kronobiyolojisi”. Yayımlanmamış Doktora Tezi., Gazi Üniversitesi, 2011.
Ziyanak, Elif, “Osmanlı Toplumun Verem Hastalığı (19. Yüzyıl Sonları ve 20.
Yüzyıl Başları)”. Yayımlanmamış Doktora Tezi., Gaziantep Üniversitesi, 2021.
240
240
İ.İntert kaynakları
“Typhoid.” 1 Aralık 2021 Tarihinde erişildi. https://www.who.int/healthtopics/
typhoid#tab=tab_1
“Tifo Nedir?.” 1 Aralık 2011 Tarihinde erişildi, https://www.sagligim.gov.tr/bulasicihastaliklar/
liste/684-tifo-nedir.html
“Salmonella.” 1 Aralık 2011 Tarihinde erişildi, https://hsgm.saglik.gov.tr/tr/bulasicihastaliklar/
salmonella/salmonella-liste/salmonella.html
“WHO Coronavirus (COVID-19) Dashboard.” 5 Mayıs 2023 Tarihinde Erişildi,
https://covid19.who.int/
“Typhod.” 5 Mayıs 2023 Tarihinde Erişildi, https://www.who.int/news-room/factsheets/
detail/typhoid
241
241
EKLER
EK 1: Sözlük
Bakteri: Toprakta, suda, canlılarda bulunan, çürüme, mayalanma veya hastalıkl
ara yol açan, küresel silindirimsi, kıvrık biçimli olan, bölünerek çoğalan klorofilsiz, tek
hücreli canlı.
Basil: Bakterilerin çomak biçiminde ince uzun olan türü.
Dezenfeksiyon: Cansız yüzeylerdeki hastalık yapma özelliği olan bakteri, virüs,
parazit gibi mikroorganizmaların kimyasal maddeler kullanılarak sayıca, türce azaltılması
veya yok edilmesi işlemi.
Emraz: illetler, hastalıklar.
Emraz-ı sâriye: Bulaşıcı hastalıklar.
Emraz-ı Âdiyye: Alışılmış hastalıklar.
Enfeksiyon: Organizmada hastalığa yol açan mikrop, virüs, parazit vb. etkenlerin
genel veya yerel gelişmesi, yayılması.
Etibba: hekimler, doktorlar, tıp ilmini bilenler.
Etüv: Yiyecekleri, nesneleri yüksek ısıyla sterilize ve dezenfekte etmekte, türlü
eşyaları kurutmak veya temizlemekte kullanılan kapalı araç.
Hıfzıssıhha: sağlığı koruma.
Humma: Ateşli hastalık, sıtma nöbeti.
Humma-yı şibh-ı tifo: Tifo hastalığı.
intan: mikrop, kokuşma, kötü kokma.
Karantina: Bulaşıcı bir hastalığın yayılmasını önlemek için belli bir bölgenin
veya yerin kontrol altında tutulup giriş çıkışların engellenmesi biçiminde uygulanan
sağlık önlemi.
Kordon: Bir yere girip çıkmayı denetim altına almak için görevlilerden oluşturu
lan dizi.
Sâri:bulaşıcı.
Emrâz-ı sâriye: bulaşıcı hastalıklar.
Mahlûl: Çözülmüş, dağılmış, erimiş, eritilmiş, eriyik.
Maraz: Hastalık.
Maraz-ı müstevelli: istilâ eden hastalık, Salgın hastalık.
242
242
Nisâ: Kadınlar
Salgın: Bir hastalığın veya başka bir durumun yaygınlaşması ve birçok kimseye
birden bulaşması, epidemi.
Salmonella: Tifo, paratifo ve gıda zehirlenmelerine yol açabilen bir bakteri türü.
Şibh: benzeme, benzeyiş, bir şeyin benzeri, benzeyen şey.
Tahaffuz: Barınma, korunma.
Tatbik: Uygulama.
Sirayet: bulaşma, yayılma, dağılma.
Zerk: bir su veya sıvı ilâcı şırınga ile verme.
243
243
EK 2: Kronoloji
1121 Tezde belgelerin sıralamasında, Arşivde bulunan belgelerin Hicri ve Rumi olarak yazılı olan
tarihler esas alınarak yazılmıştır.
1122 Belge adları “Tifo” kavramının Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde aranmasıyla ortaya
çıkmıştır. Belge adları uzun olanlar, kavramın geçtiği bölümü içerecek şekilde kısaltılmıştır.
Yılı 1121 Belgenin Adı1122
Belgenin
Kaynağı
H.22.03.1319 Alucra kazasına tabi Yeniköy'de ortaya çıkan tifo hastalığı DH.MKT.2508/
74
H.29.02.1319
Alucra kazasında görülen Tifoya benzer bulaşıcı hastalığın
önlenmesi
DH.MKT.2499/
87
H.18.03.1302 Biga'da Çatalçam köyünde çıkan hastalığın yayılmaması Y.A.HUS.180/8
2
H.21.03.1302 Biga'da Çatalçam köyünde çıkan hastalığın Y.A.HUS.180/
86
H.22.09.1319 Alucra'nın bir köyünde zuhur eden hastalığın Tifo olduğu
DH.MKT.2572/
121
H.06.10.1319 Alucra'nın Zencar karyesinde görülen tifo
DH.MKT.2576
/23
H.19.12.1321 Beyşehir kazasında ihbar edilen tifo hastalığı
DH.MKT.827/3
1
H.03.01.1305 Aksaray kazasında görülen tifo DH.MKT.1449/
88
H.02.08.1310 Beyrut'ta zuhur eden tifonun zail olduğu DH.MKT.2053/
92
H.07.07.1313 Beyrut'ta çıkan humma-yıtifoidi MF.MKT.298/1
2
H.04.02.1319 Haleb Merkez Hapishanesi'nde tifo BEO.1663/1247
19
H.14.10.1323 Haleb Mekteb-i İdadisi talebeleri arasında tifo hastalığı MF.MKT.898/
51
H.11.05.1328 Kütahya'daki Tifo Hastalığı'na karşı tedbir alınması BOA.DH.MUİ.
76/2
H.08.03.1328 Kütahya'daki tifo hastalığının önlenmesi BOA.MV.138/2
5
H.09.03.1328 Kütahya'da görülen tifo hastalığının yayılmasının önlenmesi BOA.BEO.3721
/279058
H.12.10.1327 Gediz'e bağlı köylerde zuhur eden Tifo ile Boğmaca DH.MUİ.23/72
H.12.06.1320 Beykoz'un Akbaba Köyü ibtidai Mektebi'nde tifo MF.MKT.659/
31
H.07.11.1307 Diyarbekir'ınVerhaso karyesinde zuhur eden tifo hastalığı DH.MKT.1736/
41
244
244
H.28.08.1317 Gümüşhane Belediye Tabipliği'ne tayin olunan Sabetayİsak Efendi DH.MKT.2291/
94
H.04.01.1306 Bodrum kazasının Karakaya karyesinde DH.MKT.1541/
77
H.23.02.1327 Çerkeş Kazası BayramviranKaryesi'nde zuhur eden DH.MKT.2768/
43
H.11.05.1278 İşkodra'da bulunan askerler arasında A.MKT.NZD.3
78/66
H.26.07.1306 Kastamonu'ya bağlı İstefan kazasının Sazlı karyesinde tifo BOA.DH.MKT.
1611/1
H.11.07.1326 37 belediye dairesi dâhilinde zuhur eden tifo BOA.DH.MKT.
1278/21
H.21.10.1326 Ayak satıcıları yüzünden sokakların geçilmez hale geldiği
BOA.DH.MKT.
2659/27
H.22.10.1326 Dersaadet'te hüküm süren Tifo hastalığı BOA.DH.MKT.
1303/33
H.12.11.1326 Dersaadet'te tifo salgını sulardan yayıldığı
BOA.MF.MKT.
1084/38
H.03.01.1310 Ahiçelebi kazası Yunusdere karyesinde DH.MKT.1979/
49
H.25.09.1271 Amasya ve civarında zuhur eden tifo için bir doktor gönderilmesi A.MKT.NZD.1
51/35
H.16.05.1305 Avlonya kazasında üç köyde tifo hastalığı DH.MKT.1481/
69
H.12.07.1316
Havran'a bağlı Neva ve Nesil karyelerinde ortaya çıkan humma-i
tifo
DH.MKT.2087/
37
H.17.07.1316 Havran'a bir saat mesafede Neva ve Nesil karyelerinde DH.MKT.2142/
54
H.18.02.1320 Bayezid'e bağlı Musun karyesinde DH.MKT.512/8
7
H.15.09.1306 Bitlis müddei-i umumi muavininin Bitlis Hapishanesi'nde DH.MKT.1623/
28
H.16.12.1295 Karesi Hapishanesi masarifiyle hastalar meyanında zuhur eden tifo İ.DH.778/6327
5
H.18.03.1302
Biga'da Çatalçam köyünde çıkan hastalığın Y.A.HUS.180/8
2
H.24.03.1302 Çatalçam karyesindeki hastalık hakkında Y.A.HUS.180/
95
H.01.12.1305 Mecidiye Kışlası'ndaki askerlerin tifo ve dizanteri Y.PRK.ASK.
48/80
H.06.10.1310 Trabzon ve Gümüşhane'de sellerden meydana gelen bataklıklar DH.MKT.18/16
H.12.02.1328 Secaaddin kazasında öldürücü hastalıklara sebeb olan su yolları DH.MUİ.68/39
H.12.05.1316 Brebene'ninPervedil karyesinde zuhur eden tifo hastalığı DH.MKT.2111/
62
H.08.12.1312 Tarsus kolerasının yayılmasının bazı yolsuzluktan ileri geldiğinin A.MKT.MHM.5
64/4
245
245
H.29.09.1298 Ergani Madeni Hapishanelerinde zuhur eden Tifo İ.ŞD.55/3120
H.21.08.1296 Arnavudköy'debaşgösteren tifo hastalığı DH.MKT.1326/
91
M.13.05.1908 Büyükada'da Fransız Sörler (Soeurs) Mektebi'nde ortaya çıkan tifo HR.TH.363/25
H.30.05.1305 Çemişgezek'e bağlı bazı köylerde tifodan ölenlerin sayısı DH.MKT.1485/
28
H.23.12.1317 Malazgird ve Çemişgezek kazalarıyla Dersim sancağı BEO.1475/1106
24
H.21.05.1329 Ankara'nın İncesu kazasındaki sıtmanın sebebinin belirlenmesi DH.İD.50/42
H.08.10.1310 Bingazi'de meydana gelen Tifo salgınının kontrol altına alındığı. DH.MKT.20/4
H.23.10.1326 Bitlis ve civarında tifo DH.MKT.2661/
62
H.22.08.1309 Daha evvel maaşları tahsis edilerek Bitlis'e tayin edilen doktorların DH.MKT.1934/
108
H.27.07.1312 Bolu Hapishanesi'nde zuhur eden Humma-i Tifoidi hastaları DH.MKT.336/
62
R.19.01.1323 Kaymaslı Ali'yi katletmekten dolayı hapishanede ZB.434/83
H.29.02.1326 Eskişehir Hapishanesi'nde görülen tifo hastalığının tedavisi DH.MKT.1244/
8
H.05.11.1321 Gerede Kazası Hapishanesi'nde zuhur eden tifo hastalığı DH.MKT.812/
51
H.11.11.1322 Gerede'de Tifo salgını sona erene kadar DH.MKT.924/
55
H.19.07.1317 İlbasan Hapishanesi'nde ortaya çıkan tifo hastalığı DH.MKT.2274/
64
H.21.07.1301 Mevkuflardan Mahmud Paşa'nın humma-i tifodan vefat ettiği DH.MKT.1344/
47
H.19.12.1319 Hocapaşa'da Kamer Hatun Mekteb-i İbtidaisi'nde görülen
MF.MKT.617/
49
H.07.02.1326 Dersaadet'te Haliç ile Boğaziçi sahilinde DH.MKT.1239/
1
H.03.01.1282 Kumkale ve Seddülbahir'deki tifo salgınının önlenmesi A.MKT.MHM.3
33/38
H.29.06.1307 Karaman'ın İbrala karyesinde görülen tifo hastalığı DH.MKT.1701/
21
H.17.12.1310 Kuneytıra kazasına bağlı Mecdel-i Şems karyesinde DH.MKT.76/3
H.22.12.1316 Malatya'da zuhur eden tifo hastalığı DH.MKT.2196/
56
H.09.02.1317 Malatya'da ortaya çıkan Tifo hastalığından vefat eden DH.MKT.2212/
80
H.11.11.1316 Uşak Hapishanesi'nde ortaya çıkan tifo hastalığının giderildiği. DH.MKT.2181/
44
H.03.05.1327 Manastır Kasabası'nda ortaya çıkan tifo, kızıl ve kızamık DH.MKT.2822/
20
H.17.04.1310 Eğirdir'de zuhur ettiği bildirilen şemme, mide ve beyin hastalıkları DH.MKT.2018/
57
246
246
H.15.03.1306 Musul vilayetine bağlı Süleymaniye kazası DH.MKT.1566/
16
H.03.07.1306 Siird'e tabi Aval Nahiyesine gönderilen tabibin yaptığı tahkikatta DH.MKT.1601/
64
H.04.09.1306 Bolu'ya bağlı Göynük kazasının Kirişler karyesinde DH.MKT.1621/
36
H.29.12.1316 Servet gazetesinde yer alan, Bursa'da ve hususiyle Çekirge'de tifo DH.MKT.2200/
63
H.28.05.1327 Aşırı izdihamdan dolayı Çorum Hapishanesi'ndeki mahbuslar DH.MKT.2847/
30
H.03.05.1327 Çorum Hapishanesi'ndeki izdiham dolayısıyla çıkan tifo BOA.DH.MKT.
2821/54
H.16.12.1331 Tophane'de kain mühendis mektebinin mevkii BOA.BEO.4230
/317226
H.11.07.1306
Pirlepe Hapishanesi'nin uygunsuz şartlarından dolayı DH.MKT.1604/
59
H.21.12.1326 Ardeşen nahiyesinin Sakat karyesinde DH.MKT.2707/
42
H.04.11.1307 Lazistan sancağının Hemşin nahiyesinin bazı köylerinde DH.MKT.1735/
24
H.16.04.1325 Filibe'de zuhur eden Tifo ve Humma hastalığı. Y.A.HUS.511/1
57
H.26.03.1319 Haleb Merkez Hastanesinde vukua gelen humma-yıtifoidi BEO.1688/1265
54
H.20.07.1329 Darende'nin köylerinde tifo hastalığının yayılması DH.İD.50/6
H.23.06.1325 Yozgad Hapishanesi'nin sağlık şartlarına elverişsiz DH.TMIK.S.69/
31
H.04.11.1332 Tifo hastalığına musab hastalar DH.İD.165/48
H.13.11.1332 Dersaadet'te hastahanelerin DH.İD.165/50
H.23.03.1308 Turgudlu Redif deposunun resm-i küşadında ortaya çıkan tifo Y.PRK.ASK.66/
56
H.11.01.1277 Geçen sene sıtma ve tifo A.MKT.MVL.118/65
H.11.04.1307 Sayda kazası Sebatiyekaryeli İbrahim el-Savah'ın oğlu DH.MKT.167
9/63
H.14.03.1318 Şehremaneti'nde bulaşıcı hastalıkların yayılmasının önlenmesi DH.MKT.2372/
103
H.07.02.1295 Biga Sancağı Hapishanesi'nde bulunan mahkumlarından Tifo ŞD.687/5
H.27.04.1328 Niğde'de devam eden tifo hastalığının tedavisi için sarfı BEO.3746/2808
88
H.24.06.1328 Niğde kasabasında zuhur eden tifo hastalığı BEO.3773/2829
36
H.27.04.1328 Niğde'de devam eden tifo hastalığının tedavisi BEO.3746/2808
88
H.08.07.1328 Konya vilayeti Niğde kasabasında zuhur eden Tifo hastalığı DH.MUİ.113/22
H.13.01.1305 Konya vilayeti Aksaray Kazasının Gelveri karyesinde Y.MTV.2/16
247
247
H.19.10.1309 1304 yılında bazı köylerde ortaya çıkan tifo hastalığı DH.MKT.1950/53
H.18.04.1331 Ayastefanos ile Makriköy ve mahalli sairede zuhur eden tifo DH.İD.165/16
H.02.11.1315 Zeytun Kışlası'nda Tifo'dan hastalanan hastalar Y.PRK.ASK.137/2
H.29.03.1316 Serfiçe Mutasarrıflığınca Teselya'dan avdet eden aileler DH.MKT.2092/47
H.17.07.1306 Sinob kasabası civarındaki karyelerde çıkan tifo salgını DH.MKT.1606/98
H.28.10.1307 Tokad Hapishanesi'nde tifo salgını DH.MKT.1732/115
H.05.06.1331 Sıhhi şartlara uygun olmayıp tamirata ihtiyacı olan Tokad DH.MB.HPS.4/3
H.03.08.1332 Tokad Hapishanesi'nde tifo hastalığının şiddedlenmesi DH.MB.HPS.6/17
M.20.12.1911 Elçilikten Giden Muharrerat: Vidin ve civarında tifo hastalığı
HR.SFR.04.377/21
H.19.12.1308 Selanik Vilayeti'ninKartek mahallesinde görülen tifo hastalığı DH.MKT.1852/8
H.07.02.1282 Paşalimanı kazasına merbut Ekinlik Adası'nda zuhur eden tifo
C.SH.2/70
R.07.01.1321 Kudüs ahalisinden ve Musevi olan Abraham
ZB.444/48
H.22.12.1317 Malazgird, Çemişgezek kazaları ile Dersim sancağı merkezi İ.HUS.81/110
H.17.05.1307 Niğde ve civarında çiçek ve tifo hastalığı DH.MKT.1688/72
H.18.02.1328 Çapakçur kazasındaki Tifo Hastalığı
DH.MUİ.69/69
H.22.01.1324 Kastamonu Vilayeti'nin 1321 senesi
BOA.DH.MKT.1059/9
H.10.12.1326 Çerkeş kazasının Bayramviran köyünde tifo hastalığı
DH. MKT.2700/50
H.25.05.1318 Araç Kazası'nın Çal karyesinde çıkan tifo hastalığı DH.MKT.2404/107
H.07.04.1323 Filibe'de suret-i müstevliyede hüküm ferma olan Tifo Hastalığı A.MTZ.(04).129/56
H.13.04.1325 Filibe'de veba ve tifo hastalıkları zuhurunun tahkik edilmesi A.MTZ.(04).157/60
R.13.03.1323 Filibe'deki hastalığın veba değil, humma-i tifoidi hastalığı DH.ŞFR.380/116
R.25.04.1322 Fizan'a gönderilen mahpuslardan Manastır'da mukim Nikol DH.ŞFR.366/139
H.09.03.1326 Kütahya Hapishanesi'nde görülen tifo hastalığı BEO.3291/246759
H.23.03.1326 Kütahya Hapishanesi'nde zuhur eden tifo hastalığı BEO.3299/247383
248
248
H.13.06.1308 Ordu kazası hapishanesinde görülen tifo hastalığı DH.MKT.1802/44
H.29.04.1300 Haleb Vilayeti dâhilinde Zeytin kasabasında Y.MTV.10/59
H.15.09.1315 Zeytun Kışlası'ndaki izdiham Y.MTV.172/35
H.25.08.1315 Zeytun Kışlası'nda meydana gelen izdiham MF.MKT.383/33
H.30.11.1323 Zeytun'da zuhur eden tifo Y.PRK.ASK.236/32
H.18.05.1317 Tabur Kâtibi Rodoslu Ahmed Y.PRK.ASK.154/106
H.18.05.1306 Haleb Merkez Hastanesinde zuhur eden tifo MV.39/34
H.12.02.1309 İstanbul'dan Edirne'ye gelirken Havsa'da tifo DH.MKT.1868/83
H.09.10.1307 Edirne'nin Şehbaz ve Çatalca'nın Hacımaşlı karyelerindeki tifo DH.MKT.1726/96
H.25.08.1329 Edirne'ye bağlı Bolayır'da zuhur eden tifo MV.155/67
H.27.08.1329 Edirne vilayetine bağlı Bolayır'da zuhur eden Tifo hastalığı BEO.3931/294812
H.12.05.1306
Karesi sancağının bazı köylerinde ortaya çıkan ve memleket tabibi
Hasan Efendi tarafından alınan önlemler
DH.MKT.1584/20
H.12.05.1306 Karesi'de tifo hastalığı sebebiyle kordon altına alınan köyler DH.MKT.1584/102
H.18.05.1306 Karesi'de Yeşiller karyesiyle civarında ortaya çıkan tifo hastalığı DH.MKT.1585/102
H.27.05.1306 Karesi sancağında bazı köylerde görülen sari tifo DH.MKT.1588/93
H.08.09.1306 Karesi sancağına tabi karyelerde yayılan tifo hastalığı
DH.MKT.1622/33
H.11.10.1306 Karesi sancağına tabi bazı kurada çıkan tifo hastalığı DH.MKT.1627/72
H.25.11.1306 Karesi'de nükseden tifo hastalığının önlenmesi
DH.MKT.1641/112
H.07.04.1317 Çamlıca civarında Bulgurlu karyesinde DH.MKT.2233/101
H.28.03.1317 Çamlıca'nın Bulgurlu karyesindeki tifo hastalığı DH.MKT.2229/95
H.03.11.1277 Üsküdar'da Muradreis Mahallesi'nde MVL.843/5
H.19.10.1310 Birinci, ikinci, altıncı, sekizinci ve onuncu Belediye daireleri DH.MKT.30/23
R.15.04.1325 Şehremini ve civar mahallelerinde zuhur eden tifo hastalığı
ZB.377/85
H.22.12.1316 Vefayat yevmiye jurnallerinden Dersaadet'te DH.MKT.2196/70
249
249
H.07.04.1317 Dersaadet'de ortaya çıkan Tifo hastalığı
DH.MKT.2233/111
H.13.09.1296 Selanik Hapishanesi'nde tifo illetinden vefat eden şahıslar ŞD.2424/12
H.16.06.1305 Selanik Valiliği'nin Selanik Tevkifhanesinde DH.MKT.1490/61
H.24.03.1311 Konya vilayetinin bazı köylerinde zuhur eden sıtma ve kolera DH.MKT.119/5
H.04.02.1323 Konya'da hüküm sürmekte olan difteri ve tifo hastalıkları İ.HUS.128/9
H.16.05.1323 Konya'da bir müddetten beri icra-yı hüküm etmekte olan Difteri BEO.2625/196866
H.18.04.1323 Konya kasabasında görülen difteri ve tifo hastalığı
BEO.2604/195275
H.05.02.1323 Konya'da hüküm-ferma olan difteri ve tifo hastalıkları BEO.2546/190929
H.05.04.1328 Niğde'de devam eden tifo hastalığı BEO.3734/279995
H.24.04.1328 Niğde'de devam etmekte olan tifo hastalığı BEO.3745/280806
H.15.01.1296 Konya'da zuhur eden sıtma ve tifo illetleri İ.ŞD.43/2292
H.07.11.1332 Beşinci Kolordu'nun Merkezi olan Maltepe'de başgösteren tifo DH.İD.165/49
H.17.02.1282 Amasya ve civarında tifo hastalığı MVL.706/35
H.29.09.1297 İzmid Değirmendere ve Bahçecik DH.MKT.1333/52
H.18.10.1332 Tifo aşısının lüzum görülecek mahallerde tatbiki BEO.4309/323140
H.17.10.1332 Lüzumlu görülen yerlerdeTifo ve Çiçek aşısının yapılmasına dair MV.236/79
H.29.11.1332 Devair-i merkeziyedeki bütün memurin ve müstahdemin BEO.4316/323698
H.11.01.13 Erzincan Hapishanesi'ndeki mahbusların çok olması DH.MKT.260/48
H.09.02.1313 Belgrad karyesinde bulunan Bend-i Kebir DH.MKT.405/58
H.10.08.1319 Tifo hastalığının Erzurum'da icra-yı ahkam etmekte olduğu BEO.1748/131094
H.12.09.1319 Erzurum'da çiçek ve tifo hastalıklarının yayılması H.MKT.2570/82
H.02.01.1323 Erzurum'da yapılan yol, okul, hastahane, resmi bina inşaatı
BOA.Y.PRK.UM.74/1
06
H.14.11.1323 Erzincan Hapishanesi'nde ortaya çıkan sıtma hastalığı DH.MKT.1040/10
H.03.07.1324 Erzurum'a üç saat mesafede Sitavuk karyesi
BOA.DH.MKT.1111/2
8
250
250
H.26.11.1319 Doktor Şantemis tarafından icad edilen tifo serumu DH.MKT.2596/28
H.28.09.1320 Erzurum Vilayeti dâhilindeki icraat ve imarata dair layiha BOA.Y.MTV.237/99
H.24.05.1330 Erzurum şehir sularının mecrası
BEO.4038/3027
91
H.20.12.1331 Humma ve tifo hastalıklarının hüküm sürdüğü BOA.HMŞ.22/54
H.16.10.1332
Tifo aşısının lüzum görülecek mahallerde çiçek aşısı gibi tatbikinin
mecburi olması
BOA.İ.MMS.188/20
H.14.01.1329 Avrupa'ya etüv makina siparişi ve bunun serian gönderilmesi. BOA.DH.İD.7/24
H.08.05.1328 Erzurum'da tanzifat resmi tahsiline müsaade itası ŞD.1530/5
H.06.02.1331 Erzurum şehrini emraz-ı sariyeden koruyup BOA.DH.İD.77/11
H.26.04.1328 varto kazasının Diyadin karyesinde zuhur eden Tifo Hastalığı BOA.DH.MUİ.81/49
M.10.06.1896 Maraş Hapishanesinde mahkumlara işkence edildiği HR.TH.175/127
H.29.11.1323 Zeytun ve Maraş hastahanelerindeki hastalık hakkında Y.MTV.282/134
H.28.05.1295 Darülmaarif muhacirler için tifo hastanesi yapılması MF.MKT.56/132
H.27.04.1312 Bitlis'te Ermeni cinayeti. Bitlis'te kolera ve tifo Y.PRK.UM.32/123
H.10.06.1316 Hudeyde sancağına tabi Cebel-i Reyme kazasında DH.MKT.2123/96
H.29.06.1316 Hudeyde'nin Cebel-i ReymeKazası'nda zuhur eden tifo hastalığı
DH.MKT.2133/97
H.16.09.1280 Trabzon'da bulunan muhacirler arasında çiçek, ishal, karahumma A.MKT.MHM.293/25
H.10.10.1305 Mısır'da İskenderiye ile Tanta'da kolera olmadığı
Y.PRK.SH.2/65
H.24.08.1328
Mühendis mektebinden birinci olarak neşet edip resmen icra ettiği BEO.3799/284881
H.17.01.1320 Prepolye (Prepol) kazasının Yutbe-i Bala karyesindeki tifo DH.MKT.488/70
H.13.08.1332 Siverek Hapisahnesi'nde tifoya tutulan mahbuslar DH.MB.HPS.73/10
H.23.02.1311 Siverek kasabasında görülen tifo hastalığı DH.MKT.126/40
H.23.01.1285 Şarköy'ün Mürefte karyesinde tifo hastalığnının görülmesi
A.MKT.MHM.407/86
H.25.03.1325 Şimendifer vagonlarında vuku bulan hırsızlık BEO.3050/228733
251
251
H.21.03.1314 Divrikli kazasında tifodan altıyüzErmeninin vefat eylediği BEO.832/62346
H.09.04.1314 Divrikli kazasında umum ahaliden yüz on üç kişinin tifoya BEO.840/62946
H.28.11.1310 Garbikaraağaç Kazası köylerinde ortaya çıkan humma ve tifo
DH.MKT.66 /30
H.06.02.1315 Doktorlar ve rahibelerin Yıldız'daki Osmanlı Hastahanesinde Y.MTV.162/50
H.15.06.1332 Kudüs Hapishanesi'nde zuhur eden tifo hastalığnın önlenmesi DH.MB.HPS.72/59
H.27.02.1327 Bayezid RüşdiyesiHademeliği'ne tayin olunan Mehmed Ağa
MF.İBT.228/111
H.19.03.1326 Kalecik Hapishanesi'nde tifo hastalığına yakalanan mahkumlar
DH.MKT.1248/32
M.17.05.1909 ArabzadeEmced Bey'in, sıcaklar ve tifo hastalığı HR.İD.29/5
H.25.01.1320 Yemen Sandık Emaneti hademeliği yapan ve tifo hastalığından
DH.MKT.495/51
H.20.07.1309 Triyeste'denDersaadet'e cephane irsali.
Y.PRK.ASK.79/53
H.27.07.1333 Haymana Kazası'ndaki eski Hükûmet Konağında mahbusine tifo DH.MB..HPS.19/13
H.24.12.1280 Erzincan havalisi kura neferatı firarisi olarak gönderilen zevattan A.MKT.MHM.301/78
H.09.10.1322 Trabzon Merkez Hapishanesi'nde izdiham yüzünden tifo hastalığı DH.TMIK.S.56/5
H.29.09.1322 Trabzon Hapishanesi'ndeki mahbusin ve mevkufinden bazılarının BEO.2459/184417
H.21.10.1323 Mahkumların fazla olmasından dolayı Trabzon Hapishanesi' DH.TMIK.S.61/16
H.18.05.1327 Trabzon Hapishanesi'nde Tifo hastalığı DH.MKT.2835/44
H.19.04.1328 Trabzon Hapishanesi mevcudundan bazılarının Tifo Hastalığı BOA.DH.MUİ. 83/60
H.17.07.1328 Trabzon Merkez Hapishanesi'nden Sinob'a gönderilmesi BOA.DH.MUİ.115/16
H.21.06.1324 Trabzon hapishanesinde zuhur eden veba salgınının geçmesi
DH.MKT.1108/56.
H.25.12.1322 ihtiyaca kafi gelmeyen ve izdiham olan Trabzon Hapishanesi DH.TMIK.S.56/
61
H.20.08.1315 Kastamonu vilayeti merkez hapishanesi BEO.1068/8008
5
H.21.06.1317 İlbasan Hapishanesi'nde hasta mahkumlar DH.MKT.2262/
32
H.12.04.1325 Filibe'de zuhur eden tifo hastalığı DH.MKT.1168/
44
H.27.06.1328 Niğde'de Tifo Hastalığı'nın zuhuruna sebepolan su DH.MUİ.84/19
252
252
H.13.01.1305 Konya vilayeti Aksaray kazasının Gelveri karyesi Y.MTV.28/16
H.21.02.1304 Hakkari Vilayeti'nde çocuklarda zuhur eden çiçek ve tifo DH.MKT.1379/
43
H.28.11.1310 Garbikaraağaç Kazası köylerinde ortaya çıkan humma ve tifo DH.MKT.66/30
H.18.11.1306 Pangaltı'da birbirlerine bitişik iki evdeki çocuklarda kızıl ve tifo DH.MKT.1639/
17
253
253
Ek 3: Tifoya ait görseller
Tifo mikroplarının hardabin ile görüntüsü, karında görülen lekeler ve bağırsaklarda ortaya çıkan
yaralar. (Sıhhi Müze Atlası)
254
254
Tifo ateşinin tipik döküntüsü https://wellcomecollection.org/works/k3uxusm9
Alışılmadık derecede bol tifo döküntüleri olan bir hastanın göğsü ve karnı
https://wellcomecollection.org/works/ekqd6vfp
255
255
Hastalığın erken bir aşamasında ince bağırsağın tifo ülseri https://wellcomecollection.org/works/z3b57wsu
Bir tifo vakasından alınan bağırsak https://wellcomecollection.org/search/images?query=typhoid#
256
256
Temiz olan suyu kuyusunun temiz olmayan su kuyusundan farkı (Sıhhi Müze Atlası)
Bakteriyoloji Hane https://asi.saglik.gov.tr/genel-bilgiler/33-asinin-tarihcesi
257
257
Ek 4: Arşiv İncelemesine ait görseller
Tifo aşısının lüzum görülecek mahallerde tatbikinin mecbur olması hakkında irade-i seniyye
(BOA.İ.MMS.188/20).
258
258
259
259
260
260
İstanbul’da devlet dairelerinde görev yapan bütün memurlar ve müstahdemleriyle, bazı nezaretlere
bağlı okullardaki öğrencilerin aşılanmasına dair talimatname (BOA.ŞD.2830/50).
261
261
Dr. Şantmes tarafından üretilen tifo serumununa dair belge (BOA.DH.MKT.2596/28)
262
262
Hapishanelerdeki mahkum ve tutukluların aşılanmasına dair belge (BOA.MKT.2596/28)
263
263
Ek 5: Basın İncelemesine ait görseller
Sabah gazetesinin 14 Mart 1876 tarihli haberi (Sabah, 1.Sene, Nr.19, H.17 Safer 1293/R.2 Mart
1292 (14 Mart 1876)).
Basiret gazetesinin 1 Haziran 1878 tarihli haberi (Basiret, 9.Sene, Nr.2376, H.30 Cemaziyelevvel
1329 /R.20 Mayıs 1294 (1 Haziran 1878)).
264
264
Basiret gazetesinin 8 Haziran 1878 tarihli haberi (Basiret, 9.Sene, Nr.2356, H.7 Cemaziyelahir
1295/R.27 Mayıs 1294 (8 Haziran 1878)).
Ceride-i Havadis gazetesinin 8 Temmuz 1878 tarihli haberi (Ceride-i Havadis, Nr.1295-3769, H.8
Recep 1295/R.26 Haziran 1294 (8 Temmuz 1878)).
265
265
Tercüman-ı Hakikat gazetesinin 24 Temmuz 1878 tarihli haberi (Tercüman-ı Hakikat, Nr.25, H.24
Recep 1295/R.12 Temmuz 1294 (24 Temmuz 1878)).