596

Sayfa
ÖZET .......................................................................................................................... ix
ABSTRACT ............................................................................................................... xi
KISALTMALAR .................................................................................................... xiii
ÖNSÖZ ..................................................................................................................... xiv
GĠRĠġ .......................................................................................................................... 1
KAYNAKLAR ........................................................................................................... 8
A. Vakayinameler ..................................................................................................... 8
B. Seyahatnameler .................................................................................................. 11
C. AraĢtırma Eserler ............................................................................................... 13
BĠRĠNCĠ BÖLÜM
TÜRKĠSTAN HANLIKLARI ve RUS ÇARLIĞI
1.1. ġEYBANILER (ġIBAN OĞULLARI) .................................................... 15
1.2. KAZAK HANLIĞI (ULU, ORTA VE KÜÇÜK CÜZ) .......................... 16
1.2.1. Ulu Orta ve Küçük Cüz ........................................................................ 18
1.3. BUHARA EMĠRLĠĞĠ (1500- 1868) ......................................................... 19
1.4. HOKAND HANLIĞI (1710 – 1876) ......................................................... 20
1.5. HĠVE (HAREZM) HANLIĞI .................................................................. 21
1.5.1. Hive Hanlığı‟nın KuruluĢu ve Siyasi Tarihi ( 1512-1920 ) ................. 21
1.5.2. Hive‟de Sosyal, Ekonomik ve Kültürel YaĢam ................................... 25
1.6. RUSYA‟NIN TARĠH SAHNESĠNE ÇIKIġI .......................................... 30
1.6.1. Knezlik‟ten Çarlık Rusya‟ya ................................................................ 30
1.6.2. Rusya‟nın Türkistan‟da Hâkimiyet TeĢekkülünün Nedenleri.............. 31
1.6.3. Rusya‟nın Hive Hanlığı‟na Yönelmesi ................................................ 32
1.7. RUSYA‟NIN HĠVE HANLIĞI‟NI ĠSTĠLASI ........................................ 34
1.8. GÖKTEPE SAVAġLARI ......................................................................... 41
ĠKĠNCĠ BÖLÜM
HĠVE (HAREZM) HANLIĞI‟NIN ASKERĠ TEġKĠLATI
2.1. HĠVE HANLIĞI‟NIN ASKERĠ YAPISINA GENEL BĠR BAKIġ ...... 44
2.2. HĠVE HANLIĞI‟NIN MUHAFAZA DÜZENĠ ...................................... 45
2.3. HĠVE HANLIĞI‟NIN TEMEL KUVVETLERĠ .................................... 48
2.3.1. Han Muhafızları (Çuhralar) ve Nökerler.............................................. 48
2.3.2. Süvariler ( Atlı Birlikler ) ..................................................................... 49
2.3.3. Piyadeler (Yaya Birlikler ) ................................................................... 51
2.4. YARDIMCI - ĠLAVE KUVVETLER ..................................................... 51
2.4.1. Gönüllü Birlikler (Etnik Gruplar) ........................................................ 51
2.4.2. Polisler ................................................................................................. 52
2.4.3. Bekçiler (Nigêhban – BaĢbeb) ............................................................. 53
2.4.4. Sınır Birlikleri ...................................................................................... 53
2.4.5. Topçu Birliği ........................................................................................ 54
2.4.6. Binici – Karavul Birliği (Haravul) ....................................................... 55
2.4.7. Çarçiler (Çarpar) .................................................................................. 56
2.4.8. Çerik (Halk) ......................................................................................... 56
2.4.9. Aksakallar (Kabile) .............................................................................. 57
2.4.10. Ordu Müzisyenleri ............................................................................... 57
2.5. HĠVE HANLIĞI‟NDA ASKERĠ UNVANLAR ...................................... 58
2.5.1. Amir‟ul Umera ..................................................................................... 58
2.5.2. YasavulbaĢı - Yasavul .......................................................................... 58
2.5.3. KuĢbeyi (KoĢbeyi ) .............................................................................. 59
2.5.4. Mehtar – Mihter ................................................................................... 60
2.5.5. Divanbeyi ............................................................................................. 61
2.5.6. Kadı Ordu (Kadı Asker) – Kadı Kelan ................................................ 62
2.5.7. Mehrem ................................................................................................ 63
2.5.8. ġigavul ................................................................................................. 64
2.5.9. Ġnak ....................................................................................................... 64
2.5.10. Mirahur ve Seyis - Sais ........................................................................ 65
2.5.11. Atalık .................................................................................................... 65
2.5.12. Mirab ve Naib ...................................................................................... 66
2.5.13. Katavul Beyi, Kelan Katavul (Kutval) ve Sarhang .............................. 67
2.5.14. Tuğcu ve Sandıkçı ................................................................................ 67
2.5.15. TopçubaĢı ve Sartif .............................................................................. 68
2.5.16. Darvaza, Pervaneci ve Biy ................................................................... 69
2.5.17. OnbaĢı, YüzbaĢı, BinbaĢı (Mingboshi – Ponsadboshi) ve EllikbaĢı ( Panjohboshi ) ...................................................................................................... 69
2.5.18. Darga ve Cellad .................................................................................... 70
2.5.19. Beylerbeyi, KorbaĢı ve Kurçi ............................................................... 71
2.5.20. EĢik Ağası ve Tunatör – Tuner ............................................................ 71
2.5.21. Sarkarda ( Nezaretçi ) ve Sipahdar ....................................................... 72
2.5.22. Nakib .................................................................................................... 72
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
HĠVE HANLIĞI‟NDA ASKERĠ TEÇHĠZATLAR
3.1. ATEġLĠ (SICAK) SĠLAHLAR ................................................................ 73
3.1.1. Tüfekler ................................................................................................ 73
3.1.2. Toplar ve Zenburek .............................................................................. 75
3.1.3. Naft - Neft ............................................................................................ 76
3.2. HAFIF (SOĞUK) SILAHLAR ................................................................. 77
3.2.1. Ok ve Yay ............................................................................................ 77
3.2.2. Kılıç ...................................................................................................... 78
3.2.3. Mızrak – Süngü .................................................................................... 78
3.2.4. Gürz – Topuz........................................................................................ 79
3.2.5. Balta – Teber ........................................................................................ 79
3.2.6. Hançer – Bıçak ..................................................................................... 80
3.3. ORDUDA KULLANILAN SAVUNMA MALZEMELERĠ .................. 80
3.3.1. Zırh ....................................................................................................... 80
3.3.2. Kalkan ve Miğfer ................................................................................. 81
3.3.3. Serkup .................................................................................................. 81
3.3.4. Arrade ve Mancınık.............................................................................. 82
3.4. ASKERLERĠN RESMĠ KIYAFETLERĠ ............................................... 82
3.5. HĠVE ORDUSU‟NDA KULLANILAN HAYVANLAR “AT VE DEVE”. .................................................................................................................. 83
3.6. HĠVE HANLIĞI‟NIN ORDUSUNUN EKONOMĠK KAYNAKLARI 84
3.7. TOPRAK VERGISI „SALGUT‟ .............................................................. 85
3.7.1. Hive Hanlığı‟nın Önemli Para Birimi “Tılla” ...................................... 87
3.8. HĠVE HANLIĞI‟NDA KÖLELĠK SĠSTEMĠ ........................................ 87
3.9. HĠVE HANLIĞI‟NDA ELÇĠ GÖNDERME VE KABUL .................... 89
3.10. HĠVE HANLIĞI‟NDA RUS BĠRLĠKLERĠNE KARġI UYGULANAN STRATEJĠLER ......................................................................... 90
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
HĠVE YÜRÜYÜġÜNDE RUSYA BĠRLĠKLERĠ ve SONRASINDA MEYDANA GELEN GELĠġMELER
4.1. 1873 ĠġGALĠ ÖNCESĠ RUSYA‟NIN SALDIRILARI VE ORDUSU ...... 91
4.2. 1873 ĠġGALĠNDE RUSYA ORDUSU ......................................................... 92
4.3. GENERAL KAUFMAN ĠLE II. MUHAMMED RAHĠM BAHADIR HAN‟IN ĠMZALADIĞI ANTLAġMANIN MUHTEVASI .............................. 99
4.4. HĠVE VE RUS ORDUSU ARASINDAKĠ FARKLAR ............................ 103
4.5. ĠġGALĠN DEVLETLERE ETKĠSĠ VE HĠVE‟NĠN KAYBETME SEBEPLERĠ ........................................................................................................ 106
SONUÇ .................................................................................................................... 108
KAYNAKLAR ....................................................................................................... 111
EKLER .................................................................................................................... 121
EK 1. Resimler ve Tablolar .................................................................................. 121
ÖZGEÇMĠġ ............................................................................................................ 144
ix
ÖZET
YÜKSEK LĠSANS TEZĠ
Rus Saldırıları ve Hive Hanlığı‟nın Askeri TeĢkilatı
Fatma ÇETĠN
DanıĢman: Doç Dr. Ebubekir GÜNGÖR
2021 – Sayfa: 144 + xvi
Jüri: Doç. Dr. Bekir Tümen SOMUNCUOĞLU
Dr. Öğr. Üyesi Serkan GÜL
Türkistan Bölgesi, önemli ticaret yolları üzerinde yer aldığı için birçok millet tarafından mücadele alanı haline gelmiĢtir. Aynı zamanda Sanayi Devrimi‟nden sonra hammadde-pazar ihtiyacının getirdiği sömürgecilik sistemi ile devlelerarası mücadele artıĢ göstermiĢtir. Özellikle sanayisini yeni geliĢtirmeye baĢlamıĢ, ekonomik kaynaklara ihtiyaç duyan ve kendini kanıtlamak isteyen Rusya‟nın hedefi haline gelmiĢtir. Diğer Avrupa ülkeleri sanayileĢmelerini erken tamamladıkları ve değerli madenlere sahip coğrafyaları kendi hâkimiyetleri altına aldıkları için Rusya‟nın sömürgedeki payı Batı Türkistan olmuĢtur.
Batı Türkistan Bölgesi, Kazak, Buhara, Hive (Harezm), Hokand olmak üzere dört hanlığı içerisine almıĢtır. Hive Hanlığı, XVI. asırın ilk çeyreğinde, ġiban‟nın soyundan gelen ArapĢahlar olarak bilinen Ġlbars ve Baybars hanlar tarafından Harezm Bölgesinde kurulmuĢtur. Hanlıklar birbirileri üzerine hâkimiyet kurmak maksadıyla verdikleri mücadele sonucunda otorite boĢluğu ortaya çıkmıĢtır. Rusya, bölgede egemenliğini kurmak için yaĢanan bu düzensizlikten yaralanmaya çalıĢmıĢtır. Rusya, hanlıklara karĢı verdiği mücadelede en çok zorlandığı Hive Hanlığı olmuĢtur. Harezm Bölgesini kapsayan Karakum ve Kızılkum Çölleri arasında ki Ģehir dıĢarıdan devasa boyutaki duvarlarla çevrili olmasıyla iki yönlü koruma alanı içerisinde bulunmaktadır. Rusya, bu koruma kalkanını ortada
x
kaldırmak amacıyla yoğun bir iĢgal hazırlığına giriĢmiĢtir. Hanlığın ordusu bağımsızlıklarını kaybetmemek için Rusların üstün teknoloji silahlarına karĢı iyi bir direniĢ göstermiĢlerdir.
Anahtar Kelimeler: Türkistan, Rusya, Harezm, Ordu, ĠĢgal.
xi
ABSTRACT
Master Thesis
Russian Attacks And Military Organization Of The Khiva Khanate
By
Fatma CETIN
Supervisor: Doç. Dr. Ebubekır GUNGOR
2021 – Page: 144 + xvi
Jury: Doç. Dr. Bekir Tümen SOMUNCUOĞLU
Dr. Öğr. Üyesi Serkan GÜL
Turkestan Region has become a field of struggle by many nations since it is located on important trade routes. After the Industrial Revolution, the inter-circuit struggle increased with the colonial system brought about by the need for raw materials and markers. It has become the target of Russia who just started developing its industry and who needs economic resources and wnts to prove itself. Since other European countries completed their industrialization early and put geographies with precious metals under their domination, only West Turkestan was left as Russia‟s share.
West Turkestan Region included four khanates, Kazakh, Bukhara, Khıva (Harezm) and Hokand. Khiva Khanate, XVI. In the first quarter of the century, it was established in the Harezm Region by Ġlbars and Baybars inns, known as Arapshah, descendants of ġiban. As a result of the struggle of the Khanates of dominate each other, an authority gap in order to establish their domination in the region. Russia was the Khıva Khanate, which she had the most difficulty in her struggle against the khanates. The city, between Karakum ve Kyzylkum Deserts, which includes the Harezm Region, has a two-sided protection area surrounded by huge walls from the outside. Russia has undertaken an intensive preparation for occupation to lift this
xii
shield. The army of the khanate‟s showed a good resistance against the high-tech weapons of the Russians in order not to lose their independence.
Keywords; Turkestan, Russia, Horazm, Army, Occupation.
xiii
KISALTMALAR
Bkz. : Bakınız
C. : Cilt
CCCP : Soyuz Sovetskikh Sotsialisticheskikh Respublik
Çev. : Çeviren
DTCF : Dil Tarih ve Coğrafya Fakültesi
Ed. : Editör
Haz. : Hazırlayan
ICASS : International Instıtute for Central Asian Studies
O‟zR : O‟zbekiston Respublikası
O‟zSSR : O‟zbekiston Sovet SotsialistiçeĢkih Respublik
OzR‟Fa ġi : O‟zbekiston Respublikası Fanlar Akademiyası Sharqshonislik Ġnstutiti
OzR‟FA : O‟zbekiston Respublikası Fanlar Akademiyası
s. : Sayfa
S. : Sayı
SSCBP : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği Komünist Partisi
SSSR : Soyuz Sovetskih Sotsialistiçeskih Respublik
TDV : Türkiye Diyanet Vakfı
TSUULL : Tashkent State Universty of Uzbek Language and Literature
TTK : Türk Tarih Kurumu
UNESCO :United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization
vb. : Ve benzeri
vs. : Vesaire
xiv
ÖNSÖZ
I. Petro döneminden itibaren Çarlık Rusya Hükümeti, Batı Türkistan Hanlıklarına karĢı hâkimiyet kurma amacını belli etmeden gizli nedenler ve ticari iliĢkiler aracılığıyla iĢlerini yürütmeye çalıĢmıĢtır. Hazar taraflarında altın madenlerinin varlığı efsanesi yayıldığı ve o bölgeye en yakın Hive olduğu göz önüne alındığında I. Petro‟nun özellikle Hive Hanlığı‟na ayrı bir ilgisi oluĢmuĢtur. Ruslar tarafından, XVIII. asırın ilk çeyreğinde coğrafyayı tanımak için her alandan bilim adamı, tüccar ve askerlerden oluĢan heyet Hive‟ye gönderilmiĢtir. Ġki devlet zaman zaman çatıĢma yaĢasalar da aralarındaki ticareti aktif hale getirmeye çalıĢmıĢlardır.
ÇalıĢmamızda, Türkistan Hanlıklarını hakimiyet altına almak için iĢgal planı yapan Rusya‟ya karĢı Hive Hanlığı‟nın askeri yapısını, belirli zaman içerisinde zamana yayılan iĢgal giriĢimleri, 1873 yılında gerçekleĢen büyük baskında Hive Ordusunun verdiği tepki, Rusya Ordusunun iĢgal için yaptığı hazırlıklar, iki ordu arasındaki farklar, Hive Ordusunun içerisinde görevli askerler, savunma yapıları, kullanılan silahlar ve iĢgalin diğer ülkeler üzerindeki etkisi ele alınarak alana katkı sağlamak amaçlanmıĢtır.
ÇalıĢmanın Bilimsel AraĢtırma Projesi yapılmasındaki güveninden dolayı danıĢmanım, Sn. Doç. Dr. Ebubekir GÜNGÖR‟e ayrı bir teĢekkürü borç bilirim. Özbekistan ile iletiĢimimi sağlamamda yardımcı olan Sn. Edebiyatçı-Eğitimci-Yazar Prof. Dr. Ertuğrul YAMAN Hocama, Özbekistan‟a ulaĢtığımda karĢılayan, yol gösteren ve yardımlarını esirgemeyen TSUULL‟da Sn. Doç. Dr. Abdumurod TĠLAVOV Hocama minnettarım. Ayrıca, rehberliğimi, tercümanlığımı yapan ġarkĢinaslık Enstitüsü Filoloji öğrencisi manevi kardeĢim Foziljon RAJABOV‟a ve tarihçi hocalar ile iletiĢimimi kuran Sn. Doç. Dr. Gaybullah BABAYAR‟a teĢekkür ederim. Özbekistan‟daki kaynakların çoğuna eriĢmem konusundaki desteklerinden ötürü ÖzR‟FA‟daki AraĢtırmacılar Sn. Nizomiddin GULBOYEV‟e ve tezimle ilgili bir ana kaynak olan kitabını bana hediye eden Sn. Mukhtor SHAMSĠEV‟e de müteĢekkirim. Ayrıyeten misafirperverliklerinden ve muavenetlerinden ötürü Devlet ġarkĢinaslık Enstitüsü Ebu Reyhan El Beruni Yazma Eserler Kütüphanesi araĢtırmacıları Sn. Khilola NAZĠROVA, Oysara MADALĠYEVA, Umida KURANBAYEVA‟ya teĢekkür ederim. Evinde bulunan Ģahsi taĢ basma ve neĢriyat eserlerinin kapısını bana açtığı için Sn. Harezmli Tarihçi Nemat‟jon POLVONOV‟a,
xv
tez süreci esnasında yardımlarını esirgemeyen arkadaĢım Sn. Dr. Senem KARAGÖZ‟e minnettarım. Maddi-manevi olarak varlıklarını yanımda hissettiğim aileme, Ahmet Hüdayi ÇETĠN‟e ve desteklerinden ötürü ablam Semra YÜCEL‟e sonsuz teĢekkürler. Yardımlarından dolayı Sn. Doç. Dr. Bekir Tümen SOMUNCUOĞLU ve Sn. Dr. Öğr. Üyesi Serkan GÜL Hocalarıma müteĢekkirim.
Fatma ÇETĠN
YOZGAT, 2021
xvi
TEġEKKÜR
Bu çalıĢmaya 6601-SBE/18-239 numaralı Bilimsel AraĢtırma Projeleri ile destek sağlayan Bozok Üniversitesi Proje Koordinasyon Uygulama ve AraĢtırma Merkezi‟ne teĢekkürlerimi sunarım.
GĠRĠġ
Ġlk Türk Devleti olarak bilinen Hunlar, Osmanlılardan sonra Türk Tarihi‟nin en uzun süreli hanedanlığını kurmuĢlardır. Büyük Huna Devleti‟nin fiili kurucusu olarak bilinen ve en parlak dönemini Mete Han‟ın hükümdarlığı zamanında yaĢayan devletin ordusu, onlu sisteme göre düzenlenmiĢtir. Türklerde ordu, çoğunlukla süvarilerden ve kısmi olarak da yayalardan meydana gelmiĢtir. Askerlerin belirli bir maaĢlarınında olmadığı söylenilebilir.
Göktürk Devleti, döneminin üstün seviyede ki askeri birliklerine sahip olmuĢtur. Büyük Hun Devleti‟nin onlu sisteme göre tertiplenen ordu yapısına bağlı kalmıĢlardır. Devlet, ordunun varolan kudretine güvenerek, KaĢgar, Hoten, Maveraünnehir gibi bölgeleri hakimiyetleri altına almıĢtır.1 Bu dönem de Bizans ve Sasaniler ile diplomatik iliĢkiler kurulmuĢtur. YaĢanan siyasi ihtilafların sonucunda Doğu ve Batı olmak üzere ikiye ayrılmıĢtır. II. Göktürk (Kutluk) Devleti‟nin kurulmasıyla tekrardan bir araya gelmiĢlerdir. Orhun Yazıtları‟nda, Türk Kağanlığı‟nın milli duygularla yeniden doğduğu ve artık güçlerinin yerinde olduğu belirtilmiĢtir.2 Bilge Kağan‟ın vefatının ardından özellikle devletin baĢına kimin geçeceği konusunda iç karıĢıklıklar baĢ göstermiĢtir. YaĢanan bu kargaĢaların yanı sıra Çin tarafından gelen baskılar devletin yıkılmasına yol açmıĢtır.
Büyük Türk Hakanlığını temsil etmek için 745 yılından itibaren Uygur Devleti‟nin hâkimiyeti baĢlamıĢtır.3 Ġslami kaynaklarda Uygur ismi “Dokuz-oğuz” diye zikredilmiĢtir.4 Yaylak-kıĢlak hayatı yaĢayan halkın yerleĢik düzene geçmesi ile birlikte Ģehirler kurulmuĢtur. Uygurların, Çin‟den etkilenerek, benimsedikleri Manihaizm inancına göre et yemek yasak ve bu durum askerlerin gerektiği kadar besin almalarını engellemiĢtir. Bu nedenle askerler dirençlerini yavaĢ yavaĢ kaybetmiĢlerdir. Ordunun bu duruma gelmesinin sonucunda siyasi olarak da güçlerini yitirmelerine neden olmuĢtur. Uygurlar, Çin saldırılarına maruz kalarak, hâkimiyetleri kayıp etmiĢlerdir.
1 Ġbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, (Ġstanbul: Ötüken Yayınları, 2011), s. 97.
2 Rene Grousset, Bozkır İmparatorluğu Atilla-Cengiz-Timur, (ReĢat Uzmen, Çev.), (Ġstanbul: Ötüken Yayınları, 2017), s.132.
3 Nevzat Köseoğlu, Türk Dünyası Tarihi ve Türk Medeniyeti Üzerine Düşünceler, (Ġstanbul: Ötüken NeĢriyat, 1990), s. 29.
4 Kafesoğlu, Türk Milli, s.146.
2
Büyük Moğol Devleti, Onon ve Kerülen ırmakları arasında yer alan ve günümüzde “Moğolistan” adı verilen bölgede kurulmuĢtur.5 Cengiz Han‟ın XIII. asır baĢlarında dünya sahnesine çıkıĢı devletleri derinden etkilemiĢtir. Moğol Devleti‟nin yönetim yapısı, sosyal hayatı ve müesseseleri Türk geleneği ile benzerlik göstermiĢtir. Cengiz Han, Moğol ve Türk unsurlardan devletin çekirdeğini oluĢturduktan sonra yayılmaya baĢlamıĢ ve bütün kabileleri bir araya getirmeyi baĢarmıĢtır. 1220 - 1225 senelerinde Batı ve Doğu Türkistan‟da Karahanlıların ve HarezmĢahlıların ülkelerini ilhak etmiĢtir.6 Cengizhan, Çin seferine çıktığı sırada vefat etmiĢtir. Cengiz Han, Ġmparatorluğun topraklarını oğulları arasında paylaĢtırırken Moğol yasalarını da göz önünde bulundurmuĢtur.7 Kubilay Hanlığı, Çağatay Ulusu, Altın Orda, Ġlhanlı olmak üzere dörde ayrılmıĢtır. Cengizhan‟ın ölümünden sonra da dünyaya hâkim olma amaçları devam etmiĢtir. Daha birçok memleketi egemenlikleri altına almabilmeleri için mücadeleler vermiĢlerdir. Moğol Ġmparatorluğu‟nun toprakları Cengiz Han‟ın dört oğlu arasında dağıtıldıktan sonra ikinci oğlu Çağatay‟ın Ulus‟unun ilk baĢkentinin Tarih-i ReĢidi‟den naklen “Yukarı İli vadisinde, şimdiki Kulca‟nın yakınlarında ve kendi topraklarının doğusunda bulunan Almalık” olduğu belirtilmektedir.8 Kebek Han, Çağatay Hanlığı‟nın tahtına çıktıktan sonra hanlığın baĢkentini TaĢkent‟in Güney yakasında bulunan KarĢı‟ya taĢınmasına karar vermiĢtir. Çağatay Hanlığı, Doğu-Batı Türkistan, Maveraünnehir ve Afganistan‟ın bir kısmı üzerinde egemenliğini devam ettirmiĢtir.9 Kebek Han‟dan sonra ülkenin baĢına Ġslamiyeti kabul eden kardeĢi TarmaĢirin geçmiĢtir. TarmaĢirin‟in müslüman olması Ġslamiyet ile yönetilen devletlerle daha yakın iliĢkiler kurmasını sağlamıĢtır. Çağatay Hanlığı‟nın kendi topraklarının yanı sıra Harezmi‟de ele geçirmiĢlerdir.10 TarmaĢirin‟in ölümünden sonra hanlık içerisindeki siyasi anlaĢmazlıkların getirdiği keĢmekeĢlik otuz yıl sürmüĢtür.11 Çağatay Hanlığı içerisinde yaĢanan taht kavgalarının verdiği siyasi düzensizlikler hasebi ile diğer devlet üzerinde etkili olmamıĢtır.
5 Jean Paul Roux, Moğol İmparatorluğu Tarihi, (Ġstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2011), s.29.
6 Zeki Velidi Togan, Umumi Türk Tarihine Giriş, (Ġstanbul: Enderun Kitabevi, 1981), s. 61-62.
7 Mirza Haydar Duğlat, Tarih-i Reşidi, (Osman Karatay, Çev.), Selenge Yayınları, Ġstanbul, 2006, s. 59.
8 Mirza Haydar Duğlat, Tarih-i Reşidi, s.61.
9 Köseoğlu, Türk Dünyası Tarihi… s. 88.
10 Abdulkadir Yuvalı, “Çağatay Hanlığı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (Ġstanbul: TDV Yayınları, 1993), 8/177-178.
11 Yuvalı, “Çağatay Hanlığı” 8/178.
3
XIV. asırın ikinci çeyreğinde Çağatay Hanlığı‟nın yönetimine Türkmen beyleri içerisinde en kudretli olan Emir Kazgan hakim olmuĢtur.12 Emir Kazgan öldükten sonra yerine oğlu Abdullah geçse de kısa zaman sonra indirilerek yerine oğlu Emir Hüseyin geçmiĢtir. Emir Hüseyin, o dönemki Çağatay Hanı olan Tuğluk Timur‟a karĢı Timur Hüseyin ile anlaĢma yapmıĢtır. Çağatay Ulus‟unun idarecileri durumunda olan Moğollar, Türklerden farklı olarak kabile asabiyetini ve asilzadelik ananesini ısrarla sürdürmüĢlerdir. Bu vaziyet TürkleĢme ve Ġslamiyet‟i kabul etmelerinden sonra bir müddet devam etmiĢtir.13 Cengiz Han‟ın çocukları içerisinde yasalara ve töreye bağlı kalan Çağatay Han olmuĢtur.
Moğollarda ordu geleneği, Türk askeri teĢkilatında olduğu gibi onlu sisteme göre düzenlenlemiĢtir. Cengizhan, OnbaĢı, YüzbaĢı, BinbaĢı, Tümen Begi rütbelerindeki tayinleri tek tek yapmıĢtır.14 Ġmparatorluğun toprakları dörde taksim edildikten sonrada aynı geleneğe bağlı kalan Çağatay Hanlığı, Timur zamanına kadar hâkimiyetini devam ettirmiĢtir.
Emir Timur‟un, iktidarını kurması hakkında rivayetler bulunmaktadır. Vladimir Barthold, Timur‟un yaptığı icraatların bazı kaynaklarda bahsedilmemesi nedeni ile bu konuya Ģüpheli bir Ģekilde yaklaĢmıĢtır. Barthold, Timur‟un Emir Kazagan‟ın ölümünden sonra bölgede ortaya çıkan karıĢıklık esnasında bir eĢkıya çetesi liderliği yaptığını ve Timurla babasının bölgede bulunan nüfuzlu kiĢiler arasında isminin geçmediğini ileri sürmüĢtür. Emir Timur, köklü bir hanedandan gelmediği için soyunu Cengiz Han‟a dayandırmak istemiĢtir. Amacı içerisinde karıĢıklıklar yaĢanan Cengiz Han‟ın topraklarının varisi olmak istemesidir. Dönemin önemli vakayinameleri arasındaki Tarih-i ReĢid-i‟de, Emir Timur‟un tarih sahnesine çıktığı sırada 25 yaĢında olduğu, babası Emir Taragay‟ın ölümüyle kendini ve sülalesini korumak için mücadele verdiği anlatılmıĢtır. Emir Taragay‟ın, Çağatay Hanlığı‟nın bünyesinde yaĢamını sürdürmekte olan Barlaslar Boyu‟nun da beyi olduğu belirtilmiĢtir. Lakin Taragay‟ın ismi Tarih-i ReĢid-i‟nin sadece bir kısımında yer almaktadır. Çağatay Hanlığı‟nda kargaĢanın yaĢandığı süre zarfında Moğol sülalesinden olmayan 15 tane hanın varlığı saptanmıĢtır.15 Timur‟un babası Emir Taragay hakkında kesin bir bilgi olmaması hasebiyle Çağatay soyundan gelmeyen 15
12 Yuvalı, “Çağatay Hanlığı” 8/178.
13 Mustafa Kafalı, Çağatay Hanlığı, (Ankara: Berikan Yayınevi, 2005), s. 46-47.
14 Kafalı, Çağatay, s.58.
15 Mirza Haydar Duğlat, Tarih-i Reşid-i, s. 67.
4
hanın arasında olduğu varsayılabilir. Çağatay Hanlığı‟na mensup Ġsen Buga‟nın oğlu, Tuğluk Timur Han, Emir Timur‟un, zekasından ve güveninden emin olduğunda devletin yönetimini ona devretmiĢtir.16 Tuğluk Timur‟un önemli emirleri içerisinde olduğu bilgiler arasında yer almaktadır. Timur, 1370 yılında Maveraünnehir‟de hâkimiyetini bütün beylere kabul ettirmiĢtir. Lakin Çağatay‟ın en büyük kabilelerinden biri olan Celayir‟iler ve bazı beyler, hâkimiyetini tanımayarak 1375 yılında ayaklanmıĢlarsa da Timur galip gelmiĢtir.17
Moğol Ġmparatorluğu‟nun bir diğer kolu olan, Altın Orda Hanlığı‟nın baĢında bulunan ToktamıĢ, devletin içerisindeki taht mücadelelerinden kaçarak Emir Timur‟a sığınmıĢtır.18 Timur, ToktamıĢ‟ı çıkarları doğrultusunda himayesi altına alarak, Ruslara karĢı, Altın Orda üzerine sefere göndermiĢtir. Üç kez sefer düzenlemesine karĢın muvaffak olamamıĢ ve dördüncü giriĢiminde baĢarılı olmuĢtur. Timur, onu Altın Ordu‟nun baĢına tekrar han olarak atamıĢtır. Lakin ToktamıĢ, hanlığının kudretine güvenerek Emir Timur‟un topraklarını yağmalamıĢtır. Bu duruma sessiz kalmayan Timur, ToktamıĢ üzerine sefere çıkarak Ak Orda‟yı almıĢtır. Rus Knezliklerinin ve Timurluların arasında tampon bölge kabul edilen Ak Orda‟nın alınması ilerleyen yıllarda Türkistan için bir tehdit oluĢturmuĢtur.
Emir Timur‟un vefat etmesiyle, devletin baĢına geçecek veliahtlar arasında hâkimiyet kavgası ortaya çıkmıĢtır. Yapılan bu mücadelenin galibi Timur‟un oğlu ġahruh olmuĢtur. ġahruh‟un ölümünden sonra yerine oğlu Uluğ Bey, geçmiĢtir. Uluğ Bey, ġeriat kurallarına bağlı kalmıĢtır. Genellikle savaĢlara katılmamıĢ ve iki yıl hükümdarlık yapmıĢtır. Uluğ Bey‟den sonra Abdullatif tahta oturmuĢtur. Abdullatif, devletin baĢında olduğu süre boyunca asker ve halk açısından iç açıcı olmamıĢtır. Ebu Said‟in yönetici olmasıyla Ġran, Akkoyunlu, Karakoyunlu devletleri ile siyasi iliĢkiler kurmuĢlardır. Ebu said‟in ölümü, Timurluların son emiri Hüseyin Baykara döneminde siyasi ve idari sorunlar had safhada yaĢanmıĢtır. Bu sıkıntıların en baĢında ekonomi gelmiĢtir. XVI. asır, Timurlular için birçok felaketide beraberinde getirmiĢtir. Emir Timur, sıkı bir disiplin ile devletin ordusunu meydana getirmiĢtir.
16 Mirza Haydar Duğlat, Tarih-i Reşid-I, s. 181.
17 Ġsmail Aka, Timurlular Devleti Tarihi, (Ankara: Berikan Yayınevi, 2010), s. 26.
18 Ġlyas Kamalov, “ToktamıĢ Han”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (Ġstanbul: TDV Yayınları, 2012), 41/231-232.
5
Timur, Cengiz Han‟ın büyük ordu yapısına bağlı kalarak, on, yüz, bin, onbinlik Ģeklinde tümenlere ayırmıĢtır. Ordunun cebehanesi, dönemin en önemli silahlarından meydana gelmiĢtir. Büyük savaĢlar da tank vazifesi gördüğü ve ordunun gücünü artırdığıı için fillerden yararlanılmıĢtır. Timur‟un kudretli bir hükümdar olması hasebiyle, ordusunda güçlü hayvanların var olması, savaĢacağı tarafa karĢı korku yaratmasını amaçlamıĢtır denilebilir. Ordunun teçhizatı yakın mesafeli saldırılar da kılıç, kalkan, hançer, balta, küçük balta (nacak) vb. silahların yanısıra özellikle uzak mesafeli saldırılarda süvariler mızrak, ok ve yay kullanmıĢlardır. Mancınık ve arrade ağır muhasara aletleri arasında yer almıĢtır. Askerlere savaĢ zamanında moral verilmesi amacı ile ordu orkestrası kurulmuĢtur. Ordusu böylesine güçlü olan bir devletin içerisinde karıĢıklıklar baĢ göstermeye baĢlamıĢtır.
Timur Devleti‟nin Ģehzadeleri arasında yaĢanan taht anlaĢmazlıkları ülke içerisindeki ekonomik ve sosyal faaliyetlerin duraklamasına neden olmuĢtur. Siyasi alanda yaĢanan otorite boĢluğunu fırsat bilip bölgede hakimiyet kurmaya çalıĢmıĢlardır. Özbekler de bunlardan biri olmuĢtur. Moğol soyundan geldiği belirtilen Özbek aĢiretinin reisi Muhammed ġeybani Han hâkimiyeti zayıf olan Timurluların nüfuzuna son vermek istemiĢtir. Ruslar, Türkistan‟a gelene kadar varlıklarını devam ettirmiĢ olan Buhara, Hive ve Hokand Hanlıklarının temeli böylelikle oluĢturulmuĢtur. Hanlıkların kuruluĢu gerçekleĢtiği esnada Avrupa ülkeleri için yeni bir dönem baĢlamıĢtır.
Avrupa‟da Ortaçağ‟ın bitiĢi Yeniçağ‟ın baĢlamasıyla meydana gelen aydınlanma, çağın değiĢimini sağlamıĢtır. Bu dönemde yeni kıtaların keĢfedilmesi, pusulanın bulunması, dini reformlarında yanı sıra daha birçok alanda yenilenme yaĢanmıĢtır. Önemli araç-gereçlerin icat edilmesiyle de teknoloji alanında ki yeni geliĢmeleri beraberinde getirmiĢtir. Sanayi Devrimi‟nin getirdiği teknoloji ile de insan gücüne duyulan ihtiyaç azalmıĢtır. Ġnsan hayatını kolaylaĢtıran bu makinelerin ortaya çıkmasıyla sanayisini tamamlayan birkaç Avrupa ülkesi, keĢfedilen yeni kıtalarda hammadde ve pazar arayıĢına giriĢmiĢlerdir. Sanayisini diğer ülkelere göre biraz geç tamamlayan Rusya ise arayıĢlarının sonucunda, siyasi, ekonomik ve askeri açıdan önemli olan Türkistan‟a yönelmiĢtir. XVII. asırda Ruslar, özellikle Hive‟yi Hindistan‟a ulaĢma yolunda önemli stratejik bir bölge olarak görmüĢlerdir.
6
Avrupa‟da XVIII. asır diğer çağlara nazaran birçok kapitalist devletin karmaĢık iliĢkilerini de beraberinde getirmiĢtir. SanayileĢmenin ortaya çıkardığı ihtiyaçların karĢılanması için çoğu ülkenin doğal kaynaklarına sömürü sistemi uygulanmıĢtır. Türkistan‟ı hâkimiyetine almak isteyen Rusya‟nın, Ġngiltere sömürgesi Hindistan‟a yaklaĢması büyük sorun yaratmıĢtır. Türkistan‟ın seçilmesindeki bir diğer etken ise yıkılmıĢ Ortodoks Bizans‟ın yeniden kurulması amaçlanmıĢtır. Çarlık Rusya‟nın (1710-1711) Prut‟ta Osmanlı Ġmparatorluğu‟na karĢı aldığı yenilgi, dıĢ politikasını değiĢtirmesine neden olmuĢtur. Yönünü Türkistan‟a çeviren Rusya, Hive coğrafyasını tanımak, kendi çıkarına uygun kullanmak, askerî ve sosyal alanlarla ilgili bilgi edinmek sebebi ile topograf, jeolog, mühendis gibi eğitimli kiĢilerden oluĢan bir grup görevlendirilmiĢtir. Fakat sonraki yıllarda Rusya‟nın yönünü Hive‟ye çevirmesindeki gerçek amacı belli olmuĢtur. Belirli zamanlar da Rus askerleri, Hive‟ye karĢı küçük çaplı saldırılarda bulunmuĢlardır. Hiveliler, Ruslara karĢı ilk zaferini 1717 senesinde Bekoviç ve Samanov‟a karĢı almıĢlardır. Rusya'nın aldığı bu mağlubiyet yıllar içerisinde intikam alma isteklerini ortaya çıkarmıĢ ve daha da hırslanmalarına yol açmıĢtır. 1873 yılındaki Rus saldırısına kadar 156 yıl içerisinde Hive ile aralarında küçük denebilecek çarpıĢmalar yaĢanmıĢtır. Rusya‟nın Buhara ve Hokand‟da hâkimiyet kurmasının ardından sıra Hive Hanlığı‟na gelmiĢtir. Hive‟ye yapılacak askeri yürüyüĢün hazırlıkları birkaç sene öncesinde Avrupa devletlerinin de dikkatini çekmiĢtir. Avrupa ülkelerince, Hive‟de yapılacak savaĢın diğer savaĢlardan daha zorlu ve farklı olacağı belirtilmiĢtir. Ayrıyeten Ruslar, Hive seferini tarihte yaĢanmıĢ büyük savaĢlar ile kıyaslamıĢlardır.
Dönemin Han‟ı II. Muhammed Rahim Bahadır Han (Feruz), Ruslara karĢı Ġngiltere ve Osmanlı Ġmparatorluğu‟ndan yardım talep etmiĢse de istediğini alamamıĢtır. ĠĢgal karĢısında Hive yalnız kalmıĢtır. XIX. asırda Rusların güçlü ve ileri teknoloji silahlarına karĢı, II. Muhammed Rahim Han‟ın önderliğinde, hanlığın mevcut ordusu daha düzenli hale getirilerek, yeni birlikler kurulmuĢtur. Askerler için yeni tip kıyafetler diktirilmiĢtir. Hive Hanlığı‟nın cephaneliğinin geneli Ortaçağ‟da kullanılan silahlar olsa bile sayılı halde ateĢli silahları da mevcuttur. XIX. asır Hive Hanlığı için reform dönemi olarak adlandırılmıĢtır.
7
Hive Hanı, Rus iĢgali öncesinde Buhara Hanı Emir Muzaffer‟e mektup yazarak, Rusya‟ya karĢı bir ittifak kurmak için ikna etmeye çalıĢmıĢtır. Fakat Buhara Emir‟i teklifi reddetmekle kalmayıp, dostane iliĢkiler kurmak amacıyla Rusya‟ya elçi göndermiĢtir. Buhara Emiri, Rusya‟ya yaptığı yardım teklifinden sonra Kala Ata mevkii yakınlarına askerî üs yapmalarına da izin vermiĢtir. Bir taraftan Rusya, Türkistan‟da ortak amacı olduğu devletlerle dostluk ve tarafsızlık antlaĢmaları imzalamıĢtır. Böylelikle Ruslar mühimmat, savunma ve asker sayısı bakımından Hive‟den daha üstün konuma gelmiĢlerdir. Hive, Rus egemenliğine girdikten sonra dıĢ iĢlerinde Rusya‟ya bağlı iç iĢlerinde serbest olmuĢtur. Hanlık içerisinde yaĢayan Türkmen halk ise bu iĢgali kabullenemeyip sert bir direniĢ göstererek, Göktepe SavaĢları‟nın yaĢanmasına sebep olmuĢlardır.
Tez çalıĢmasında, Çarlık Rusya Hükümeti‟nin 1717 senesinden itibaren Hive Hanlığı‟na yönelme nedenleri, Hive‟ye karĢı sergilediği iĢgalci tavırlar, Hive ordusu tarafından kullanılan silah, araç ve gereçler açıklanmıĢtır. Ardından, ordunun mevcudiyeti, askerî ünvanlar, içerisinde bulunan sınıflar ve binek hayvanları hakkındaki bilgilerin değerlendirilmesidir. Ayrıca, Rusya‟nın iĢgale baĢlamadan evvel diplomatik - ticari iliĢkilerini de göz önünde tutarak, yapılan iĢgal hazırlıkları, askerî üstlerin (kale) kurulması gibi ordusu hakkında bilgilere yer verilmeye çalıĢılmıĢtır.
ÇalıĢmanın birinci bölümünde, Türkistan Devletlerinin ve Batı Türkistan Hanlıklarının, devletlerarası iliĢkileri ve Hive Hanlığının kurulması, siyasi, ekonomik, ticari iliĢkileri, Rusya Devleti‟nin ortaya çıkması, Türkistan‟a yönelme nedenleri ve saldırıları değerlendirilmiĢtir. Ġkinci bölüm içerisinde, Hive Hanlığı‟nın savunma sistemi, askeri bando, askerî sınıflar ve ünvanlar açıklanmıĢtır. Üçüncü bölümde, Hive ordusunda kullanılan silah, araç - gereçler, askerlerin resmî kıyafetleri, savaĢ stratejileri, ordunun gelir kaynağı ve askerlerden alınan vergi incelenmiĢtir. Dördüncü bölümde, Rusya Devleti‟nin Hive‟yi iĢgali için yaptığı hazırlıklar, kullandığı silahlar, Ġngiltere ile arasındaki iliĢkiler, askerleri birimlerin toplam mevcudiyeti, savaĢ için ayrılan bütçesi, eĢyaları, iĢgal sonucu imzalanan antlaĢma ve sonrası hakkında bilgiler verilmiĢtir.
8
KAYNAKLAR
A. Vakayinameler
Muhammed Rıza Mirab Ageh-iy ve Eserleri
Muhammed Rıza Ageh-iy, Hive tarihçi-Ģairliği ile beraber Mirablık görevinde de bulunmuĢtur. Amcası ġir Muhammed Mirab Munis öldükten sonra Hive Tarihi‟nin tamamlanması onun vazifesi olmuĢtur. Munis‟in yarım bıraktığı Firdevs‟ül Ġkbal‟in tamamlanmasının ardından, Ageh-iy‟nin Hive tarihini anlattığı altı ciltlik külliyatı da bulunmaktadır. Allahkulı Han (1825-1845) döneminden baĢlayarak Hive iĢgaline kadar olan dönemi günü gününe yazmıĢtır. Ageh-iy‟in eserleri Hive Tarihi açısından ayrı bir önem arz etmekle birlikte asırlara Ģahitlik etmiĢtir.
Riyad-ud Dovle
Ageh-iy, Riyad-ud Dövle eserinde 1825-1842 yılları arasında Allahkulı Han ve Rahimkulı Han‟ın ilk iki senesi döneminin olaylarını yazmıĢtır. Riyad-ud Dövle‟nin Allahkulı Han ve Rahimkulı Han dönemlerinin bir kısmını içeren 154 sayfalık bir bölümü 1978 yılında TaĢkent‟te basılmıĢtır. Eserin 27-43. sayfalarda bulunan malumatlar kullanılmıĢtır.
Zubdetut Tavorih
1843 ve 1846 yılları arasında Hive tahtında oturan Rahimkulı Han döneminin olaylarının anlatıldığı eserdir. Rahmankulı Han‟ın Ģehzadelik ve hanlık hayatından bahsetmiĢtir. ÇalıĢmamızda 2009 yılında Özbekçe olarak yayınlanan nüshanın 83s - 402a ve 172s – 429b sayfaları ve Khilola Nazirova‟nın Çağatay Türkçesi‟yle 2016 yılında yeniden bir araya getirdiği eserin 33s-16-17b, 56s-32a, 61s-36b, 69s-34b, s.202-146b-147a bentlerde ki bilgilerden faydalanılmıĢtır.
Jamiul Vukuatis Sultani-ye
Muhammed Emin Han (1846-1855), Abdullah Han (1855), Kutluk Murad Han (1855-1856), dönemlerinin vukuatlarının anlatıldığı, ICAS ve UNESCO‟nun katkılarıyla 2012 yılında Nuryogdi TaĢhev tarafından Çağatay Türkçesi‟yle tekrar bir araya getirilen Camiü‟l Vukuati‟s Sultaniye eseri yazıldığı dönemin olaylarına ıĢık
9
tutmuĢtur. ÇalıĢmamızda bu eserin, 88-89s.-229a, 181s.-232a, 183s.-97a ve 194s.-147b bentlerinde yer alan bilgilerden yararlanılmıĢtır.
GülĢen-i Davlat
1856-1865 yılları arasında Hive tahtında oturan Seyyih Muhammed Han zamanının yazıldığı eserdir. Eserin içeriğinde Rusların zaman zaman Hive‟ye yaptığı saldırılar, Hive askerlerinin kullandıkları araç-gereçlerde dâhil edilerek olaylara hâkim bir Ģekilde anlatılmıĢtır. 2012 yılında Nemat‟jon Polvonov tarafından bir araya getirilmiĢ neĢrin 22, 28, 32, 37, 50, 52, 53, 55 ve 146. sayfalardan istifade edilmiĢtir.
ġahid-i Ġkbal
Muhammed Rıza Mirab Ageh-iy‟nin, Hive tarihini yazdığı son eser olmuĢtur. II. Muhammed Rahim Han (Feruz 1864-1910) ve Ġsfandiyar Han‟ın (1910-1918) dönemlerini ele alarak vakaları tüm gerçekliğiyle bölümler halinde yazmıĢtır. ġahid-i Ġkbal, daha çok Hive Hanlığı‟nın son yıllarına tekabül ederek o dönemin önemli olaylarına ıĢık tutmuĢtur. Ageh-iy‟nin külliyatı Harezm tarihi açısından ayrı bir önem arz etmiĢtir. Tez çalıĢmasında, 2009 yılında TaĢkent‟te yeniden düzenlenen nüshasından 72s. ve 101s.-62a bentinde bulunan malûmatlar kullanılmıĢtır.
Maksut Alihanov-Avarski, Pohod Na Khivu 1873, (Hive YürüyüĢü 1873)
Dağıstanlı Kumuk Türk‟ü bir general olan Alihanov, Kafkasya, Azerbaycan ile Ermenistan arasında yaĢanan savaĢta bulunmuĢtur. Ruslarla yaĢanan çatıĢmalarda da esir düĢmüĢtür. Rusların Hive‟yi iĢgal ettikleri esnada o da Rus ordusunun içerisinde durmuĢtur. Avarskii, eseri ile Hive‟nin iĢgali ile ilgili ayrıntılı bilgiler vermiĢtir. “Pohod Na Khivu 1873” eserinin 1899 yılında St. Petersburg‟da yayımlanan nüshasından 214, 237, 240, 248, 270. sayfalardaki bilgilerden istifade edilmiĢtir.
Mir Abdulkerim Buhari
Abdülkerim Buhari hakkında fazla bilgi bulunmamaktadır. Buhara Emirliğinde önemsiz iĢlerle ilgilenmiĢtir. Hive‟nin Buhara‟ya yaptığı sefere Ģahitlik etmiĢtir. Yıllar sonra Ġstanbul‟a yerleĢerek Farsça Dilinde kitap yazmıĢtır. Yazılan bu kitapta Hive, Hokand, Buhara, KeĢmir, Afganistan‟ın siyasi hayatları ve coğrafyaları
10
hakkında bilgiler vermiĢtir. Tez çalıĢmasında, Historie de Lasie Centrale (Afghanistan, Boukhara, Khiva and Khoqand 1740-1818) 1876 yılında Charles Shefer tarafından Fransızca‟ya çevirilmiĢ kitabın 175. sayfasında ki bilgilerden yararlanılmıĢtır.
Rus Albay Sarançov‟un Günlüğü, Vtorzheniye v Khivu 1873, (1873 Hive Baskını)
Hive iĢgaline katılan Rus Albay Saranchov, Rusya birlikleri hakkında, iĢgalin seyri, Hive Hanlığı‟nın birlikleri ve saldırılarıyla ilgili en ince ayrıntısına kadar bilgiler vermiĢtir. Hive ĠĢgaline ıĢık tutmaktadır. Elde edilen kaynakta basım yeri, tarihi ve kim tarafından bir araya getirildiği bulunmamaktadır. Bu kaynağın 10, 14, 27, 28, 29, 32, 33, 45, 55, 57, 62, 65, 71, 73, 80, 84, 86, 88, 90, 91, 93, 94, 103, 104 ve 186. sayfalarda ki malumatlar kullanılmıĢtır.
Muhammed Yusuf Bayoniy, Sharajai Xorazmshohiy
Hive Tarihini yazan bir diğer tarihçi Muhammed Yusuf Bayoniy‟dir. Kongrat Hanedanlığı, Ebulgazi Bahadır Han ve Ġsfandiyar Han‟a kadar yaĢanan dönemin olayları anlatılmıĢtır. Özellikle Ġsfandiyar Han döneminin siyasi, sosyal ve ekonomik durumları ayrıntılı bir Ģekilde anlatılmıĢtır. Lakin eser 16 bölümden oluĢmakla birlikte sadece altı bölümüne ulaĢılmıĢtır. ÇalıĢmamız da Qafur Gulom Kütüphanesi Reklam ve Sanat Yayıncılığı tarafından 1994 senesinde basılan kitabın 215-216, 220, 229, 236. sayfaları ve Nusratullo Jumahuzna‟nın değerlendirmesiyle 1996 yılında TaĢkent‟te yeniden yayınlanan eserin 26, 67. sayfalarından yararlanılmıĢtır.
Mirza Haydar Duğlat, Tarih-i ReĢid-i
Mirza Haydar Duğlat, Timurlular Devleti döneminde Doğu Türkistan taraflarında yaĢamını sürdüren Duğlat Boyuna mensup ve Timurlu Hanedanı ile arasında kanbağı bulunmakla birlikte Babür ġah‟ın yiğeni olduğu belirtilmektedir.19 Farsça ve Arapça dillerine hakim olmak ile birlikte Mirza Haydar, komutanlık vazifesi yürütmüĢtür. Tarih-i ReĢid-i‟de, Moğolların soyundan gelen Çağatay Hanlığı‟nın son hanı Tuğluk Timur‟un faaliyetleri, Emir Timur‟un ortaya çıkıĢı,
19 Enver Konukçu, “Haydar Mirza”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (Ġstanbul: TDV Yayınlar, 1998), 17/28-29.
11
Timurlular Devleti tarihi, ġibani Hanedanlığı ve Özbekler hakkında ayrıntılı bilgiler vermiĢtir. ÇalıĢmamızda kaynağın, Osman Karatay‟ın, Ġngilizce‟den Türkçeye 2006 yılında çevirisini yaptığı eserin 59, 61, 67, 89 ve 181. sayfalarda bulunan bilgiler kullanılmıĢtır.
Mohammad Alihan Qafur, Harezm Sefer Günlüğü (Ġran Elçisinin Anıları)
Ġran Büyükelçisi Alihan Gafour, Ġran‟daki Ġngiliz ve Rus büyükelçileri tarafından Hive‟de bulunan Ġranlı esirleri kurtarmak ve dostluk iliĢkileri kurmak için hanlıkta bulunmuĢtur. Eserinde dönemin Hive Hanlığı‟nın siyasi, ekonomik ve askeri potansiyelinin bazı yönlerini açıklamıĢtır. Tez çalıĢmamızda Ġsmoil Bekjon‟un Farsça‟dan Özbekçe‟ye çevirisini yaptığı 2005 yılında Özbekistan Cumhuriyeti Bilimler Akademisi tarafından yeniden yayımlanan nüshanın 21 ve 22. sayfalarda ki mâlumatlar kullanılmıĢtır.
Ġran Generali Ġsmoil Mirpanji, Asırlıkdagi Xotıralar (Marv ve Xiva‟da BoĢindan Keçirgan Vokeyaların Bayonı)
XIX. asırın ortalarında Horasan, Merv ve Hive‟de yaĢayan Ġranlı General Ġsmoil Mir Panjining‟in anılarını içeren eserin, çalıĢmamızda 1997 yılında Ürgençte yayımlanmıĢ nüshası kullanılmıĢtır. Bu eser Hive Tarihi açısından altın miras olarak adlandırılan bu eserin, 54. Sayfasında ki bilgilerden faydalanılmıĢtır.
B. Seyahatnameler
Arminius Wambery Seyahatnamesi
Armin Hermann Wemberger, namı diğer Wambery, maddi zorluklardan dolayı Macaristan‟a göç eden Yahudi asıllı bir aileden gelmektedir. Yoksulluk yüzünden eğitimini yarıda bıraksa da güçlü hafızasıyla 16 dilde konuĢup, 12 dilde yazabilmiĢtir.20 Dört yıl Ġstanbul‟da yaĢamını sürdürdükten sonra Rusya aleyhinde Ġngiltere için casusluk yapmıĢtır. Rusya‟nın Türkistan‟daki faaliyetlerini sahte bir derviĢe bürünüp gözlemlemeye çalıĢmıĢtır. Wambery, seyahatnamesinde Türkistan coğrafyası, Hive, Buhara, Merv, Semerkant ve Tahran gibi o dönemin önemli
20 Turgut Akpınar, “Arminius Wambery”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (Ġstanbul, TDV Yayınları, 2012), 42/501-502.
12
Ģehirlerinin yaĢam biçimi, ekonomik kazançları hakkında bilgiler sunmuĢtur. Tez çalıĢmamızda eserin 1864 yılında Londra‟da yayımlanan neĢri kullanılmıĢtır.
Valikhanof M. Veniukof‟un Seyahatnamesi
Orta Cüz Han‟ı olan Abalay‟ın soyundan gelen, Captain (Çokan) Valikhanov, Sibirya Harbiyesinde kolorduya kayıt olarak askeri akademide hayatını sürdürmüĢtür. Asker olduktan sonra Orta Asya‟da sürekli seyahat etmiĢtir. 1864 yılında Hokand Hanlığı ile savaĢan Rus askerlerine yardım için gitmiĢtir. Orta Asya‟yı çok iyi bilen Valikhanof, seyahatnamesinde ayrıntılı bir Ģekilde bölgenin coğrafyası hakkında önemli bilgiler vermiĢtir. Kırgız, Hokand, Buhara, Hive ve Doğu Türkistan tarihine ıĢık tutmuĢtur. Hive Hanlığında özellikle Allahkulı Han dönemi ve Rahmankulı Han dönemi hakkında bilgi vermiĢtir. ÇalıĢmada, 1865 yılında Londra Edward Stanford‟da bir araya getirilen kitaptan istifade edilmiĢtir.
Nikolai Muravyov‟un Seyahatnamesi
Muravyov, St. Petersburg‟da dünyaya gelmiĢ bir Rus‟tur. Genç yaĢlarda Rusya ordusuna girmiĢtir. BaĢta ufak tefek iĢler yapmıĢsa da daha sonraları bir Rus Genelkurmayı olmuĢtur. Rütbeli bir asker olduğu için çoğu savaĢta yer almıĢtır. Türkistan‟a bir gezi düzenleyerek Hive‟ye gitmiĢ uzun zaman orada kalmıĢtır. Hive Hanlığı‟nın yönetim tarzı, halkın yaĢayıĢı, geçinme yöntemleri, ordusu ve orduda kullanılan silahlar hakkında bilgiler sunmuĢtur. Sadece askeri birliklerin sayısı hakkında eksik bilgiler vermiĢtir. „Journey to Khıva Through The Turkoman‟ isimli eseri ilk 1822 yılında Rusya‟da basılmıĢtır. ÇalıĢmamızda 1871 yılında Ġngiltere‟de yayımlanmıĢ nüshasını kullanılmıĢtır.
Ġstanbul‟dan Orta Asya‟ya Seyahat
Mehmet Emin Efendi‟nin hayatı ve icraatları hakkında fazla bilgi bulunmamaktadır. Yararlanılan bu eser Krasnovodosk, Hive, Buhara, Türkmenler, TaĢkent‟teki halkın yaĢam tarzı, gelenek, kültür, dini inançları ve siyasi hayatları ile ilgili bilgiler bulunmaktadır. Özellikle Hive Hanlığı‟nın savunma sistemi, Ruslarla yapılan savaĢları hakkında malumatlar yeralmaktadır. Gerçek ismi „Ġstanbul‟dan Asya-yı Vustaya Seyahat‟ eseri Rıza Akdemir, tarafından sadeleĢtirilmiĢ kopyası değerlendirilmiĢtir.
13
I.J. Mac Gahan, Campaingning On The Oxus And The Khıva (Hive Seyahatnamesi )
Amerikalı Gazeteci Mac Gahan‟ın Hive‟ye gitmek üzere Ġstanbul‟a gelerek Türk ticaret kervanlarıyla çıktığı yolda Ruslara esir düĢmüĢtür. Hive‟ye ulaĢtığında Gahan, halkın yaĢayıĢını, giyim tarzlarını, ekonomik gelirlerini, kültürlerini, geleneklerini, objektif ve en ince ayrıntısına kadar anlatmıĢtır. Rusların yaptığı iĢgali de hikâye tarzında tasvir ederek zihinlerde canlanmasını sağlamıĢtır. ÇalıĢmamızda, Ġsmail Aka-Mehmet Ersan‟ın, „Hive Seyahatnamesi‟ adı ile sadeleĢtirilmiĢ eserin yanı sıra Gahan‟ın 1874 orijinal basımından yararlanılmıĢtır.
C. AraĢtırma Eserler
Pavel Petrovich Ġvanov, XIX. Asır Hive Hanları ArĢivi
Ġvanov, ĠĢim yakınlarındaki Sibirya Köy‟ünde doğmuĢtur.21 Küçük yaĢlarda TaĢkent‟e taĢınmıĢlardır. Eğitimine Öğretmen okulunda baĢlamıĢtır. Ġvanov Orta Asya tarihçiliğinin en önemli Ģahısları arasında yer almıĢtır. Türkistan tarihi hakkında birçok eser ortaya koymuĢtur. Özellikle, Hive Hanlığı döneminde camii defterlerine kaydedilen askeri mensupların ismi, aldığı maaĢ, bulundukları bölükler, orduda kullanılan silah ve hayvanların mevcudiyetinin bulunduğu belgeleri bularak bir araya getirmiĢtir. „Hive Hanlarının ArĢivi‟ ve Ocherki Po Ġstorii Credney Azii ( XVI. Ceredina XIX. Orta Asya Üzerine Makaleler), isimli bu eser Hive tarihi için önemli bir belge niteliğindedir.
Mohammadjon YoldaĢev, XIX. Hive ArĢiv Belgeleri ve Hive Hanlığı‟da Ünvanların DiziliĢi
Muhammadjon YoldaĢev, 1904 yılında Fergana‟da doğmuĢ ve OzR ġarkĢinaslık Enstitüsünde görev yapmıĢ, Buhara ve Hive Hanlıklarının arĢiv belgelerini bir araya getirmiĢtir. „Hive Arşiv Belgeleri ve Hive Hanlığı‟nda Unvanların Dizilişi ve Devlet Dizilişi‟ isimli eserleri ile ön planda olmuĢtur. Hive arĢiv belgelerinin toplanması, tasnif edilmesi ve neĢredilmesinde önemli rol oynamıĢtır. Kendisi hakkında çok bilgi bulunmamakla birlikte, çalıĢmamızda 1959
21 A. Yu. Yakubovskiy, Orta Asya Tarihçisi Pavel Petrovich İvanov, Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S.11, C.6, 2004, s.141-150.
14
ve 1960 yılı basımlı bu iki araĢtırma eseri kullanılmıĢtır. Bu eserler Hive Tarihi açısından ayrı bir değere sahiptir.
Tezin meydana gelmesinde, Türk Tarih Kurumu‟ndan, mecmua ve kitaplardan istifade edilmiĢtir. Özbekistan Cumhuriyeti Ali ġir Nevai Yazma Eserler Kütüphanesi‟nde bulunan ana kaynakların yanı sıra, O‟zR Abu Rayhon El Berun-i ġarksinaslık Kütüphanesi‟nde bulunan yazma ve telif neĢriyat eserler incelenmiĢtir. Eserlerin yanısıra O‟zR TaĢkent Tarih Müzesi, Timurlular Devleti Müzesi‟de bulunan orduya ait eĢyalar, Hive Ġçhan Kala Devlet Açık Hava Müzesi‟den çekilmiĢ fotoğraflar, Saint Petersburg Kunstkamera Müzesindeki ArĢiv resimleri ile de çalıĢma desteklenmiĢtir. Hive Hanlığı‟nın Ordusu, 1717 yılını da kapsayarak, 1873 yılı iĢgaline kadar eksiksiz bir Ģekilde açıklanmaya çalıĢılmıĢtır.
BĠRĠNCĠ BÖLÜM
TÜRKĠSTAN HANLIKLARI ve RUS ÇARLIĞI
Timur Devleti‟nin otoritesinin zayıflamaya baĢlaması, bölgede egemenlik mücadelelerinin ortaya çıkmasına neden olmuĢtur. Timur Devlet‟i yıkıldıktan sonra ardında paramparça olmuĢ siyasi bir yapı bırakmıĢtır. Bu siyasi boĢluktan yararlanarak irili ufaklı hanlıklar ortaya çıkmıĢtır. Özellikle Özbek gruplarının Türkistan‟da yayılması kitleleri ekonomik yönden de etkilemiĢtir. XVI. asırda hiç görülmemiĢ ekonomik ve kültürel bunalım yaĢanmıĢtır. Kültürel hayat XVI. asırdan itibaren neredeyse durağanlaĢmıĢtır. Avrupa‟da ortaya çıkan özgür düĢünce ve bilimsel ilerleme ile yeni bir dönem baĢlamıĢtır. Meydana gelen aydınlanmanın neticesinde diğer devletlerden gelebilecek herhangi bir saldırıda Türkistan açık bir hedef haline gelmiĢtir. Çarlık Rusya, Türkistan‟a yöneldiği sırada bölgedeki yönetimler arasında üstünlük mücadelesi ortaya çıkmıĢtır.
1.1. ġEYBANILER (ġIBAN OĞULLARI)
Emir Timur‟un ölmesi ile devletin topraklarında kopmalar meydana gelmiĢtir. O döneme bakıldığında Türkistan‟da merkezi otoritenin olmaması hasebiyle güçlü hanedanlıklar arasında hâkimiyet yarıĢı baĢgöstermiĢtir. Egemenlik kurmak isteyen boylar ekonomik olarak da birbirlerinden üstün olmamıĢlardır. Ebul Hayr Han22 önderliğinde bir araya gelen ġeybani Özbekleri, Timurlular Devleti‟nin yönetiminde yaĢanan boĢluktan yararlanmıĢlardır. ġeybanilerin ilk kurucusu ve hükümdarı olan Ebul Hayr Han‟ın ölmesiyle baĢı boĢ kalan Özbekler, Çağatay Hanlığı ile yaptığı savaĢı kaybederek dağılmıĢlardır.23 Muhammed ġeybani tarafından tekrar bir araya gelmiĢlerse de ölümü ile Özbekler arasında kargaĢa ortamı teĢekkül etmiĢtir. Böylelikle XVI. asır ile birlikte Türkistan Hanlıkları ortaya çıkmaya baĢlamıĢtır. Özellikle Buhara Hanlığı‟nın temelini oluĢturmuĢtur.
22 Cengiz Han‟ın oğlu Cuci Han‟ın oğlu ġeybani‟nin soyundan geldiği bilinmektedir.
23 Mustafa Budak, “Ebul Hayr Han”, Türkiye Diyanet Vakfı Islam Ansiklopedisi, (Ġstanbul: TDV Yayınları, 1994), 10/325-326.
16
1.2. KAZAK HANLIĞI (ULU, ORTA VE KÜÇÜK CÜZ)
Ebul Hayr Han idaresinde bir grup Özbek‟in Çuy (Çu) ve Talas Nehirlerinin çevresine egemenlik kurduğu belirtilmektedir.24 Kazakların varlığının XVI. asırın baĢlarına kadar dayandığı söylenmektedir.25 Yıllar içerisinde Kazak Hanlığı‟nın nüfusunda yaĢanan artıĢın neticesinde idari alanda sıkıntı baĢgöstermiĢtir. Riyaseti daha da kolaylaĢtırmak için hanlık, Ulu, Orta ve Küçük olmak üzere üç kısıma ayrılmıĢtır. Avrupalılar, bu kısımlara “Orda” diye hitap etmiĢlerdir.26 Kazak kitleleri, “cüz” ismini almalarından evvel ĠrtiĢ Nehri yakınlarında kurulan Özbek Hanlığı‟nın hâkimiyetinde yaĢamlarını sürdürmüĢlerdir.27 Ebul Hayr Han, Özbek Hanlığı‟ndan ayrıldıktan sonra söz sahibi olamaya baĢlayan Kazak Hanlığı‟nı tekrar egemenliği altına almaya çalıĢmıĢtır.28 Ebul Hayr Han, Kazakların üzerine askeri yürüyüĢ düzenlese de herhangi bir baĢarı elde edememiĢtir.
XVI. asırın ilk çeyreğinde Özbek ve Kazak Hanlığı arasında ticari hayatı aktif olan Ģehirleri ele geçirmek için mücadeleler ortaya çıkmıĢtır. Bu dönemde Kazakların baĢında Burunduk Han, Özbek Hanlığı‟nda ise ġeybani Han bulunmaktadır.29 Burunduk Han‟ın ölümünden sonra hâkimiyeti eline alan Kasım Han, Kazak Hanlığı‟nı devlet statüsüne getirerek, yükselme devrini yaĢatmıĢtır.30 Bu devrede gücünü yerinde hisseden Kazak Hanlığı, Ruslarla da siyasi iliĢkiler kurmuĢtur. Kasım Han, günümüz Kazakistan topraklarının büyük bir bölümünü egemenliği altına almıĢtır. En iyi dönemlerini Kasım Han zamanında yaĢayan Kazak Hanlığı, Han‟ın ölümünün ardından yönetimde kimin söz sahibi olacağı konusunda ki anlaĢmazlıklar da beraberinde gelmiĢtir. Bu düĢüĢten yararlanmak isteyen Moğollar ve Özbek hanları Kazak Hanlığı‟nın yöneticilerine karĢı anlaĢma yapmıĢlardır.31 Hanlığın içerisinde yaĢanan bu karıĢıklıklar durakma devrine girmelerine neden olmuĢtur. Meydana gelen bu kargaĢadan sonra Kazakların baĢına
24 Keıth Hıtchıns, “Kazaklar” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (Ankara: TDV Yayınları, 2002), 25/131-132.
25 Aysel Erdoğan, “Kazak Türkleri‟nde Ġdari Yapı”, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 16/2, (2019), 593.
26 Baymirza Hayit, Türkistan Devletleri‟nin Milli Mücadele Tarihi, (Ankara: TTK, 2004), s. 23.
27 Erdoğan, “Kazak Türkleri”, 594.
28 O. Doğan, A. Erdoğan, Batı Türkistan Hanlıkları (Kuruluştan Yıkılışa), (Ankara: Berikan Yayınları, 2017), s. 80.
29 Doğan, Erdoğan, Batı Türkistan, s. 81.
30 Doğan, Erdoğan, Batı Türkistan, s. 87.
31 Doğan, Erdoğan, Batı Türkistan, s. 91.
17
Kasım Han‟ın oğlu MamaĢ gelmiĢtir. MamaĢ‟ın hanlığı kısa sürmüĢ ve hanlığın tahtına dıĢ iĢlerde ve ordu yönetiminde baĢarısız olan Tahir Sultan çıkmıĢtır. Tahir Han, devlet idaresinde bulunduğu süre zarfında Özbek ve Mangıt yöneticileri ile mücadele etmeyi düĢünmüĢtür.32 Tahir Han‟ın sergilediği basiretsiz davranıĢlar mukabilinde hanlığın merkezi otoritesinin ortadan kalkmasına sebebiyet vermiĢtir. Tahir Han‟ın ölümüyle Kazak Hanlığı‟nın riyasetinden kardeĢi BuydaĢ Han sorumlu olmuĢtur. BuydaĢ Han zamanında Özbek Hanları ile aralarında geçen muharebede yirmiye yakın Kazak sultanı ölmüĢtür.33 BuydaĢ Han‟ın ölümüyle yönetim de Hak Nazar Han söz sahibi olmuĢtur. Bu dönemde Türkistan‟da siyasi alanda değiĢiklikler yaĢanmıĢtır. Karakalpakların ortaya çıkması ve Nogay, BaĢkurt ve Tatarlar belirli bir yapıya ulaĢmıĢlardır.34 Hak Nazar Han‟ın ölümüyle ġigay Han baĢa geçmiĢtir. ġigay Han‟ın döneminde Kazak Hanlığı yeniden yükselme devrini yaĢamıĢtır. ġigay Han‟ın oğlu Tevkel komĢu ülkelerle hanlığın siyasi iliĢkilerini geliĢtirmiĢtir. ġigay Han‟ın ölümünden sonra Kazak Hanlığı‟nın temellerini kuvvetlendirmek için Hak Nazar‟ın varisleri ile mücadeleye giriĢmiĢtir.35 YaĢanan bu kargaĢayı atlatmak amacıyla Ruslarla anlaĢma yoluna gitmiĢtir. Tevkel Han, Çarlık Rusya‟nın isteklerini kabul etmiĢtir. KarıĢıklığın yaĢandığı zaman Kazak Hanlığı, Sibirya ve Buhara Hanlıkları tarafından çevresi daraltılmaya baĢlamıĢtır.36 Hanlığın bu durumu atlatamayacağını düĢünen Tevkel Han, Çarlık Rusya‟nın himayesine girmeyi isteyerek elçilik heyeti göndermiĢtir. Nitekim istekleri yolunda gitmiĢ Rusya bu teklifi kabul etmiĢtir. Tevkel Han‟ın vefat etmesiyle ĠĢim Han, Kazak Hanlığı‟nın yönetiminde söz sahibi olmuĢtur. ĠĢim Han döneminde Özbekler ile barıĢ yapılmıĢtır. Tevkel Han‟ın hükümdarlığı esnasında Kazaklar Ulu, Orta ve Küçük Cüz olmak üzere üç bölüme ayrılmıĢlardır.
32 Doğan, Erdoğan, Batı Türkistan, s. 92.
33 Doğan, Erdoğan, Batı Türkistan, s. 94.
34 Doğan, Erdoğan, Batı Türkistan, s. 95.
35 Doğan, Erdoğan, Batı Türkistan, s. 100.
36 Doğan, Erdoğan, Batı Türkistan, s. 102.
18
1.2.1. Ulu Orta ve Küçük Cüz
Cüz kelimesi “dal, kol ve kısım” anlamlarını taĢımaktadır.37 Kazak incelemelerinde üç cüzden bahsedilirken küçük Cüz için “Bekarıs”, Orta Cüz “Canans” ve Ulu Cüz “Akarıs” tabirleri kullanılmıĢtır.38 Bölümlere ayrılan Kazaklar Ulu Cüz‟ün hanı tarafından yönetilmiĢlerdir. Ulu Cüz TaĢkent, Evliya- ata, Alma-ata, Çimkent ve Talas mıntıkasından meydana gelmiĢtir.39 Moğol halkı Kalmuklara karĢı ülkelerini savunsalarda belli bir süre (otuz yıla yakın) hâkimiyetleri altında yaĢamıĢlardır. Bağımsılıklarını tekrar aldıklarında Hokand Hanlığı ile mücadelesine giriĢmiĢlerdir.40 Ulu Cüz‟ün bir bölümü Çarlık Rusya egemenliğine girmiĢtir. Çarlığın elinde bulunan toprakların dıĢında kalan yerler Hokand Hanlığı‟na katılmıĢtır.
Orta Cüz, Kazaklar içerisinde siyasi oyunlara ve saldırılara rağmen bağımsızlığını uzun süre koruyan topluluk olmuĢtur. Abılay Han, üç cüzün siyaset, nizam ve teĢkilatlarında büyük yer tutmuĢtur. Abılay Han, dıĢ siyasette dikkatli olmuĢ ve uyanık bir tavır sergilemiĢtir. Abılay Han‟ın oğlu Abdullah, Rus baskılarına karĢın Çinlilerle ittifak yoluna gitmiĢtir.41 Orta Cüz, Abılay Han döneminde yaĢadığı refahı bulamamıĢtır. Ġç iĢlerini karıĢtırmak isteyen Ruslarla savaĢsalar da egemenliklerini kaybetmiĢlerdir.
Küçük Cüz, içerisinde üç boya (Bayulı, Jetulı ve Karakesek) ayrılmıĢtır.42 Bu boyların en büyüğü olan Karakesek Çekli, Karakesek, ġömekey, Törtkara, Karakete ve Karasakal olmak üzere kendi içerisinde altı kısıma bölünmüĢtür. Baymirza Hayit, bu üç boyun, Bay Ulu, Âlim Ulu ve Çeti Ulu olarak adlandırmıĢtır.43 Ebul Hayr Han yönetiminde bulunan cüz Kalmuklarla mücadele halinde olmuĢtur. Ebul Hayr Han, Ulu, Orta Ve küçük Cüz‟ü tek elden idare etmek istiyordu. Bu isteğinden dolayı da Küçük Cüz, iç karıĢıklıklarla uğraĢmıĢ ve genel bir
37 Dana Moldobayeva, “Kazaklardaki Cüzlük Sistemi ve Tarihçesi Üzerine Bir Ġnceleme”, BİLİG Hoca Ahmet Yesevi Üniversitesi Araş. Gör. 21, (2002), 28.
38 Moldobayeva, “Kazaklardaki Cüzlük Sistemi”, 29.
39 Hayit, Türkistan Devletleri‟nin Milli, s. 24.
40 Hayit, Türkistan Devletleri‟nin Milli, s. 24.
41 Hayit, Türkistan Devletleri‟nin Milli, s. 25.
42 Erdoğan, “Kazak Türkleri‟nde Ġdari”, s. 601.
43 Hayit, Türkistan Devletleri‟nin Milli, s. 26.
19
düzen tutturamamıĢtır. Ebul Hayr Han‟ın isteği ile 1731 senesinde Ruslara yaklaĢmıĢ ve onların tabiyetini kabul etmiĢtir.44
1.3. BUHARA EMĠRLĠĞĠ (1500- 1868)
Muhammed ġeybani Han‟ın askeri yürüyüĢler sonucunda baĢarı elde etmesiyle Buhara Emirliği ismiyle Batı Türkistan‟da kurulmuĢtur. Buhara‟da hâkimiyet sahibi ġeybanoğulları (1500-1599), Astrahanlılar (1599-1785), Mangıtlılar (1785-1868) isimli üç tane hanedan hüküm sürmüĢtür.45 Buhara Emirliği, siyasi ve askeri egemenliğin en üst seviyesinde yer almıĢtır.
II. Abdullah Han‟ın hükümdarlığı sırasında bölgede bir merkezi devlet ve kudretli ordu kurulmuĢtur. Ġyi icraatlarının sonucunda Abdullah Han, becerikli bir komutan ve devlet adamı olarak Ģöhret kazanmıĢtır.46 Lakin hanlığın içerisinde meydana gelen parçalanmaları ve isyanları önlemek için ülkeyi bir baskıcı bir Ģekilde yönetmeye çalıĢmıĢtır. 1599 yılında Buhara Hanlığı‟nda ġeybaniler devrinin bitmesi, Astrahanlılar döneminin baĢlaması ülke içerisinde yaĢanan karıĢıklıkların daha da artmasına neden olmuĢtur. Zamanla kargaĢa ortamından yararlanarak hanlığa tabii olan toprakların sayısı yavaĢ yavaĢ azalmaya baĢlamıĢtır. Bu durum hanlığın gücünü bir hayli kaybetmesine neden olmuĢtur. Hive ve Hokand meydana gelen bu zayıflıktan yararlanarak, kendi hanlıklarını kurmuĢlardır. Ġlbars ve Baybars Hanlar, Buhara Hanlığı‟nın yaĢadığı düzensizliği fırsat bilerek, Hive Hanlığı‟nın bağımsızlığını elde etmesini sağlamıĢlardır. Ġrdene Bey‟in idaresinde bulunan Hokand güçlü bir beylik konumunda yer almıĢtır. Aynı Ģekilde Ġrdene Bey de Buhara‟nın bu durumunu kullanarak XVIII. asırda Hokand tamamen bağımsız hale gelmiĢtir.
1785 yılında Buhara‟da Astarhanlılar‟dan sonra Mangıt Hanedanlığı yönetimin baĢına geçmiĢtir. Mangıtlar döneminde hanlık içerisideki huzursuzluklar devam etmiĢtir. Bunun yanında Hokand ve Hive ile de iyi iliĢkiler kurulamamıĢtır. Buhara ve Hive arasında siyasi anlaĢmazlıklar baĢ göstermiĢtir. Ruslar çıkarlarını gözönünde bulundurup Batı Türkistan Hanlıklarını birbirlerine karĢı kıĢkırtarak, kargaĢa ortamı yaratmaya çalıĢmıĢlardır. Ruslar, böylece yapılacak iĢgale karĢı bir
44 Hayit, Türkistan Devletleri‟nin Milli, s. 27.
45 Doğan, Erdoğan, Batı Türkistan, s. 29.
46 Hamit Ziyayev, Türkistan‟da Rus Hakimiyetine Karşı Mücadele, (Ayhan Çelikbay, Çev.) Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2007, s.7.
20
araya gelmelerini engellemek istemiĢlerdir. Ayrıca Buhara, çıkarlarına ters düĢtüğü için Ġngilizlerle iletiĢim kurmak istememiĢtir. Rusların TaĢkent‟i iĢgal etmeleriyle Buhara için de tehlike çanları çalmaya baĢlamıĢtır. Bu durumdan korkan Emir Muzaffer, Rus General Kaufman‟dan TaĢkent‟ten geri çekilmelerini istese de netice elde edememiĢ ve Ruslar ile olan iliĢkileri de bozulmuĢtur. Hanlık, Çarlık Rusya ile barıĢ mütarekesi imzalamayı istese de, bölgede yayılmayı kafalarına koydukları için bu duruma sıcak bakmamıĢlardır.
Buhara ve Rusya arasındaki ipler kopma derecesine gelmiĢtir. Ruslarla Buhara kuvvetleri arasındaki ilk savaĢ Eylül 1865‟te Çirçik Irmağı‟nda olmuĢtur.47 Ancak Rus iĢgalcileri bu sırada Hokand ile mücadele halinde olduğu için Buhara üzerinde çok etkili olamamıĢlardır. Buhara kuvvetleri de bu durumdan faydalanarak Rus kuvvetlerinin üzerine hücum etselerde baĢarı elde edememiĢlerdir. Buhara ve Rus kuvvetleri ikinci bir savaĢ için 7 Mayıs 1866 tarihinde Ġcar ‟da karĢı karĢıya gelmiĢlerse de Buhara, 5.000 müdafaacısını Ģehit vererek savaĢı kaybetmiĢtir.48 Ruslar yaptıkları saldırılarla yavaĢ yavaĢ Semerkant‟a kadar ulaĢmıĢlardır. Türkistan Genel Valisi Von Kaufmann liderliğinde Rusların Semerkant‟ı iĢgal etmesi, Buhara‟nın karĢı gelme kuvvetini kaybetmesine sebebiyet vermiĢtir. Bu ağır iĢgalin akabinde Buhara Hanlığı Rusların uygulamıĢ olduğu uzlaĢma Ģartlarını kabul etmek mecburiyetinde kalmıĢtır. Mücadelelerin kaybedilmesiyle hanlıkta söz sahibi olan beylerin ve halkın Emir Muzaffer‟e olan tabiiyetleri sarsılmıĢtır. 28 Eylül 1873‟de iki devlet arasında 18 maddelik bir anlaĢma imzalanmıĢtır.49 Bu anlaĢma ile Buhara dıĢ iĢlerinde Rusya‟ya bağlı, iç iĢlerinde serbest olmuĢtur. Buhara Emirliği artık Rusya‟nın himayesine girmiĢtir. Buhara‟nın varlığı devam etse de Rusya‟ya bağımlı kalmıĢtır.
1.4. HOKAND HANLIĞI (1710 – 1876)
Günümüz Özbekistan Cumhuriyeti‟nin kuzeydoğu kıyısında yer alan Tanrı ve Pamir Dağları‟nın karlı zirveleriyle çevrili Fergana Vadisi, Türkistan‟ın en
47 Ebubekir Güngör, Türkistan‟da Fikir Akımları, (Ġstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 2011), s. 35.
48 Hayit, Türkistan Devletleri‟nin Milli, s.94.
49 Hayit, Türkistan Devletleri‟nin Milli, s. 100.
21
kalabalık bölgelerinden biri olmuĢtur.50 Hokand, çoğu kültürün keĢisme noktasında yer almıĢtır. 1599 yılında ġeybani Hanedanlığı‟nın yıkılmasıyla Seyhun Nehri‟nin kuzeyinde bulunan Hoca Sülalesi Hokand‟ı hâkimiyet altına almıĢtır.51 Timur Devleti‟nin hükümdarı, Emir Timur‟un oğlu ġahruh bu sülalenin egemenliğine son vererek, Hokand Hanlığı‟nı kurmuĢtur. ġahruh Bey‟in 1721 yılı dolaylarında vefat etmesiyle Hokand‟ın tahtına oğlu Abdurrahim Bey çıkmıĢtır.52 Abdurrahim Bey‟in hükümranlığı 13 sene sürmüĢtür. Abdurrahim Bey öldükten sonra hanlığın baĢına kardeĢi Abdülkerim Bey geçmiĢtir.
Hokand Hanlığı, belirli bir süre siyasi yaĢamını Buhara Hanlığı‟na bağımlı olarak sürdürmüĢtür. Bu dönemde Kalmuk saldırılarına karĢı da mücadele verilmiĢtir. Âlim Han döneminde hanlığın toprakları geniĢletilmiĢtir. Hokand Hanları, Çin‟e karĢı etkin bir siyaset izleyerek, KaĢgarlı Hocaların yanında yer almıĢlardır. Hokand Hanlığı, Muhammed Ali Han döneminde en etkili ve sınırları en geniĢ topraklara ulaĢmıĢtır. Hanlığın son hükümdarı Hüdayar Han olmuĢtur. Hanlığın tahtına iĢinin ehli olmayan kiĢilerin geçmesi ile yönetiminde doldurulmayacak boĢluklar meydana gelmiĢtir. Yönetim Ģekli Buhara ve Hive Hanlıkları gibi aynı düzende olmuĢtur. Hokand‟ın ordu sistemi Buhara ve Hive‟nin ki ile benzerlikler göstermektedir. Yıl 1868‟de Hokand, Fergana Eyaleti adı ile Rusya‟ya ilhak edilerek, Türkistan Genel Valiliğine bağlanmıĢtır.53
1.5. HĠVE (HAREZM) HANLIĞI
1.5.1. Hive Hanlığı‟nın KuruluĢu ve Siyasi Tarihi ( 1512-1920 )
Hive coğrafyası Karakum ve Kızılkum Çölü‟nün ortasında bir vahayı anımsatan görünümüyle su yönünden verimli ve birçok farklı medeniyete ev sahipliği yapmasıyla da kültürel açıdan zengin bir bölge olmuĢtur. Hive, Amu Derya
50 Doğan, Erdoğan, Batı Türkistan, s.252.
51 Enver Konukçu, “Hokand Hanlığı” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (Ġstanbul: TDV Yayınları, 1998), 18/215-216.
52 Dinçer Koç, Rus Elçilik Raporlarına Göre Hokand Hanlığı (XIX. Yüzyılın İlk Yarısı), (Ġstanbul: Ġdeal Kültür Yayıncılık, 2015), s. 20.
53 Konukçu, “Hokand Hanlığı”, 18/216.
22
nehri dıĢında etrafı Karakum ve Kızılkum çölleri ile çevrelenmiĢtir.54 Harezm‟de bulunan Hive iki asır boyunca ġeybani Hanlığı‟nın himayesinde varlığını sürdürmüĢtür. Dolayısı ile bu verimkâr toprakların kuzeyinde Aral Gölü, güneybatısın da Teke Türkmenleri ve Horasan bulunmaktadır.55 Hive Ģehrinin etrafı çöller ile çevrili olması hasebiyle dıĢarıdan alelade bir saldırıya teĢebbüs edilmemiĢtir.
Mir Abdülkerim Buhari Harezm‟den bahsederken Bich Qaleh „güçlendirilmiĢ beĢ Ģehir‟ kelimesini kullanmıĢtır.56 Belirtilen güçlü beĢ Ģehir ise Hive, Kongrat, Ürgenç, Gazavat ve Hazeresp olmuĢtur. Moğol istilasından sonra Hive, Horasan‟a bağlı bir Ģehir olarak kalmıĢtır. Horasan‟a kim hükmederse ona tabi olmuĢ ve Horasan hâkimlerinin gönderdikleri valilerle idare edilmiĢtir.57 Hanlık bağımsızlığını kazanana kadar vassal bir Ģekilde varlığını sürdürmüĢtür.
Hive Hanlığı‟nın kurucuları XVI. asırın ilk çeyreğinde Harezm‟i ele geçirerek, bu bölgenin hâkimi Yadigâr Han‟ın oğullarından Ġlbars (1512-1537) ve Baybars beyler olmuĢtur. Hive Hanlığı, Harezm‟den Merv‟e kadar uzanan bölgede tesis edilmiĢtir.58 Muhammed ġeybani Han‟ın (1537-1538) soyundan gelenler ArapĢahlar diye anılmıĢlardır. “Cengiz Han oğlu Cuci Han, oğlu Badakal oğlu Mengü Timur oğlu Polad oğlu Arapşah oğlu Hakan Tuli oğlu Timurşah oğlu Yadigâr Han” Hive Hanlığı‟nın soyu Moğol Ġmparatorluğuna dayandırılarak açıklanmıĢtır.59 Yarı bağımsız olarak varlığını sürdüren Hive 1557-1558 yıllarında tam bağımsızlığına kavuĢmuĢtur.
XVI. asırın ikinci yarısına gelindiğinde Hacı Han (1598-1602) döneminde Buhara Hanlığı ile karĢılıklı saldırılar meydana gelmiĢtir. Bu yüzyılda Ürgenç bölgesinde ortaya çıkan kuraklık nedeniyle kıtlık ve ekonomik sıkıntı yaĢanmıĢtır. Kuraklığın baĢgöstermesi ve Ürgenç‟in terk edilmesiyle Hive merkezi Ģehir olmuĢtur.
54 William Elorey Curtis, Türkestan The Heart Of Asia, (Newyork: By George H. Doran Company, 1911), s. 80.
55 Ali Suavi, Hive Hanlığı ve Türkistan‟da Rus Yayılması, Haz. M. Abdülhalik Çay, Orkun Yayınları, Ġstanbul, 1977, s. 43.
56 Mir Abdulkarim Buhari, Historie de Lasie Centrale ( Afghanistan, Boukhara, Khiva and Khoqand 1740-1818) From the Frenc: Charles Schefer, Paris, 1876, s.175.
57 Suavi, Hive Hanlığı ve Türk, s. 60.
58 Ahmet TaĢağıl, “Türkistan”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (Ġstanbul: TDV Yayınları, 2012), 41/556-560.
59 Suavi, Hive Hanlığı ve Türk, s.63.
23
Bu talihsiz durum Hive Hanlığı‟nın verimsiz ve siyasi karıĢıklıklarla dolu bir yıl geçirmesine yol açmıĢtır. 1603 - 1623 yılları arasında Hanlığın yönetiminde Arap Muhammed Han (1602-1623) yer almıĢtır. ArapĢahlar döneminde sık sık Ġran‟la ittifak kurulmuĢ siyasi iliĢkiler geliĢtirilmiĢtir. Oyratların iĢgalci saldırılarına karĢı hanlığı korumaya çalıĢmıĢlardır. Lakin Muhammed Han‟ın hakkın rahmetine kavuĢması ile oğulları (Ebülgazi Bahadır, Ġsfendiyar, HabeĢ, Ġlbars, ġerif Muhammed, Harizm ġah ve Avgan) arasında hanedanın baĢına kimin geçeceği konusunda anlaĢmaya varamadıkları için ülke kargaĢaya doğru yol almaya baĢlamıĢtır. YaĢanan mücadelenin sonucunda yönetimde Ġsfendiyar Han (1623-1643) ve Ebulgazi Bahadır Han (1643-1663) etkili olmuĢtur.
Ebulgazi Bahadır Han, önde gelen Özbek beyleri sayesinde Ürgenç‟te resmi olarak han ilan edilmiĢtir. Ebulgazi Bahadır Han‟ın hükümdarlık vasfının yanı sıra tarihçi ve yazar kiĢiliğine de sahiptir. ġecere-i Türk, ġecere-i Terakime gibi eserler vermiĢtir. O dönemde hanlık Türkistan‟ın en kudretli memleketlerinden bir tanesi olmuĢtur. Ebulgazi Bahadır Han XVII. asırın ikinci yarısına kadar hükümdarlık yapmıĢtır. Ebulgazi Bahadır Han tahtta oturduğu dönem de yerine kendi gibi kudret sahibi olan oğlu AnuĢa Han (1663-1687) geçmiĢtir. AnuĢa Han döneminde Buhara Emirliği‟nin üzerine askeri yürüyüĢler yapılmıĢtır. Yapılan askeri yürüyüĢler sonuç vermememiĢtir. O dönemde Buhara tahtında oturan Subhankulu, Hivedeki han karĢıtı kiĢileri kıĢkırtarak, AnuĢa Han‟ın gözlerini kör ettirmiĢtir.60 AnuĢa Han‟ın tahttan indirilmesi, Hive‟de hanlığın baĢına kimin geçeceği konusunda hâkimiyet mücadelelerini ortaya çıkarmıĢtır. Hive‟de bulunan söz sahibi kiĢilerin liderliklerinde tahta Kazak Cüzlerinin Sultanı Ġlbars geçmiĢtir.61 XVIII. asırın ikinci çeyreğinde, Hive‟de egemenlik kurmak isteyen Nadir ġah aralıksız saldırılarda bulunmuĢ ve baĢarılı olmuĢtur. YaklaĢık bir yıl (1740) Ġran yönetimine tabii olan Hive, 1741 yılında II. Ebulgazi Han (1741-1747) ile bağımsızlığını tekrar elde etmiĢtir. II. Ebulgazi Han‟dan sonra Gayib Han (1747-1757) , Hive‟nin baĢına geçmiĢtir. Gayib Han‟ın ölümüyle Timur Gazi Han (1757-1763) devlet idaresini ele alsa da ülke içerisinde karıĢıklıklar hüküm sürmüĢtür.
60 Ziyayev, Türkistan‟da Rus, s. 16.
61 Ziyayev, Türkistan‟da Rus, s. 17.
24
Timur Gazi Han‟dan sonra hanlığın riyasetinde Kongratlar Sülalesi söz sahibi olmuĢtur. Kongrat sülalesinden Hive tahtına ilk Muhammed Emin Ġnak (1763-1790), oturmuĢtur. Bu dönemde Buhara Emirliği ile mücadele edilmiĢ ve galip gelinmiĢtir. Muhammed Emin Ġnak‟tan sonra, 1790-1804 yıllarında hanlığın baĢına Ġvaz Ġnak geçmiĢtir. 1804-1806‟lı senelerde Eltezer Ġnak Hive Hanlığı‟nın hükümdarı olmuĢtur. Moğol soyundan gelmediği için Özbek ve Türkmen halk karĢı çıksa da Fars kökenli Sartlar destek vermiĢlerdir. Kabileler arasında yaĢanan mücadeleleri çözüme kavuĢturamamıĢtır. Eltezer Han‟dan sonra baĢa Muhammed Rahim Han (1806-1825) geçmiĢtir.
Türkmen Ġvaz Ġnak oğlu Muhammed Rahim Han döneminde Hive‟de bir yeni düzen anlayıĢı hâkim olmuĢtur. Farklı ülkeler ile ekonomik anlaĢmalar yapılarak, hanlığın siyasi-diplomatik iliĢkilerinin geliĢtirilmesi amaçlanmıĢtır. Muhammed Rahim Han, Çarlık Rusya‟ya elçi göndererek dostluk anlaĢması imzalamıĢtır. Muhammed Rahim Han, Osmanlı‟nın ıslahatçı padiĢahı, II. Mahmut ile mektuplaĢarak, hanlıkta yapmak istediği yenilikler için yardım istemiĢtir. II. Mahmut, Hive Han‟ına bir top yapım ustası ile bir müneccim göndermiĢtir.62 Hive‟de dayanıklı topların yapılmasıyla, yeni tecrübeli topçular da yetiĢtirilmiĢtir. Müneccim‟in gelmesiyle gökbilimine de önem vererek, bilimde ileri gitmeyi hedeflemiĢlerdir. Muhammed Rahim Han 14 yıl içerisinde yeni bir ülke yaratmıĢ, güçlü bir ordu kurmaya ve hanlık topraklarını geniĢletmeye çalıĢmıĢtır.63 Hive Ģehrinin içerisinde bulunan sulama kanalları yenilenmiĢtir. Rahim Han‟dan sonra hanlığın baĢına Allahkulı Han (1825-1845) geçmiĢ ve bu dönemde her alan da büyüme kaydedilmiĢtir. Hanlığın hazinesi üst seviyelere ulaĢmıĢtır.
Türkmen kabileleri ile hanlık arasındaki dostluk pekiĢtirilmiĢtir. Türkmenlerin baĢında olduğu vergi daireleri kurdurularak, hanlıktan geçen ticaret kervanlarından ücret alınmıĢtır.64 Rusya‟ya karĢı etkili bir mücadele verilmiĢtir. Allahkulı Han, Hive Ģehrinin dıĢ kısmını çevreleyen DıĢhan Kala‟nın yeniden onarılması emrini vererek savunma yapısının daha güçlendirilmesini amaçlamıĢtır. Allahkulı Han‟dan sonra hanlığın baĢına Rahimkulı Han (1842-1845) geçmiĢtir. XIX.
62 Suavi, Hive Hanlığı ve Türk, s.87.
63 Ageh-iy Muhammad Rizo Ġbn. Erniyozbek, Gülşen-i Davlat ( Xiva Xonligi 1856-1864), (BoshgariĢ - Nemat‟jon Polvonov), (ToĢkent: O‟zbekiston Republikası Abu Rayhan-i El berun-i Sharqshunosliq Ġnstitüti, 2012), s.37.
64 Doğan, Erdoğan, Batı Türkistan, s. 212.
25
asırın ikinci yarısında tahta çıkan hanların farklılık göstermesi Hive yönetimi içerisindeki sorunları da beraberinde getirmiĢtir. Hive Hanlığı‟nın tahtına 10 yıl hüküm sürecek olan Muhammed Emin Han (1845-1855) çıkmıĢtır. Onun hükümdarlığında Hive ordusu, Horasan‟ı kuĢatarak, tüm Ģehri tahrip etmiĢtir. Muhammed Emin Han‟dan sonra yönetimde sekiz yıl Seyyid Muhammed Han (1856-1864) söz sahibi olmuĢtur. Türkmenler ve Karakalpaklarla mücadele edilmiĢtir. Seyyid Muhammed Han‟dan sonra Hive‟de Feruz II. Muhammed Rahim Han (1864-1910) hâkimiyeti ele almıĢtır. II. Muhammed Rahim Bahadır Han (Feruz) 46 yıl Hive tahtında yöneticilik yapmıĢtır. Onun döneminde Ruslar‟a karĢı büyük mücadeleler verilmiĢtir. Bu mücadelede baĢarılı olunduğu kadar baĢarısızlıklar da yaĢanmıĢtır. Rus iĢgali yaĢandığı esnada hanlık içerisinde kardeĢiyle arasında taht kavgası baĢ göstermiĢtir. Rahim Han, saldırıların kızıĢtığı günlerde hanlığı bırakıp, Türkmen kabilelerine sığınmıĢtır. KardeĢi Atacan Tora, bu durumu fırsat bilerek Hive‟nin baĢına geçmiĢtir. Hive‟de söz sahibi olsa da Ruslar onu han olarak tanımamıĢlardır. Hive iĢgal olunduktan sonra Muhammed Rahim Han ve General Kaufman arasında barıĢ antlaĢması imzalanmıĢtır. Han sekiz sene bağımsız ve 37 yıl boyunca da Rus hâkimiyetine bağlı olarak Hive‟yi de yönetmiĢtir. Rahim Han‟dan sonra Hive yönetimine Ġsfandiyar Han ( 1910-1918) geçmiĢtir.
Ġsfandiyar Han döneminde, Türkmen Kabileleri birer birer Rus yönetiminin getirmiĢ olduğu ağır vergiler ve bağımsızlık isteğinden dolayı isyan etmiĢlerdir. YaĢanan yeni geliĢmelerle birlikte Genç Hiveliler hareketi ortaya çıkmıĢtır. Ġsfandiyar Han, zaman zaman Genç Hiveliler hareketini desteklese de onlar bu durumu suistimal etmiĢlerdir. Ġsfandiyar Han 8 yıl, yönetimde görev almıĢtır. Ġsfandiyar Han‟dan sonra Hive tahtına Harezm Halk Cumhuriyeti kurulana kadar 2 yıl hanlık görevinde bulunan Seyyid Abdullah Han (1918-1920), geçmiĢtir.
1.5.2. Hive‟de Sosyal, Ekonomik ve Kültürel YaĢam
Harezm (Hive), Karakum ve Kızılkum çölleri arasında yer almasının da etkisiyle bölgeye yaz aylarının kurak kıĢ aylarının soğuk geçtiği bozkır iklimi hâkim olmuĢtur. Ali Suavi, Hive‟nin soğuğu hakkında “Allah‟a yemin olsun ki Harezm soğuğu düşmanlık ettiği zaman (azı dişleriyle yakaladığı zaman) bedenlerimizi titretir. Şems araya girerek dedi ki: Halkın derilerini kanatan rüzgâr, onların ciltlerini olduğu kadar sabırlarını da ortadan kaldırmıştır. Taşlaşmış su gibi veya
26
yırtıcı köpek pençesi misali soğuk soğuk esen rüzgâr sevgiliye çabucak eserse sevgiliyi ihtiyar ve donmuş olarak görürsün”65 görüĢünü nakletmiĢtir. KıĢları çok soğuk geçtiği için bakterilerin kırılmasıyla mikrobik (veba ve kolera) vb. hastalıklarla karĢılaĢılmamıĢtır. KıĢ aylarının yoğun geçmesi dezavantaj gibi görünse de havanın temiz ve sağlıklı olması Hiveliler açısından fayda sağlamıĢtır. Rus Albay Sarançov, Hive‟nin sağlıklı havasının yanı sıra, yaz sıcaklığının fazla ve sulak bir yer olmasıyla da tarıma elveriĢli olduğunu izah etmiĢtir.66
Hive‟de yerleĢim alanları genellikle kumların ve tuz bataklıklarının bulunduğu vahaya dağılmıĢtır. Hanlığın toprakları Özbek Türklerinin Emir-i Derya, diye tabir ettikleri Acem ile Türkistan Bölgesini ayıran Ceyhun Nehri ile sulanmıĢtır. Hive halkı suni kanallarla tarım alanlarında sulamayı yaygınlaĢtırmıĢ ve değerli hale getirmiĢlerdir. Lakin sulama kanallarının birçoğuna halktan ziyade, han sahip olmuĢtur. Belirtilen bu kanalların eninin yarım arĢın67 (Kadem) olduğu bilinmektedir.
Hive Hanlığı‟nın nüfusu hakkında birçok görüĢ bulunmaktadır. Mary Holdswarth, 1767 yılında hanlığın nüfusunun 700.000 civarında olduğunu belirtmiĢtir.68 Rus Albay E.Sarançov 1873 senesinde Hive nüfusunun 300.000 kadar olduğundan bahsetmiĢtir.69 Belirtilen toplam nüfusun değiĢken olmasının nedeni, Hive‟de yaĢayan halktan birkaç grubun hanlığın gerçek sakinleri olmadıklarını savunanların bu durumu kabul etmeyip bir bütün olarak eklenmemesi halinde rakamlar farklılık göstermiĢtir denilebilir. Hanlığın bünyesi içerisinde Özbekler, Türkmenler, Karakalpaklar ve Sart adı verilen farklı gruplar yaĢamlarını sürdürmüĢlerdir. Arminius Vambery ise bu hanlık içerisinde yaĢayan halkın Özbekler, Karakalpaklar, Türkmenler, Kazaklar, Sartlar‟dan meydana geldiğini izah etmiĢtir. Nüfusun büyük çoğunluğunu Özbekler oluĢturmuĢtur. XIX. asırın ikinci yarısında, Hive nüfusunun 40.000‟i Farslar, 10.000 kadarını da Karakalpaklar
65 Suavi, Hive Hanlığı ve Türk, s. 46.
66 Sarançov, E.C., Vtorzheniye v Khivu, 1873, (St. Petersburg: 1874), s.10.
67 ArĢın, kullanımı alanlara göre farklılık göstermiĢ bir ölçü birimidir.
68 Mary Holdswarth, Turkestan İn The Nineteenth Century ( A Brief History Of The Khanates Bukhara, Kokand and Khiva ) (London: St. Antony‟s Collage ( Oxford ) Soviet Affairs Study Group, 1959), s.21.
69 Sarançov, Vtorzheniye v Khivu, s.10.
27
oluĢturmuĢtur.70 Nüfusun 4/1‟lik kesimi Türkmenlerden meydana gelmiĢtir. Hive Hanlığı‟nın nüfusu hiyerarĢik düzene göre yöneticiler, din adamları, esnaf, tüccar ve müderrislerden oluĢmuĢtur.
Hive‟nin asıl yerli halkı olduğu düĢünülen Fars kökenli Sartlar, genellikle Ģehirlerde yaĢamakta olup kuyumculuk ve tüccarlıkla uğraĢmıĢlardır. Yuri Bregel‟e göre anlamı tüccar olan bu sart kelimesi, Sanskritçe etimolojisinde Moğol ve Türkler tarafından Türkistan‟daki Ġranlı Fars kökenli nüfus için kullanılmıĢtır.71 Lakin Sartlar kendilerini Tacik diye adlandırmıĢlardır.72 Bu görüĢe göre günümüzde de Hive, Semerkant gibi Özbekistan‟ın kadim Ģehirlerinde bulunan Tacik halkın Farsçaya benzer konuĢmaları da örnek olarak gösterilebilir. Nikolay Muravyov ise Sartların içkiye, kumara düĢkün olduklarını ve Özbeklerin onları aĢağıladıklarını onların dolandırıcılık ve yağma ile geçindiklerini ileri sürmüĢtür.73 Macar Seyyah Arminius Wambery, Hive Hanlığı‟nın yerli halkından bahsederken Teke Türkmenlerini de saymıĢtır.74
Hanlığın tanınmıĢ birkaç Ģehri vardır. Cürcaniye (Ürgenç) ünlü, muhterem Ģahısların eğitim aldıkları ve diğer Ģehirlere nazaran Hive‟den sonra gelen en büyük yer olarak bilinmektedir.75 Ürgenç‟in ticari hacmi Hive‟nin kapasitesinden fazla olmuĢtur. Kat, Kırgız atlarının satıldığı pazar yeri olarak kullanılmıĢtır.76 Hezaresp, iki kanal arasında yer almasından dolayı iki nehir arasında kalan bölge olarak bilinen Maveraünnehir‟e de benzediği söylenilebilir. Sevad, Kırgızlarla (göçer Kazaklar) ticaret yapılan Ģehirdir ve ticaret Ģehri olan Kürleyen‟de korunmaya uygun hisarlı bir kasaba olarak meydana getirilmiĢtir.77 Hive, çevrede bulunan diğer Ģehirlere göre refahı yüksek bir Ģehir olmuĢtur. Köyler, çiftlikler, evler iç içe girmiĢ ve sokaklarda
70 Arminius Wambery, Travels in Central Asia Being The Account of A Journey From Teheran Across The Turkoman Desert On The Eastern Shore of The Caspian to Khıva, Bokhara, and Samarkand, (London: John Murray Albemarle Street, 1864), s. 345.
71 Yuri Bregel, The Sarts in The Khanete Of Khıva, (Jeruselam: The Hebrew University, 1978), s. 120.
72 Suavi, Hive Hanlığı ve Türk, s. 47.
73 Nikolay Muravyov, Journey to Khıva through the Turkoman Country, (London: Oğuz Press, 1977), s.111.
74 Wambery, Travels in Central Asia Being The Account of A, s. 345.
75 Suavi, Hive Hanlığı ve Türk, s. 52.
76 Suavi, Hive Hanlığı ve Türk, s. 54.
77 Suavi, Hive Hanlığı ve Türk, s. 55.
28
boĢ yer kalmayacak Ģekilde birbirlerine yakın inĢa edilmiĢtir.78 Hive Ģehrinin etrafı iki sur, birincisi Ġçhan Kala, ikincisi ise DıĢhan Kala ile çevrelenmiĢtir. Ġçhan Kala adında da belirtildiği gibi iç kale yani hanın ikamet ettiği yer olarak bilinmektedir. DıĢhan Kala ise Ġçhan Kala‟nın dıĢ tarafı olup burada esnaf, tüccar, gündüz bekçileri ve çiftçiler yaĢamıĢlardır.79
Halk hayvancılık, balıkçılık, avcılık, çiftçilik ve zanaatkârlık gibi meslekler ile meĢgul olmuĢlardır. Sulama kanallarının da etkisi ile tarım arazilerinin yıllık gelir epey fazla olmuĢtur. Özellikle de buğday, susam, susam, çavdar ve benzeri tahıl ürünleri üretilmiĢtir. Daha birçok meyve çeĢidi de yetiĢtirilmiĢtir. Hive halkı çoğunlukla çay içip ve her bölgede ayrı türde piĢirilen pilavları yemeyi tercih etmiĢtir. Ziraat ve baharatın önemli olduğu kadar bağları, kuruyemiĢ bahçelerinin ekimleri de benzersiz olmuĢtur.80 Hive karpuzu Ģöretli olması hasebiyle bir eĢi olmadığı için Bağdat Halifelerine Hive‟den çoğu kez karpuz gönderilmiĢtir.81
Hanlık içerisinde reaya kültürlerine ve yaĢayıĢ tarzlarına binaen farklı türde esbaplar tercih etmiĢlerdir. Özbekler baĢlarına sarık Ģeklinde tüylü bir kalpak takarak, tabanı kalın bir çizme ile uzun gömlek giyinmiĢlerdir.82 Türkmenler siyah veya beyaz renkte içi kumaĢ dıĢ kısmı koyun derisinden olan bereye benzer Ģapkalar kullanmıĢlardır. Kadınlar farklı tarzdaki kıyafetlere öncelik vermiĢlerdir. Mac Gahan, “Hive kadınlarının geneli dışarı çıkarken eski kıyafetler giymişler ve yüzlerine at kılından yapılmış peçe tutmakta olduklarından yüzlerini görmenin mümkün olmadığını”83 söyleyerek izah etmiĢtir. Bulundukları coğrafya kadınların, eĢyalarını ve kıyafetlerini etkilemiĢtir. Hive‟de, zengin ailelerin yaptıkları eğlenceler ve rakkaslar ön planda olmuĢtur. Özellikle beççeler84 yani erkek çocuklar dans etmeleri için eğitilmiĢlerdir. Ancak yasaklanmıĢ olsa bile kurallara uyulmamıĢtır.
78 Suavi, Hive Hanlığı ve Türk, s. 91.
79 Q. Usmonov, M. Sodiqov, S. Burxonova, Ozbekiston Tarixi, (ToĢkent: 2012), s. 205.
80 Suavi, Hive Hanlığı ve Türk, s. 92.
81 Suavi, Hive Hanlığı ve Türk, s. 92.
82 Cemal Kutay, Sahte Derviş, (Ġstanbul: Arkın Yayınları, 1970), s. 60-62.
83 Ġ.A. Mac Gahan, Hive Seyahatnamesi ve Tarihi Musavver, Haz. Ġsmail Aka- Mehmet Ersan, (Ġzmir: Akademi Kitabevi, 1995), s. 186.
84 Beççe, farsça kökenli bir kelime olup erkek çocuk anlamını taĢımaktadır.
29
Hive Hanlığı‟nın sanayisi geliĢmemiĢse de ihtiyaçlar için kullanılan küçük çaplı tezgâhları ve fabrikaları olmuĢtur. Özbek ipeği ve yerli pamuktan kumaĢlar üretilmiĢtir. Wambery, seyahati esnasında gittiği Hive Hanlığı‟nda bulunan 120 dükkân ve 1 kervansarayın varlığından bahsetmiĢtir.85 ġehir içerisinde bulunan pazarlar ise yüksek tavanlara sahip, küçük olsa da iyi inĢa edilmiĢlerdir.86 ÇarĢı da ise Nan87Bazarı, Bakkal Bazarı (bakkal pazarı), ġem Bazarı (sabun ve mum pazarı), on iki tane de berber pazarıyla, Yomut ve Teke Türkmenlerinin getirdiği kölelerin satıldığı Kitçhik pazarları bulunmaktadır.88
Hive‟ de sabunlar iyi üretildiği için farklı devletlere satılmıĢlardır.89 Bu neden ile ġem Bazarı ön planda yer almıĢtır. Hive de eğitim medreselerde verilmiĢtir. Bu medreseler eğitim ve geliĢmiĢlik açısından Buhara‟da bulunanlardan sonra gelmiĢlerdir. Medreselerin sayısı ve ihtiĢamı ülke içerisinde yaĢayan halkın aydınlık seviyesini belirlemektedir.
Hive‟den yıllık kervanlarla dıĢarı satılan malları tüccarlar, kısmını para ile satarlar bir kısmını ise kadife, Ģeker, iğne, ustura gibi vb. eĢyalar ile değiĢtirmiĢlerdir.90 Hive‟de ticaret, daha çok Fars kökenli diye belirttiğimiz Sartların elinde olmuĢtur. Hive‟nin etrafı çöl ile kaplı olmasına karĢın Türkistan ticaretinin de Ģah damarını oluĢturmuĢlardır. Wambery, Hive ticaretinin çok geliĢtiğinden bahsetmiĢtir. Mal, ticaretinin yanı sıra köle ticareti de çok geliĢmiĢtir. Özellikle Hive‟de esir sayılarında farklılıklar olsada Ġranlı ve Rus köleler fazla olmuĢtur. Ekonomik gelir, vergiler, ticaret, savaĢ ganimetlerinden gelmekte olan paralardan oluĢmuĢtur. Ali Suavi “Hive‟de en yüksek vergiyi 50 frank olarak zenginler vermiş, azami vergiyi ise Karakalpaklılar ve Sartlar 12 frank olarak ödediklerini”91 belirtmiĢtir. XIX. asırda Hive‟de vergiler, mal karĢılığı olarak değil de para ile alınmaya baĢlanmıĢtır.92
85 Wambery, Travels in Central Asia Being The Account of A, s.329.
86 Wambery, Travels in Central Asia Being The Account of A, s.331.
87 FarĢça bir kelime olup, ekmek anlamına gelmektedir.
88 Wambery, Travels in Central Asia Being The Account of A, s.331.
89 Suavi, Hive Hanlığı ve Türk, s.93.
90 Suavi, Hive Hanlığı ve Türk, s.94.
91 Suavi, Hive Hanlığı ve Türk, s.96.
92 Aysel, Erdoğan, İngiliz Kaynakları Ve Seyahatnamelere Göre XIX. Yüzyılda Türkistan Şehirlerinin (Buhara, Hive, Taşkent, Hokand, Semerkand) Sosyal, Kültürel ve Ekonomik Durumu,
30
Muhammed Rahim (Seyyid) döneminde Hive Hanlığı‟ nın ilk para basma merkezi kurulmuĢtur. Hive‟ nin en değerli para birimi “tılla” adı verilen altınlar günümüzde Hive Devlet Müzesi‟nde bulunan ayrı bir bölümde sergilenmektelerdir. Hive Hanlığı‟nda kendi paralarının yanı sıra yabancı devletlerin paralarıda geçerli olmuĢtur.
Hive‟nin önemli geçim kaynakları arasında yer alan hayvancılık kapsamlı bir Ģekilde yürütülmüĢtür. Hayvancılık daha çok Türkmenler, Karakalpaklar ve Kazaklar arasında geliĢmiĢtir.93 At, koyun, sığır, deve vb. hayvanların yetiĢtiriciliği yapılmıĢtır. At, hanlığın askerî yapısında ön planda yer almıĢtır. Develer de atlar kadar önem arz etmiĢtir. Kervanların geçiĢinde, savaĢlarda yapılan çöl seyahatlerinde mühim bir yere sahiptir. Hive de sadece bir tane at türünün yetiĢtiriciliği yapılmakla birlikte Teke ile Türkmen atlarının orta seviyesinde kabul edilmiĢ, hem gösteriĢli hem de hızlı olmasıyla kullanım açısından önem arz etmiĢtir.94
1.6. RUSYA‟NIN TARĠH SAHNESĠNE ÇIKIġI
1.6.1. Knezlik‟ten Çarlık Rusya‟ya
XVI. asırın ortalarında Rusya, dünya siyasetinde söz sahibi olmaya baĢlamıĢtır. Rusların tarih sahnesine çıkıĢı, IX. asırda kurulmuĢ olan Kiev Knezliği (Prenslik) ile devletin temellerinin atılmasıyla meydana gelmiĢtir.
Bağımsızlıklarını ilan etmeleri hakkında farklı görüĢler bulunmaktadır. Bunlardan, XV. asırın ortalarında Ruslar, III. Ġvan‟ın yönetiminde iken Altın Orda Devleti‟ni hâkimiyetleri altına almıĢlardır. Osmanlı Ġmparatorluğu ile Rusya‟nın ilk iliĢkileri bu döneme tekabül etmektedir. Rusya tahtına oturan Korkunç Ġvan (IV), devlet içerisinde siyaset, hukuk ve ordu alanlarında düzenlemeler yaparak yeni kanunlar çıkartmıĢtır. IV. Ġvan, Kazan Hanlığını, Astrahan ve Sibir Hanlıklarını Moskova Devleti sınırları içerisine almıĢtır.95 Korkunç Ġvan‟dan sonra Rusya yönetiminde 304 yıl (1613-1917)96 Romanov‟lar söz sahibi olmuĢtur.
(YayınlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), KahramanmaraĢ Sütçü Ġmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, KahramanmaraĢ, 2013, s.122.
93 Erdoğan, İngiliz Kaynakları ve Seyahatnamelere Göre, s.135.
94 Mehmet Emin Efendi, İstanbul‟dan Orta Asya‟ya Seyahat, Haz. Rıza Akdemir, (Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1986), s.50.
95 Nadir Devlet, Rusya Türklerinin Milli Mücadele Tarihi (1905-1917),(Ankara: TTK, 2014), s.77.
96 Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi Başlangıçtan 1917‟ye Kadar,( Ankara: TTK, 2014), s. 229.
31
Rusya, XVII. asır da, Çar Petro‟nun tahta çıkmasıyla kudretli bir devlet teĢkilatı ile tarih sahnesinde ki yerini almaya baĢlamıĢtır. XVII. asırın son yıllarından itibaren Türkistan bölgesinde Rusya ve Ġngiltere büyük bir güç gösterisiyle karĢımıza çıkmıĢtır. Bu mücadelenin en çok etkileneni Türkistan hanlıkları olmuĢtur.
1.6.2. Rusya‟nın Türkistan‟da Hâkimiyet TeĢekkülünün Nedenleri
Çarlık Rusya tarih sahnesine çıktığı dönemde diğer Avrupa devletleri ekonomik bağımsızlıklarını elde etmiĢlerdir. Sanayi Ġnkılabı‟nın yaĢanmasının ardından devletlerarası sömürge yarıĢı baĢlamıĢ, ham madde ve pazar ihtiyacı ortaya çıkmıĢtır. Rusya‟nın sanayileĢmesini diğer devletlerden daha geç tamamlaması, sömürge yarıĢında geri kalmasına neden olmuĢtur. Avrupa devletleri sömürge yarıĢında istedikleri yerleri almalarıyla, Rusya‟ya en uygun yer olan Türkistan kalmıĢtır. Rusya‟nın iĢgal için Türkistan‟ı seçmesindeki bir diğer etken ise Ģüphesiz yeni ticari yollar bulunmadan evvel kullanılan Ġpek Ticaret yolunun, Türkistan‟dan geçmesi etkili olmuĢtur. Bir diğer tarafta, sömürgesi Hindistan‟ın güvenliğinden endiĢelenen Ġngiltere bulunmakta ve Rusya‟nın Türkistan‟a yönelmesini kendine gözdağı olarak algılanmıĢtır. Hristiyanlığın Ortodoks mezhebine mensup Rusya, kendileri gibi aynı anlayıĢa sahip olan eski Bizans‟ı yeniden kurmak için en uygun toprakların Türkistan olduğunu düĢünmüĢlerdir. Ġlaveten XVIII. asırın ikinci çeyreğine tekabül eden olaylar Çarlık Rusya‟nın Türkistan‟a olan ilgisini giderek artırmıĢtır. Çarlık Rusya Hükümeti‟nin Osmanlı Ġmparatorluğu ile yaptığı Kırım SavaĢı (1853-1856) ve diğer mücadelelerin neticesinde boĢ kalan hazinesini doldurmak istemesi en mühim sebepler arasında yer almıĢtır. Rusya‟nın yönünü Türkistan tarafına çevirmesinde ki önemli etmenlerden bir diğeri de Ġngiltere‟nin faaliyetleri olmuĢtur.
Hive‟nin Rus egemenliğine alınması düĢüncesi, Çar I. Petro‟un bir devlet politikası haline gelmiĢtir. Rusya, hâkimiyetini ilk olarak askeri bir harekât olarak değil de ticari ve siyasi iliĢkiler aracılığıyla kurmaya çalıĢmıĢtır. Çarlık Rusya, Kırgız ve Kazak halklarının tamamen kendilerine itaat edeceğini düĢünmüĢlerdir. Hive‟nin o dönemki yıllık ticari gelirinin Rusya‟ya aktarılacağı ve Hive‟de bulunduğu varsayılan altın-gümüĢ madenlerinin ellerine geçecek olması ekonomilerini güçlendirmeleri yolunda büyük çıkıĢ olarak görmüĢlerdir. Rusların Hive‟yi
32
almalarının müessir nedenleri arasında gösterilebilir. Rusya, Türkistan‟a dört noktadan terakki etmeye çalıĢmıĢtır.97
1.6.3. Rusya‟nın Hive Hanlığı‟na Yönelmesi
Rus askerleri, Hive bozkırlarına yerleĢimini gerçekleĢtirdiği esnada Batı Türkistan Hanlıkları (Kazak, Buhara, Hive, Hokand) üstünlük mücadelesi içerisinde bulunmaktaydılar. Bir yandan da hanlıkların içerisinde bulunan grupların yönetime karĢı baĢkaldırmaları neticesinde bölgede ki sükûnet ortamının kaybolmasına neden olmuĢlardır. Bölgede yaĢanan siyasi boĢluğun meydana getirdiği kargaĢanın yanı sıra kudretli bir hasmının olmamasının verdiği rehavet ortamı, Rusların emellerine ulaĢmalarında en önemli etmenlerden biri olmuĢtur.
Rus Çarı I. Petro, Hive üzerine neden askeri bir heyet göndermiĢtir? Soru hakkında birçok rivayet vardır. Bunlardan ilkine göre 1713‟te Astrahan‟a gelen Türkmen tüccarı Hoca Nefes, I. Petro‟ya; Hazar Denizi‟nin Amu Derya‟nın aĢağı mecrasında ve Yarkent civarında zengin altın kaynaklarının varlığından söz etmiĢtir.98 Rusya‟nın kendini ekonomik açıdan ispat etmesi için Ceyhun Nehri ve Hive topraklarında bulunan altın kaynaklarına ulaĢmak istemiĢtir. Ayrıca Hivelilerin engel koyarak Aral Denizi‟ne çevirdikleri nehir yatağını, Ruslar da yapacakları bu askeri harekât ile tekrar eski yönüne döndürerek, Amu Derya Nehri tarafından akması gerektiğini düĢünmüĢlerdir.99 Nehir akıĢının değiĢtirilmesindeki amaç, içerisinde bulunan altınlara kolaylıkla ulaĢmak hedeflenmiĢtir. Petro‟nun, bir diğer fikri, Hazar Deniz‟inde gemiler inĢa ettirip, Hive ve Amu Derya Nehrini alıp, Hindistan‟a hâkimiyet yolunu Rusya‟ya açmak istemiĢtir.100
Rusya, istiladan önce bölgeyi keĢfetmek amacı ile askeri keĢif kolları göndermiĢtir. Rusya, saldırıyı aniden gerçekleĢtiremeyeceği için ticari iliĢkiler ve anlaĢma yoluyla ele geçirilmesini kararlaĢtırmıĢtır. Rusya askeri hazırlıklarının yanı sıra ülkesini diplomatik açıdan da garanti altına almak istemiĢ ve engel teĢkil edebileceğini düĢündükleri Ġngiltere ile tarafsızlık antlaĢması imzalamıĢtır. Çar I. Petro; Hristiyan olan Aleksandr Bekoviç Çerkasskiy (Türk kökenli ve önceden
97 Hayri Çapraz, Çarlık Rusya‟nın Türkistan‟da Hâkimiyet Kurması, SDÜ Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Isparta, 2011, S. 24, s. 60.
98 Hayit, Türkistan Devletlerinin, s. 45.
99 Suavi, Hive Hanlığı ve Türk, s. 84.
100 Suavi, Hive Hanlığı ve Türk, s. 23.
33
Müslüman), Astarhan soyluları Federov ve Zvansko‟yu, Hoca Nefes ile gidecekleri bölgeyi gözden geçirmeleri için görevlendirmiĢtir.101 Yola çıkıldıktan sonra 18. günde Petersburg‟dan gelen 13 maddelik yeni talimatlarla Kranovodask Körfezi yakınlarında ki Amu Derya Nehrinin ağzında 1000 kiĢilik bir kale inĢa etmeleri emredilmiĢtir.102 Çerkasskiy komutasındaki keĢif heyeti içerisinde mühendis, tercüman, bürokrat, memur ve bir grup askerden meydana gelmiĢtir. Bekoviç-Çerkasskiy komutasında 3.000‟den fazla asker ve memur ile 1717 yılının Mayıs ayı sonlarında ya da Haziran baĢlarında Guryev‟den çıkıp Hive‟ye doğru yola çıkmıĢlardır.103 Heyet, Türkistan hanlıklarının yönetim Ģekilleri, ekonomik gelirleri hakkında bilgiler edinmek ve Hindistan‟a gidilebilecek yolları bulmayı amaçlamıĢtır. Hive ile sorunları olan Ġran, Rus heyetinin Hive‟ye gittiği dönem de hanlıkla arasındaki siyasi iliĢkiler iyi olmadığı için Çerkasskiy‟e yardım etme talebinde bulunmuĢtur.104 1717 yılında, Hive Hanlığı‟nda söz sahibi olan ġir Gazi Han, heyetin gerçek amacını bildiği halde belli etmeden onları karĢılamıĢtır. Çekarsskiy, 3.000 kiĢiden oluĢan askeri birliğin konaklayabilecek yerlerinin olmaması ġir Gazi Han‟ın akıllıca bir plan yapmasını sağlamıĢtır. Çerkasskiy‟e, Rus askerlerinin Hive tebaasının evlerine dağıtılmasını ve oralarda misafir olarak kalmalarını teklif etmiĢtir. Misafirlik istenildiği gibi gitmediği için Çerkasskiy‟de dâhil olmak üzere bütün askerlerin öldürüldüğü belirtilmiĢtir.105 Lakin Terentyev, Rus askerlerinin yapılan bir saldırının sonucunda yenilgi aldıklarını ve suikastle öldürülmediklerini belirtmektedir. Ġlaveten askerlerin bir kısmının Hiveliler tarafından bir bölümününde hastalıktan öldüğünü ve Çerkasskiy‟in de parçalara ayrıldığını bildirmiĢtir.106 Çerkasskiy ve askerlerinin yenilgisi, Rus Çarı‟nın Hazar Deniz‟ine inip o bölgeye sahip olma isteğine bir süreliğine engel olduğu söylenilebilir.
Hive Hanlığı açısından iyi bir gövde gösterisi olsa da Ruslar, intikam arzularını düĢünmeden edememiĢlerdir. Hanlık, Rusya ile arasındaki bu gerilimi gidermeyi düĢünerek, Rus Çar‟ı I. Petro‟ya elçi göndermiĢse de Petro‟nun kızgınlığı geçmediği için diplomatik iliĢkiler de bozulmuĢtur. Ruslar, Hive‟den aldıkları darbenin yanı sıra Osmanlı Ġmparatorluğu ile yaptığı Prut SavaĢı‟ndan mağlup
101 Mikhail Afrikanoviç Terentyev, Xıvınskıe Poxody Russkaya Armiya, (MOCKBA, 2010), s. 6.
102 Terentyev, Xıvınskıe Poxody, s. 7.
103 Ziyayev, Türkistan‟da Rus Hâkimiyetine, s.52.
104 Terentyev, Xıvınskıe Poxody, s. 12-13.
105 Hayit, Türkistan Devletlerinin, s. 47.
106 Terentyev, Xıvınskıe Poxody, s. 19.
34
ayrılması üzerine birde yapılan bu suikastın öcünü almak için 156 yıl kadar beklemiĢlerdir.
1.7. RUSYA‟NIN HĠVE HANLIĞI‟NI ĠSTĠLASI
Ruslar, Çar I. Petro döneminden beri Hive Hanlığı‟nı egemenlikleri altına almak için var güçleriyle tüm imkânlarını kullanmıĢlardır. Rusya bu emeline hemen ulaĢamamıĢtır. Rusya, ara ara yaptığı saldırılarda birçok kez Hiveliler, tarafından mağlup edilmiĢtir. Ruslar, 1718‟de Semipalatinsk, 1720‟de Pavlador, 1731‟de Ġlek, 1735‟de Orsk, 1743‟de Orenburg ve 1752 yılında Petravlosk Kasabalarında askeri üsler kurmuĢtur.107 1839 yılı Hive‟ye tekrar bir saldırı giriĢimi baĢlatmıĢlardır. Hive Hanı Allah Kulı Han‟a kesin uyarı gönderen Rus Çarı, birkaç esiri bırakmalarını ve kendi tüccarlarının Hive‟de rahat ticaret yapabilmelerine icazetname vermelerini talep etmiĢtir. Hive Han‟ı bu isteği reddetmesi üzerine Ruslar da buna karĢılık Hiveli tüccarları esir almıĢlardır. Bu duruma sinirlenen Allah Kulı Han, Rus tüccarlarını idam ettirmiĢtir. Bunu bir bahane kabul eden, Ruslar 13.000 asker ile Hive üzerine yürümeye hazırlanmıĢlardır. Allah Kulu Han, Rus saldırısını durdurabilmek için Osmanlı Ġmparatorluğu‟ndan ve Ġngiltere‟den yardım istese de muvaffak olamamıĢtır. Albay Ġgnatiev, Hive Han‟ı ile düĢman olan Yomut (Yamut) Türkmenlerinin lideri ile gizlice sözleĢerek isyana teĢvik etmiĢtir.108 1848 yılında Hiveliler ve Türkmenlerden oluĢan 400 kiĢilik askeri birlik, Raim istihkâmı civarında Rus askeriyle karĢılaĢmıĢ, 1 gün süren savaĢta onları mağlubiyete uğratmıĢtır.109 Rusya‟nın emri ile 1854 yılı ilkbaharında Rusya‟nın emri ile Novo Aleksandrovsk (MangıĢlak) üssü inĢa edilmiĢtir. Aleksandrovsk yönetimi ile birlikte Harezm bölgesine doğru yol almaları gerektiği emri verilmiĢtir. Lakin Ruslar yenilip ricat ederek Hiveliler ile barıĢ imzalamak zorunda kalmıĢlardır. Novo Petrovskiy isminde liman yapmak ve askeri üs kurmak için adım atmıĢlardır. 1854-56 yılları arasında gerçekleĢen Kırım Harbi, Rusya‟nın iĢgal planını sekteye uğramasına sebebiyet vermiĢtir.
107 Steven Sabol, Orta Asya‟da Rus-İngiliz Rekabeti, Kuzey Caroline Üniversitesi, Türkler Ansiklopedisi, (Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002), H. Celal Güzel, Salim Koca, Kemal Çiçek, 18/1020.
108 Mehmet Saray, Rus İşgali Devrinde Osmanlı Devleti ile Türkistan Hanlıkları Arasındaki Siyasi Münasebetler (1775-1875), (Ankara: TTK, 2017), s.71.
109 Ziyayev, Türkistan‟da Rus Hâkimiyetine, s.262.
35
Kasım 1869‟da Albay Stoletov komutasındaki Rus askerleri, Kızıl-Suv‟a çıkarak kara ve deniz kuvvetlerini toplamaya devam etmiĢtir.110 Rus hükümeti, bir yandan Hive hanına tehditkâr tarzda mektuplar gönderirken diğer yandan XIX. asırın ikinci yarısının baĢlarında Hazar Denizi‟nin doğu kesimlerine askeri keĢifler düzenlenmiĢtir. Stoletov, Hazar Denizi‟nin doğu kıyısında, bugün ki TürkmenbaĢı bölgesinin yollarını keĢfetmek için Krasnovodosk‟u kurmuĢtur.111 Kurulan bu kale Türkmenlerin bağımsızlığını da tehlikeye düĢürmüĢtür. Stoletov, Hive fethi için yoğun hazırlıklara giriĢmiĢtir. Ruslar, Kızıl-Suv‟u Türkmenler ve Hivelilere karĢı askeri bir üs olarak kurmuĢtur.
Ruslar iĢgale fiilen baĢlamadan evvel bazı hazırlıklar yapmıĢlardır. Askeri hazırlıklar konusunda Suavi: “1869 yılında Rusya, Hazar Denizi‟nin doğusunda Krasnovodsky kalesini, 1870 yılında Hazar Denizi doğusuna yeni kaleler yaptırarak Herat‟a yol açmıştır. 1871 yılında Çıkışlar (Çikişler)‟ı zabtederek burasını hareket üssü haline getirmiştir.” 112 Ģeklinde açıklamıĢtır. Ayrıca Von Kaufman, Hive iĢgaline baĢlamadan evvel Ģehre ulaĢımda engel teĢkil eden su kanallarını geçebilmeleri için yapay köprüleri kurdurarak, saldırının sorunsuz gerçekleĢtirilmesi için iyi bir zemin hazırlamıĢtır.
Bir Rus askeri birimi Hive‟ye giden yolların durumunu incelemek için Jamal Kuyusuna geldiğinde 600 kiĢilik Hive süvarileri ile karĢılaĢmıĢlardır. Türkistan Genel Valisi Von Kaufman‟ın Rus Hükümetinden ısrarla asker istemesine karĢın 1870 yılında Rusya‟nın savaĢ bakanı Mulyutin, Kaufman‟a yazdığı mektupta Hive ile ilgili sorunların iĢgal olmadan barıĢçıl yollar ile çözüme kavuĢturulmasını önermiĢtir. Lakin Kaufman elçi göndermiĢse de Hive Hanlığı ile yapılmak istenen barıĢ olumlu sonuç vermemiĢ ve Hive‟ye karĢı savaĢ kaçınılmaz olmuĢtur.113 Rus Çar‟ı II. Aleksandr‟ın da emriyle Hive Hanlığı‟nın istilasına fiilen karar verilmiĢtir.114 Ruslar, 1872 tarihinde, Türkistan, Orenburg, MangıĢlak mevkilerinde
110 Hayit, Türkistan Devletleri‟nin Milli, s. 101.
111 Nizomiddin Gulboyev, (2012, Kasım), XVIII. asr ohırı- XX. Asr Boşlarıda Xiva Xonligidagi Xarbiy iş Tarixidan, O‟zbekiston Respublikası Oliy va Orta Maxsus Talim Vazırlıgı Nizomiy Nomidagi ToĢkent Pedagoki Üniversiteti Ġlmiy-Amaliy Materyal Konferansiyası, ToĢkent, s. 136.
112 Suavi, Hive Hanlığı ve Türk, s. 27.
113 Robert F. Baumann, (1993) Russian-Soviet Unconvetional Wars İn The Caucasus Central Asia And Afghanistan, Combat Studies Ġnstitute, Washington, S. 62.
114 Hayit, Türkistan Devletlerinin, s. 102.
36
Hive Hanlığı üzerine asker sevkiyatına baĢlamıĢlardır.115 Rus birliklerinden bir tanesi Hive‟ye ulaĢan yolların vaziyetini bilmek ve diğer askerleri bilgilendirmek amacıyla seyir halinde bulunduğu esnada 600 kiĢiden oluĢan Hive süvarileriyle aralarında çatıĢma yaĢamıĢlardır. Ruslar, meydana gelen bu arbededen gayet iyi bir sonuç elde ederek, Hive‟nin yüz elli kadar devesini alıkoymuĢlardır.
II. Muhammed Rahim Bahadır116 Han (Feruz), Rusya birliklerinin Hive‟ye yürümeye baĢladığı haberini aldığında iĢgalden vazgeçirmek için elçi gönderse de olumsuz bir neticeyle karĢılaĢmıĢtır. Hive Han‟ı II. Muhammed Rahim Han ulaĢılmaz çöllerin ve Ģehrin çevresindeki hendeklerin Rusların geçiĢine müsaade etmeyeceğine güvenerek, sıkı tedbirler alınmasını ertelemiĢtir. Muhammed Mirza komutanlığında Hazar Ġnak Beg yönetiminde 2000 asker Harezm‟e, Mat Murad Divanbeyi 4.000 askerle Amu Derya‟ya, Sadıkkul liderliğinde 500 asker Teğmen Ġvanov‟un filosuna saldırıda bulunmuĢtur.117 Rus askerlerinin saldırılarından zarar gören Hiveli askerler geri çekilmiĢtir. Ruslar bir mil kadar Amu Derya‟ya ulaĢtığında ani bir saldırı ile karĢı karĢıya kalmıĢlardır. Bütün Hive askerleri Kaufman ve müfrezesine dört bir yandan ateĢ açmıĢtır.118
1873 senesinin Ocak ayında Rus askerleri, Etrek‟de Türkmenler ile karĢı karĢıya gelmiĢlerdir. 1873 ilkbaharında oluĢturulan Rus müfrezeleri Cizzak, TaĢkent, Orenburg, MangıĢlak ve Krasnovodsk‟tan ayrılarak eĢ zamanlı harekâta baĢlamıĢlardır. Mart ayında Hive‟den Çarlık Rusya‟nın sınırına 30.000 kiĢilik süvari birliği gönderilmiĢtir.119 Hive ordusunun bu sayısına itimat edilmelidir çünkü Han olağanüstü savaĢlarda gönüllü birlikler namına Karakalpaklıları, Türkmenleri ve Hive‟nin yerlisi Sart‟ları da orduya almıĢtır. Rusların Orenburg ve MangıĢlak askeri birlikleri Kongrat‟tan yola devam ederek Hoceyli taraflarına yaklaĢtıkları esnada 6.000 kiĢiden oluĢan Hive atlıları birkaç topla onların yolunu kesmeye çalıĢmıĢsa da sert bir savaĢa girmeye cesaret etmemelerinin yanı sıra hava olaylarının muhalefetinden dolayı muvaffak olamamıĢlardır.120 Türkmen ordusunun iĢgalcilere yönelik saldırgan tutum izlemesi ve cesaretleri düĢman askerleri için ciddi bir tehdit
115 Mehmet Emin Efendi, İstanbul‟dan Orta Asya‟ya, s. 150.
116 Hive Hanlığı‟nda hanlar, katıldıkları savaĢlarda kazandıkları galibiyetlere göre “Bahadır” ünvanını almıĢlardır.
117 Ageh-iy, Gülşen-i Davlat, s. 50.
118 Ageh-iy, Gülşen-i Davlat, s. 50.
119 Suavi, Hive Hanlığı ve Türk, s. 100.
120 Ziyayev, Türkistan‟da Rus Hâkimiyetine, s. 279.
37
oluĢturmuĢtur.121 Golovaçov önderliğinde ki Rusya müfrezesini 30.000 kadar Yomut Türkmen ordusu çevrelese de teknolojik silahlara karĢı koyamamıĢlardır.122
Ruslar, Hive Hanlığı‟nın içerisinde bulunan Pers (Fars) ve Rus kökenli köleleri isyana teĢvik etmiĢlerdir. Bu esirlerin sayısını Mehmet Emin Efendi “yetmiş-seksen bin” kadar olduğunu belirtmiĢtir.123 Rusya‟nın saldırısı yetmezmiĢ gibi bir de Hive içerisinde taht mücadelesi baĢ göstermiĢtir. Han‟ın kardeĢi Atacan Tora hapiste olduğu halde abisi II. Muhammed Rahim Bahadır Han‟ı tahtından edip kendisi oturmak istemiĢtir. Hanlıkta Rusların teknolojik silahlarına karĢı koyabilecekleri bir teçhizatları olmadığı için ĢaĢkınlık içerisinde ne yapacaklarını bilemediklerinden dolayı onları yıldırmaya ve ürkütücü eylemlerle korkutmaya çalıĢmıĢlardır. Hive tarafında küçük bir korku olsa da cesurane bir Ģekilde Rusya‟nın, Adamkırılgan bölgesi tarafındaki müfrezesine yürüyüĢ sırasında 6 Mayıs sabahı 450 kadar Türkmen ve Hiveli askerler saldırıda bulunarak ateĢ açmıĢlardır. Albay Sarançov, bu saldırının sonucunda Rus birliklerinde kaybın olmadığını ancak Hive birliklerinden 3 askerin öldüğünü günlüğünde belirtmiĢtir.124
Hazeresp‟e girmiĢ olan Rusları çıkarmak için Han, General Kaufmann‟a elçi gönderse de iyi bir netice elde edememiĢtir. Mayıs ayının 23. gününde Türkistan Genel Valisi General Kaufmann Rus askerlerinin Hazeresp‟e doğru yol almalarını istemiĢtir.125 ġehrin çevresindeki tarlalardan düĢmana atılan silahların sesi duyulmuĢtur. Amerikalı Gazeteci Mac Gahan‟dan naklen; “Bir ara Hivelilerin bir miktar süvari askerine tesadüf eyledik. Özbek ve Hivelilerden bazıları duvar ve ağaçları siper edinerek kurşun atsalar da başaramamışlardır.”126 Rus askerleri güçlü bir savunma ile karĢılaĢmadıkları için Hazeresp‟i istila ederek, almıĢlardır. Kongrat Kasabasına girmiĢlerse de Hive askerleri, Rus askerlerine karĢı saldırıda bulunarak, kasabayı terk etmelerini sağlamıĢlardır. Ruslar, Kongrat kasabasını terk etmeleriyle Mangıt kasabasına doğru yol almıĢlardır.
121 Terentyev, Xıvınskıe Poxody, s. 88.
122 Terentyev, Xıvınskıe Poxody, s. 88.
123 Mehmet Emin Efendi, İstanbul‟dan Orta Asya‟ya, s. 150.
124 Sarançov, Vtorzheniye v Khivu, s. 73.
125 Ziyayev, Türkistan‟da Rus Hakimiyetine, s. 283.
126 Gahan, Hive Seyahatnamesi, s.112.
38
28 Mayıs 1873 tarihinde Hive‟nin süvari birliği Mangıt Kasabası civarında Rus birliklerinin üzerine saldırıda bulunmuĢlardır. Hive bu yürekli hareketi Rusların içerisine girerek, üzerlerine ateĢ etmeye muvaffak olmuĢlardır. Ruslar ve Hive arasında yaĢanan bu savaĢ kargaĢa ortamına dönüĢmüĢtür. Hiveliler bu mücadelelerde Rusları büyük bir hezimete uğratmıĢlardır.
Mangıt Kasabası‟na gittikleri esnada Rus saldırıları devam etmiĢ ve Yangiyap yakınlarında 6 Hive askerini öldürüp 3 taneside yaralamıĢlardır.127 Rusların Mangıt Kasabasına varıĢlarını Mac Gahan; “Hiveliler yine avdet edip Rusyalıların üzerine bir daha şiddetle hücum etmişler ise de Rusya topçularının fevkalade ateşe devamlarına mukavemet etmeyip tekrar çekilmişlerdir. Hâsılı Rusya ordusu Mangıt kasabası kurbunda olan cesimce bir köye hücum ederek ahalisini karı-erkek, çoluk-çocuk demeden cümlesini kılıçtan geçirmiş ve hele henüz dünyasını görmemiş çocukları bile kuzu gibi boğazlamışlar ve köyü dahi kâmilen yakıp yıkıp yerle yeksan etmişlerdir. Fakat buna kani olmayıp evvelce teslim olunan Mangıt kasabasına dahi hücum ile şehrin kapılarından içeri girdiklerinde önlerine gelen biçareganı katl ve telef etmekde olmalarıyla haneler deruna sığınmış olan Türkmenler Rusların bu gaddarlığını gördüklerinde onlar dahi pencerelerden kurşun attıklarında Ruslar bütün bütün bütün hiddete gelib burada dahi kadın, erkek ve alil ve sağlam demeyib bir takım halkı ve hatta kurtulmak emeliyle kaçan kadınların acele ile alamayıb beşikte bırakmış oldukları çocuklarını kılıçtan geçirmişler ve burasını dahi yağma ettikten sonra şehri ihrak binnar eylemişlerdir. Ruslar tekrar Mangıt kasabası ve çevresindeki yerleşim yerlerini tahrip ederek Hivelilere gözdağı vermişlerdir. Ertesi gün Hiveliler tekrar Rus askerlerine saldırsalar da bir sonuç elde edememişlerdir. ”128 diyerek eklemiĢtir.
Mac Gahan: “Her ne ise Rusyalılar yukarıda zikr olunan Mangıt Kasabasının ve civarındaki köyün halkını küçüklü büyüklü telef ettikten ve köyü yaktıktan sonra tekrar Hivelilere ateş etmeğe başlanmışlardır. Biçare Hiveliler topların şiddetine dayanamayıp dağılmağa mecbur olmuşlardır. Rusyalıların bu vukua da dört neferi telef olup hatta bir takımı mezkûr bahçelerin yarım saat ilerisinde bulunan köylere kaçmışlardır. Rusyalıların top ve kurşunlarına tahammül edemeyeceklerini akılları kestiğinden hanelerine ihtiva etmişler ise de arkalarından
127 Ageh-iy, Gülşen-i Davlat, s. 52.
128 Gahan, Hive Seyahatnamesi, s-134-135.
39
gelen Rusyalılar evleri ateş verip yaktıklarından pek çoğu dışarı çıkamayıp evleriyle beraber yanmışlarsa da Hiveliler, tekrardan Rusların askerlerine karşı saldırıya girişmişlerdir.”129 Ģeklinde devam etmiĢtir.
Ruslar da Hive‟nin içlerine doğru top atma eyleminde bulundukları esnada II. Muhammed Rahim Bahadır Han, hanlığın durumunu iç açıcı görmeyerek, savunma konusunda ordusunun yetersiz olduğunu düĢünmüĢtür. Hiveliler: “Dört saat sonra iki bölük ile dört kalibrelik (yarım kilogramlık bir ağırlık ölçü birimi) gülleler atıp, dört adet top nakli olunarak Hivelilerin Rus askeri üzerine hücumu vuku bulmuştur. Ancak çok etkisi olmamıştır. Hiveliler; canlarından aziz olan vatanlarını çiğnemek gayretinde olan Ruslara karşı ne yapacağını şaşırıp topluluk olarak bir telaş içinde idiler. Rus askerinden az olsa bile sokaklarda askerleri tabur tabur gezdirerek gözdağı vermeyi”130 amaçlamıĢlardır.
Ġngiltere, sömürgelerine yakın bölgelerde ki Rus faaliyetlerinin artmasının neticesinde kendi çıkarlarını koruyabilmek için Hive Hanı‟na Rusya ile antlaĢma imzalamasını önermiĢtir. Hive Hanı II. Muhammed Rahim Bahadır Kaufman‟a savaĢın bitirilmesi için bir memur göndermiĢtir. Han‟ın Kaufman‟a yazdığı mektupta; Ruslarla daha önceye kadar dost geçindiklerini ve hala dost olduklarını, savaĢın kendi iradeleri dıĢında olduğu karĢılığının ise Türkmenler tarafından gerçekleĢtiğini söyleyerek eskisi gibi dost kalmaları gerektiğini belirtmiĢtir.131 Kaufman bu durumu kabul etmeyerek savaĢa devam etmiĢtir.132 Kaufman‟ın böyle davranmasında ki neden iĢgale baĢlamadan evvel Hive Han‟ına yaptığı barıĢ teklifini kabul etmemesi etkiler arasında gösterilebilir.
Hive Ģehrinin yakın vakitte Ruslara karĢı yenilgiyi kabul edeceği ve Hive Hanı kaçtığı için küçük kardeĢi Atacan Tora‟nın geçeceği söylentileri halk arasında yayılmıĢtır.133 Hive Hanı can güvenliğinin olmadığını düĢünerek, sarayı terk edip Yomut Türkmenlerine sığınmıĢtır. Han, Türkmenlere Ruslar ile mücadele etmemelerini ve Ruslara teslim etmelerini söylemiĢ ise de Türkmen halk onu önemsemeyip Ruslara karĢı mücadelelerini sürdürme gayreti göstermiĢlerdir.134
129 Gahan, Hive Seyahatnamesi, s.136.
130 Gahan, Hive Seyahatnamesi, s.105.
131 Ziyayev, Türkistan‟da Rus Hakimiyetine, s. 285.
132 Ziyayev, Türkistan‟da Rus Hakimiyetine, s. 285.
133 Ziyayev, Türkistan‟da Rus Hakimiyetine, s. 288.
134 Ziyayev, Türkistan‟da Rus Hakimiyetine, s. 289.
40
Hiveliler bulundukları hisarın arkasından General Verevkin önderliğinde bulunan Rus birliklerinin üzerine sert bir Ģekilde top atıp Ģehri müdafaa etmiĢlerdir. Ruslar belirli bir süre Mangıt taraflarında kamp kurarak soluklanmak istemiĢlerdir. Tekrar yürüyüĢe geçtikten sonra Hive içlerinde bulunan bahçelere girmiĢlerdir. Hiveliler Rus müfrezelerinin bir kaç taburunu tahrip etmek sureti ile yıpratmıĢlardır. Diğer yandan Rus askerleri Hive‟yi ele geçirmek için 92 el bombası atarak, üç yerde yangın çıkarmıĢ ve ġhavat Kapısını iĢgal etmiĢlerdir.135 Çevredeki Hive halkı da Ruslara doğru saldırıya geçmiĢler ve Rus askerlerini yıpratmaya muvaffak olmuĢlardır. 8 ve 9 Haziran günlerinde Ruslar hücuma geçerek top atıĢlarında bulunmuĢlardır. Ġlaveten Hanlığın kuzey tarafında bulunduğu belirtilen Rus müfrezelerinin üzerine 17.000 neferlik Hive askerleri üç grup halinde gönderilmiĢtir.136 BoĢ kalan Hive tahtına oturan Atacan Tora, Hive‟nin baĢına geçtiğini, Hive Han‟ı olduğunu ve barıĢ istediğini söylemesi için Kaufman‟a elçi göndermiĢtir.137 Tora, yazdığı mektupta, “Yeni tahta oturan Hive Han‟ının Ruslar ile hiçbir sıkıntısı bulunmadığını ve iyi ilişkiler sürdürmek, han sarayında misafir etmek istediğini”138 belirtmiĢtir. Herhangi bir saldırı planı yapmaya gerek olmadığını, Türkmenleri de dize getirebileceklerini belirtmiĢtir. Ancak Kaufman, han olarak sadece II. Muhammed Rahim Bahadır‟ı tanıdığını anlatarak kabul etmemiĢtir. General Kaufman Hive‟nin düĢüĢünü tam bir musibete çevirmemek için Han‟a mektup yazarak, gayesinin Hive Hükümetini yıkmak olmadığını, devlet idaresini yine kendilerine bırakacağını yazıp Hive‟ye davet etmiĢtir.139 Hiveliler, Ruslara karĢı dört aya yakın memleketlerini müdafaa etseler de yenik düĢmüĢlerdir. Kaufman ile II. Muhammed Rahim (Feruz) arasında ateĢkes antlaĢması Kendimiyan (Gandumiyan) imzalanmıĢtır. AntlaĢmanın imzalandığı esnada Kaufman, Hive Han‟ı II. Muhammed Rahim Han‟a “Bunun sebebi sensin. Sana üç yıl önce itaat ederek, isteklerimi yerine getirseydin beni asla burada görmezdin. Yani size anlattıklarımı vermiş olsaydınız, o zaman bunlar yaşanmayacaktı” diye belirtmiĢtir.140 Ġmzalanan antlaĢmanın yüksek meblağlarda vergilerin alınması gibi ağır Ģartların sonucunda
135 Ageh-iy, Gülşen-i Davlat, s. 53.
136 Seyit Ali Budulgan, Rusya‟nın Hive Hanlığı‟nı İşgali, Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, (YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 2019, s. 28.
137 Ziyayev, Türkistan‟da Rus Hakimiyetine, s. 288.
138 Ziyayev, Türkistan‟da Rus Hakimiyetine, s. 288.
139 Mehmet Emin Efendi, İstanbul‟dan Orta Asya‟ya, s.151.
140 P.P. Soigin, 1839 Campaing To Khiva And The Russian Embassy to Khiva İn 1842 Perovsky, Sankt Petersburg, 1898, s. 163.
41
Hive bünyesinde yaĢayan Türkmen halk, getirilen ödenmesi güç vergilere ve esarete karĢı çıkmıĢlardır.
1.8. GÖKTEPE SAVAġLARI
Göktepe SavaĢları, Türkmenler için mühim bir dönüm noktası olmuĢtur. Türkmenler, Hive ve Buhara Hanlıklarının hâkimiyeti altında yaĢamlarını sürdürmüĢlerdir. Hive‟nin iĢgali sırasında en çok mücadele verenler arasında Türkmen Kabilelerinin hür yaĢam sürmeleri Ruslar açısından tehdit oluĢturduğu söylenilebilir. Ayrıyeten Rusların, Ġran sınırlarına ulaĢabilmeleri açısından engel teĢkil eden Türkmen topraklarını aĢmaları gerekmiĢtir. Türkmenler tarafından kaçırılan ve Hive‟de köle olarak satılan Ġranlı esirlerin kurtulabilmeleri için Göktepe SavaĢları, Ġran açısından da bir avantaj sayılmıĢtır. Bu duruma mukabil savaĢ esnasında müĢkül duruma düĢtüğünde ise Rusya, Ġran‟dan yardım isteyebilecekti. Böylelikle Rusya ve Ġran arasında ise karĢılıklı çıkarları ön planda olmuĢtur.
Rus yöneticiler, Türkmenleri kısa bir zamanda itaat altına alamayacaklarını bildikleri için kabilelerin baĢında bulunan kiĢilere çeĢitli hediyeler göndermiĢlerdir. Hive‟nin istilasından bir yıl sonra gerçekleĢen ilk Rus-Türkmen savaĢı, 1874 yılında Rus birliklerinin olağanüstü silahlarına karĢı yapılmıĢtır. Türkmen birliklerinin güçlü savunmalarıyla Ruslar püskürtülmüĢtür. Yomud, Teke, Akhal, Çavdar, Salur gibi bütün Türkmen kavimleri bir araya gelerek, Ruslara karĢı bir mücadele baĢlatmıĢlardır. 1877-1878 senelerinde Rusya, Osmanlı Ġmparatorluğu ile 93 Harbinde olduğu için Türkmen birleĢmesine karĢı koyamamıĢtır. Etrek yakınlarına Göktepe Kalesi inĢa etmiĢlerdir.141
General Lazarov ve Lomakin yönetimindeki 11.000 kiĢilik ordu ile Etrek Suyu üzerinde Ahal Teke‟ye yürüdükleri esnada, Türkmenler de eksiksiz olarak hazırlıklarını tamamlamıĢlardır.142 General Lomakin, Türkmenlerin baĢında bulunan Nurverdi Han‟a elçi göndererek, Rus hâkimiyetine girmelerini teklif etmiĢtir. 1879 yılında yaĢanan savaĢta Türkmenler, Rus askerlerine karĢı galibiyet elde etmiĢlerdir. Hazar Denizi kıyılarında bulunan Rus müfrezesine de saldırılarda bulunmuĢlardır.
141 Shageldi Derekov, “Rus Ġstilasına KarĢı Türkmen DireniĢi”, Journal Of İnstitute Of Economic Development And Social Researches, 1/1, 2015, s. 8.
142 Joseph Castagne, Türkistan Milli Kurtuluş Hareketi, (M. ReĢat Uzmen, Çev.), Bilge Kültür Sanat, Ġstanbul, 2015, s. 69.
42
Nurverdi Han ise Rus birliklerine karĢı koyabilecekleri yeterli kuvvetlerinin olmadığını belirtmiĢtir. Bazı Türkmen kabileleri, güçlerinin sonuna kadar bir araya gelerek, savaĢacaklarını ve topraklarını savunabileceklerini söyleseler de, bu kararı tasdiklemeyenler de olmuĢtur. Türkmenler, ateĢli silahlarının sayısı fazla olmamasına karĢın, yeni kalelerin yanısıra elde olan kaleleri de yenilemiĢlerdir. Ruslara karĢı iyi bir hazırlık yapmıĢlardır. Nurverdi Hoca ise Göktepe‟de Dengil Tepe yerleĢkesini sağlamlaĢtırılmasını ve Rus birliklerinin buraya çekilmesini düĢünmüĢtür.143 Ruslar, Akhal-Teke Bölgesi için yaptıkları saldırılarda baĢarısız olmuĢlardır. Bu mağlubiyet Rusların Türkistan‟daki etkisini sarsmayı baĢarmıĢtır.
Rus askerlerinin, Türkmenlere karĢı aldığı bu mağlubiyet Çarlık Hükümeti tarafından iyi karĢılanmamıĢtır. Göktepe‟de ikinci bir saldırı için 1879‟un Ağustos ayında Ruslar, General Lomakin önderliğinde harekete geçmiĢlerdir. Türkmenlerin komutanı Nurverdi Hoca‟nın ölümüyle yerine Tıkma Serdar komutan olarak seçilmiĢtir. Rus birlikleri, çarpıĢmalar sırasında ekonomik, gıda yönünden sıkıntıya düĢmüĢ ve yiyecek almak için ortak çıkarı olan Ġran‟dan yardım istemiĢlerdir. 1880‟in Temmuz ayının 6. günü Ruslar Egen Batur Kalesine144 karĢı iĢgalde bulunsa da amacına ulaĢamamıĢ, Türkmen halk var güçleri ile karĢılık vermiĢtir. Türkmenler de bir taraftan Ruslara karĢı saldırıya geçmiĢlerdir. Ruslar, 8 Ocak 1881145 tarihinde kalenin surlarına top atmak suretiyle ateĢ altına alsalar da muvaffak olamamıĢlardır. Skobelev komutasındaki Ruslar, 24 gün süren kale muhasarasının son gününde Rus askerleri tarafından kale altlarına tüneller açıp dinamitlerle uçurulmuĢtur. Türkmenleri kadın, erkek, çocuk demeden katlederek, çok kayıp vermelerine neden olmuĢlardır. Ġki taraf arasında yaĢanan bu savaĢta Ruslar 185 kayıp ve 268 yaralı, Türkmenler çoğu kadın ve çocuk olmak üzere 4.000‟e yakın kayıp vermiĢlerdir.146 Grodekov, Türkmenlerden bahsederken “ Düşman, güçlü, yavuz ve iradesi sağlam namusluydu”147 tabirini kullanmıĢtır. Göktepe SavaĢı, insanlık tarihinin en acımasız katliamları arasında yerini almıĢtır. Bu acımasız iĢgalden sonra General Skobelev Göktepe‟nin dümdüz edilmesini emretmiĢtir. Göktepe‟nin de alınmasıyla Hazar
143 Castagne, Türkistan Milli Kurtuluş, s. 69.
144 Hayit, Türkistan Devletlerinin, s. 110.
145 Hayit, Türkistan Devletlerinin, s. 111.
146 Derekov, “Rus Ġstilasına KarĢı”, s. 9.
147 Grodekov, N.I. Voyna v Turkmenii. Pokhod Skobeleva v 1880 – 81, C. 4, (Saint Petersburg: 1883), s. 264.
43
Denizi‟nin diğer kısımlarının iĢgali için yol açılmıĢtır. Türkistan‟da nüfus açısından kalabalık ve ekonomi bakımından etkin Ģehirler ardı ardına Rusların eline geçmiĢtir. 1865‟te TaĢkent, 1868‟de Semerkant, 1873‟te Buhara – Hive ve 1884‟te AĢkabat Çarlık Rusya‟nın egemenliğine girmiĢtir.148 1868‟de Rus hâkimiyetine girmiĢ, 1876 yılında da lağv edilmiĢtir.
148 Castagne, Türkistan Milli Kurtuluş, s.86.
ĠKĠNCĠ BÖLÜM
HĠVE (HAREZM) HANLIĞI‟NIN ASKERĠ TEġKĠLATI
2.1. HĠVE HANLIĞI‟NIN ASKERĠ YAPISINA GENEL BĠR BAKIġ
Türkistan coğrafyasında kurulmuĢ olan devletler, güçlü ordulara, iyi eğitilmiĢ askerlere ve silahlara Ģahitlik etmiĢlerdir. Beynelmilel yaĢanan mücadelelerden dolayı kendilerini himaye ve savunma ihtiyaçlarını karĢılamak amacıyla ordular meydana getirmiĢlerdir. Timur Devleti‟nin dağılması ile asırlardır birlikte yaĢayan halk üç siyasi kısma ayrılmıĢtır. O üç kısımdan bir tanesi de Hive Hanlığı olmuĢtur. Hanlığın geliĢmekte olan dünyaya karĢı kendini muhafaza etmesi gerekmiĢtir. Bu sebep ile XIX. asır Hive Hanlığı için stresli dönem olmuĢtur.
Hive Hanlığı‟nda, belirli sayıda birlikler bulunsa da düzenli bir ordunun varlığından söz etmek pek mümkün değildir. XVIII. asırın ikinci ve XIX. asırın ilk yarısında Hive‟nin baĢına geçen hanlar çağa ayak uydurarak yeniliklerle hanlığı ve orduyu düzenlemeye çalıĢmıĢlardır. 1822-1862 yılları arasındaki askeri sicil kayıtları ve ödenen maaĢ listeleri XIX. asırın baĢlarında Hive‟de düzenli ordunun varlığının Ģekillendiğini düĢündürmektedir.149 Hive ordusunun temeli süvari, piyade ve gönüllü birliklerden meydana gelmiĢtir. Orduda yaĢanan bu yeni dönemde 1850 yılında yeni bir piyade birliği ve gönüllü süvari birliği kurulmuĢtur. Bu birliklerin yanı sıra belirli sayıda polis ve bekçi grubu da oluĢturulmuĢtur. Nikolay Muravyov, Hive‟nin en iyi birliklerinin 12.000 kiĢiden oluĢtuğunu belirtmiĢtir.150 Muravyov, diğer askerlerin varlığından haberdar olmaması hasebiyle verilen bilgi kesinlik arz etmediği söylenilebilir. Ebulgazi Bahadır Han döneminde Hazeresp, Kat, Abivard‟da bulunan askerlerin 40.000 kadar sayıdan meydana geldiği bilgisi mevcuttur.151 Ġran Generali Ġsmail Mir Panji‟nin Hive‟de tutuklu olduğu süre içerisinde Hive ordusunun askeri hünersiz, mesleksiz kiĢilerden meydana geldiğini günlüğüne kaydetmiĢtir.152 Hive‟nin ordusu, Buhara ve Hokand‟ın ordularının yapısı arasında benzerlikler olsa
149Bobur Nemetov, O‟zbekistondagi Harbiy Tarixiy Munosabatlar, (ToĢkent: O‟zbekiston Respublikası Tarix Fanları Akademiyası, 2010), s. 41.
150 Muravyov, Journey to Khiva Through, s. 151.
151 Nemetov, O‟zbekistondagi Harbiy Tarix, s. 41.
152 Eron Generali Ġsmoil Mirpanji, Asırlıkdagı Xotıralar (Marv va Xıvada Boşidan Keçirgan Vokeyaların Bayonı), (Xorazm: 1997) s.54.
45
da bazı birimlerde farklılık göstermiĢtir. Askerlerin iĢ sürelerinde bir sabitlik olmamıĢtır. Askere alımların, verilen maaĢların kaydedildiği belgeler genellikle camii defterleri olmuĢtur. Zihinsel veya bedensel engeli bulunan kiĢiler günümüzde de olduğu gibi askere alınmamıĢtır. Hanlık da askeri geziler veya saldırılar vb. anında askerlere tıbbi yardım sağlanamamıĢtır.153 Sadece savaĢ veya saldırı sonrasında hastanelerde yapılacak olan tedavilerin masrafları karĢılanmıĢtır.154
ĠĢgale gelen Rus askerlerinin gözlemelerine binaen Hive Ordusunun, birincisi hana düĢman olanlardan, ikincisinin asıl ordudan ayrı gönüllü birliklerden ve üçüncüsünün de düĢmanlıklarını gizlemeyen Türkmen Kabilelerinden meydana geldiğini belirtmiĢlerdir. Nitekim Rus iĢgalinin olduğu dönemde hanlık içerisinde Muhammed Rahim Bahadır Han ve Atacan Tora arasında yaĢanan taht mücadelesinden meydana gelen karıĢıklıkların orduyu da etkilemesiyle kaosa doğru sürüklenmelerine neden olduğu söylenilebilir.
2.2. HĠVE HANLIĞI‟NIN MUHAFAZA DÜZENĠ
Hive Ģehri bulunduğu konum itibari ile doğal yollarla koruma içerisinde bulunmaktadır. Hive, sahranın orta kısmında yer aldığından dolayı buraya dıĢarıdan gelecek alelade bir saldırının güç olabileceği düĢünülmüĢtür. Hive Hanlığı‟nın baĢkenti iç ve dıĢ olmak üzere iki sur ile çevrilmiĢtir.155 ġehri çevreleyen bu savunma duvarlarının inĢa edilmesinin nedeni, kabileler arası yaĢanan huzursuzlukları önlemek olarak yapıldığı düĢünülebilir.
Ġçhan Kala‟nın156 ilk yapılıĢ tarihi MÖ. I. asıra dayandırılmıĢtır. DüĢmanlardan rahat yüzü göremeyen boyların birçoğu Hive‟ye gelerek sığınmıĢlardır.157 Durum böyle olunca Hive‟nin nüfusu gün geçtikçe artmaya baĢlamıĢtır. Hive‟nin bütün Ģehir, köy ve çiftlikleri surlarla çevrelenmiĢtir. Surlar Ģehirlerin önem derecesine göre büyüklü küçüklü olarak inĢa edilmiĢtir. Ali Suavi‟nin surlar hakkında; “Her iç hisarın zagalları, metrisleri ve kaleleri vardır. Hisar içinde mağazalar, değirmenler, susam yağı için depolar ve mühimmat vardır.
153 Salayev Ġhtiyor Bahtiyaroviç, Xiva Xonligining Harbiy va Mudofaa Tizimi, (ToĢkent: O‟zbekiston Respublikası Oliy va Orta Maxsus Ta‟lım Vazırlıgı Nızomıy Nomıdagı ToĢkent Davlat Pedagogika Unıversıtetı,(Magistrlık Dissertarsiyasi, 2014), s. 38.
154 Bahtiyaroviç, Xiva Xonligining Harbiy, s. 38.
155 Orenburga Khivinsky Puteshestviye ( 1753 Samarskiy Torgovets ), C.389, s. 386, 1873.
156 Bkz. Resim 1.22.
157 Suavi, Hive Hanlığı ve Türk, s. 98.
46
İki, üç yüz atlı mücahidi uzun zaman besleyecek kapasitededir. Bütün hisarlar dört köşe olup duvarların kalınlığı temelde 4, tepede ise yarım arşındır.( Bir arşın bugünkü 68 cm‟ye eşittir) duvarların yüksekliği ise 12 ziradır.( Bir zira bugünkü 75,35 cm‟ye eşittir) Her duvarın uzunluğu 75 arşından 120 arşına kadar değişir. Her hisarın her köşesinde kalesi vardır. Kalelerin tepeleri kubbemsidir.”158 anlatarak nakletmiĢtir. Belirtilen duvarlar çöl kumu ve kil karıĢımından elde edilmiĢtir. ġehrin duvarlarının etrafı topraklarla desteklenmiĢtir.
Hive surlarının dört tarafı 500 ayak uzunluğuna tekabül eden hendeklerle çevrelenmiĢtir. ġehrin içerisinde bulunan hendekler doldurularak yapıların dıĢ kısmı su ile çevrelenmiĢtir.159 Hendeklerde su bulunduğu zaman duvarların etrafına yaklaĢılması imkânsız bir hale gelmiĢtir. Ali Suavi; “ 1873 Martında Rus ordusuna karşı, Hive Kalesine dışarıdan istihkâmlar yaptılar ve hendekler kazdılar. Ayrıca kaleye 60 top dizdiler. Rus Albay Veninkof şöyle demektedir: “Hive öyle müstahkem ki Avrupa‟nın muntazam askerine ve modern silahlarına dahi karşı koyabilir”160 diyerek eklemiĢtir. Hive duvarlarının boyutları hakkında farklı bilgiler de mevcuttur. Mehmet Emin Efendi‟nin Hive surları üzerine yaptığı gözlemi; “Dış hisarın uzunluk 7 kilometre kadardır. 12 kapısı bulunup her kapının 2 tarafında birer yüksek kule bulunur. Ruslar Hive‟ye Ürgenç ve Kendimiyan kapılarından girmişlerdir. İç hisarın yalnız 5 kapısı vardır. Hisarlar topraktan inşa edilmiş olup 2-3 arşın genişliğinde ve 4-5 arşın yüksekliğinde duvarlardan ibarettir. Duvarların üzerinde tüfek atmaya mahsus kubbemsi mazgallardır.161 diye belirterek izah etmiĢtir.
Ġsfandiyar Han, Ġçhan Kala‟nın yıkılmıĢ bölümlerinin yenilenmesini emretmiĢ ve buraya “Temiz Hive” tabirini kullanmıĢtır.162 Allahkulı Han, hanlığın baĢına geçtikten sonra Hive‟nin savunma yetilerini güçlendirmeye çalıĢmıĢtır. 1842 senesinde Allahkulı Han liderliğinde Ġçhan Kala‟nın uzunluğunu 6614 metre ve yüksekliğine ise 4 metrelik duvar öncülük etmiĢtir.163 Yine Allahkulı Han dönemi içerisinde eski kil duvarlar yeniden yaptırılarak DıĢhan Kala düzenlenmiĢtir. DıĢhan
158 Suavi, Hive Hanlığı ve Türk, s. 98.
159 Rtveladze, E. V., Alimova, D. A. (Ed), O‟zbekiston Davlat Tarixida Xorazm, (ToĢkent: O‟zbekiston Respublikası Tarix Ġnstitüti Fanlar Akademiyası Urganj Davlat Üniversiteti, 2013), s. 213.
160 Suavi, Hive Hanlığı ve Türk, s. 99.
161 Mehmet Emin Efendi, İstanbul‟dan Orta Asya‟ya, s.152.
162 Ageh-iy, Gülşen-i Davlat, s.59.
163 Ageh-iy, Gülşen-i Davlat, s.28.
47
Kala‟nı inĢa edildiği yer Pitnak Ģehrine ithaf edilmiĢtir.164 DıĢhan Kala, Pitnak Kalesi olarak da anılmıĢtır. Hive‟nin Rus birlikleri tarafından iĢgali ve yağmalamasından yana korkusu olan halk, hayatta kalabilmek için Hive surlarına sığınmıĢtır. GörüĢü doğrular nitelikte Bayoniy, Nayman, Kulan, Karabağ, Çatkupri, Uygur, Hanabad vb. Hive yakınlarına kamp kurmak kaydı ile birlikte Pitnak (Fatangu) Hazeresp ve Ürgenç çiftliklerinde bulunan halk Hive‟ye gelmiĢtir.165 Köhne Ürgenç‟in kuzeyinde bulunan Ceyhun kıyıları Hive‟nin baĢlangıcı olmuĢtur.166 Rus Albay Sarançov; “savunma duvarları hakkında kuru kil ve yüzeyi pürüzsüz olduğu için tırmanmanın zor olduğundan bahsederek, 20 metre yüksekliğinin 61/2 fit”167olduğunu belirtmiĢtir. Kulelerin yakınlarında kilden yapılmıĢ basamaklar bulunmakla birlikte kule duvarlarının birleĢtiği yerlerde gizli bir geçit ayağı elde edilmiĢtir.168
ġehirlerde ki hisarlara, karma toprak ve külden oluĢan karıĢımlarla iç kısımlarına kaleler inĢa edilmiĢtir. Yapılan bu küçük kalelerde çoğunlukla bekçiler durmuĢtur. Halk hisarların dıĢ tarafında yaĢamamıĢtır. Hive‟de bulunan hendekler zaman zaman geniĢletilip derinleĢtirilmiĢtir. Kulelerdeki duvarların kolonları güçlü ve küçük kubbemsi tarzda yapılmıĢtır.169 Duvarların uçlarında bulunan kıvrımlı kubbeler genellikle tüfek kullanımı için özel yuva iĢlevini görmüĢtür.
Hive halkı dıĢarıdan gelebilecek herhangi bir saldırı karĢısında kendilerini güvende hissetmiĢlerdir. Duvarların oldukça sağlam ve muntazam olması, ortada bulunan sütunların piramidal Ģekilde inĢa edilmesiyle kiriĢler birbirlerine bağlanmıĢlardır. Hive‟nin güney ve doğusunda bulunan Ģehirler içinde aynı savunma yöntemi kullanılmıĢtır. ġehre giden kapılar ve yollar saldırı anında kapatılmıĢlardır.
164 Rtveladze, Alimova, O‟zbekiston Davlat Tarixida, s. 214.
165 Muhammad Yusuf Bayoniy, Shajarai Xorazimshohiy, (ToĢkent: Qafur Gulom Nomidagi Raklom va San‟at NaĢhrioti, 1994),s. 215-216.
166 Eron Generali Ġsmoil Mirpanji, Asırlıkdagı Xotıralar, s. 54.
167 Sarançov, Vortzheniye v Khivu, s. 14.
168 Sarançov, Vortzheniye v Khivu, s. 14.
169 Nikolay Nikoloyeviç, Puteshestviye iz Turkmenistana v Khivu, 1819 – 1820, MOCKBA, 1822.
48
2.3. HĠVE HANLIĞI‟NIN TEMEL KUVVETLERĠ
2.3.1. Han Muhafızları (Çuhralar) ve Nökerler
Bozkır askeri kültür unsuru olarak da bilinen nökerlere, Selçuklu ve Timurlular gibi birçok Türk Devleti‟nde rastlamak mümkündür. Nöker, kelimesi hizmetli, koruyucu manasına gelmektedir. Moğol dilinde „hizmetkâr‟ anlamı taĢıyan, saray ve çevresinde muhafızlık görevini yerine getiren kiĢilere söylenmiĢtir.170 Devlete (Han‟a, boy reislerine, rütbeli askerlere, Türkmen beylerine) bağlı tecrübeli-profesyonel askeri kuvvetler olarak da bilinmektedir. Lakin „nöker‟ hanlık içerisinde bulunan askerlerin geneli için de kullanılan bir tabir olmuĢtur.
Genel olarak hanların 2.000 kiĢilik hizmetli-nökeri bulunmaktadır. Nökerlere yüksek miktarda toprak ve ücretler verilmiĢtir. Yüksek miktarda topraktan kasıt kaynaklara göre 20 dönüm olduğu belirtilmiĢtir.171 Babür Nemetov‟a göre Nökerlere, XIX. asırın ikinci yarısında bir yandan kullanmaları için arazi verilirken diğer yandan da vergilendirilmiĢlerdir.172
Nökerlerin bir kısmı Hive‟de yaĢayan Türkmen173 kabilelerinden meydana gelmiĢtir. 1824 yılı Allahkulı Han döneminde Horasan‟a yapılan bir askeri yürüyüĢ esnasında saldırmak ve korunmak amacıyla 2.989 Türkmen nöker bulundurulmuĢtur. Türkmen nökerlerine verdikleri hizmetlerine karĢılık para veya o yıl ki üretilen hasılattan pay verilmiĢtir. 2256 numaralı belgede, gelen nökerlere verilen paranın nakit ya da ürün olarak ödendiği kaydedilmiĢtir. Hanlar ArĢiv‟inde 234. evrakta kayıtlı Rahmetullo YüzbaĢına 50 batman buğday ve 215 batman çeltik(pirinç), Muhammed Niyaz Divanbeyi‟ne 100 batman buğday verildiği ve 2356. evrakta Kılıç Niyaz Beg ve 26 nökerden her birine buğday ve bir altın ödendiği belirtilmiĢtir. 174 Hive‟nin yüzbaĢıları, raporladıkları askeri listelerinde bazı nökerlerin isimlerinin üzerine veya yan tarafına askeri iĢler için uygun olup olmadığına dair notlar yazmıĢlardır. Yaralanmalar (uygun değil), cinayet (öldü) gibi yazılar eklenmiĢtir.175
170 Selim Serkan Ükten, Buhara Hanlığı‟nın Askeri Teşkilatı (1500 – 1868), (Ankara: Ankara Üniversitesi Dil, Tarih ve Coğrafya Fakültesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015), s. 1.
171 Bahtiyaroviç, Xiva Xonligining Harbiy, s. 20.
172 Nemetov, O‟zbekiston‟da Harbiy Tarix, s. 42.
173 Bkz. 2. Tablo, Türkmen Kabile Nökerleri,
174 Pavel Petroviç Ġvanov, Arkhiv Xıvınskıkh Khanov XIX C. (Leningrad: Rossiya Ordena Trudovogo Krasnogo Znamen Publıchnaya Bıblıoteka Imeni, M.E. Saltykova Shchedrina, 1940), s. 194.
175 Ġvanov, Arkhiv Xıvınskıkh, s. 184.
49
Hanın muhafızları XVIII. asırın sonlarında 1.000 ila 1.500 kiĢi arasında değiĢkenlik göstermiĢtir. Hanın özel muhafızları Hive‟de hanlığın hazinesine ait binalar da yaĢamıĢlardır.176 Han ve hanın ailesini korumakla mükellef olmuĢlardır.177 Muhafızlar diğer askerlere göre daha ayrıcalıklı haklara sahip olmuĢlardır. Hanlar Muhafızlarının maaĢlarını düzenli bir Ģekilde ödemiĢlerdir. Hanlıkta ki nökerlerin sayısı Çuhraların sayısından fazla olmuĢtur. Nökerler askeri görevlerinin yanı sıra Çuhralara nazaran sarayda hizmetli sıfatıyla da bulunmuĢlardır.
2.3.2. Süvariler ( Atlı Birlikler )
Tarihte, devletler süvari birliklerinden yakın mesafeden ziyade uzak mesafelerdeki saldırıları aĢmak ve iyi yetiĢtirilmiĢ atların hızından faydalanmak istemiĢlerdir. Filhakika, Hive‟nin ordusunun temeli süvarilerden oluĢmuĢtur. Süvari birliğinin sayısı hakkında farklı kaynaklarda birçok görüĢ bildirilmiĢtir. 1850 yılı sonrasında Hive‟de 1.000 kiĢilik yeni piyade ve gönüllü süvari birliği kurulmuĢtur.178 Yeni kurulan süvari ve piyade birliklerinin toplam sayıları XIX. asır ortalarında arĢivlerdeki geçerli belgelere göre Dokuz veya On bin olarak kayda geçmiĢtir.179 Savunulan fikirlerden bir diğeri ise Ġran Büyükelçisi Mohammad Alihan Qafur‟a göre, Han‟ın orduda topladığı süvari ve piyadelerin sayısı yaklaĢık 30.000 olduğu fakat orduda bulunan develerin 10 süvariye bir tane deve denk geldiği için bu sayıdan sadece dört ya da beĢ bininin iĢ için uygun olduğunu belirtmiĢtir.180 1855 tarihinde hanlığın süvarilerinin sayısı 20.000 ila 35.000 kiĢiye ulaĢmıĢtır.181 Süvariler hakkında verilen bu rakamlara riayet edilebilir nedeni ise XIX. asırın ilk yarısında yapılan mücadelelerde 30.000‟e yakın atlı askerin görevlendirilmesinin yanı sıra olağanüstü durumlarda sayı iki katına çıkmıĢtır.182 Gönderilen birliklerin yetmediği yerde ise ek birlikleri toplama gereği duymuĢlardır. Türkmen atlıları da
176 Nemetov, O‟zbekiston‟da Harbiy Tarix, s. 41.
177 D. Kh. Ziyayeva, (Ed), O‟zbekistondagi Harbiy Tarix (Qamdimgi Davrlardan Hozirgi Kungacha), Nashriyot Bosmaxonasi, ToĢkent, 2012, s. 129.
178 Gulboyev, XVIII. asr ohırı- XX. Asr Boşlarıda Xiva Xonligidagi, s. 132.
179 Nemetov, O‟zbekiston‟da Harbiy Tarix, s. 129.
180 Mohammad Alihan Qafur, Xorazm Safarı Kundalıgı (Aron Elchisinging Xotiralari XIX. Asr), (Tarjima: Ġsmoil Bokjon), O‟zbekiston Respublikası Fanlar Akademiyası Tarix Ġnstituti, ToĢkent, 2005, s. 21.
181 Gulboyev, XVIII. asr ohırı- XX. Asr Boşlarıda Xiva Xonligidagi, s.138.
182 Nizomiddin Gulboyev, Xiva Xonligining Xarbiy Tarixi, Öz‟R Fa Tarix Ġnstitüti, Rossiya va Muslim Dunyosi, ToĢkent, 2019, s. 111.
50
hanlığın ordusuna dâhil edildiğinde baĢkomutan tarafından yönetilen 40.000 süvari birliğinin bulunduğu ve kiĢi baĢı beĢ altın verildiği kaydedilmiĢtir.183
Hive Hanlığı‟nın süvarileri savaĢ sırasında yaralandıklarında devletten belirli bir ücret almıĢlardır.184 Askerlere, sakatlık veya mücadele derecelerine binaen 10, 20, 50, 100 altın hatta duruma göre daha çok verilmiĢtir.185 Askerler, devletinin varlığı için iyi bir mücadele verdiklerinde daha fazla para almıĢlardır. SavaĢ sırasında verilen bu ücretin yanı sıra kullanılacak eĢyalar ve hediyeler de verilmiĢtir.
Ageh-iy‟in bilgileri ıĢığında; “Ruslar Hoceyli‟ye yaklaşırken Hiveli Türkmen süvarileri Rus askerlerinin kafalarını kesti ve 13 at ile bazı silahlar, ganimetler ele geçirildi”.186 diye eklemiĢtir. Hive Hanı bu sayede askerleri ödüllendirmiĢtir. Amerikalı gazeteci Mac Gahan‟da bu Rus askerlerinin kafataslarını görmesini naklen; “Hive Hanı sarayının önünde bekledikleri zaman içerisinde birkaç Hiveli asker gelerek ellerinde bulunan torbalardan askerlerin kellelerini187 çıkardılar ve oradan bir kişi „hemişe188 düşmanın kafası öylece galtan189 ola,”190 Ģeklinde iki eserde de farklı anlatılmıĢtır. Hive‟nin gönüllü süvari birliği Karakalpaklar ve Türkmenlerden oluĢup, bu birliğin askerlerine kiĢi baĢı 25 altın (tılla) verilmiĢtir.
ĠĢgâl esnasında Hive‟nin güçlü süvarileri, Ruslara karĢı iyi bir savunma vermiĢ ve onları yıpratmıĢ olsa da Ruslar bu kadar mücadeleye rağmen Mangıt Kalesine dayanmıĢlardır.191 5.000 süvari ile Yangiyap Köyünde ve Kılıç Niyaz Bey kanalının yakınında düĢmanla savaĢtığı gerçeğini kanıtlamaktadır.192 Askerler harp zamanlarının dıĢında baĢka iĢlerle, özellikle reçberlik ile meĢgul olmuĢlardır. Askerlik görevinde bulunanlar, vergi ve toplum içerisinde olan iĢlerden ayrı tutulmuĢlardır.
183 Usmonov, Sodiqov, Burxonova, O‟zbekiston Tarixi, s.207.
184 Nemetov, O‟zbekiston‟da Harbiy, s. 42.
185 Bahtiyaroviç, Xiva Xonligining Harbiy, s. 16.
186 Ageh-iy, Gülşen-i Davlat, s. 55.
187 Bkz. Resim 1.36.
188 Farsça kelime olan Hemişe, burada sürekli anlamında kullanılmıĢtır.
189 Farsça kelime olan Galtan, kopup yere yuvarlanan, tekerlenen baĢ anlamıyla kullanılmıĢtır.
190 Gahan, Hive Seyahatnamesi… s. 66.
191 N. Polvonov, O. Kashjonov, Harezimdagi İzhtimoi-Siyosiy Jaharayonlar ve Horaketi( XIX asır İkkinchi Yarmi/ XX asır Birinchi Charagi), (ToĢkent: Abu Matbuat Konsaltı MXK, 2007), s.56.
192 Alihanov Maqsut Avarski, Pohod na Khivu 1873, (S. Petersburg: Steam Rapid, 1899), s. 214.
51
2.3.3. Piyadeler (Yaya Birlikler )
Hive‟de yeni düzene geçmeden önce sayıca fazla piyade birliği olmamakla beraber, 500 kiĢilik bir birlikten bahsedilmiĢtir. XIX. asırın ikinci çeyreğine denk gelen yıllarda düzenli ordu kurulduktan sonra piyade birliğinin de sayısı artmıĢ ve XIX. asırda 3.000 kiĢilik piyadelerin sayısı 12.000‟i aĢmıĢtır.193 XIX. asırın ikinci yarısında kurulan yeni piyade birliği pers (fars) mahkûmlardan oluĢturulmuĢtur.194 Ali Suavi, yaya asker sınıfının olmadığını bütün Asya‟nın Rus pençesine düĢmesinin nedeni olarak da bu yaya birliğinin bulunmamasından kaynaklandığını “Eğer Asya‟da piyade usulü olsaydı Avrupa‟nın sivri potin giyme ve şarap içmeye alışmış olan en düzenli piyadesi, Asya‟nın göğsü bağrı açık, baldırı çıplak bahadırlarına göğüs geremez karşı duramazdı.” sözleriyle açıklamıĢtır.195 Bilakis kaynaklarda, yaya askerlerinin varlığından bahsedilmiĢtir. Hatta Rus gezgin Sobolev 1869 senesinde Hive‟de 5000 tane piyadenin varlığından söz etmiĢtir.196
2.4. YARDIMCI - ĠLAVE KUVVETLER
2.4.1. Gönüllü Birlikler (Etnik Gruplar)
Devletler genellikle devamlı ordudan farklı ve olağanüstü durumlarda bir araya gelen askeri birlikler için gönüllü tabirini kullanmıĢlardır. DıĢarıdan gelen düĢmana karĢı veya iç ayaklanmaları bastırmak için gönüllü birlikler ön plana çıkmıĢlardır.197 Gönüllü birlikler, temel kuvvetlerden farklı olarak maaĢsız çalıĢmakta ve kendi istekleriyle savaĢ zamanında devletin asker ihtiyacını karĢılamaktadırlar. MaaĢ yerine savaĢta kazanılan ganimetten pay almıĢlardır. Hive Hanları, savaĢa çıktıklarında düĢman birliklerinin durumuna göre Türkmenleri de orduya dâhil etmiĢlerdir.198 Bayoniy, Türkmenlerin gönüllü birlikler arasında yer aldığını, XIX. asırın baĢlarında Hive Hanı‟nın 2.000 Yomut ve 700 Ġmreli, 1.000 Çavdarlar gibi Türkmen Kabilelerinin de süvarilere katıldığını belirtmiĢtir.199
193 Nemetov, O‟zbekiston‟da Harbiy, s. 41.
194 Gulboyev, XVIII. asr ohırı- XX. Asr Boşlarıda Xiva Xonligidagi, s. 137.
195 Suavi, Hive Hanlığı ve Türk, s. 100.
196 Sobolev, L. Hive Hanlığı‟na Ulaşım, , St. Petersburg, 1873, s. 230.
197 Abdülkadir Özcan, (C.14, Ġstanbul, 1996, s. 152-154) TDV Türk Ġslam Ansiklopedisi.
198 Murat Ġlliyev, 1873-1924 Döneminde Türkistan Türkmenlerinde Siyasi, Sosyal ve Kültürel Hayat, (YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi) Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2003, s. 6.
199 Bayoniy, Sharajai Xorazmshohiy, s. 236.
52
Yomutlar Hive vatandaĢlığına geçtikten sonra askeri ve politik iĢlerde önemli rol oynamıĢlardır. II. Muhammed Rahim Bahadır Han, Rusların Hive‟yi istila etmeye baĢladıkları esnada Türkmen birliklerin yanı sıra sınırda bulunan hanlığa bağlı Karakalpak, Kıyat, Nayman, Kırgız, Kazak, Sartları da harekete geçirmiĢtir.200 Toplam süvari birliği 30.000 olan Hive‟nin gönüllü Türkmen süvari birlikleri de katılınca sayı 40.000‟e kadar çıkmıĢtır. Lakin diğer gruplarla birlikte belirtilen bu sayının iki katına çıktığı da söylenilebilir. Ruslar, Hanlığa ayak bastıklarında onlara karĢı yurdu müdafaa edenlerin büyük çoğunluğunun Türkmenlerden oluĢtuğunu görmüĢlerdir. Mac Gahan; “Hive‟de bulunan diğer gruplarda bir araya gelerek Türkmenler kadar çok mücadele etselerdi belki de Ruslar savaşı kazanamayarak ağır zayiatlar verebilirlerdi.”201 diye bir yorumda bulunmuĢtur. ÇeĢitli etnik gruplardan meydana gelen gönüllü birliği, direkt olarak hana bağlı ve hanın atadığı Özbekler tarafından yönetilmiĢtir.202 XIX. asırın ikinci yarısında kurulan gönüllü süvari ve yaya birliği Fars kölelerden oluĢmuĢtur.
2.4.2. Polisler
Hive Hanlığı‟nda polis ve bekçi birliği düzenli orduya geçildikten sonra kurulmuĢtur. Polisler, azınlık sayıda ve düĢük maaĢlı çalıĢmıĢlardır. Polisler, Hive Ģehrinin kapısında duran 29 tane görevliye baĢkanlık etmiĢlerdir.203 Hive‟de polisler güvenliğin yanı sıra ceza evlerinden de sorumlu olmuĢlardır. Yoldoshev‟e göre memur, polis ve kapı görevlileri YasaulbaĢına itaat etmiĢlerdir.204 ġehirde düzeni sağlamak ve Ģehir kapılarından geçen ziyaretçileri izlemek de polisin görevleri arasında yer almıĢtır. Polislere yıllık resmi olarak 120 ile 200 altın arasında değiĢen maaĢ verilmiĢtir.205 Sefer sırasın da polisler de orduya katılmıĢlardır. Hanlıktaki tüm Ģehir ve kasabaların kendilerine ait polis grupları olmuĢtur.206
200 Gulboyev, Xiva Xonligining, s. 112.
201 Gahan, Hive Seyahatnamesi, s. 168.
202 Nizomiddin Gulboyev, Markaziy Osiyoda İntellektüel Meros: Kelajak va Yangiliklar XIX-XX Asr, (ToĢkent: O‟zbekiston Respublikası Fanlar Akademiyası Tarix Ġnstitüti, 2018), s.20.
203 Bahtiyaroviç, Xiva Xonligining Harbiy, s. 21.
204Muhammad‟jon YoldaĢev, Xiva Honligida Faodalizm Tizimi va Davlat Tuzilishi, (ToĢkent: O‟zbekiston SSR Davlat Akademiyası, 1959), s. 229.
205 YoldaĢev, Xiva Honligida Faodalizm, s. 229.
206 Bahtiyaroviç, Xiva Xonligining Harbiy, s. 21.
53
2.4.3. Bekçiler (Nigêhban – BaĢbeb)
Hive‟de bekçiler, isyan, hırsızlık veya herhangi bir suç iĢleyenlere karĢı, Ģehrin kamu düzeninden günlük sorumlu olmuĢlardır. Hive‟nin güvenliği, gün batımından hemen sonra Ģehrin kale kapısının önünde duran „Pasbeb‟e (baĢbekçi)‟ emanet edilmiĢtir. Ayrıca bu kalelerden her birinde emire tabii sekiz gözlemci bulunmakla birlikte, gece yarısını yarım saat geçtikten sonra sokakta dolaĢanları tutuklamak yetkileri arasında yer almıĢtır.207 ġehrin köĢelerinin baĢlarında bekçiler için yapılmıĢ dikdörtgen kil duvarlar ile çevrelenmiĢ kaleye benzeyen küçük yerler inĢa edilmiĢtir. Gece bekçileri ve gündüz bekçileri olmak üzere ikiye ayrılmıĢlardır. Gece bekçilerine „MirĢab‟ denilmiĢtir.208 Bekçiler tahkimat sisteminde Ģehrin ana kapılarında yer tutmuĢlardır. ġehrin kapılarında bekleyen ve ziyaretçileri izleyen kapı görevlileri de alelade bir baskın esnasında bekçi grubuna dâhil edilmiĢlerdir. Güvenlik için 29 kiĢi görevlendirilmiĢtir.209 Kapıda bekleyen Bekçilere „Darvaza‟ denilmiĢtir.210 XIX. asırda Muhammed Rahim Han döneminde dıĢarıdan gelebilecek saldırılara karĢı surların ve kapıların korunmasına ayrı bir önem verilmiĢtir.
2.4.4. Sınır Birlikleri
DıĢarıdan gelebilecek saldırılara karĢı sınırların korunması devletler için ayrı bir önem arz etmiĢtir. Hive Hanlığı‟nda hudutların muhafazasına dikkat edilmiĢ ve belirli sayılarda asker yerleĢtirilmiĢtir. Sınır birlikleri, genel olarak ticaret kervanlarının geçtiği uluslararası bölgelere inĢa edilmiĢ kalelerde yaĢamlarını sürdürmüĢlerdir. Bu kaleler, Ģehre gelebilecek herhangi bir saldırıyı önlemek ve ticaret kervanlarını korumak için kurulmuĢtur. DeğiĢken bir büyüklüğe sahip, savunma kabiliyetindeki bu kalelerin içerisinde çeĢitli topların yanı sıra ateĢli ve soğuk silahlardan oluĢan cephanelikler de yer almıĢtır.211 Sınırda bulunan askerler barıĢ zamanında memleketlerinde yaĢayıp çeĢitli ekonomik faaliyetlerde bulunmuĢlardır. XIX. asırın ellili yıllarında sınırlarda bulunan askerlere toprak tahsis edilip maaĢ verilmiĢtir.212 Sınır birliklerinin baĢında bulunan kiĢiye „Katavulbeyi‟
207 Wambery, Travels İn Central Asia Being, s. 334.
208 Ġvanov, Arkhiv Xıvınskıkh Khanov XIX, s. 194.
209 Ġvanov, Arkhiv Xıvınskıkh Khanov XIX, s. 19.
210 Ġvanov, Arkhiv Xıvınskıkh Khanov XIX, s. 191.
211 Bahtiyaroviç, Xiva Xonligining Harbiy, s. 27.
212 Rtveladze, Alimova, O‟zbekiston Davlat Tarixida, s. 215.
54
denilmiĢtir. Hive Hanlığı‟nda sınır birlikleri nöker birlikleri gibi düzenlenmiĢtir.213 Sınırda bulunan kalelerin muhafızlarına „sarhang‟ ismi verilmiĢtir. Bayoniy, kalelerin içerisinde ateĢ eden keskin niĢancıların da varolduğundan behsetmiĢtir.214
2.4.5. Topçu Birliği
Topçu birliği, adından da anlaĢıldığı üzere top dökümü, yapımı ve atımı ile yükümlü askerler için kullanılmıĢtır. Hive Hanlığı‟nda topçu birliği, askeri harekâtlarda kilit rol oynamıĢtır. Mac Gahan‟ın Hive topçuları ile ilgili; “Hive istihkâmına iki top ile Rusların şiddetle ateş etmekte bulunduklarını gördük. Rusyalılar iki top ile karşıya gülle atmakta idi. Bunların karşısında Hiveliler topraklardan bir istihkâm dâhilinde bulunup Rusyalılara gülle ve kurşun yağdırıyorlardı. Hivelilerin topçuluk fenninde ziyade mahareti olmadığı cihetle attıkları gülleler nehrin ortasına düştüğünden Rusyalılara rastlamayacağı ihtimali düşünülse de Rus ordusunun içine isabet ederek, tozu dumana kattığını gördüm. Hivelilerin şu maharetine ve toplarının kuvvetine istiğrab eyledim. Hatta bazıları ordunun bir rub mil kadar daha ilerisine düştüğü cihetle toplarının bir mile kadar güllesi sürdüğünü anladım. Ancak Hivelilerin attıkları topların hiçbir tanesi Ruslara gelmedi.”215 Ģeklinde nakletmesi ile Hiveli topçuların becerikli olduğu söylenilebilir. Muravyov ise bunu reddeder nitelikte bir bilgi sunarak Rus kölelerinin top arabalarını sürdüğünü belirterek, Hive topçularının kendilerinden çok Rusları daha becerikli gördüklerini bildirmiĢtir.216
XVI. asırın son yıllarında Hive‟de topçular yapay top kullanmıĢ, teknolojinin geliĢmesi ile de top yapımında değiĢmeler yaĢanmıĢtır. Hanlıkta yerli ustaların döktüğü farklı büyüklükteki toplar kullanılmıĢtır. Hive‟nin topları kendi hesaplarına göre 30 adet farklı kalibre mühimmattan oluĢmuĢtur.217 Muravyov, hanlıkta bulunan toplarla ilgili; “Hive‟de han sarayının avlusunda sadece 7 adet top gördüm. Hepsi mümkün olan en kötü sırada tekerlekler ve arabalar vardı. Birkaç top olağan üstü büyüklükteydi. Hanın kendi top döküm hanesi var.”218 gözlemlerini anlatmıĢtır. Hanlığın 13 tane toptan oluĢan topçu birliğinin top arabalarının
213 Bahtiyaroviç, Xiva Xonligining Harbiy, s. 38.
214 Bayoniy, Sharajai Xorazmshohiy, s. 229.
215 Gahan, Hive Seyahatnamesi, s. 90.
216 Muravyov, Journey to Khiva Through, s. 53.
217 Muravyov, Journey to Khiva Through, s. 52.
218 Muravyov, Journey to Khiva Through, s. 52.
55
tekerlerinin kötü durumda olması ve Ģehir surlarında top atma yeri bulunmadığı için topçuların verimli iĢ yapamadığı belirtilmiĢtir.219 Hive duvarlarının uç kısımlarının küçük kubbemsi surlarda top atılmasını engellemiĢtir.
Hive‟de topçu birliğinin sayısı ile ilgili birçok görüĢ bulunmak ile birlikte verilen sayıların da doğruluğu kesinlik arz etmemektedir. Ancak Babor Nematov, XIX. asırda topçu ve piyade birliğinin toplam 8.000 olduğunu belirmiĢtir.220 Diğer birliklerde de olduğu gibi topçular düzenli olarak paralarını almıĢlardır. Hive Devlet Belgeleri‟nde yazılmıĢ notlara göre Şevval ayının ikinci Cumartesi günü 20 topçuya 30 tilla ve Topçu İsmail‟e 11 tilla verildiği 221kaydedilmiĢtir. Bu belgeyi kanıtlar nitelikte Ġvanov‟un Hanlar ArĢivi Belgeleri‟nde 24 kiĢilik bir topçu listesinin varlığından bahsedilmiĢtir.222
2.4.6. Binici – Karavul Birliği (Haravul)
Hive Hanlığı‟nın kara ordusu içerisinde yer alan kelime anlamı olarak klavuz, rehber ve Türkçe‟de karakol olarak bilinen birlikler için söylenmiĢtir. Askeri yürüyüĢler sırasında devletin asıl ordusundan önce yola çıkıp savaĢ bölgesine giderek düĢmana karĢı asıl orduyu savunma görevini yüklenmiĢlerdir. Hive Hanlığı‟nda Karavul, Sipahi223 veya Haravul denilen birlik asıl ordudan önce gitmiĢtir.224 SavaĢlarda veya askeri yürüyüĢlerde ilk olarak Karavullar gitmiĢ daha sonra diğer birlikler onları takip etmiĢlerdir.225 Orduyu karĢı taraftan gelecek planlı bir saldırıya karĢı korumakla birlikte yiyecek, içecek ve her türlü malzemeyi de tedarik etmek gibi vazifeleri de olmuĢtur. ġecere-i Türk‟te XVI. asırın son çeyreği Hacim Han dönemine tekabül eden yıllarda, Buhara Emiri Abdullah Han‟ın, Kalaniçe geldiği ve Hive‟nin karavul birliklerinin de, Yeni Arık‟ı tuttuklarından bahsetmiĢtir.226
219 I. Snegirece, Xiva Xonligi Geographiq va Statistik Tavsifi (Turli Mahalliy va Xorijiy Yozuvchilardan Xiva Shahrining Manzarasi), (Moskovskiy: Tipogli Universitetida, 1840), s. 53.
220 Nemetov, O‟zbekistondagi Harbiy, s. 42.
221 Muhammad‟jon YoldaĢev, XIX. Asr Xiva Davlat Hujjatlari, (ToĢkent: O‟zbekiston Respublikası SSR Fanlar Akademiyası Abu Rayhon Beruni Sharqshonsluq Ġnstitüti, 1960), s. 40, 12a – 12b.
222 Ġvanov, Arkhiv Xıvınskıkh Khanov XIX, s. 194.
223 Birlikten önde giden atlı.
224 Muhammed Bilal Çelik, Firdevsü‟l İkbal‟e Göre Hive Hanlığı Tarihi ve Devlet Teşkilatı, (YayınlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya, 2004, s. 93.
225 Rtveladze, Alimova, O‟zbekiston Davlat Tarixida, s. 216.
226 Ebulgazi Bahadır Han, Türk Şeceresi Türk‟ün Soy Ağacı Hive Han‟ı Ebulgazi Bahadır Han, Ġlgi Kültür Sanat, (Yunus Yiğit, Çev.)Ġstanbul, 2010, s. 267.
56
2.4.7. Çarçiler (Çarpar)
Hive Hanlığı‟nda sefere, vb. yola çıkmadan evvel ordunun önceden bir araya gelmesini sağlayan haberciler için çarpar veya müjdeci deyimi kullanılmıĢtır. Ordunun toparlanması, yapılacak olan seferin durumuna göre değiĢmiĢtir. Sefere çıkmadan evvel düĢman müfrezelerini inceleyip gözlem yapması için ulaklar gönderilmiĢtir. O bölgeyi iyi bilen rehberlere Çarçi ifadesi kullanılmıĢtır.227 Buhara Hanlığı‟nda da aynı görevi icra eden Çarçiler orduyu teftiĢ etmekle de sorumlu olmuĢlardır.228
2.4.8. Çerik (Halk)
Sanskaritçe ordu anlamına gelen çerik, XIX. ve XX. asırlarda Hive ve Buhara Hanlığı‟nda askeri yürüyüĢler esnasında kararnameye uygun olarak halktan toparlanan birlikler için söylenmiĢtir. Hive Hanlığı‟nda köy, ilçe ve vilayetlerden bir araya gelen ordudur.229 Hive Hanlığı‟nda kılkuyruk ismiyle de anılmıĢlardır. Daimi ordudan farklı olarak, ana birliklerinin yetiĢmediği durumlarda devreye girmiĢlerdir. Bir nevi gönüllü birlik diye de adlandırılabilir. Bayoniy, Hive‟de bulunan halk birliklerine “Koraçerik” tabirini kullanmıĢtır.230 Ageh-iy, Riyad‟üd Dövle‟de Teke ve Ġmreli Türkmenlerinin isyanlarına karĢı çeriklerinde bir araya gelmesiyle ordunun sayısının arttığını belirtmiĢtir.231 Bu birlik, askeri eğitimlerinin olmaması ve disiplinsiz davranıĢlarından dolayı harp konusunda yetersiz kalmıĢlardır. SavaĢlarda, orduya destek olsalar dahi Hive Hanlığı‟na ağır zahmet vermiĢlerdir.232 Çerikler sal ve gemileri, karĢı taraftan gelebilecek saldırılardan korumak için mücadele etmiĢlerdir.233 Buhara Hanlığı‟nda düzensiz ordu olduğu için Karaçerik tabiri kullanılmıĢtır. Askeri saldırılar veya yürüyüĢler esnasında serkupların yapılmasıyla da vazifelendirilmiĢlerdir.
227 Bulturov Bobur‟jon Maxomadaliyeviç, Xiva Xonligining Davlat Muassasaları Faoliyatı, (Namangan: O‟zbekiston Respublikası Oliy va Orta Maxsus Talim Vazirligi Namangan Davlat Üniversiteti, 2016), s. 23.
228 Ükten, Buhara Hanlığının Askeri, s. 108.
229 Maxamadaliyeviç, Xiva Xonligining Davlat Muassasaları, s. 24.
230 Bayoniy, Sharajai Xorazmshohiy, s. 225.
231 Ageh-iy Muhammad Rizo Ġbn. Erniyozbek, Riyad‟üd Dövle, (BoshgariĢ - Karlom Karimov), (ToĢkent: Qafur Gulom Nomidagi Adabiyot va San‟at NaĢhriyoti, 1978), s. 27.
232 Ükten, Buhara Hanlığı‟nın, s. 64.
233 Ükten, Buhara Hanlığı‟nın, s. 63.
57
2.4.9. Aksakallar (Kabile)
Hive Hanlığı‟nda, köy, kasaba, ilçe vb. yerlerinin komutanları Türkmen kabilelerinin reislerinden seçilmiĢtir. Mahalle reisi veya koruyucu olarak da bilinen Aksakalların giyindikleri resmi bir kıyafetleri bulunmamaktadır. Harp zamanında bir araya gelerek, askerlerin durumu, Ģehir içerisinde bulunan su yollarının vaziyeti hakkında müteala yapıp sonuca bağlamıĢlardır. Hive Hanlığı‟na bağlı sekiz tayfa birliği bulunmakla birlikte bunlar (Uygur Türklerinden ve Türkmenler) TaĢhavuz Abdal Tayfası, Karakum Ġmreli Tayfası, Tekin Tayfası, Göklem Tayfası, KarataĢlı Tayfası ve Yomut Türkmenlerinden oluĢan tayfa birliğinde 2.393 nökerin varlığı kaydedilmiĢtir. Kabile nökerlerinden ayrı olarak Çavdarlari adında hayvan bakan nökerler de bulunmaktadır.234 Ġvanov‟un arĢivinde bulunan birkaç aksakalın ismi ve sorumlusu olduğu asker sayısı verilmiĢtir. Baba Nazar Aksakal 28 nöker, Niyaz Muhammed Aksakal 60 nöker, Talip Aksakal‟ın 32 nökeri olduğu kaydedilmiĢtir.235
2.4.10. Ordu Müzisyenleri
Türkler de müzik genel olarak, dini ve askeri alanlarında ön plana çıkmıĢtır. XIX. asırda askeri faaliyetlerdeki yeniliklerin yanı sıra orduda müzik birimi de kurulmuĢtur. Ordu Müzisyenleri, askerleri cesaretlendirme ve bir araya getirme açısından mühim rol oynamıĢlardır. Timur Devleti‟nin ordu karargahının önünde bulunan, birliklerini cesaretlendiren ve savaĢ sanatını enstürumanlara iĢleyen bir müzisyen grubu da bulunmaktadır.236 Hive Hanlığı‟nın da ordusuna ait bir müzisyen grubu bulunmaktadır. Bu grup, düz uzun boruya benzeyen Kornacı (Karnayci)237, AhĢap Zurnacı (Surnayci)238, Folk Davulcusu (Nagarna), Tamburacı (Damburaci)239, Flüt yada Klarnetçi (Niyci) ve Dutarcı (Dulci)‟dan oluĢmuĢtur.240 1850‟li yıllarda grubun içerisine trompetçiler de katılmıĢlardır. 20 - 30 kiĢilik askeri gruplara 2 veya 3 müzisyen eklenmiĢtir.241 Hive ordusunda bulunan müzisyenlerin mevcudiyetinin tamamı 40 tane olduğu kaydedilmiĢtir. O döneme ait olan belgelerden yola çıkılarak
234 Ġvanov, Arkhiv Xıvınskıkh Khanov XIX, s. 166.
235 Ġvanov, Arkhiv Xıvınskıkh Khanov XIX, s.37, 42, 45.
236 Nizomiddin Gulboyev, XXI. Asr Global Dunyo, (ToĢkent: O‟zbekiston Respublikası Davlat Pedagoki Üniversiteti, Fanlar Akademiyası Tarix Ġnstitüti, 2013). s.32.
237 Bkz. Resim 1. 33.
238 Bkz. Resim 1. 34.
239 Bkz. Resim 1. 35.
240 Rtveladze, Alimova, O‟zbekiston Davlat Tarixida, s. 218.
241 Gulboyev, XXI. Asr Global Dunyo, s. 32.
58
müzisyenlerin aldıkları ücretlere ulaĢılabilir. Yoldoshev‟in, Hive ArĢiv Belgeleri‟de, 5-trompetçiye kiĢi baĢına 1 Tilla verildiği kayıtlar arasında yer almıĢtır.242 Karakalpakların isyanında büyük rolü olan Ernazar Begin kellesi kesilip isyan bastırıldığında Hive‟de davulcu ve zurnacı bu haberi halka duyurmuĢtur.243 Ageh-iy Riyad‟ud Dövle eserinde Rahmankulı Han dönemi, Yomut Türkmenlerinin isyanı esnasında bastırmak için giden Nizomiddin Davli, Bagibey Bahadır, Verdibey Bahadır, Berdikten Tatar ve Sarı Karnaycı‟nın komutanlık yaptığını belirtmiĢtir.244
2.5. HĠVE HANLIĞI‟NDA ASKERĠ UNVANLAR
2.5.1. Amir‟ul Umera
Hive Hanlığı‟nda, amirlerin amiri yani baĢkomutan olarak bilinen Amir‟ul Umera unvanı XIX. asırın yarısında ortaya çıkmıĢtır. Seyyid Muhammed Han döneminde Amir‟ul Umeralık görevini alan ilk kiĢi hanın kardeĢi Sayid Mahmud, olmuĢtur. Ġvanov‟un arĢivinde Sayyid Mahmud‟un Amir‟ul Umeralık görevindeyken 173. sayfadaki belgede yüzbaĢına bağlı nökerlerin listesi ile baĢlanmıĢtır. XIX. asırın üçüncü çeyreği 1868 yılında kaydedilen 29 numaralı defterde Amir‟ul Umera‟ya bağlı çeĢitli askerler ve rütbelilerin ismi, yüzbaĢı ve nökerin listeleri bulunmaktadır.245
2.5.2. YasavulbaĢı - Yasavul
Türk Devletleri‟nde müfettiĢlik terimi farklı adlarla ortaya çıkmıĢtır. MüfettiĢliğin de bölümleri bulunmakta olup, ayrı memurlar tarafından vazifeleri yerlerine getirilmiĢtir. Örneğin; Büyük Selçuklu Devleti‟nde müfettiĢlik-tefriĢatçılık sultan tarafından verilen emirlerin yerine getirilmesi ve kiĢilere anlatılması ile ilgili sorumlu askerler için kullanılmıĢtır.246 MüfettiĢliğin, Moğol ve diğer Türk Devletleri‟nde ki ismi Yasavul olarak kaydedilmiĢtir. Moğol Ġlhanlı Devletinde, Yasavul önemli bir konumda bulunmakla birlikte vergi toplama iĢinin yanında ordu müfettiĢliği görevinde bulunan kiĢi için söylenmiĢtir.247
242 YoldaĢev, XIX. Asır Xiva Davlat Hujjatlari, s. 40 – 12a.
243 Ageh-iy, Gülşen-i Devlet, s. 146.
244 Ageh-iy, Riyad‟ud Dövle, s. 43.
245 Ġvanov, Arkhiv Xıvınskıkh Khanov XIX, s. 195.
246 SavaĢ Eğilmez, Macit Ensar, “Türk Devlet TeĢkilatında Yasavul”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C.12, Sayı 49, Erzurum, 2012, s. 91.
247 Eğilmez, Ensar, “Türk Devlet”, s. 93.
59
Yasavul ifadesi, “Moğolların Gizli Tarihi” adlı kaynakta “casaul” olarak kaydedilmiĢtir.248 Hive Hanlığı‟nda Yasavul, „jandarma‟ anlamındadır. Yasavullar ellerinde ucu bakırdan yapılmıĢ değnekler taĢımıĢlardır.249 Yasavul Hive‟de bulunan iç mekânların, hapishanelerin güvenliği ve askeri birliklerin düzeninden sorumlu olmuĢtur. Yasavullar Ordu kumandanı ve yönetici olarak da bilinmektedirler. Hanın kararına göre orduyu yöneten en yüksek rütbeli komutana YasavulbaĢı denilmiĢtir.250 YasavulbaĢı, askeri yürüyüĢ ve savaĢ sırasında ordu müfettiĢi namıyla, toylarda ise misafirlerle ilgilenme göreviyle devlet ve millet töresine hâkim olmuĢtur.251
Hive Hanlığı‟nda askeri pozisyonlar içerisinde kıdemli subayların baĢında yer almıĢtır. VXIII. asırın son yıllarına gelindiğinde Hive‟de bulunan yasavulların faaliyetleri farklılık göstermiĢtir. Gerektiğinde hukuki ve idari iĢlerle de ilgilenmesi ile han mahkemesindeki en yüksek idari kademelerden biri olmuĢtur.252 Yasavullar özellikle mahkemelerde ayrıcalıklı görevlere sahip olmuĢlardır.253 Wambery, Hive‟ye kervanlarla girdiklerinde ve kontrol edildikleri esnada iki tane yasaulun kollarından tutup mihterin huzuruna çıkarıldığını söyleyerek yasavulun mahmekemeler de subay olarak da görev yaptığını belirtmiĢtir. BarıĢ döneminde Ģikâyetlerle ilgilenerek halktan dilekçelerini almıĢ ve değerlendirmiĢtir. YasavulbaĢına, görevi karĢılığı verilen ücretler defterlere kaydedilmiĢtir. YasavulbaĢı Muhammed Niyaz‟a savaĢ arabası için 70 Tilla ve Mahmut YasavulbaĢı‟na 30 Tilla verilmiĢtir.254
2.5.3. KuĢbeyi (KoĢbeyi )
KuĢbeyi, sözcük anlamı olarak avlarda kullanılan yırtıcı kuĢların bakımında vazifeli olan kiĢilerdir. Fakat her devlet içerisinde farklı görevlerde bulunmuĢtur. KuĢbeyi‟nin Hive Hanlığı‟nda ki görevi, inĢaat ve iskân iĢleri ile ilgilenmek
248 Ahmet Temir (Çev.) Moğolların Gizli Tarihi,(Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2010, s. 199.
249 UzunçarĢılı Ġsmail Hakkı, Osmanlı Devleti Teşkilatında Medhal, (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014), s. 228.
250 Bahtiyaroviç, Xiva Xonligining Harbiy, s. 21.
251 Eğilmez - Macit, “Türk Devlet”, s. 93.
252 U. Abdurasulov, O‟zbekiston Tarixi XIX. Asr Boshida Xiva Xonligidagi Xuquqi-Mamuriy Amaliyot, (ToĢkent: O‟zbekiston Respublikası Fanlar Akademiyası Tarix Ġnstitüti, 2012), 64.
253 Abdurasulov, O‟zbekiston Tarixi, s. 68.
254 YoldaĢev, XIX. Asr Xiva Davlat Hujjatlari, s. 40,13a - 13b.
60
olmuĢtur.255 Lakin sadece inĢaatçı değil, devlet adamı ve komutan olarak da vazifeler yapmıĢtır.256 Divan-ı Hümayun törenlerinde KuĢbeyi ve Divanbeyi Hanın arkasında yer almıĢtır.257 KuĢbeyi, hanlığın ikinci veziri olarak da anılmıĢtır. Vezirliği ise bir diğer devlet makamı sayılan mehter ile paylaĢmıĢtır. Hive Hanlığı‟nın güney kısmını Mehter, kuzey kısmını ise KuĢbeyi yönetmiĢtir.258Askeri iĢlerden mesul KuĢbeyi, XIX. asırda veziriazamlığın Mihter ile KuĢbeyi arasında bölünmesinden sonra Özbek, Türkmen ve Karakalpakların yoğun olarak, yaĢadığı yerlerden sorumlu tutulmuĢtur. 259 Devletin tüm yönetim organları KuĢbeyi‟ne itaat etmiĢtir.260 Gerektiği durumlarda ise savaĢ ve askeri yürüyüĢlerde orduda komutanlık görevi de yapmıĢtır. KuĢbeyi‟nin uç beyi görevinin varlığından bahsedilmiĢtir. Ancak bu konu ile alakalı kesin bir bilgi kaydedilmemiĢtir. Munis‟e göre KuĢbeyi Özbek soylularından özellikle hanın akrabalarından atanmıĢtır.261
KuĢbeyi, bazı kaynaklarda savaĢ bakanı olarak anılmıĢ ve han ile beraber savaĢlara katılarak askeri birliklerin durumlarını kontrol etmiĢtir.262 SavaĢ bakanı günümüzün Genel Kurmay BaĢkanı‟na tekabül etmektedir. Han farklı kuĢatma ve askeri yürüyüĢ iĢlerini kuĢbeyine vermiĢtir. Han ile birlikte seferlere katılarak askeri birliklere düzen vermiĢtir. SavaĢ bakanı diye anılmasında Hanın, KuĢbeyi‟ne bazen baskın ve kuĢatma iĢlerini vermiĢ olması gösterilebilir.
2.5.4. Mehtar – Mihter
Hive Hanlığı‟nda Mihter, devletin iç iĢlerinden sorumlu olmasının yanı sıra orduda bulunan askerleri defterlere kaydetmek ve vergileri toparlamakla da vazifelidir. Arazi vergisi Salgut‟u toplamakla yükümlendirilmiĢtir.263 Vezirlik görevinde bulunan Mihter, Hive‟nin Güney kısmını yönetmiĢtir.264 Bir diğer görevi ise Ģehre gelen yabancı elçilerin karĢılanması ve ikramlarından mesul olmuĢtur. Han
255 Amanulloh Mutalov, Ollohquli Xon Davrida Xiva Xonligi, ToĢkent: OzR‟Fa Abu Rayhon El Beruni ġĠ, 2005) s. 31.
256 Amanulloh Mutalov, Ollohquli Xon, s. 31.
257 Bahtiyaroviç, Xiva Xonligining Harbiy, s. 36.
258 YoldaĢev, Xiva Honligida Faodalizm, s. 229.
259 Çelik, Firdevsü‟l İkbal‟e Göre, s. 77.
260 Usmonov, Sodiqov, Burxonova, O‟zbekiston Tarixi, s. 202.
261 Çelik, Firdevsü‟l İkbal‟e Göre, s.77.
262 Çelik, Firdevsü‟l İkbale Göre, s. 77.
263 YoldaĢev, Xiva Honligida Faodalizm, s. 229.
264 YoldaĢev, Xiva Honligida Faodalizm, s. 229.
61
payitahtta bulunmadığı dönemlerde devleti yönetme yetkisini ele almıĢtır. Lakin hanın olmadığı zaman mihter, farklı bir kiĢi (KuĢbeyi) ile devleti yönetmiĢtir.
Mihter devlet adamı olduğu kadar orduda bir komutan olarak da rütbesini korumuĢtur. Örneğin; 1804 yılı içerisinde Eltezer Han, Vezir Muhammed Yusuf Mihter‟i Yermerike ülkeyi koruma görevlendirse de Buhara üzerine gittiği seferde ise ordunun baĢına geçirmiĢtir.265 Mahmud YasavulbaĢı ve Yakub Bey eĢliğinde Yamaji, Ġmrali ve Özbek nökerler birliklerinden yaklaĢık 6.000 asker ile birlikte Baba Mihter‟in yanında yer almıĢlardır.266 Ayrıca orduda görev yapacak askerleri de iĢe almıĢtır. Askeri yürüyüĢlerden elde edilen ganimetlerin 5/1‟ni han namına toplamıĢtır.267 Rus seyyah Valikhanof, Hive‟de bulunduğu esnada han huzuruna çıkmadan evvel baĢbakanlardan bir tanesi olarak adlandırdığı Mehter tarafından karĢılanıp bir buçuk saat odasında beklediğinden bahsetmiĢtir.268
2.5.5. Divanbeyi
Hive Hanlığı‟nda Divanbeyi‟nden, XVI. ve XVII. asır kaynaklarında adı telaffuz edilmediği için muhtemel olarak XVIII. asır‟ın son yıllarında ortaya çıktığı söylenilebilir. Hive‟de Han divanının komutanı olarakta bilinen Divanbeyi‟nin asıl vazifesi alınan vergileri kontrol etmek olmuĢtur. Hanlığın hazinesi, vergiler ve cezalar Divanbeyi tarafından yürütülmüĢtür.269 Divanbeyi gümrük ve tüketim aidatını toparlamakla da görevlendirilmiĢtir. Fakat gerektiği zamanlarda orduda subay vazifesinde de bulunmuĢtur. Han, Muhammed Murad Divanbeyi ve Muhammed YasavulbaĢını Çavdar kabilesi askerleri ile birlikte Rusların üzerine göndermiĢtir.270 Mat Murad Divanbeyi 4.000 asker ile Amu Derya‟yı geçmiĢtir.271 Saray hiyerarĢisine göre Mihter ve KuĢbeyi‟nden sonra yer almıĢtır. Valikhanof, han huzuruna çıktığında Üç Bakan kapının önünde oturuyordu, dediği bakanlardan
265 Çelik, Firdevsü‟l İkbal‟e Göre, s. 76.
266 Polvonov- Kashjonov, Horasimdagi İjtimoi-Siyosiy Jaharayonlar, s. 46.
267 Muravyov, Journey to Khiva Through, s. 129.
268 Valikhanof, M. Venivkof, The Russians İn Central Asia The Kırghız Steppe and The Line Of The Syr-Daria Khiva, Boukhara and Kokand, Translate From Russians: Robert Michell, Edward Stanford 6 Charging, London, 1865, s. 32.
269 Usmonov, Sodiqov, Burxonova, O‟zbekiston Tarixi, s. 202.
270 Mohammed Yusuf Bayoniy, Sharajai Xorazmshohiy, (BoshqoriĢ: Nusratullo Jumahuzna), Qafur Gulom Nomidagi Adabiyot va San‟at NaĢhrioti, ToĢkent, 1996, s. 26.
271 Ageh-iy, Gülşen-i Davlat, s. 50.
62
birinin Divanbeyi olduğunu belirtmiĢtir.272 Divanbeylerinin askerlerinin ve atlarının sayısı kadar para verilmiĢtir. Devlet Nazarbeg Divanbeyi‟nin 22 atlısına altı günlük 322 tilla verilmiĢtir.273
2.5.6. Kadı Ordu (Kadı Asker) – Kadı Kelan
Kadı Ordu, hukukun üstünlüğü için hizmet eden ve ġeriat meselelerini hukuka göre çözüme kavuĢturan makam olarak da bilinmektedir. Kadı Ordu, Türk – Ġslam devletlerinin hukuki sisteminde yer almıĢtır. Ordu yargıçlığı kurumu tarihte ilk Hz. Ömer‟in Halifeliği döneminde ortaya çıkmıĢtır.274 Hive Hanlığı‟nda cezai ve hukuki davalarda ceza veren yüksek kurul Kadı Ordu, II. Muhammed Rahim Han tarafından kurulmuĢtur.275 Kadı Ordu varlığı itibariyle bu makamın bulunduğu devletlerde Kazı Asker, Kadilasker, KadileĢker, Kadilasakir gibi farklı isimler ile telaffuz edilmiĢtir. Kazı Ordu‟ya büyük yetkiler verilmiĢtir. Örneğin; askeri çatıĢma topraklarında yüce hükümdarın bilgisi olmadan yerel Kadı görevinden kurtulmak için müftüler ve askerler ġeriatın temelinin uygunluğuna göre yol izlemiĢlerdir.276 BeĢ tane müftünün de Ģefi olarak kabul edilmiĢtir. Genellikle, askerler arasında yaĢanan adli vakalara bakmıĢtır. Kadı Ordu, divanda hanın sol tarafında yer almıĢtır. Divan toplantılarına yargıç vasfı ile katılmıĢtır.277 Divan toplantıları han baĢkanlığında haftada bir Cuma günleri toplanmıĢtır. Ordu içerisindeki suçlular Ģeriat kurallarına uygun yargılanmıĢlardır.278 Askeri davalar dıĢında farklı davalarla da ilgilenmiĢlerdir. Hicri Zilhicce 1263 / Kasım-Aralık 1847 yılına ait bir belgede Muhammed Musa Ġbn Abdullah‟nın Kadı Ordu‟luğunda Muhammed Niyaz YasavulbaĢının oğlu Muhammed Penah ve kardeĢi Muhammed Kasım evlerini satıĢa çıkarmıĢtır.279 Zubdetut Tavorih‟de mülk edinen yerleĢen veya sahiplenen ÇarĢengi
272 Valikhanof, The Russians İn Central Asia, s. 32.
273 YoldaĢev, XIX. Asr Xiva Davlat Hujjatlari, s. 26 – 15b.
274 Mehmet ĠĢpirli, “Kazasker”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (Ankara: TDV Yayınları, 2002), 25/140-143.
275 Nizomiddin Gulboyev, Rol‟Kadi-voina Khivinskom Khanstve XVI. v XX. C. O‟zbekiston Respublikası Oliy va Orta Maxsus Ta‟lım Vazırlıgı Alisher Navoi Nomidagi Samarqand Davlat Ünivertitesi, Samarqand, 2016, s. 49.
276 Rtveladze, Alimova, O‟zbekiston Davlat Tarixida, s. 216.
277 Wambery, Travels İn Central Asia Being, s. 336.
278 Gulboyev, Rol‟Kadi-voina Khivinskom, s. 49.
279 Katalok Xıvınskıx Kazıyskıx Dokumen tov XIX. – XX. C. O‟zbekiston Respublikası Fanlar Akademiyası Abu Rayhon Beruni Sharqshonasliq Ġnstitüti – Kyoto Universiteti Yaponiya, ToĢkent – Kyoto, 2001, s. No.1384 – 448.
63
halkının araĢtırılması ve incelenmesi için Kadı Ordu Muhammed Niyaz ve Niyaz Atalık görevlendirilmiĢtir.280 Kadı Kelan, mahkemeler de üstün hâkim olarak, yargılama yetkisiyle bulunmuĢtur.281 Hive‟de Kadı Ordu hanın askeri yürüyüĢlerine de katılmıĢtır.
2.5.7. Mehrem
James Abbot, Mehrem için Hive‟de sözü tutulan büyük hak sahibi ve bir o kadar da becerikli olduğundan bahsetmiĢtir.282 Hive Hanlığı‟nda hanın yakın danıĢmanı olarak da görev yapmıĢtır. Bu görüĢü onaylar nitelikte Bayoniy, Ashur Mehrem birkaç ay önce yıkılmıĢ duran kervansarayın kuzey duvarının yapılmasını ve yerine temiz bahçeli dört minareli bir medrese inĢa edilmesini emretmiĢtir.283 Yoldashev‟e göre barıĢ zamanında Hive pazarlarında satılmak üzere ithal edilen hayvanlar ile karavanları inceleyip vergi alan görevliler için kullanılmıĢtır.284 Gümrük Ģefi/bakanlığı görevi de olmuĢtur.
ġavaĢ zamanında vazifesi teğmenliğe tekabül etmiĢtir. Mehremlerin de diğer görevlilerde olduğu gibi kendilerine ait bir grup askeri bulunmakta olup ve sefer sırasında hanı korumakla görevlendirilmiĢlerdir. Ġvanov‟n Hive Hanları ArĢivi ve Yoldoshev‟in Hive ArĢiv Belgeleri‟nde, XIX. asırın 60‟lı yıllarına denk gelen defterlerde kayıtlı olan mehremlerin asker transferine ait listeler, görevleri karĢılığı aldığı paralar, askerlerinin sayıları belirtilmiĢtir. Hoca Mehrem 100 tilla almıĢtır.285 Örneğin; payitahtta bulunan Hoca Mehrem‟in emrinde 500 nökeri, Muhammedjon Mehrem‟in 160 tane olduğu kaydedilmiĢtir.286 Ġl ve ilçelerde bulunan mehremler farklı meblağ da paralar ödenmiĢtir. ġevval ayında Allaverdi Mehrem‟e 5 tilla verildiği kayıtlar arasında yer almıĢtır.287
280 Ageh-iy Muhammad Rizo Ġbn. Erniyozbek, Zubdetut Tavorih, (BoshgariĢ; Khilola Nazirova), IICAS, UNESCO, (Samarqand-ToĢkent: ToĢkent Davlat Sharqshunosliq Ġnstütiti Ebu Rayhon El-Beruni Nomidagi Sharq Qo‟lyozmalari Markazi, 2016), s. 56-32a.
281 Wambery, Travels İn Central Asia Being, s. 336.
282 James Abbot, Narrative of A Journey From Hreraut to Khiva, Moscow and St. Petersburgh, During the Late Russian İnvasion of Khiva, With Some Account of the Court of Khiva and The Kingdom of Khaurism, Cilt.I, Wm H, Allen and Co., London, 1843, s. 85- 86.
283 Bayoniy, Sharajai Xorazmshohiy, (BoshqoriĢ: Nusratullo Jumahuzna), s. 67.
284 YoldaĢev, Xiva Honligida Faodalizm, s. 229.
285 Ġvanov, Arkhiv Xıvınskıkh Khanov XIX. s. 206.
286 Ġvanov, Arkhiv Xıvınskıkh Khanov XIX. s. 156.
287 YoldaĢev, XIX. Asr Xiva Davlat Hujjatlari, s. 39-8b.
64
2.5.8. ġigavul
ġigavul, ilk Timurlular Devleti‟nin bürokrasisinde karĢımıza çıkmıĢ olup ve saray içerisinde ki müfettiĢlik iĢlerini yürüten kiĢiler için kullanılmıĢtır. Hive Hanlığı‟nda ise yabancı elçileri kabul eden, hanın huzuruna çıkaran ve sağlamalarını yapan görevlilere söylenmiĢtir. HiyerarĢi de fazla söz sahibi olamamıĢtır. Elçileri kabul etmekle görevli olduğundan dolayı bir nevi casusluk vazifesinde de bulunmuĢtur. Ageh-iy Riyadü‟d Dövle‟de, Allahkulı Han döneminde çalışan bir görevli olan İbrahim Şigavul “soylu büyükbabası ile yüzlerce asker olan Özbek ordusundan yardımsever bir komutandı.”288 diyerek bahsetmiĢtir.
2.5.9. Ġnak
Ġnak, Hive Hanlığı‟nda Ebulgazi Bahadır Han döneminde devlet iĢlerinde yardımcı olan küçük kardeĢ anlamında kullanılmıĢtır.289 Ġllerde valilik görevi yapmıĢtır. Ġnak, AnuĢa Han‟dan sonra baĢa geçen hanların basiretsiz olmalarından kaynaklanan (o dönemde on tane han tahta çıkıp inmiĢtir.) merkezi otoritedeki pasiflik inakların hanlık yönetimini ele almalarına neden olmuĢtur. XVIII. asırın ikinci yarısından sonra Muhammed Emin Ġnak‟ın Hive tahtında söz sahibi olmasıyla ortaya çıkan „Ġnaklar‟ devri baĢlamıĢtır.290 XIX. asırın ikinci yarısından sonra kudretli hanlar baĢa geçmeye baĢladıktan sonra inaklık unvanı önemini kaybetmiĢtir. Gerektiği durumlarda kendi nöker grubu ile askeri görevlerde bulunmuĢtur. Muhammed Mirza 2.000 asker ile Hazarbey Ġnak, Harezm‟e yürümüĢtür.291 Kale saldırısı sırasında Ġnakbey‟in ordusu ve komutanları zırhlarını giyinip, Ģiddetli bir Ģekilde kaleye saldırmıĢlardır. Bununla birlikte Akkala, Hoca Kala, Yangi Kala ve Qumkala alınmıĢtır.292
288 Ageh-iy, Riyadü‟d Dövle, 330b.
289 Ahmet TaĢağıl, “Ġnak”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (Ankara: TDV Yayınları, 2000), 22/255-256.
290 TaĢağıl, “Ġnak”, 22/256.
291 Ageh-iy, Gülşen-i Davlat, s. 50.
292 Ageh-iy Muhammad Rizo Ġbn. Erniyozbek, Zubdatu-t Tavorih, (TophiĢi: Nurbay Jabborov), (ToĢkent: O‟zbekiston Respublikası Fanlar Akademiyası Abu Rayhon Beruni Nomli Sharqshunoslik Ġnstitüti – O‟zbekiston Milliy Üniversiteti, 2009), s. 172 – 429b.
65
2.5.10. Mirahur ve Seyis - Sais
Farsça iki kelimenin birleĢiminden meydana gelen Mirahur, ahır beyi anlamına gelmektedir. Birçok devlet, ordusu için büyük oranda hayvanlardan fayda sağlamıĢtır. Hive‟de bu hayvanlar ile ilgilenen kiĢilere Mirahur ifadesi kullanılmıĢtır. Hive‟de düzenli ordu kurulmadan önceki kaynaklarda Mirahur ismine rast gelinmemiĢtir. Yoldoshev, Hive Hanlığı‟nda ki görevlilerden bahsederken Mirahur için at bakıcısı tabirini kullanmıĢtır.293 Ġvanov‟un Hive Hanları ArĢiv Belgeleri‟nde adı geçen Çavdar Kabile Nökerleri‟nin adı hayvan bakanlar olarak kaydedilmiĢtir.294 Hive Hanlığı‟nda toplam 120 seyis bulunmakla birlikte bunların 80 tanesi hanın kendi atları için özel bakıcısı olarak kayıtlara geçmiĢtir.295
2.5.11. Atalık
Atalık, soylu Türk ailelerinden seçilmiĢ, bürokraside söz sahibi olan önemli kiĢiler için söylenmiĢtir. Atalık, diğer devletlerde olduğu gibi Hive Hanlığı‟nda da farklı eyaletlerde vazifeli olan ve hanlığın varislerine danıĢmanlık yapmak için görevlendirilmiĢ kiĢidir.296 Bürokraside diğer görevlilere göre farklı bir konuma sahip Atalık, meclis üyesi olarak kabul edilmiĢtir. Hive‟de ilk olarak Ebulgazi Bahadır Han döneminde ortaya çıktığı belirtilmektedir. XVIII. asırın ortasında atalıklar önemini yitirmiĢtir. XIX. asırda Atalık unvanı bazı kabileleri Ģereflendirmek için verilmiĢtir.297 Atalıklar bazı askeri seferlere komutan olarak katılmıĢ öğütlerde bulunmuĢlardır. Ebulgazi Bahadır Han, Tavuk yılının baĢına denk gelen Yaycı Seferi sırasında AnuĢa Muhammed Han‟ın askerleri ile birlikte Hoca Verdi Atalık ve Devlet Atalık‟ı sefer için görevlendirmiĢtir.298 Sığır Yılı ayın 27‟si PerĢembe günü öğleden sonra Han, veziriazam (Mehter) kuĢbeyi, Mahmut Töre Atalık ve divanbeyine sefer hazırlıklarını yapmaları görevini vermiĢtir.299 Kendilerine ait
293 YoldaĢev, Xiva Honligida Faodalizm… s. 231.
294 Ġvanov, Arkhiv Xıvınskıkh Khanov XIX, s. 166.
295 Xamidbek Matkarimov Olimbaeviç, “Xiva Xonligida Elchilik va Qabul Marosimlari: An‟analari va O‟ziga Xos Jihatlari”, O‟zbekiston Respublikası Oliy va Orta Maxsus Ta‟lim Vazirligi Urganjh Davlat Üniversiteti, Urganjh, 2013, s. 17.
296 Çelik, Firdevsü‟l Ġkbal‟e Göre, s. 80.
297 Yuri Bregel, Khorezmskie Türkmeni XIX C. (MOCKBA, 1961), s. 58.
298 Ebulgazi Bahadır Han, Türk Şeceresi Türk‟ün Soy Ağacı, s. 334.
299 Ageh-iy Muhammad Rizo Ġbn. Erniyozbek, Şahid-i İkbal, (BoshqariĢ – Nafas Shodmonov), (ToĢkent, 2009), s. 72.
66
askeri birlikleri vardır. Muhammed Salih Atalık‟ın 20, Baba Atalık‟ın 158 ve Karaçay Atalık‟ın 7 tane nökerinin olduğu kaydedilmiĢtir.300
2.5.12. Mirab ve Naib
Harezm‟de sulama düzeni antik dönemlere kadar inmektedir. Ceyhun Nehri‟nin sularının taĢmasından kaynaklanan aksaklıkları gidermek için Ģehir içlerine su kanalları yapılmıĢtır. Bu kanallar saldırı sırasında hanlığın savunmasında da etkili olmuĢtur. Kanalların bakım ve onarımından sorumlu kiĢilere Mirab denilmiĢtir. Kelime anlamı olarak mirab Farsça bir kelime olmak ile birlikte eklerine ayrıldığında mir, bey anlamına ab, su anlamına gelmektedir. Mirablar, su dağıtımı ve sulama Ģebekelerinin bakımından sorumlu olmuĢlardır. Hive Hanlığının tarihini kaleme alan Munis ve Ageh-iy‟de mirablık görevi ile yükümlü olmuĢtur. Mirab ünvanı, aile köklerinden gelen bir vazife özelliğini taĢımaktadır. Munis‟in soyuna ait bir unvan olmuĢtur. Munis, Hive askerleri ile birlikte seferlere katılmıĢtır. Bu durumu kanıtlar nitelikte Hanlar ArĢivi‟nde 1827 Haziran-Temmuz aylarında kaydedilmiĢ defterde, Munis‟in 30 tane askere komutanlık ettiği yer almaktadır.301
Munis‟in ölümü üzerine mirablık görevine yiğeni Ageh-iy gelmiĢtir. Ageh-iy‟de amcası Munis gibi han ile birlikte seferlere katılmıĢtır.302 Muhammed Rıza Agehiy‟nin, han ile yapılan sefere katılımını destekler nitelikte, Muhammed Rıza, Hazeresp‟e 2.000 nöker ve silahlarla gönderilmiĢtir.303 Hive‟de bulunan mirablar ve nökerlerinin sayısı Ġvanov‟un Aanlar ArĢivi‟nde EĢ Murad Mirab 24 nökeri, ġir Ali Mirab 18 nökeri ve Ata Niyaz Mirab‟ın 46 nökeri, olduğu kayıtlara geçmiĢtir.304 Naib, Türkistan‟da Naibler, önde gelen memurlar arasında yer almıĢtır. Han‟ın vekili olarak görev yapmıĢtır. Han, Hive‟den ayrıldığı esnada akrabalarından belirli bir kiĢiyi yerine Naiblik görevini vermiĢtir.
300 Ġvanov, Arkhiv Xıvınskıkh Khanov XIX, s. 156-158.
301 Ġvanov, Arkhiv Xıvınskıkh Khanov XIX, s. 160.
302 Çelik, Firdevs‟ül İkbal‟e Göre, s.84.
303 Polvonov – Kashjanov, Horasimdagi İjtimoi – Siyosiy Jaharayonlar, s. 47.
304 Ġvanov, Arkhiv Xıvınskıkh Khanov XIX, s. 157, 159, 161.
67
2.5.13. Katavul Beyi, Kelan Katavul (Kutval) ve Sarhang
Katavul, Türkçe‟de muhafız anlamına gelmektedir. Hive Hanlığının sınır birliklerinin baĢında katavulbeyi adı verilen asker durmuĢtur.305 Katavul ülkesinin sınırlarını düĢmana karĢı korumak ve birlikleri bir arda tutmakla görevlendirilmiĢtir. Belirli yerlerde bulunan kalelerde yaĢamlarını sürdürmüĢlerdir. Sınır birliklerinin kaleleri ticaret kervanları ve uluslararası yolların geçtiği yerlere kurulmuĢtur. Katavulbeyi‟nin emrinde de nökerleri bulunmaktadır. Örnek olarak Hive Hanlar ArĢivi belgelerine kaydedilen bilgilere göre Dost Nazar Katavulbeyi‟nin emrinde 28 nökeri bulunmaktadır.306
Hive Hanlığı‟nda Kelon Katavul veya Kutval olarakta bilinen sınır birliklerinin kalelerinden sorumlu olmakla birlikte hasar görmüĢ hisarların duvarlarını onaran ve bu süreçte mücadele eden kiĢiler için kullanılmıĢtır.307 Kutval, Buhara Emirliğinde farklı olarak kalelerin komutanı olarak görev yapmıĢtır.
Kelon Katavul‟un yanında birde Sarhanglar bulunmaktadır. Bu kiĢiler savaĢ sırasında kale duvarlarının ve birliklerin tahkimatından sorumlu olmuĢtur.308 Yüksek bir rütbe olmamasına karĢın sarhanglar de bir askeri grubu yönetmiĢtir. Hive Hanlar ArĢivi Belgeler‟inde, Abdurrahman Sarhang‟e 6 kiĢilik bir piyade grubu verildiği kaydedilmiĢtir.309 Sarhanglara verilen asker sayısı zaman içerisinde yapılacak iĢlere göre değiĢim göstermiĢtir. Bu durumu kanıtlar nitelikte Abdurahman Sarhang‟in 30 kiĢik bir asker listesinin varlığından söz edilmiĢtir.310
2.5.14. Tuğcu ve Sandıkçı
Tuğcu, savaĢ veya askeri yürüyüĢ sırasında ordunun bayrağını taĢıyan kiĢi için söylenmiĢtir. Ageh-iy‟nin GülĢen-i Davlat eserinde, Ebulgazi Bahadır Han‟ın 15 gün boyunca yağmacıları takip ettikten sonra Hive‟ye dönen Türkmenler ve Ebulgazi Bahadır Han‟ın Etrak Nehri‟nin sırasında duran bayrak taĢıyıcısına doğru yürüdüğü
305 Nizomiddin Gulboyev, “Markaziy Osiyo Kaluları Tarixi Manbashunoslıgı ve Tarixnavislıgı Masalaları”, O‟zR Oliy va Orta Maxsus Talim Vazırlıgı ToĢkent Davlat Sharqshunosliq Ġnstitüti, Abu Rayhon El-Beruniy Nomidagi Tarix Ġnstitüti, ToĢkent, 2013, s. 150.
306 Ġvanov, Arkhiv Xıvınskıkh Khanov XIX, s. 164.
307 Nemetov, O‟zbekistondagi Harbiy, s. 43.
308 Nemetov, O‟zbekistondagi Harbiy, s. 43.
309 Ġvanov, Arkhiv Xıvınskıkh Khanov XIX, s. 191.
310 Ġvanov, Arkhiv Xıvınskıkh Khanov XIX, s. 186.
68
anlatılmıĢtır.311 Hive Hanlığı‟nda Mangıt, Kıpçak, Karakalpak, Yomut ve Pers olmak üzere beĢ tane bayrağın varlığından söz edilmiĢtir. Bayoniy, Muhammed Emin Han döneminde sefere çıkıĢını tasvir ederken, Han önce Karakalpak ve Yomutların bayraklarının taĢındığından bahsetmiĢtir.312 Sandıkçı, askeri sefer sırasında hanın kıyafetlerini ve atını taĢıması için görevlendirilmiĢ neferdir.
2.5.15. TopçubaĢı ve Sartif
Ġsminden de anlaĢıldığı üzere topçu birliğinin komutanlığı görevinde bulunmuĢtur. Hive Hanlığı‟nda da XIX. asırın 50‟li yıllarında düzenli ordunun kurulmasıyla TopçubaĢı‟nın görevi de düzen içerisine girmiĢtir. Topçu birliğinin tam sayısı bilinmemekle birlikte toplam 30 toptan oluĢan birliğe baĢkanlık yapmıĢtır. Hiveliler kendilerini topçuluk fenninde yetersiz görmelerinden dolayı topların daha çok Rus esirler tarafından kullanıldığı belirtilmiĢtir. Gahan, topçuların Hive‟de Rus iĢgâli sırasında bluunduğu süre zarfında becerikli olduklarına Ģahit olmuĢtur.
TopçubaĢı, komutan olarak askeri yürüyüĢ ve seferlere de katılmıĢtır. 1865 yılında Yomutlar üzerine Faziabad Kalesinin fethi esnasında Muhammed Niyaz Divanbeyi, Yakup Mehrem, Mahmud YasavulbaĢı ve Abdurahman TopçubaĢı emrinde bir grup Ģamhalcı Faziabad‟ı kolaylıkla etkileri altına almıĢlardır.313 SavaĢtan sonra mırdar cesetlerin kesik baĢlarını Hive‟ye getirmiĢlerdir.314 Yalancı ve fesatlık çıkaranlara karĢı Çimen Otluk Mevziine Ata Niyaz TopçubaĢı önderliğinde nökerler ve toplar gönderilmiĢ, yapılan saldırıda 500 Kırgız esir alınarak birçok da ganimet elde edilmiĢtir.315 Hive Hanlığında bulunan topçubaĢılar, devlet kademesinde önemli bir statüde yer alıp söz sahibi olmuĢlardır. Yine Ageh-iy eserinde Hamul Yıl, Cemadiel evvel ayının 17. gününde Ata Niyaz TopçubaĢı emrinde olan bir topçu ve bir bölük Ģamhalcı grubuyla birlikte Buhara Elçisi Habibullah‟ı karĢıladığını belirtmiĢtir.316 Sartif ise Ramazan aylarında iftar saatlerinde topçu müshakçıların baĢı olarak kabul edilmiĢtir.317
311 Ageh iy, Gülşen-i Davlat, s. 22.
312 Bayoniy, Sharajai Xorazmshohiy, s. 236.
313 Ageh-iy, Şahid-i İkbal, s. 101, 62a.
314 Ageh-iy, Şahid-i İkbal, s. 101, 62a.
315 Ageh-iy Muhammad Rizo Ġbn. Erniyozbek, Jamı‟al Vaqıat-I Sultani, (BoĢhgariĢ- Nuryogdi TaĢhev), O‟zbekiston Respublikası Abu Reyhon Beruni Nomli Sharqshunoslik Ġnstituti – International Instute for Central Asian Studies(IICAS) Under The Auspices of UNESCO, Samarqand-ToĢkent, 2012, s. 183, 232a.
316 Ageh-iy, Jamı‟al Vaqıat-I Sultani, s. 181, 229b.
69
2.5.16. Darvaza, Pervaneci ve Biy
Darvaz, kelime olarak kapı anlamına gelmektedir. Kale kapılarında bekleyen, o bölgelerin asayiĢinden sorumlu bekçiler için söylenilmiĢ bir unvandır. Ageh-iy‟nin Zubdetut Tavorih‟te anlattığı bir olayda: “Zillulla Kalesinin muhasarası sırasında askerlerin Rahmetulla Yasavulbaşının, Yomutların kalesinin arka tarafına kaçar Abdullah Yasavulbaşı darvaza muhafızlığına namzed etti, Said Nazar Darvaza‟da Nigehbanlığa318 büyüdü.”319 diye belirterek statüler arasında ki değiĢimden bahsetmiĢtir.
Pervaneci, han meclisindeki üyeliğinin yanında fermanlara mühür vurmakla görevlendirilmiĢtir. Pervaneciler bazen askeri operasyonlara katılmıĢ ve bazı bölgeleri komuta etmiĢtir. Agehiy‟nin Jamı‟al-Vaqıat-ı Sultani adlı eserinde “Han tarafından görevlendirilen Ağa Niyaz Pervanecibaşı, Umurbey, Rahmanverdi ve Gazi Mustafa Kali ile birlikte Hive‟yi sığınak bilip yerleşen soyguncu, isyancı, fesatlık çıkaran Kırgızların üzerine” gönderilmiĢtir.320
Biy, Hive Hanlığı‟nda askerlerin kıyafetlerini taĢımakla vazifelendirilmiĢ kiĢilerdir. Biyler zaman zaman nökerlere de komutanlık yapmıĢlardır.321 Zubdetut Tavorih‟te, bir grup baĢsız Ġran taifesinin Hive‟ye göç etmesinin sonucunda yerleĢtirilmeleri için Hüdayar Biy, Muhammed Niyaz Bey, Hudaybergen YüzbaĢı, Niyaz Muhammed YüzbaĢı emrindeki Türkmen askerleri ile birlikte Han tarafından görevlendirilmiĢlerdir.322 Ebulgazi Bahadır Han döneminde divanda sandalye de verilmiĢtir.
2.5.17. OnbaĢı, YüzbaĢı, BinbaĢı (Mingboshi – Ponsadboshi) ve EllikbaĢı ( Panjohboshi )
Türk devletlerinin ordu birimi onluk sisteme göre düzenlenmiĢ ve farklı devletlere de örnek teĢkil etmiĢtir. Hive Hanlığı da XIX. asırda düzenli ordu ile Türk Devletlerinin bu geleneğini devam ettirmiĢtir. Ordu içerisinde belirli bir komuta zinciri oluĢturulduktan sonra en küçük birim olan on neferden OnbaĢı, elli neferden
317 Olimbaeviç, Xiva Xonligida Elchilik, s. 17.
318 Farsça Bekçi anlamına gelmektedir.
319 Ageh-iy, Zubdetut Tavorih, (BoshgariĢ- Nurbay Jhabborov), s. 83, 402a.
320 Ageh-iy, Jamı‟al Vaqıat-I Sultani, s. 88-89, 97a.
321 Maxamadaliyeviç, Xiva Xonligining Davlat Muassasaları, s. 24.
322 Ageh-iy, Zubdetut Tavorih, (BoshgariĢ: Khilola Nazirova), s. 59-34b.
70
EllikbaĢı, yüz neferden YüzbaĢı, bin neferden de BinbaĢı sorumlu olmuĢtur. Birim baĢlarının aldıkları ücretler, zimmetlerinde olan atlar ve diğer faydalanılan araç gereçleri camii defterlerine yazılmıĢtır. ArĢiv Belgeleri‟nde Kutlu Murad Onbeyi‟nin ve Muhammed Niyaz Onbeyi‟nin toplam 50 atı, Avaz Durdu Onbeyi 22 Teke atı ve EĢbay Onbeyi‟nin 35 tane atın kaydı bulunmaktadır.323 YüzbaĢı, topçu birliğinde topçu yüzbaĢılığı görevinde de bulunmuĢtur. Zubdetut Tavorih‟de “Cihad ve Gaza anlayışıyla hareket eden Hive askerleri İran ile yapılan Küfari Savaşı‟nda Özbeklerin galip gelmesiyle sonuçlanmıştır. Bu savaş için Şeyhülislam, Farhad Vezir Rujenizami, Atamurad Kuşbeyi, Kiyat Amirleri Nejat Şigar, Hüdayar Bey, Said Nazar Bey, Yahşi Muard Yüzbaşı, Mahmut Murat Mehrem, Karli Yüzbaşı, Şamhalcı bir grup, Türkmen Kabilelerinin nökerleri, bol miktarda hayvan (at, deve) ve Ata Şeyh Çerik‟in de aralarında olduğu askeri birliğin gerektiği gibi hazırlık yaptığı” anlatılmıĢtır.324 Topçu Latif YüzbaĢına ve Niyaz Muhammed YüzbaĢına 5‟er tilla verilmiĢtir.325 Aldıkları ücretler, hediyeler rütbelerine göre farklılık göstermiĢtir. BinbaĢı diğer birim baĢkanlarının rütbesinden yüksek olduğu için alınan ücretlerde fazla olmuĢtur. Allah Verdi BinbaĢı‟na 50 tilla verilmiĢtir.326 Hive‟de ismi PonsadbaĢı olan binbaĢılar büyük birimlere komutanlık yapmıĢlardır. SavaĢ veya askeri bir yürüyüĢ zamanında maaĢlar dört katı farkla ödenmiĢtir.
2.5.18. Darga ve Cellad
Darga unvanı, Hive Hanlığı‟nda han sarayından sorumlu olan kiĢi için söylenmiĢtir.327 Timurlular, Moğol Ġlhanlı ve Buhara Hanlığı‟nda, Hive‟deki vazifesinden farklı olarak darga, Ģehirlerde asayiĢi sağlamak, vergi toplamak gibi görevlerde bulunmuĢtur.328 Valikhanof seyahatnamesinde anlattığı bir bölümde bu unvandan bahsetmiĢtir. Hive Hanı, mihter ve Valikhanof‟un da içerisinde olduğu bir grubu Yeni Urgenç‟e darga‟yı almak için göndermiĢtir. Valikhanof‟un tasviri ile darga, “Saygı değer yaşlı bir adamdı. Görünüşe göre kaşmir ceket veya cübbesi, mücevherli hançeri ile kendini ifade ediyor ve han lehine yüksek duruyordu.”329
323 Ġvanov, Arkhiv Xıvınskıkh Khanov XIX, s. 186 – 188.
324 Ageh-iy, Zubdetut Tavorih, (BoshgariĢ: Khilola Nazirova), s. 33- 16b ve 17b.
325 Ġvanov, Arkhiv Xıvınskıkh Khanov XIX, s. 251.
326 YoldaĢev, XIX. Asr Xiva Davlat Hujjatlari, s. 80, 4b.
327 Valikhanof, The Russians İn Central Asia, s. 30.
328 Ükten, Buhara Hanlığının Askeri, s. 109.
329 Valikhanof, The Russians İn Central Asia, s. 30.
71
Ģeklinde nakletmiĢtir. Ġvanov ArĢivi‟nde kayıtlı ilk defterlerden birinde ġir Muhammed Darga‟nın kendine ait 10 nökerinin var olduğu açıkça belirtilmiĢtir.330
Ġsminden de anlaĢıldığı üzere cellad, hana karĢı gelen, emirlere uymayanları, mahkeme sonucunda da idam kararı verilen kiĢilerin canını almakla görevlendirilmiĢtir. Hive Hanlığı‟nda toplam 4 cellad bulunmaktadır.331
2.5.19. Beylerbeyi, KorbaĢı ve Kurçi
Hive Hanlığı‟nda Karakalpakların önde gelen beylerine ve göçebe yaĢayan halkın baĢında bulunan kiĢiler için söylenmiĢtir. Osmanlı Devleti‟nde de ismi geçen Beylerbeyi ile görevleri hemen hemen benzerlik göstermektedir. Beylerbeyi, toplanılan paranın, masrafların doğruluğunu kontrol etmek ve bunların hazineye eksiksiz aktarılmasını da sağlamakla vazifelendirilmiĢtir. Belerbeyi‟nin kendine ait askerlerinin ismi, ne kadar para verdiklerinin kaydı XIX. asır Hive Devlet ArĢiv‟inde 63 ve 64. sayfalarında bulunmaktadır. Ageh-iy Beylerbeyi‟ni Zübdetut Tavorih‟te seçkin, Ģerefli yarlık Abdullah Beylerbeyi Hive‟de ortaya çıkan bir fitnenin bastırılması için Ġranlı ahaliyi de orduya dâhil ederek gerektiği ve istenildiği gibi yönettiğinden dolayı bu olayın üstesinden geldiğinden bahsetmiĢtir.332
KorbaĢı, Hive Hanlığı‟nın cephaneliğinin baĢında bulunan kiĢi için söylenmiĢtir. Kurçiler ise hanın ve Ģehzadelerin Ģahsi silahlarının taĢınması ile sorumlu olmuĢlardır.
2.5.20. EĢik Ağası ve Tunatör – Tuner
EĢik Ağası, saraydaki nökerlerin baĢında bulunan kiĢidir. Hanlıkta bulunan görevliler arasında rütbesi aĢağıda olmasına karĢın iyi bir konumda da yer almıĢtır. Gerektiği zamanlarda askeri görevlerde bulunmuĢtur. Bu duruma binaen “Musa Töre İbn Enir Ruşen Mir Rahmankuli İnak ve Emrai Azamiddin, Seyid-el Saadet, İvaz Hoca, Şeyhül İslam ve askerlerden Erniyaz Mehrem ve özel askerlerden Abdullah Mehrem, Herat Elçisi Niyaz Beg Reşid, Muhammed Nazar İnak bahçelerden geçerek askerlerin şecaat aktaran hizmetkârlardan Muhammed Mehrem ve Hızır Eşikağası‟da bu askeri yürüyüş sırasında yaralanmıştır.”333 Ageh-iy‟nin Jamiul
330 Ġvanov, Arkhiv Xıvınskıkh Khanov XIX, s. 44.
331 Olimbaeviç, Xiva Xonligida Elchilik, s. 17.
332 Ageh-iy, Zubdetut Tavorih, (BoshgariĢ: Khilola Nazirova), s.61-36b.
333 Ageh-iy, Jamı‟al Vaqıat-i Sultani, s. 194 – 247b.
72
Vaqiati Sultani adlı eserinde eĢik ağası ünvanının sadece bir yerde anlatılması onun devlet kademesinde önemli bir seviyede olmadığını göstermektedir. Han sarayda bulunduğu zamanlarda onu korumakla meĢgul olmuĢtur. Tunatör unvanı ise gece vakitlerinde hanı koruyan, hizmetçiler için kullanılmıĢtır.334
2.5.21. Sarkarda ( Nezaretçi ) ve Sipahdar
Farsça, iĢbaĢı, ġef ve BaĢkoruyucu anlamına gelen Sarkarda, Hive Hanlığı‟nda gerekli olan askeri operasyonlara zaman zaman katılmıĢtır. Kaleleri düĢmana karĢı savunma vazifelerinin yanı sıra kale duvarlarının yakınına mühimmat deposunun inĢa edilmesinden de mesul olmuĢlardır. Ġlaveten sarkardalar, savaĢ asnasında düĢmanların surlarına ateĢli silahlar taĢıyarak serkuplar inĢa etmiĢlerdir. Sarkardaların halka ve askerlere tahıl sağlamak gibi yükümlülükleri de bulunmaktadır. Ġlaveten savaĢ zamanı ateĢli silahların depodan çıkarılması da görevleri arasında yer almıĢtır. Devletlere göre sarkadanın mevkii farklı olmuĢtur. Timurlular Devleti‟nde inĢaatlardan sorumlu memurlara, Hokand Hanlığı‟nda halktan vergileri toplayanlara, XVIII. ve XIX. asırlarda Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda birimlerin baĢında bulunan en yüksek rütbeli kiĢi için kullanılmıĢtır. Farsça ordu lideri anlamını taĢıyan Sipahdar, Hive Hanlığı‟nda bir süvari ve piyade grubunu komuta etmiĢtir.335
2.5.22. Nakib
Nakib Han‟ın yakın arkadaĢlarından bir tanesidir. Seyahatlerde ve seferlerde ona eĢlik etmiĢtir. Nakib‟in de kendine ait bir askeri grubu olmuĢtur.336 Herhangi bir savaĢ yolculuğu sırasında ordunun silahlandırılması ve konuĢlandırılması becerisine sahip olmuĢtur. ön, arka, sağ ve solda bulunan askerlerin durumlarından sorumlu olmuĢtur.337
334 Turganov Bakhvt Kurbanbayeviç, Horasmning Orta Tevirde Materiallar va Hunarmandjilik, Oz‟R Fa Orta ve Oliy Maxsus Talim Vazırlıgı Berdak Nomidagi Qaraqalpaq Davlat Üniversiteti, Samarqand, 2009, s. 4.
335 Maxamadaliyeviç, Xiva Xonligining Davlat, s. 31.
336 Maxamadaliyeviç, Xiva Xonligining Davlat, s. 28-29.
337 Maxamadaliyeviç, Xiva Xonligining Davlat, s. 29.
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
HĠVE HANLIĞI‟NDA ASKERĠ TEÇHĠZATLAR
Hive‟nin askeri mühimmat üretimi bulunduğu coğrafya itibari ile gayet yeterli kaynağa sahip olmuĢtur. Hive‟nin düzenli orduya geçmeden evvel halihazırda Ortaçağ‟da var olan silahların kullanımı devam etmiĢtir. Çağın getirdiği yeniliklerin yanı sıra dıĢarıdan gelebilecek bir saldırıya hanlığın silahlarının dayanıklı ve yeterli olmacağı düĢünülmüĢtür. XIX. asırın ikinci çeyreğinde Hive‟nin askeri güçlerin büyümesi ile araç gereçler de yenilenmiĢtir. Hive Hanlığı‟nda da diğer Türkistan ülkelerinde olduğu gibi birliklerin kullandığı çeĢitli silahlar olmuĢtur.
Hive‟de silahlar, AteĢli (sıcak), Hafif (soğuk) olmak üzere ikiye ayrılmıĢtır.338 Silahların bazıları yerel bazıları dıĢarıdan satın alınmıĢtır. Belli baĢlı silahları, ok, yay, tüfek, top, kılıç, bıçak, hançer, gürz, mızrak, teber (balta), zırh, kalkan, mancınık, miğfer vb. olan Hive‟nin cephaneliği Buhara ve Hokand ile benzerlik göstermiĢtir. Tüfek, kılıç, kalkan gibi silahlar Hazar taraflarında bulunan yerel zırh ustaları tarafından üretilmiĢtir. Askeri araç gereçlerin üretiminde kullanılan hammaddeleri sağlamlaĢtırmak için uğraĢmıĢlardır. Yerel ustaların yanı sıra çok sayıda sanatkâr ve zanaatkâr aralarında çalıĢmalar yapmıĢlardır. Kalaycı, dökümhaneler, bakırcılar ahangarlar ve diğerleri de silah yapımında rol oynamıĢlardır. 1838 yılında Ürgenç‟te yeni silah atölyesi kurulmuĢtur.339 Hive Ordusunda kullanılan silahların günümüze kadar ulaĢmıĢ eserler ve fotoğraflar tarihe önemli katkı sağlamıĢlardır.
3.1. ATEġLĠ (SICAK) SĠLAHLAR
3.1.1. Tüfekler
Tüfek kavramı, Hive Hanlığı‟nda düzenli orduya geçtikten sonra kullanıldığını ifade eden bazı kaynakları yok sayar nitelikte, Hive‟de XVII. asırın 1640‟lı yıllarında Ebulgazi Bahadır Han‟ın ġecere-i Türk adlı eserinde “Kasım
338 Rtveladze, Alimova, O‟zbekiston Davlat Tarixida, s. 212.
339 Rtveladze, Alimova, O‟zbekiston Davlat Tarixida, s. 212.
74
Han‟nın Hive‟ye gelişine karşın yapılan askeri yürüyüşte 20 kişilik tüfekçi bir piyade grubunun varlığından” bahsedilmiĢtir.340
Hive Hanlığı‟nda tüfekler mızraklı, çift namlulu ve tabanca olarak kullanılmıĢtır. 1872 yılında kayıt alınmıĢ bir belgede, Muhammed Murad‟ın 2 atıĢ tabancası ya da 1 atıĢ silahının (multik) varlığı belirtilmiĢtir.341 Hive‟de tüfekler miltık ve Ģamhal olarak ayırılmıĢtır. ġamhal, tabiri ağır tüfekler için kullanılmıĢtır.342 XIX. asırın 50‟li yıllarında Ģamhal atlı ve piyade olarak ayrılmıĢtır. Allahverdi YüzbaĢı‟nın komutasına bağlı bir Ģamhalcı listesi bulunmakla birlikte, Kara-göl tarafında toplam 100 kiĢiden oluĢan Ģamhalcı grubunun varlığından bahsedilmiĢtir.343 ġamhallar yerli olarak üretilmiĢlerdir. 1289 Hicri Muharrem ayı Pazar günü kaydedilen bir belgede, Urgençli Ģamhal ustalarına 150 tilla ve yine ġevval ayının 23. Günü ġamhalcı Yusuf Ata YüzbaĢına 5 tilla verildiği kaydedilmiĢtir.344
Hivelilerden birkaç grup, fitilli tüfeklerden de kullanmıĢlardır. Muravyov, tüfeklerin yok denilecek kadar az olduğunu ve at sırtında değilde sadece askeri sefer zamanında kullanıldığını vurgulamıĢtır.345 Ruslar Hive arazilerinde ilerledikleri esnada su kanallarının olduğu bir bölgeden geçerken Hive askerleri aniden dört taraftan sıkıĢtırarak tüfeklerle ateĢ etmeye baĢlamıĢlardır.346 Muravyov‟un bu konu hakkındaki bir baĢka ifadesi ise Hivelilerin sabit durumdayken çok iyi ateĢ ettiğini ama ön düzenlemelerinin çok yavaĢ olduğu ve kendilerini düĢmana karĢı tehlikeye atmalarına değmeyeceğini belirtmiĢtir. Rus Albay Sarançov, kuĢatma sırasında Hive süvarilerinin bazılarında fitil tüfekler ve av tüfeklerinin var olduğundan bahsetmiĢtir.347 Ayrıca arĢiv belgelerinde binbaĢılara ait birliklerde 200‟e yakın av tüfeğinin var olduğu da belirtilmiĢtir.348 Bu bilgiler Hive‟de tüfeklerin kullanıldığını kanıtlar niteliktedir. DıĢarıdan alınan tüfeklerin ücretleri ile ilgili bilgiler arĢiv belgelerinde bulunmaktadır. 3 Ģiraz tüfekten her biri için 3er tilla toplam 9 tilla ödenmiĢtir.349 Yüksek unvana sahip bazı görevlilerin üzerine zimmetli olan
340 Ebulgazi Bahadır Han, Türk Şeceresi Türk‟ün Soy Ağacı, s. 323.
341 Ġvanov, Arkhiv Xıvınskıkh Khanov XIX, s. 198.
342 Çelik, Firdevs‟ül İkbal‟e Göre, s. 91.
343 Ġvanov, Arkhiv Xıvınskıkh Khanov XIX, s. 184 – 189.
344 YoldaĢev, XIX. Asr Xiva Davlat Hujjatlari, s. 249 - 251, 45b – 48b.
345 Muravyov, Journey to Khiva Through, s. 153.
346 Gahan, Hive Seyahatnamesi, s. 136.
347 Sarançov, Vortzheniye v Khivu, s. 14.
348 Ġvanov, Arkhiv Xıvınskıkh Khanov XIX, s. 183.
349 Ġvanov, Arkhiv Xıvınskıkh Khanov XIX, s. 198.
75
silahlardan, Hicri Zilkaade ayı 1872 yılına ait bir belgede KuĢbegi 1 atıĢ tabancası, Muhammed Murat 2 atıĢ tabancası ve multığının olduğu kayıtlarda geçmektedir.350 XIX. asırın ikinci yarısının ilk çeyreğinde silahlarda değiĢim yaĢanmıĢtır. Yerel ustalar tarafından yüzü gümüĢ çift namlulu bir casus tüfeği de üretilmiĢtir.351 XIX. asırın ilk yarısında ateĢli silahlara duyulan ihtiyaç, bu türdeki silahların üretiminde uzmanlaĢmıĢ atölyelerin açılmasına vesile olmuĢtur. Açılan bu atölyeler devlet denetiminde olmakla birlikte çeĢitli araç-gereçlerin üretiminde de önemli yer tutmuĢtur.
3.1.2. Toplar ve Zenburek
Hive Hanlığı‟nda topların kullanımı XVI. asır öncesine dayanmaktadır. Belirtilen asırdan sonra topların üretimi ve kullanımı açısından yeni geliĢmeler yaĢanmıĢtır. AteĢli silah grubunda yer alan toplar ağır ve hafif olmak üzere iki Ģekilde üretilmiĢtir. XIX. asırın ikinci çeyreğinde ateĢli silahlara olan ihtiyacın artması bu tür silahların üretiminde uzmanlaĢmıĢ atölyelerin ortaya çıkmasına neden olmuĢtur.352 Ustaların döktüğü toplar farklı büyüklükte üretilmiĢtir. Genellikle metal, bakır, kalay gibi özel karıĢımlarla kalıplara dökülmüĢtür. Ali Suavi‟nin eserinde belirttiği gibi, Hive‟de tophane fabrikası yaptıran Muhammed Rahim Han 1819 senesinde Ġstanbul‟dan da top döküm uzmanı getirtmiĢtir.353 Ġranlı General, Hive‟de tutuklu bulunduğu süre içerisinde iyi gözlemler yapmıĢ; toplam 12 top olduğu ve 6 tanesinin çok ağır olduğunu atlar ile hareket ettirildiğinden bahsetmiĢtir.354 Nikolay Nikolaeviç, Hive‟de 30 tane topun yeraldığını ancak 7 tanesini gördüğünü belirtmiĢtir.355 Muravyov‟da Nikolaevic‟i destekleyerek 7 top gördüğünü, birkaç tane topun olağanüstü büyüklükte olduğunu ancak diğerlerinin bakımsız ve kırık halde bulunduğunu belirtmiĢtir.356 Hive‟de bulunan topların mevcudiyeti hakkında farklı bilgiler bulunmaktadır. 29 Mayıs 1873 tarihinde Rusların Ġçhan Kala‟yı bombalamaya baĢladığı esnada, Hive halkı da Ruslara karĢı top ve tüfeklerle karĢılık
350 Ġvanov, Arkhiv Xıvınskıkh Khanov XIX, s. 198.
351 Nizomiddin Gulboyev, XVII. asr va XX. Asr Bashlarıda Xiva Honligi Kural va Yaralarining Hususiyatlari, O‟zbekiston Respublikası Oliy va Orta Maxsus Talim Vazirligi, O‟zR FA YoĢ Olimlar KengaĢii, ToĢkent, 2012, s. 273.
352 Rtveladze, Alimova, O‟zbekiston Davlat Tarixida, s. 212.
353 Suavi, Hive Hanlığı ve Türk, s. 100.
354 Mirpanji, Asırlıkdagı Xotıralar, s. 54.
355 Nikolaeviç, Puteshestviye iz Turkmenistana, s. 110.
356 Muravyov, Journey to Khiva Through, s. 152.
76
vermiĢtir.357 Hive‟de Pers yapımı toplar da tercih edilmiĢtir.358 Topların yapımı ve kullanımı açısından barut önemli bir yer tutmuĢtur. Barut yerel halk tarafından büyük önem verilerek üretilmiĢtir. Hiveli yerliler barut için “DarukaĢ” tabirini kullanmıĢlardır.359 II. Muhammed Rahim Bahadır Han döneminde de Baruthane kurulmuĢtur. Farsça bir kelime olan Zenburek ise hayvanlar üzerine sabitlenmiĢ boruya benzer Ģekliyle küçük topların atılması için kullanılmıĢ bir silahtır. Genellikle develerin hörgüçlerinin bulunduğu kısmlara oturtulmuĢtur. Farsça bir terim olduğu göz önüne alınarak bu zenbureklerin Hive ordusunda kullanımını yaygınlaĢtıran kiĢinin Nadir ġah olduğu belirtilmektedir.360
3.1.3. Naft - Neft
Farsça bir kelime olan neft/naft, iĢlenmemiĢ petrol veya yağ olarak bilinen çoğunlukla kale muhasaralarında ve isyanların bastırılması amacıyla kullanılanılan yanıcı maddelere söylenmiĢtir. Ortaçağ‟ın ordularında bulunan en kudretli ve yıkıcı kuvveti yüksek kimyasal silahları arasında yer almaktadır.361 Türkistan‟da Timurlular Devleti‟nde ve Buhara Hanlığı‟nın en önemli savaĢ aletleri arasında bulunmaktadır. Hive Hanlığı‟nda neftler nükleer silah olarak bilinmektedir. Hatta Hive‟nin esas ordusunun nükleer (naft) silahlardan oluĢtuğu belirtilmektedir.362 Neft genellikle mancınıklar aracılığıyla karĢı tarafa fırlatılmıĢtır. Han, Hive ordusunda askerlerin savaĢ zamanı naft kullanmalarını desteklemiĢtir. Öte yandan Türkistan sınırlarındaki bölgelerin askeri teçhizat bakımından yeterli kaynağa sahip olması ile birlikte Hive ve Hokand Hanlıkları diğer yanıcı madde oldukları bilinen kükürt ve nitrat açısından zengindir. Aynı zamanda Yomut Türkmenleri, çiftçilik ve hayvancılık iĢlerinin yanı sıra Han birliklerine nükleer silah diye belirttikleri nefti tedarik etmekle sorumlu olmuĢlardır.363
357 Ageh-iy, Gülşen-i Davlat, s. 32.
358 Rtveladze, Alimova, O‟zbekiston Davlat Tarixida, s. 212.
359 Rtveladze, Alimova, O‟zbekiston Davlat Tarixida, s. 212.
360 Çelik, Firdevs‟ül İkbal‟e Göre, s. 92.
361 Ükten, Buhara Hanlığı‟nın, s. 199.
362 Bahtiyaroviç, Xiva Xonligining, s. 38.
363 Pavel Petroviç Ġvanov, Oçherki Po Ġstorii Credney Azii (XVI. Ceredina XIX.), (MOCKBA: Akademik Nauk SSSR Ġnstituti Vostokovedeniye, 1958), s. 159.
77
3.2. HAFIF (SOĞUK) SILAHLAR
3.2.1. Ok ve Yay
Ok ve yay, tarihte birçok devletin ordusunda kullanılmıĢ kadim ve ana savaĢ silahları arasında gösterebiliriz. Türkler için ayrı bir önem taĢıyan ok ve yay ikilisinin ilk kalıntıları Kuzey Doğu Sibirya da ortaya çıkmıĢtır.364 Türkistan‟da yay, kullanıĢlı bir Ģekilde imal edilmiĢtir. Alelâde yapılmıĢ yayların malzemesi çok olsa bile kullanıma elveriĢsiz olarak görülmüĢtür. Harezm‟de basit ve karıĢık olmak üzere iki tür yay çeĢidi kullanılmıĢtır. Basit yaylar, yarım daire Ģeklinde olup karmaĢık yaylar bükülmüĢ tarzda yapılmıĢ ve kullanılmıĢtır. Yaylar, özellikle gücü yerinde olan asker tarafından kullanılmıĢtır. Yayların kolları iç ve dıĢ yüzleri boynuz ve sinir gibi malzemelerle kaplanarak kompozit bir yapı oluĢturularak kullanımının uzun ömürlü olması sağlanmıĢtır.365 Ġki sert ahĢabın uçlarının bükülerek iplerle bağlanmasıyla basit bir yay çeĢidi oluĢturulmuĢtur.
Tüfeklerin kullanılmadığı durumlarda süvariler okları tercih etmiĢlerdir. Ebulgazi Bahadır Han döneminde Hive merkezinde 200 kiĢilik okçu birliğinin var olduğu kaydedilmiĢtir.366 Yay XVIII. asırda at sırtında hafif süvarilerin hızlı hareket eden aracı olarak kalmıĢtır. Süvariler tarafından kullanılan yaylar ani saldırı anında daha çok tercih edilmiĢtir. Ok, nemli yağa batırılmıĢ bir bez ile sarılarak yapılmıĢtır. Okların uçları kemik (dan-den denilen) veya metalden yapılmıĢtır.367 Ok yapımı için kuĢ tüyleri de kullanılmıĢtır. Kaynaklarda anlatılan bazı anekdotlara göre Harezm okçularının çok yetenekli olduğu ve kalkan - zırh gibi savunma araçlarında bulunan delikleri kaçırmayarak niĢan aldıkları belirtilmiĢtir. Rusların Hive‟yi iĢgalleri esnasında ok- yay gibi eski silahlar da kullanılmıĢtır. Ageh-iy bu duruma binaen “Rus birlikleri bir süre yürüdükten sonra Hive askerlerinin başka bir grubu ile karşılaştılar, kılıç, mızrak ve oklardan oluşan Hive ordusu Rusya‟nın tüfek ve ağır toplarına dayanamadı.” diye belirtmiĢtir.368 Hive‟de bir subay tarif edilirken okçuluktaki yetenekleri ile tanıtılmaktadır. Harezm‟de yapılan yayların ihraç
364 Erkan Göksu, Türk Kültürü‟nde Silah, (Ġstabul: Ötüken Yayınları, 2008), s. 128.
365 Göksu, Türk Kültürü‟nde, s. 128.
366 Ebulgazi Bahadır Han, Türk Şeceresi Türk‟ün Soy Ağacı, s. 323.
367 Bahtiyaroviç, Xiva Xonligining Harbiy, s. 9.
368 Ageh-iy, Gülşen-i Davlat, s. 32.
78
edilmesi de uluslararası ticarette söz sahibi olmasını sağlamıĢtır. Teknolojik silahların zuhur etmesi ile okun kullanım alanı azalmıĢtır.
3.2.2. Kılıç
Kılıçlar, Hive Hanlığı‟nda XVIII. ve XIX. asırlar da ordu gücünü ve yenilmezliğini gösteren silah olarak varlığını sürdürmüĢlerdir. Kılıç, kadim bir silah olmasına ragmen önemini yitirmemiĢ ĢavaĢ ve askeri yürüyüĢlerde askerler kullanmaya devam etmiĢlerdir. Türk süvariler at üzerinde uzun kılıçlar ile mücade ederek, savaĢlardaki üstünlüklerini göstermek istemiĢlerdir. Ortaçağ‟da yapılan kılıçların kalitesi, sesi ve kokusuyla anlamıĢılmıĢtır. Kılıç, yakın mücadelelerde koĢarak veya bıçaklayarak düĢmanı alt etmelerini sağlamıĢtır. Muravyov, Hive kılıçlarını tarif ederken, kavisli ve bazılarının Horasan çeliğinden yapıldığını belirtmiĢtir.369 Alınan kılıçlar için ödenen paralar arĢiv belgelerinde bulunmakla birlikte verilen ücretler tüfeklerden daha düĢük olmuĢtur. Örneğin; alınan 23 tane kılıç için 8 tilla ödenmiĢtir.370 Bazı Hiveli askerler, kısa kılıçlar da (akınak) kullanmıĢtır. Hive‟de genellikle Fergana kılıcı kullanılmasının yanısıra ġam, Ġsfahan kılıçları da tercih edilmiĢtir. Fergana‟da kılıçlar demir-çelikten dökümlü ve kavisli bir Ģekilde yapılmıĢtır. Özbekistan ve Hive‟de bulunan müzelerde sergilenen kılıçların uçları hafif kavisli, dıĢı küçük taĢlı metal ve kalın deri kınlarla muhafaza edilmiĢlerdir.
3.2.3. Mızrak – Süngü
Mızrak, çoğu devletin ordusunda kullanılan ana silahlar içerisinde yer almıĢtır. Demirden veya tahtadan yapılmıĢ uzun-ince boyuta sahip, ucuna kemik, demir, bakır vb. Metallerin takıldığı delici silahtır.371 Piyade ve süvarilerin düĢmana karĢı uzun menzilli saldırı silahlarından biri olmuĢtur. Konar-göçer Özbek Türklerinin atlı askerlerinin kullandığı silahlar içerisinde yer almıĢtır.372 Özellikle atlı süvarilerin kullanımı için uygun olan mızraklar, düĢmana karĢı saplatmak veyahut fırlatılmak suretiyle istifade edilmiĢtir. 373 Hive Hanlığı‟nda mızraklar, ucu
369 Muravyov, Journey to Khiva Through, s. 154.
370 Ġvanov, Arkhiv Xıvınskıkh Khanov XIX, s. 198.
371 Mustafa Zeki Terzi, “Mızrak”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (Ġstanbul: TDV Yayınları, 2005), 30/4-5.
372 Selim Serkan Ükten, Buhara Hanlığı‟nda ġibani Hanedanı Devrindeki SavaĢ Sanatı: Silah ve Teçhizat, DTCF Dergisi, C. 54, S.2, Ankara, 2014, s. 228.
373 Göksu, Türk Kültürü‟nde, s. 227.
79
üçgen boyu uzun ve kısa Ģeklindedir.374 Silah sıralamasında dağınık veya yaygın saldırılar sırasında daha çok ihtiyaç duyulmuĢ ve tercih edilmiĢtir. Uzun mızrakları süvariler, kısa mızrakları piyade askerler kullanmıĢtır. Muravyov, Hive mızrakları için boyunun dokuz mill uzunluğunda ve kaliteli demirden yapıldığını söylemiĢtir.375 Harezm‟de ki mızrak bıçakları özellikle zırhlı düĢmanlara karĢı kullanılmıĢtır.
3.2.4. Gürz – Topuz
Ġlkçağlardan beri birçok devlet tarafından kullanılagelen Türk Dili‟nde Topuz olarak bilinen ve yeni silahların icat edilmesine karĢın uzun yıllar boyunca Gürz‟den istifade etmeye devam etmiĢlerdir. Muravyov, Hive‟deki gürz için „Macer‟ tabirini kullanmıĢ ve küçük bir yapıya sahip olduğunu belirtmiĢtir.376 Gürzlerin baĢ kısımları olan yuvarlak küre üzerinde dikeni andıran ucu sivri demir döküm silahtır.377 Hanlıkta bulunan gürzler, bir ucu uzun diğer ucu sivri iki ayrı parçanın küçük çengelle bağlanarak uzun saplı bir çekiç görünüme sahip olmuĢlardır.378 Gürzler, ağaç, taĢ, demir veya pirinç gibi ürünlerden yapılmıĢtır.379
3.2.5. Balta – Teber
Fars Dili‟nde „Teber‟ olarak bilinen baltalar Türkistan‟da ilkçağlardan bu yana kullanılagelmiĢ ana silahlardan biri olmuĢtur. Hive‟de baĢ kısmı iki (ay) ve tek yanlı olmak üzere iki tür balta kullanılmıĢtır.380 Ay baltaların kullanıma göre kafa kısımları büyük, sap kısımları kısadır. Tek yanlı düz baltaların bazılarının baĢları küçük sapları uzun olarak kullanılmıĢtır.381 Baltaların sapı bir metre olanlarını yayalar, biraz daha kısalarını ise atlı askerler kullanmıĢlardır.382 Yayalar, baltaları genellikle yakın münakaĢalarda tercih etmiĢlerdir. Birliklerin silahlanmasında özellikle ateĢli silahlar hariç, piyadelerin en güçlü silahları baltalar olmuĢtur.383 Hive Hanlığı‟nda XVIII. ve XIX. asırlarda da varlığını devam ettirmiĢtir.
374 Bahtiyaroviç, Xiva Xonligining Harbiy, s. 12.
375 Muravyov, Journey to Khiva Through, s. 154.
376 Muravyov, Journey to Khiva Through, s. 155.
377 Tülin Çoruhlu, “Gürz”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (Ġstanbul: TDV Yayınları, 1996), 14/327-328.
378 Bkz. Resim 1.12.
379 Tülin Çoruhlu, “Gürz”, C.14/327-28.
380 Bkz. Resim 1. 18.
381 Bkz. Resim 1. 17.
382 Göksu, Türk Kültürü‟nde, s. 256.
383 Sarançov, Vortzheniye v Khivu, s. 14.
80
3.2.6. Hançer – Bıçak
Hançer, Arapça kökenli bir kelimedir.384 Hançer eskiçağlardan beri en yaygın kullanılan savaĢ ve av silahlarından bir tanesi olmuĢtur. Hive Hanlığı‟nda genellikle Fars yapımı hançerler kullanılmıĢtır. Hançer devasa büyüklükte bıçaklar olmakla birlikte sık kullanılmamıĢtır. Kabzası vücudun bel kısmında bulunan kuĢak bölmesine geçirilmiĢtir. Hançer çift veya tek taraflı ağza sahip, boyutu 30 – 35 cm uzunluğunda kabzadan gövde kısmına kadar düz, uç kısmı eğri veya sivri uçlu olan silahlardır.385 Askerler sağ taraflarına hançer sol taraflarına ise kılıçlarını yerleĢtirmiĢlerdir. Değerli taĢlarla süslenen hançerler deri kınlarla muhafaza edilmiĢlerdir.386 Hive Ordusunda kullanılmıĢ, günümüze kadar ulaĢan bıçak ve hançerler dıĢı taĢlı metal ve deri kınlara yerleĢtirilmiĢlerdir. Çoğunlukla birebir dövüĢlerde tercih edilmiĢtir. Takım komutanlarından Ahmet Han‟ın, birliğinde bulunanlara bıçak, kılıç ve her birine 16 altın verdiği belgelere kaydedilmiĢtir.
Hive Hanlığı‟nda XIX. asırın ikinci yarısı XX. asırın ilk yıllarında orduya ayrı bir önem verilmiĢtir. Özellikle silahların kullanımı, araĢtırılıp bulunması ve üretilmesinden vali sorumlu olmuĢtur. Hanlığa satın alınıp yeni gelen silahlar ve türleri özel bir harcama defterine kaydedilmiĢtir. Hanlar ArĢivi‟nde bulunan belgeler XIX. asırın ikinci yarısında ordunun kullandığı silah çeĢitlerinin isimleri de bulunmaktadır. Hive‟deki silah ustalarının çeĢitli silahlarını, ucu keskin kılıç, gümüĢ kılıç, tüfek, Ģamhal, çiftnamlulu silah, tabanca, hançer ve kılıçlar da kaydedilmiĢtir.387
3.3. ORDUDA KULLANILAN SAVUNMA MALZEMELERĠ
3.3.1. Zırh
Zırh, Moğol Dilinde Cebe, Farsça‟da Zırıh veya Cevşen gibi sözcükler ile telaffuz edilmiĢtir.388 Saldırı veyahut savaĢ esnasında karĢı taraftan gelebilecek muhtemel darbeden korunmak için tahta, deri ya da demirden yapılmıĢ örgü,389
384 Tulin Çoruhlu, “Hançer”, Türkiye Diyanet Vakfı Ġslam Ansiklopedisi, (Ġstanbul: TDV Yayınları, 1997), 15/548-550.
385 Bkz. Resim 1.19.
386 Muravyov, Journey to Khiva Through, s. 155.
387 Bkz. Tablo 3.
388 Aydın Usta, “Zırh”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (Ġstanbul: TDV Yayınları, 2013), 44/391-394.
389 Bkz. Resim 1.21.
81
plaka, pullu veya düz korunma aracıdır. Askerlerin gövdelerinin tamamını sararak, vücudun zarar görmesini engelleyen mühim koruyucu silahtır. Özellikle yaya olarak yapılan yakın dövüĢlerde askerlerin vücudunu kaplayan giysilerdir.390 Birliklerin komutanları ayrıcalıklı olarak kullanmıĢtır. Han ve atı için Avrupa zırhı getirtilmiĢtir.391 Muravyov, Hivelilerin zırhlarının kaliteli olmadığını ve kullanmaları durumunda düĢmana koz verebileceklerini söylemiĢtir.392 AteĢli silahların kullanımının giderek artması ve kurĢunların zırhları delmesinden kaynaklanan olumsuzluklardan dolayı zırh kullanımı Hive‟de zamanla azalma göstermiĢtir.
3.3.2. Kalkan ve Miğfer
Kalkan, düĢman tarafından gelebilecek münferit saldırıların doğuracağı olumsuzlukların engellemesi amacıyla kullanılan bir tür savunma silahıdır. Hive Hanlığı‟nda kalkanlar yerel ustalar tarafından çeĢitli metallerden yapılmıĢtır.393 Hiveliler savaĢ malzemelerini kendi stratejilerine uygun üretmiĢlerdir. Hive Ġçhan Kala Devlet Müzesi‟nde bulan kalkanlar genellikle dıĢı farklı hat yazıları ile süslenmiĢ bir tür Ģapkayı andıran görünümü vardır.
Bir tür metalik baĢlık olan Miğfer, savaĢçıların baĢlarından alabilecekleri muhtemel silah darbelerinden korunmak amacıyla kullandıkları savunma aracıdır. Özellikle alından ense kısmına kadar olan bölümü sarmaktadır. XIX. asır sonlarında miğfer394, gösteriĢi ile askerlerin törenlerde kullandıkları silah haline gelmiĢtir.
3.3.3. Serkup
Timurlular Devleti döneminde de kullanılan serkup, tarihin kadim savunma silahları arasında yer almıĢtır. Kuleden Ģeklen farklı olan serkup, kuĢatılan kalenin karĢısına inĢa edilmiĢ ana malzemesi taĢ, ahĢap veya topraktan yapılan küçük tepecikler olduğu belirtilmektedir. Serkupların inĢa edildiği yerler, kalenin iç kısmının gayet rahat bir Ģekilde görünmesini sağlamıĢtır. Serkuplar diğer hanlıklar tarafından da kullanılmıĢtır. Halk birliği olan Çerikler tarafından yapılmıĢtır. Hive
390 Göksu, Türk Kültürü‟nde, s. 267.
391 Bahtiyaroviç, Xiva Xonligining Harbiy, s. 11.
392 Muravyov, Journey to Khiva Through, s. 155.
393 Bahtiyaroviç, Xiva Xonligining Harbiy, s. 11.
394 Bkz. Resim 1. 14.
82
Hanlığı‟nda, Ültezer Ġnak döneminde Türkmen kabilesi olan Ġmrelilerin isyan etmeleri üzerine hanlığın izni olmadan yapmıĢ oldukları kalenin muhasara edildiği esnada serkup yaptırılmasına karar verilmiĢtir.395
3.3.4. Arrade ve Mancınık
Mancınık, Arapça‟da Mancenik, Farsça‟da Mincenik diye bilinmektedir.396 Kale kuĢatmalarında yararlanılan ağır muhasara silahları arasında yer alan mancınık, barutun yapımı ve kullanımı topların yaygınlaĢmasıyla azalmıĢtır. Ortaçağ‟ın önemli ve ağır silahları arasında yer almaktadır. Mancınık‟ın397 kullanılması ile atılan bir diğer silah ise yanıcı madde olarak bilinen naftlardır.
Arrade ise hafif toplar için yapılmıĢ mancınığın küçük hali olarak bilinmektedir. Kale ve Ģehir kuĢatmalarında önde gelen malzemelerden biri olmuĢtur. Arradeler konuldukları yerlere daha muhkem kurulabilmeleri için alk kısmı çarpı Ģeklinde olup üstünde bulunan direklere atılacak malzemeler yerleĢtirilmiĢtir. Mancınıklarla neft denilen yanıcı maddelere batırılmıĢ çaputlar karĢı tarafa fırlatılmıĢtır.
3.4. ASKERLERĠN RESMĠ KIYAFETLERĠ
Hive Hanlığı‟nda XVIII. asırın ikinci çeyreğinden önceki yıllara kadar askerlerin resmi kıyafetinden söz etmek mümkün olmamıĢtır. Beneveni XVII. asırın son yıllarında asker urbalarının halkın kıyafetinden farklı olmadığını belirtmiĢtir.398 Rus Albay Sarançov da destekler nitelikte düzenli ordu bulunmadığı için sürekli kullandıkları resmi bir kıyafetlerinin de olmadığından halk gibi giyindiklerinden bahsetmiĢtir.399 Düzenli ordunun kurulması ve hanlık içerisinde yeniliklerin yapılması ile askerler için resmi kıyafetler düzenlenmiĢtir. Dikey kumaĢlar veya kısa ceketler tercih edilmiĢtir. Pantolon, koyun derisi Ģapka (kalpak) ve büyük botlardan meydana gelmiĢtir. Ordu içerisindeki bölünme de piyadelerin kıyafet tarzları, kırmızı ceket, siyah pantolon ve ayaklarında keçeden yapılmıĢ botlar olmuĢtur. Piyadelerden
395 Ükten, Buhara Hanlığı‟nın, s. 204
396 Nebi Bozkurt, “Mancınık”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (Ankara: TDV Yayınları, 2003), 27/564-567.
397 Bkz. Resim 1. 20.
398 Beneveni, F. Poslannik Petra I. Na Vostoke Posol‟stvo Florio Beneveni v Persiyu i Buharu v 1718 – 1825 Godah, Glavnaya Pedakstiya Vostonoy Literaturi Ġzdatel‟stva “Nauka”, Moskva, 1986, s. 17.
399 Sarançov, Vortzheniye v Khivu, s. 14.
83
geri kalan askeri gruplar ise siyah ceket, kırmızı pantolon homojen koyun derisinden Ģapka ve bot giymiĢlerdir.400
3.5. HĠVE ORDUSU‟NDA KULLANILAN HAYVANLAR “AT VE DEVE”
Hive Hanlığı‟nda atlar ve develer devlet hazinesine ait olmuĢlardır.401 1851 tarihli defterlerde Han ordusunun ihtiyaçları için halktan alınan at ve develer hakkında bilgiler verilmiĢtir. Türk Kültürünün en temelinde “at” bulunmakla birlikte at yetiĢtiriciliği diğer milletlere göre Türkler de daha çok ön planda yer almıĢtır. At Türklerin bir parçası olmakla birlikte onun etinden, sütünden, derisinden, gücünden ve hızından yararlanmıĢlardır.402 At, Türkleri ve Türklerin yaĢamını sosyo-ekonomik ve askeri alanda etkileyen mühim bir unsurdur. Konar-göçer Türklerin yaĢamlarını kolaylaĢtırmıĢtır. ArĢiv defterlerinin farklı yerlerinde yazılan notlara göre, Hive Ordusundaki tüm at ve develer “tamgal” ve “bitamga” olarak ikiye ayrılmıĢtır.403 Devlet hazinesine ait olan at ve develerin, komutanları, sahipleri nerede oldukları defterlere kaydedilmesine tamgal denilmiĢtir. Bitamga ismi ise kaydedilmeyenler için kullanılmıĢtır. Askeri yürüyüĢler esnasında at üzerinde savaĢçı ile yerde piyade olarak savaĢan askerin güven psikolojisi farklı olmuĢtur. At üzerindeki savaĢçı kendini daha çok güvende ve güçlü hissetmiĢtir. Ordunun temelini oluĢturan süvari birliklerinin de temel aracı olmuĢtur.
Hive atları ünlü olmakla birlikte “çogan” denilen yiyeceklerle beslenmiĢlerdir. Türkmen atları, Teke ve Yomut olmak üzere ikiye ayrılmıĢlardır. YakıĢıklılıkları, görkemleri ve hızları ile Ahal Teke atları ön planda olmuĢtur. Wambery, Yomut atlarının ise ince, hızlı ve dayanıklı olduğundan bahsetmiĢtir.404 Türkmen atları, 30 saat boyunca sürekli dört nala gidebilecek kadar dayanıklı yetiĢtirilmiĢlerdir. Türkmen atlarının fiyatı 100 ile 300 tılla arasında değiĢiklik göstermiĢtir. Türkmen atları 4 gün susuz kalabilir, bozkırda sekiz ile bin mill koĢabilmiĢlerdir.405 Türkmenlerin yetiĢtirdiği atlar uzun boylu, derileri ince ve narin
400 Bahtiyaroviç, Xiva Xonligining Harbiy, s. 17.
401 Ġvanov, Arkhiv Xıvınskıkh Khanov XIX, s. 200.
402 Ġbrahim Kafesoğlu, “At”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, ( Ġstanbul: TDV Yayınları, 1991), 4/28-31.
403 Ġvanov, Arkhiv Xıvınskıkh Khanov XIX, s. 200.
404 Wambery, Travels İn Central Asia Being, s. 420.
405 Snegirece, Xiva Xonligi Geographiq va Statistik, s. 59.
84
olmaları önemli özellikleri arasında yer almaktadır.406Özbek atları, Yomut atlarına benzerlik göstermekle birlikte boyları kısa ve vücutları kalındır.407 Özbek atları Afganistan ve Hindistan‟a ihraç edilmiĢtir. Hive‟de atlar binek aracı olmasının yanı sıra top arabalarının taĢınması için de kullanılmıĢtır. Atlı bir orduda temsili olarak her nökerin kendine ait atı olmasının yanı sıra yedekte bir atı daha bulunmaktadır.
Develer, Hive‟de at kadar önemli binek hayvanları arasında yer almıĢtır. Özellikle Hive iki çöl arasında yer aldığı için develerin kullanılması ayrı bir önem arz etmiĢtir. Develer çoğunlukla bünyeleri büyük olması hasebiyle ağır savaĢ araç-gereçlerini taĢımakta kullanılmıĢlardır. Örneğin, zenburek adı verilen küçük topları taĢımıĢ ateĢ esnasında mekanizmayı çevirmiĢlerdir.
3.6. HĠVE HANLIĞI‟NIN ORDUSUNUN EKONOMĠK KAYNAKLARI
Hive Hanlığı‟nda II. Muhammed Rahim Han döneminde baĢlayan yeni düzenle birlikte ordu sisteminde de yenilenmeler meydana gelmiĢtir. Hanlık içerisinde özellikle maliye‟nin rolü büyük olmuĢtur. Askeri görevlilere mal ve çeĢitli hediyeler verilmesinin yanı sıra yaptıkları iĢlere göre de ücretler onları önemli ölçüde motive olmalarını sağlamıĢtır. Devlete ait mülkün dokunulmaz olması orduya büyük oranda maddi alanda destek olmuĢtur. Askerler savaĢtan döndüklerinde kiĢi baĢı beĢ dönüm olmak üzere ekilip biçilmesi için topraklar verilmiĢtir.408 Hanlık ordunun giderlerini karĢılamaya çalıĢmıĢtır ve düzensiz de olsa askerlerin maaĢları ödenmiĢtir.409 Hive ordusuna, çölekçiler, demirciler, kil madenciler, kömür madencileri ve kayıkçılarda maddi açıdan yardımcı olmuĢlardır. Genellikle savaĢ döneminde askerlerin ihtiyaçları esnaflar ve halk tarafından karĢılanmıĢtır. Fırıncılar ekmek yaparken, ayakkabıcılar da askerlerin ayakkabılarını tamir etmiĢlerdir. Bununla birlikte askerler savaĢ olmadığında toprak iĢlemelerinin yanı sıra el sanatları, ticaret gibi alanlarda çalıĢarak ordunun ve kiĢisel ihtiyaçlarını karĢılamaya önem vermiĢlerdir.
406 Ükten, Buhara Hanlığı‟nın, s. 228.
407 Wambery, Travels İn Central Asia Being, s. 421.
408 Nizomiddin Gulboyev, “Xiva Xoni Ollokulı Xonning Xarbiylarini Moliyaviy Taminlash Trisidagi”, Öz‟R Fa Tarix İnstütiti, ToĢkent, 2019, s. 137.
409 Gulboyev, “Xiva Xoni Ollokulı Xonning”, s. 141.
85
Muhammed Rahim Bahadır Han, yeni bir düzen getirdiği Hive Ordusunun mali yapısını daha çok güçlendirmeyi amaçlamıĢtır. Askeri sefer sayısını çoğaltarak, ganimet gelirlerini artırmıĢtır. Özellikle gönüllü birlikleri ile Buhara Hanlığı‟na karĢı yürüyüĢ düzenleyerek yanında bulunan askerlerine ve kendi hazinesine gelirden pay adinmiĢtir.410 Han bizzat katılmadığı savaĢların getirisinden de fayda elde etmiĢtir. Ganimetler de ayrı ayrı bir değere ve getiriye sahiptir. 1812 yılında Kazak topraklarına yapılan bir askeri yürüyüĢün sonucunda 100.000 koyun, 40.000‟e yakın deve ve 500 Kazak kızı ele geçirilmiĢtir.411
3.7. TOPRAK VERGISI „SALGUT‟
II. Muhammed Rahim Han‟ın hükümranlığı döneminde ellerinde ki toprağı ve iĢçi nüfusun kitle üzerindeki gücünü yoğunlaĢtıran silahlı kuvvet ve silahlarla desteklenen bir sınıf kurulmuĢtur. Türkmenler için nökerlik, ağır ve birçok kiĢiyi ekonomiden kopardığı için külfetli olmuĢtur. Bu nedenle Hive Hanlığı‟nda II. Muhammed Rahim Han döneminde, yeni düzenin kurulmasıyla savaĢ olmadığı zamanlarda askerlerin kullanabileceği ve ekip biçebilecekleri araziler verilmiĢtir. Salur ve Teke Türkmenleri‟nin nehir yatakları, vadiler gibi geniĢ alanlardaki tarlalarda tarım ürünlerinin yetiĢtirilmesi amaçlanmıĢtır. Verilen toprak ve mülklerin vergisi nakit olarak alınmıĢtır. Toplanan vergi hanlığın hazinesine aktarılmıĢ, yeri geldiğinde özellikle olağanüstü dönemlerde giderler hazineden karĢılanmıĢtır. Alınan bu vergi „Salgut‟ olarak adlandırılmıĢtır. Sözlükteki anlamı „vergi ve hallaç tokmağı‟ diye geçen Salgut‟un ödenme miktarı, toprağın Ģekli ve büyüklüğüne göre değiĢim göstermiĢtir. Salgut vergisini ödeyen üç grup bulunmaktadır. Arazi sınırının en üst seviyesi 10 Tanap olan 3 tilla, 5 – 10 Tanap 2 tilla ve 5 Tanap 1 tilla Ģeklinde ödemiĢlerdir.412 Verilen topraklara karĢılık hanlığın ordusuna on tane atlı asker vermeleri ve askerlerin yolculukları boyunca ihtiyaçlarının giderilmesi için bir tane deve bulundurmaları II. Muhammmed Rahim Han‟nın Ģartları arasında yer almıĢtır.413 Yani arazi kullanım hakkını büyüklüğüne göre ödeyen çiftçiler üç bölüm halinde en düĢük, orta ve en yüksek arazi sahiplerine ait olduğu söylenilebilir. Orduda görev yapan Türkmenlere 30 Tanap ve hudutta görev yapan askerlere 50
410 Çelik, Firdevs‟ül İkbal‟e Göre, s. 105.
411 Ġvanov, Oçherki Po İstorii, s. 160.
412 Çelik, Firdev‟ül İkbal‟e Göre, s. 109.
413 Nizomiddin Gulboyev, Xiva Xonligi Armiyasidagi Ta‟minot Muommolari, İmom Al-Bukhoriy Saboklari Manaviy-Marifiy İlmiy Adabiy Jurnalı, ToĢkent, 2019, s. 212.
86
Tanap414 arazi verilmiĢtir.415 Verilen araziler beĢ yılda bir değiĢtirilmiĢtir. Salgut, sadece reayadan değil askerlerden de alınan bir vergi olmuĢtur. Salgut‟tan din adamları, nökerler, atlı askerler ve hanın arkadaĢları muaf tutulmuĢtur. Sipahdarlar ve nökerler hariç diğer toprak sahibi askerler vergiyi ödemiĢlerdir. Hasadın 1/20‟si ve sulanan toprakların 1/10‟u toplanmıĢtır. Ayrıca Hive‟de sistemi köye dayanan yükümlülükleri son derece zor olan Salgut Vergisi‟nde daha önceden mahsulün belirli bir kısmı aynî olarak alınan ÖĢr vergisinin devamı niteliğinde ilk II. Muhammed Rahim Han döneminde alınmaya baĢlanmıĢtır.416 Lakin Özbek asker ve soyluların aynı zamanda büyük toprak sahibi oldukları da göz önüne alınabilir. Hatta bazı soyluların rüĢvetle Salgut vergisini vermekten kurtuldukları da söylenilebilir. Bunun neticesinde asker ve soyluların zenginleĢmesi halkın olumsuz tepkilerine yol açmıĢtır.417
Salgut; Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda Tımar Sistemi, Büyük Selçuklu, Türkiye Selçuklu ve Moğol Ġlhanlı gibi devletlerin de uyguladığı Ġkta Sistemi ile benzerlik göstermektedir. Bu sistemin kuralları, kullanılıĢ biçimi ve yönetimi devletlere göre farklılık göstermiĢtir. Türkiye Selçuklu Devleti‟nin uyguladığı Ġkta, çevresinde bulunan devletlere değilde Türkistan‟da uygulanan toprak ve vergi sistemine benzerlik gösterdiği de söylenilebilir. Ġkta daha çok Ģahıs mülkiyetinde olmayan padiĢahın mülkiyeti olarak kabul edilen topraklardır. Gelirleri, asker, devlet kademesinde bulunan ünvanlı kiĢilere, devletin çalıĢanlarına maaĢ karĢılığı verilmesinin yanı sıra askerlerin tüm ihtiyaçlarının karĢılanması amaçlanmıĢtır. Ġktaların sahipleri toprakları baĢkalarına veremez, alelade bir sebepten dolayı bırakılamaz gibi kuralları bulunmaktadır.418 Ġkta ile Salgut‟un arasındaki fark Salgut‟un gelirinin devlet hazinesine aktarılarak olağanüstü dönemlerde kullanılıyor olmasıdır. Ġkta, bir nevi maaĢsız asker yetiĢtirme sistemidir. Ġlaveten askeri sistem olan Ġkta‟nın bozulması ordu ve devlet içerisinde dağılmaları da beraberinde getirmiĢtir. Osmanlı Ġmparatorluğu‟nun Tımar Sisteminde meydana gelen aksaklıklar da devlet yönetimini ve halkı derinden etkilemiĢtir. Lakin Hive Hanlığı‟nın toprak ve vergi sisteminde bu tür büyük sıkıntılar meydana gelmemiĢtir. Sadece artan Salgut
414 Hektar.
415 Gulboyev, Xiva Xonligi Armiyasidagi, s. 213.
416 Ġvanov, Oçherki Po İstori, s. 162.
417 Bkz. Tablo 4.
418 Erkan Göksu, Selçuklu‟nun Mirası (Gulâm ve İktâ), Konik Kitap, Ġstanbul, 2017, s. 141.
87
miktarının azaltılması için sorumlu kiĢilerce dilekçeler yazılmıĢtır. Bu dilekçeleri Yuri Bregel‟in Hive Hanlığı Arşiv Belgeleri Karakalpak Tarihi ve Etnoğrafyası isimli araĢtırma eserinde bir araya getirmiĢtir. Örneğin: 1866-67 yıllarını kapsayan bir dilekçede 15.000 tılla Salgut‟un ödendiğine dair bir bildiride bulunulmuĢ419 ve 1871 yılının Eylül ayında yazılan dilekçe de 20.000 tılla olan Salgut‟un 15.000 tıllaya düĢürülmesi Han‟dan bizzat istenmiĢtir.420
Ġlaveten askeri yürüyüĢlerin sonrasında hanların verdikleri hediyeler, toprak ve su gibi mülkiyetler ordunun uzun vâdeli maddi çözümünü sağlamıĢtır. Askerlere verilen ganimetler çadır, kılıç, bayrak, sarık, battaniye, nargile ve libas gibi farklı hediyeler de verilmiĢtir. Devlet türlü yollarla ordunun mali ihtiyaçlarını gidermeye çalıĢmıĢtır. Hive‟de sadece askeri mühimmatın temininin yanı sıra askeri yürüyüĢ zamanında gerekli teçhizatlar da halk ve devletin birliği ile tamamlanmıĢtır. Örnek olarak devlet çadır vb. kullanılacak eĢyaları satın alarak askerlerin masraflarını karĢılamıĢtır. SavaĢa gidecek askeri birliklerin kıyafetlerinin ve ayakkabılarının tamirini Hive esnafı üstlenmiĢtir.
3.7.1. Hive Hanlığı‟nın Önemli Para Birimi “Tılla”
“Tılla” Hive Hanlığı‟nın ana maddesi altın olan en değerli para birimidir. Daire Ģeklinde olup bir tarafında basıldığı dönemin hanının ismi, diğer yüzünde tarih ve basıldığı yer yazılıdır. Bir Tılla 18 Tenge‟ye tekabül etmektedir.421 Tenge de Hive parası olmakla birlikte ana maddesi gümüĢtür. Tılla‟ya nazaran daha kalın olmasına karĢın değeri düĢüktür. Tılla422 ve Tenge haricinde bir de Karapul vardır. Karapul da Bakır ayarında basılmıĢtır. Diğer iki paraya göre öenmi azdır. Hive Hanlığı‟nda askerlere ücretleri genellikle Tılla bazında ödenmiĢtir.
3.8. HĠVE HANLIĞI‟NDA KÖLELĠK SĠSTEMĠ
Köleliğin varoluĢu uzun yılları kapsamaktadır. Köleler (memluk, kul) toplum içerisinde statüsü yüksek bir Ģahsın mülkü olarak kabul edilmiĢlerdir. Köle ticareti Türkistan‟da da yaygın olarak yapılmıĢtır. Özellikle Hive Hanlığı‟nda kölelerin çoğunluğu savaĢlarda karĢı taraftan esir alınmıĢ Rusların veya
419 Yuri Bregel, Arkhivnyye Dokumenty Khivinskogo Khanstva İstoriya İ Etnografiya Karakalpaka, Vostokovedeniye AN CCCP, MOCKBA, 1967, s. 111.
420 Bregel, Arkhivnyye Dokumenty Khivinskogo, s. 114.
421 Suavi, Hive Hanlığı ve Türk, s. 91.
422 Bkz. Resim 1. 32.
88
Türkmenlerin Ġran sınırında bulunan çiftçik ile uğraĢan halktan kaçırdıkları kiĢilerden oluĢmuĢtur. Köleler genellikle pazar yerlerinde satılmıĢlardır. Bilhassa Türkmenler Ġranlıları, Kırgızlar da Rusları esir alarak, Hive pazarlarında satmıĢlardır. Rus halkın Kırgızlar tarafından esir alınıĢı hakkında Ageh-iy Zubdetut Tavorih‟e “Karatopa Otluk Mevziisinde ve evvel yerde işittiklerim can sahibi efendiler, Rus yurduna varılıp girilmiştir. Şühesiz etraf ve taraftakiler can sahipleri karşısında müttefik olan Kazaki alayının akşamı çıkan halk isyanının sorunsuz bir şekilde atlatılması ve kılıç intikamı ile mal, kıyafet ve hizmetkârlar(köle) kazanılmıştır. Hizmetkârlar(esirler) kayıtsız getirilip zaferle ve Allah‟ın yardımıyla hoş vakit, sevinçli ve hızlı bir şekilde Sir Derya sahiline gelip Harezm yoluna çıkılmıştır.”423diye eklemiĢtir. Hive Hanlığı‟nda satın alınan kölelere herhangi bir iĢkenceye veya zorbalığa mağruz kalmamıĢlardır. Bilakis evlerinde çalıĢan kölelerinin sadakatini gördüklerinde onları aileden biri gibi görmüĢlerdir. Kölelerin bazılarını fidye karĢılığı serbest bırakmıĢlardır. Köleler bir nevi savaĢ sonrası kazanılan ganimetler arasında da yer almıĢlardır.
XVIII. ve XIX. asırda köleliğin artıĢ gösterdiği Hive‟de toplam 80.000 kadar Ġranlı ve Rus esir bulunduğu belirtilmiĢtir.424 Lakin kaynaklarda verilen farklı rakamlara binaen bu sayının doğruluğu tartıĢılabilir. Ali Suavi, Hive‟de bulunan Rus, Ġranlı ve Kürt tutukluların toplam mevcudiyetinin 50-60.000 arasında değiĢtiğini kaydetmiĢtir.425
Hive‟de bulunan köleler, çeĢitli iĢlerde çalıĢmıĢlardır. Tarım iĢçiliği, hayvancılık ve gerektiği zaman orduda görev almıĢlardır. Hive Hanlığı‟nda Atalıklara yapılacak asker desteği kölelerden sağlamıĢlardır.426 Hiveli yetkililer Rus esirlerin topçuluk tekniğinde iyi olduklarını düĢündükleri için savaĢ döneminde atıĢlardan sorumlu olmuĢlardır. XIX. asırın ikici yarısında kurulan yeni piyade ve süvari birliği Ġranlı mahkûmlardan meydana gelmiĢtir. Hive Hanlığı‟nda olduğu gibi Buhara Hanlığı‟nda da ordu da vazifeleri olmuĢtur. buhara‟da Serbaziler denilen askeri topluluğun çoğunluğu Ġranlı kölelerden meydana gelmiĢtir.427
423 Ageh-iy, Zubdetut Tavorih, (BoshgariĢ: Khilola Nazirova ), s. 202-146b-147a.
424 Ġvanov, Oçherki Po İstorii, s. 164.
425 Suavi, Hive Hanlığı ve Türk, s. 49.
426 O. Doğan, A. Erdoğan, “XIX. Yüzyılda Türkistan‟da Türk Topluluklarında Kölelik ve Köle Ticareti”, Gaziantep Üniversitesi Journal Of Social Sciences, 2016, s. 974. S. 971-986. S15.
427 Seda, Vurgun Yılmaz, “XIX. Yüzyılda Türkistan‟da Kölelik, Çapul ve Yağma”, Journal Of Turkısh World Stuties, 2014, s. 179.
89
Çarlık Rusya, Hive‟de bulunan esirlerin kurtarılması için çaba göstermiĢtir. Hakeza esirleri düĢündükleri için değil Hive Hanlığı‟na yapacakları iĢgale zemin hazırlamak niyetinde oldukları ve 1873 saldırısının görünen nedenleri arasında yer aldığı da söylenilebilir. Ġranlılar, Türkmenlere karĢı bu sebepden ötürü Rusları desteklemiĢlerdir. Ġranlılar Göktepe SavaĢları esnasında Türkmenlerin kaçırdığı esirlerin azad edilmesi için Ruslarla ittifak yapmıĢlardır. Rusların Türkistan‟ın istilasından sonra Kaufman‟ın emriyle köle ticareti tamamen kaldırılmıĢtır.
3.9. HĠVE HANLIĞI‟NDA ELÇĠ GÖNDERME VE KABUL
Beynelmilel iliĢkilerde karĢılıklı çıkarlar ön planda olmuĢtur. Harpler Özbek Hanlıklarında enternasyonal münasebet sıkı sıkıya takip edilmiĢtir. Hive Hanlığı‟nda özellikle yabancı elçilerin kabul edilmesinde değiĢiklikler yaĢanmıĢtır. Özellikle 1715 yılında Bekoviç ve askerlerinin Hive askerleri tarafından bozguna uğratılmasından sonra Çarlık Rusya emrinde ki elçiler faaliyetlerini durdurmuĢtur. Lakin ilerleyen yıllarda Hive Hanlığı‟nın ısrarları üzerine yeniden Hive‟de Rus elçiliği açılmıĢtır. Rus elçilileri, Hive Hanlığı aleyhinde Rus yetkililere önemli bilgiler verme gibi çalıĢmalarda bulunmuĢlardır. Rus elçilik görevlilerinin toplam sayısı 100‟ü geçmemiĢtir.428 Hive Hanlığı‟nda elçileri kabul etme görevini ġigavul üstlenmiĢtir. Elçilikle kabul etmekte görevli olan ġigavul bir nevi muhbir sıfatını taĢıdığı belirtilebilir.
Elçi kabul etmek kadar önemli bir yere sahip, yaĢanan savaĢı sonlandırma veya meydana gelmesini önlemek maksadıyla elçiler de gönderilmiĢtir. Hive Han‟ı II. Muhammed Rahim Han, ordusunu güçsüz gördüğü için Rusların Hive‟ye saldırısı sırasında barıĢ teklif ederek, Kaufman‟a elçi gönderse de olumlu bir netice elde edememiĢtir. Ruslar Ġçhan Kala‟nın içine girmeye çalıĢtığı esnada tahta çıkan Hive Hanı‟nın kardeĢi Atacan Tora, yönetimde söz sahibi olduğuna dair Kaufman‟a elçi göndermiĢtir.
428 Olimbaeviç, Xiva Xonligida Elchilik, s. 45.
90
3.10. HĠVE HANLIĞI‟NDA RUS BĠRLĠKLERĠNE KARġI UYGULANAN STRATEJĠLER
Beynelmilel çıkar çatıĢmalarından dolayı devletler sürekli savaĢ halinde bulunmuĢlardır. Menfaatleri doğrultusunda mücadelelerden en iyi neticeleri alabilmeleri için planlı hareket ederek, değiĢik savaĢ stratejileri uygulamıĢlardır. Türk Devletleri‟nin harp tarihlerine baktığımızda belirli bir kısmı keĢif yürüyüĢüne çıkarak, düĢman birlikleri hakkında bilgi toplayarak, ilk giriĢimlerini baĢlatmıĢ olurlar. Daha sonra apansız yıpratma saldırıları ile karĢı tarafın birliklerinin yorulmaları ve kaçıĢmaları sağlanarak, psikolojik çöküntüye uğramaları amaçlanmıĢtır. Bu yıpratma saldırılarının sonucunda geri çekilerek, düĢman askerlerinin geçeceği yerlerde ki su kuyusu, köprü vb. yerlerin sabote edilmesi de planlar arasında yer almıĢtır. Bu gidiĢatın beraberinde karĢı kuvvetlerin etrafının sarılarak pusuya düĢürülmesi de taktikler içerisinde ki yerini almıĢtır.
Rusya‟nın Hive‟yi istilası sırasında Hanlığın askeri birlikleri de geleneksel Türk savaĢ taktiklerini uygulamıĢlardır. Ġlk olarak 1717 yıındaki Samanov ve Bekoviç‟in heyetle birlikte geldiklerinde Hiveli askerler tarafından pusuya düĢürmüĢlerdir. Çoğu Rus askeri öldürülmüĢ bazıları kaçmıĢtır. Büyük iĢgale kadar Hive birlikleri, Rusları her geliĢlerinde ani saldırılarla bozguna uğratmıĢlardır. Hive askerleri 1872 yılında General Kaufman liderliğinde Hive‟ye saldırıda bulunan Rus birliklerine ansızın bir saldırarak geri çekilmelerini sağlamıĢlardır. Rusların önemli hazırlıkları sonucunda 1873 yılında Hive Hanlığı‟na saldırıya baĢlamaları II. Muhammed Rahim Han‟ın korkularını da beraberinde getirmiĢtir. Rahim Han, Hanlığın silahlarının Rusların teçhizatına göre daha pasif kaldığını düĢünerek, askerlere yıldırma ve korkutma gibi çalıĢmalarda bulunmaları emrinde bulunmuĢtur. Hive askerleri ve Türkmen atlıları Rus birliklerinin bulunduğu müfrezelere gece saatlerinde de ani baskınlar düzenlemiĢlerdir. Beklenmedik baskınların yanı sıra Hanlığın askerleri Rusların su kanallarını geçmek için kullandıkları suni köprüleri de tahrip ederek, Hive‟ye ulaĢmalarını engellemeyi amaç edinmiĢlerdir.
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
HĠVE YÜRÜYÜġÜNDE RUSYA BĠRLĠKLERĠ ve SONRASINDA MEYDANA GELEN GELĠġMELER
4.1. 1873 ĠġGALĠ ÖNCESĠ RUSYA‟NIN SALDIRILARI VE ORDUSU
Rusya‟nın, Petro döneminden itibaren Türkistan‟ı elegeçirme planı bulunmaktadır. ĠĢgal yoluna baĢvurmadan evvel keĢif için heyet oluĢturularak askeri üst yapılması hükmedilmiĢtir. Kalelerin, Yamsyshev Gölü veya BalkaĢ yakınlarındaki ĠrtiĢ nehrinin olduğu bölgeye inĢa edilmesine karar verilmiĢtir. Türkistan‟da bulunan nehirlerinin en büyüğü Amu Derya‟yı Hazar Denizi‟ne çevirmekle Rusya‟nın hammaddelere ve ülkelere ulaĢımında yol açılması amaçlanmıĢtır.
1713 yılında Türkmen kabilelerinden birinin tüccarı Hoca Nefes; Prens Samanov‟a gelerek Amu Derya taraflarında altın yataklarının varlığından bahsetmiĢtir. Prens Alexsander Bekoviç Çerkasskiy, bir grup askerle Hive üzerine gitmek için ticaret bahanesiyle yola çıkmıĢtır. 1.000 neferden oluĢan Hive Ordusu, Ruslar yaklaĢtıklarında onları karĢılamak amacıyla yola çıkmıĢlardır. Bekoviç liderliğindeki Rus ordusunda 900 piyade-atlı asker, 1.400 kiĢilik düzensiz birlik ve topçu birliğinin de dâhil edilmesiyle 3.454 gibi bir rakama ulaĢmıĢtır.429 ġir Gazi Han‟a ve Hive kuvvetlerine, Rus müfrezesini göstermek için geldiklerinde Hive‟nin birliğinin toplam 24.000 kiĢiden oluĢtuğuna Ģahit olmuĢlardır.430 Rus müfrezesi ve Hive birlikleri arasında küçük çarpıĢmalar olmasından kaynaklanan aksilikle müfrezenin yerleĢmesi uzun zaman almıĢtır. Bekoviç kampını güvende tutmak amacıyla hendek kazdırtarak altı silahlandırılmıĢ hisar yaptırmıĢtır. Ertesi iki gün boyunca savaĢ art arda devam etmiĢtir. Prens Samanov ve Bekoviç müfrezenin yorgun olduğunu belirterek savaĢa ara verilmesini istemiĢlerdir. Rusların ana müfrezesi için Hive‟den üç mil uzakta kamp kurma kararı almıĢlardır.431 Bekoviçh‟den ayrılan ikinci müfreze giderken attan inmeyi baĢaramayarak Samanov ile beraber Hiveliler tarafından soyulup Muhammed Rahim Han‟ın gözünün önünde
429 Terentyev, Xıvınskıe Poxody, s. 12.
430 Terentyev, Xıvınskıe Poxody, s. 13.
431 Terentyev, Xıvınskıe Poxody, s. 17.
92
parçalara ayrılmıĢlardır. Han, zaferle Hive‟ye dönmüĢtür. Krasnovodask Kalesi‟nde bulunan Rus birlikleri bu mağlubiyetin neticesinde, 3 Ekim günü gemilere binerek yola çıkmıĢlardır.432 Hiveliler bu zaferlerinin sonucunda Rus askerlerine bazı yorumlarda bulunarak Bekoviç‟in intikamından korkmadıklarını belirtmiĢlerdir.
1767 senesinde Rus Hükümeti, Buhara ve Hive‟de esaret altında bulunan halkını kurtarmak için anlaĢma yoluna gitmiĢse de iki hanlık tarafından da reddedilmiĢtir. Ruslar, 1824 senesi kıĢında Hive‟ye giden yolların araĢtırılması için Emba taraflarına yeni bir sefer düzenlemiĢlerdir. 7 Ocak 1825 tarihinde sefer birliğinin mevcudiyeti Saraçik Kalesinde 500 kiĢi, Orenburg ordusunda 400 Kazak ve 4 silah, 1.200 kiĢilik düzensiz, 2 tane büyük silahla toplam 2310 kiĢiden meydana gelmiĢtir.433 1838 yılının 6 Mart‟ında Le Beddev komutasındaki 2 silahlı 1000 Orenburg Kazakı, 1000 Kırgız ve 8 BaĢkurt müfrezesi ilkbaharda Hive‟ye doğru hareket etmiĢlerdir.434 Kaufman, Hive‟ye yönelik birtakım tehditkâr mektuplar da yazmıĢtır.
4.2. 1873 ĠġGALĠNDE RUSYA ORDUSU
1717‟de Bekoviç Çherkasskiy ve rüfekasının, Hiveliler tarafından bozguna uğratılması Rusya‟da intikam hırsının birikmesine neden olmuĢtur. Rus Hükümeti, Hive Hanına tehditvari mektuplar gönderirken, 1860‟ların sonu 1870‟li yılların baĢı Hazar Denizi‟nin doğu kısmına askeri keĢifler düzenleyerek hanlık için tehdit oluĢturmuĢlardır.435 Amu Derya‟nın Hazar‟a döküldüğü yerin yakınındaki bir kaleyi askeri üs olarak inĢa ettirmiĢlerdir. Büyük iĢgal de Rus birlikleri müfrezeler halinde ayrılarak yola çıkmıĢlardır. Rus Generaller de Hive Hanlığı‟nın iĢgaline ayrıca önem vermiĢlerdir. Hive‟ye yönelik saldırı operasyonları üç taraftan açılmıĢtır. Doğudan (Jizzak, Kazalinsky), Batıdan ve Kafkasya uygarlıklarından (Krasnovodsk, Orenburg, MangıĢlak) bir araya gelen 5 müfreze harekete geçmiĢtir.
Rusların, bu harekâtın masrafları için kullandığı meblağ, 3.000.000 rubleye dayanmıĢtır.436 Kaufman, 287.000 ruble, General Kryzhanovsky 200.000 ruble Kafkasyadan gelen grup 400.000 ruble ile fazla bir rakama ulaĢması ayrıyeten
432 Terentyev, Xıvınskıe Poxody, s. 27.
433 Terentyev, Xıvınskıe Poxody, s. 31.
434 Terentyev, Xıvınskıe Poxody, s. 38.
435 Polvonov- Kashjonov, Harezimdagi İzhtimoi-Siyosiy Jaharayonlar, s. 37.
436 Sarançov, Vortzheniye v Khivu, s. 29.
93
olağanüstü masraflar için 23.724 ruble kalmasıyla ilk iki ayı 23 ruble ve kalan 18 ruble için de sözleĢme yapılmıĢtır.437 1872 yılının Aralık ayında Orenburg‟da yürüyüĢ hazırlıkları için komite kurulmuĢtur. Bozkırda kıĢ aylarını da hesaba katarak askerlerin kıĢlık kıyafetleri de alınmıĢtır. Çöl ile çevrili doğal koruma altında olan Hive‟ye bazı kilit noktalardan ulaĢmaya çalıĢmıĢlardır. Ocak ayı sonu olduğu için soğuk ve kar fırtınası ile karĢı karĢıya kalmıĢlardır. Askerler için fazla besleyici ve sağlıklı gıdaların yanısıra, soğuk alkole de ayrıca dikkat edilmiĢtir. Orduda bulunan köpeklere peksimet, atlar için tahıl ve yulaf alınmıĢtır. Hive‟ye doğru yola çıkan müfrezeler baĢta Orenburg ordusu olmak üzere yapılan sefer planına göre 30 Mart‟ta Hive‟de olmaları gerekmiĢtir. General Verevkin önderliğinde 9 piyade grubu, 900 Kazak askerleri, 6 Kazak topçu, namlulu tabanca, topçu silahı, altı makinalı tüfek (bir roket bataryası) 107 memur Orenburg ordusunda yer almıĢtır.438
MangıĢlak Ordusu, Albay Lomakin komutasında 600 süvari, 12 piyade, 16 silah ve birkaç altı makinalı tüfek, 4 kiloluk yivli silah ve topçulardan oluĢmuĢtur.439 Ġlaveten MangıĢlak müfrezesinde toplam, 2.100 asker, 650 at ve 1.500 devenin olduğu belirtilmektedir.440 Krasnovodsk Ordusu, Albay Markazov komutanlığında 26 Mart‟ta 12 piyade, 600 süvari, 6 silah, 3 tane altı makinalı tüfek, 2 adet 4 kiloluk yivli top ve 1 mühendis ekibinden oluĢan müfreze yola çıkmıĢtır.441 Krasnovodsk birlikleri coğrafyanın zor koĢullarına rağmen yürüyüĢlerini ilerletmeye çalıĢmıĢlardır.442
Jizzak Birliği, BinbaĢı Golovaçov‟e verilmiĢ, 100 Kazak askeri, 14 saha silahı, 2 hafif silah, 12 piyade ve 14 toptan meydana gelmiĢtir.443 1873 yılında ki Hive yürüyüĢü esnasında Jizzak müfrezesinde bulunan askerlerin toplam mevcudiyetinin 3.400 olduğu kaydedilmiĢtir.444 Büyük Dük Nikolai Konstantinovich‟in Kazalinsky müfrezesinde, 9 piyade grubu, yüzlerce Kazak
437 Sarançov, Vortzheniye v Khivu, s. 29.
438 Sarançov, Vortzheniye v Khivu, s. 27.
439 Sarançov, Vortzheniye v Khivu, s. 27.
440 Baumann, Russian-Soviet Unconventional… s. 65.
441 Sarançov, Vortzheniye v Khivu, s. 28.
442 British Documents On Foreign Affairs; Reports And Papers From The Foreign Offiece Confidential Print, (Part 1, Series B, Volüme 11), General Ed. Kenneth Bourne And Cameron Watt, Ed. David Gil-lard, University Publications Of America, 1987-1991, s. 146.
443 Sarançov, Vortzheniye v Khivu, s. 28.
444 Baumann, Russian-Soviet Unconventional Wars… s. 65.
94
askerinden meydana gelmiĢtir.445 Jizzak ve Kazalinsky müfrezeleri tarafından kurulan Türkistan müfrezeside 21 tane piyade grubu, 700 Kazak askeri, 14 saha silahı ve 2 makinalı tüfek, 2 hafif silahtan oluĢan Türkistan müfrezesi toplam 5.500 kiĢiden oluĢmuĢtur.446 Tüm müfrezeler toplam 54 piyade asker grubu, 2.600 kiĢilik Kazak ordusu, 1.200 süvari askeri, 30 saha silahı, 18 dağ silahı, 3 tane altı makinalı tüfekten oluĢan birlikler Hive‟ye doğru yol almıĢtır. OluĢturulan müfrezelerin 78 parçası 1873 yılı ilkbaharında dört noktadan eĢ zamanlı harekâta baĢlamıĢtır.447 Bir diğer küçük grup olan Kinderli Ordusu, donanım açısından eksik bırakılmıĢtır. Develerin eksikliğinden kaynaklanan ulaĢım sorunu ortaya çıkmıĢtır. Bu açığı kapatmak için ise çevrede bulunan konar-göçerlerin develerini yağmalamıĢlardır. ĠĢgalin meydana geleceği 1873 senesinde Çarlık Rusya‟nın Kafkasya tarafında 196.414, Orenburg Müfrezesi‟nin 35.756, Sibirya‟dan 42.252 ve Türkistan‟dan 17.685 nefer askerinin olduğu belirtilmektedir.448 Baymirza Hayit, Kafkasya, Doğu ve Batıdan harekete geçen Rus birliklerinin toplam 264.250 askerden teĢekkül ettiğini bildirmiĢtir.449
Orduda bulunan malzemeler içerisinde 10 tane portatif su kuyusu, kızak üzerine yapılmıĢ köprü, 2 bulvardan oluĢan feribot, halatlar, izleme kablosu ve marangozluk eĢyaları da yer almıĢtır.450 Sıhhi olarak her müfrezenin kendi reviri olmuĢtur. Rus birliklerinde 12 tane hastane vagonu bulunmaktadır.451 Getirilen hastaneler yaralanan fazla asker olmadığından ihtiyaç duyulmamıĢtır. 1872 – 1873 kıĢının Ģiddeti hissedilmiĢ ve uzun sürmüĢtür. Ruslar ġubat ayı ortalarında -25 dereceye kadar düĢen bozkırda korkunç kar fırtınası ile hareket etme mecburiyetinde kalmıĢlardır. Mart da aynı hava Ģartları ile geçmiĢ 30 soğuk havalar devamlılığını göstermiĢtir. Nisan ayında da kar az olmasına karĢın yürüyüĢ aynı Ģekilde devam etse de harekâtın gecikmesine neden olmuĢtur. Rus öncü baĢkanları tarafından görevlendirilen bir müfreze kuru hendeklerden geçerken develerini zor duruma düĢürmüĢtür. Bu nedenle bir köprü inĢa etmek için uğraĢ vermiĢlerdir. Albay Sarançov: “Hive topraklarında olmamıza rağmen ne düşmanın kuvveti hakkında ne
445 Sarançov, Vortzheniye v Khivu, s. 28.
446 Sarançov, Vortzheniye v Khivu, s. 29.
447 Koçnev Anton Vladimiroviç, 1873 Voyennyye Operatsii Rossiya Politika, (Yekaterinburg: Ural‟skiy Federal‟nyy Universitet, 2018), s. 156.
448 Budulgan, Rusya‟nın Hive Hanlığı‟nı İşgali… s. 30.
449 Hayit, Türkistan Devletlerinin… s.102-103.
450 Sarançov, Vortzheniye v Khivu, s. 32.
451 Sarançov, Vortzheniye v Khivu, s. 33.
95
birlikleri ne de birliklerin kalitesi hakkında fikrimiz yoktu”452 diye belirtmiĢtir. General Von Kaufman, Rus Ordusunun en kudretli adamı, Hanlığa karĢı askeri yürüyüĢe baĢlamasıyla ilgili Hive hakkındaki görüĢü; “Hive Hanı bizden korkmadığı açıktır. Buhara ve Hokand Hanlıklarının yenilgisinden bile etkilenmedi, silahlarımızın devletinin topraklarına ulaşamayacağına inanıyor. İnatçı hana hiçbir nehrin, mesafenin güçlü ordumuzu durduramayacağı gösterilmelidir.” açıklamıĢtır. Kaufman düĢüncesinde de açıkça belirttiği gibi Hive Hanı‟nı ve ordusunu küçümsemiĢtir. Ancak hanlığa karĢı yaptıkları birkaç saldırıda bozguna uğratılmıĢlardır. Rus birliklerinin içerisinde casuslar, tüccarlar, turistler, elçiler, jeologlar, topograflar, coğrafyacılar ve askeri uzmanlar da hazır bulunmuĢtur.
25 Nisan sabahı Kaufman, Kiyat‟tan sonra müfrezenin 30 Mayıs‟ta Hive‟de olacağını düĢünmüĢtür. Kumuk Türkü Alihanov Avarski‟nin anlatımına göre, Rus askerler ve subayların artık sabırsızlanmaya baĢladığını ahĢap bir köprü ile ġah Abbas Kanalını geçip köylerin birçoğunu yakıp yıktıklarına Ģahit olmuĢtur.453 Hive sakinleri Rus ordusunun köprülerini yakmaları onlar için büyük bir külfet olmuĢtur.
26 ve 27 Nisan‟da, Hive içlerine casuslar gönderilip bilgi almaya çalıĢılmıĢtır. Hive‟nin dıĢ duvarlarının harebeye dönmesi ile giriĢ kapılarının nerede olduğunu bulmaları zorlaĢmıĢtır. Hive ordusunun sayı açısından Ruslardan çok olduğunu belirten Avarski, “düşman atlılarının kalabalığı her yerden görünmeye ve daha fazla kalınlaşmaya başladığında küçük sayımızı saklayan toz bulutu zar zor çöktü,” diyerek durumlarını ifade etmiĢtir.454 Kongrattaki Kaleyi ve DıĢhan Kala‟yı terk ederek Hoceli‟ye gitmiĢlerdir.455 Ruslar, DıĢhan Kala‟ya girmeleriyle askeri yürüyüĢün zor kısmını halletiklerini düĢünmüĢlerdir. Böylece Mayıs ayı baĢlarında Orenburg grubu Hive mülkünün sınırları içerisinde bulunmuĢtur. Coğrafi nedenlerden dolayı da aksaklıklar yaĢanmıĢ ve nesnelerin görünümünü engelleyen kum fırtınası meydana gelmiĢtir. Adam Kırılgan Müfrezesinin 6 Mayıs sabahı yürüyüĢü esnasında 450 kadar Türkmen ve Hiveli atlıları saldırsa da Rus askerleri kayıp vermemiĢtir.456 8 Mayıs günü yürüyüĢe devam ederek Ģehre
452 Sarançov, Vortzheniye v Khivu, s. 54.
453 Avarski, Pohod Na Khivu, s. 237.
454 Avarski, Pohod Na Khivu, s. 240.
455 Sarançov, Vortzheniye v Khivu, s. 57.
456 Sarançov, Vortzheniye v Khivu, s. 73.
96
yaklaĢmıĢlardır.457 Askerler Ģehir merkezine yaklaĢtıkça su hendeklerinin sık olmasından dolayı köprü yapmayı düĢünmek için vakit bulamamıĢlardır. Hoceyli yolunda bulunan Mihter önderliğinde 3.000 kiĢilik Hive ordusu Ruslarla karĢı karĢıya gelmiĢtir.458 Gündüz yaĢanan saldırıların yanısıra Hive askerleri, Ruslar üzerine gece saatlerinde de hücum etmiĢlerdir. 11- 12 Mayıs gecesi Hiveliler ansızın bir saldırı düzenlese de baĢarı elde edememiĢlerdir. 13 Mayıs günü, Ģafak vaktinde düĢman (Hive) askerlerinin toplanma yerinde 300 – 500 kiĢi olduğu görülmüĢtür.459 Hanlığın iĢgaline kadar Rus ve Hive askerleri arasında dur durak bilmeksizin çatıĢmalar yaĢanmıĢtır.
Karabaylı Kanalı‟na ulaĢan Rus müfrezesine, Hive askerleri iki kez saldırıda bulunmuĢlardır. Hoceyli‟de Rus ve Hive askerleri arasında büyük bir çatıĢma olmuĢtur. Bu saldırıdan iki taraf da kayıp vermiĢtir. Türkistan ve Kazalin müfrezelerinin zor duruma düĢmesiyle 3‟er kademelerle ilerlemek zorunda kalmıĢlardır.
Kum tepelerinin arkalarında bulunan Hive ordusunun 150 kadar atlısı ile Ruslar arasında yaĢanan çatıĢmada Hive birliği küçük çapta kayıplar vermiĢ, Teğmen Ġvanov ve Tukamenov baĢkanlığındaki 4 Kazak ve 3 atlı yara almıĢtır.460 Bu karĢılaĢma Ruslar içinde pahalıya mâl olmuĢtur. Rus silahlarının üstünlüğüne karĢı yaĢanılan korkuyu Hiveliler atlatarak Ruslar askerlerinin zayıf olduğunu fark etmiĢtir. Rus müfrezesinin içerisinde bulunan develeri almak için Hiveliler azar azar saldırmaya devam etseler de istikrarlı olmadıkları için baĢarı elde edilememiĢlerdir. Araziyi kusursuz bir Ģekilde bilen Hive askerleri ani saldırılarda bulunmuĢlardır.
15 Mayıs günü, Albay Asafunov komutasındaki MangıĢlak müfrezesi Hive askerleri üzerine altı makinalı tüfekler ile ateĢ etmeye devam etmiĢtir.461 Rus müfrezelerinin dinlenmesi esnasında Hoceyli‟ye 5-6 km kala General Verevkin, Hive topçularının attığı top sesleri duymuĢtur. Mayıs‟ın 17. günü Skobelev komutasındaki öncü birlikleri Türkmeler‟le aralarında yaĢanan çatıĢmanın sonunda Rus birliği üstün gelmiĢtir. Bu galibiyetin yanında Ruslar Türkmenlerin koyun, at, deve ve araç-gereçlerini yağmalamıĢlardır. Türkmenler ile yaĢanan çatıĢmanın neticesinde üç
457 Sarançov, Vortzheniye v Khivu, s. 62.
458 Sarançov, Vortzheniye v Khivu, s. 65.
459 Sarançov, Vortzheniye v Khivu, s. 65.
460 Sarançov, Vortzheniye v Khivu, s. 71.
461 Sarançov, Vortzheniye v Khivu, s. 80.
97
Rus asker yaralanmıĢsa da çok sayıda Türkmen asker zayi olmuĢtur.462 Rus Generaller, müfrezelerde bulunan birlik ve askerlere, Hiveliler için düĢmanca tavır sergilememeleri gerektiği, iĢlerini barıĢçıl yollarla sürdürmeleri gerektiğini tavsiye etmiĢtir. Gece saatlerinde Hive tepelerinde hareketlenmeler baĢlamıĢ ve topçular görünmüĢtür.463 Türkmenler gece saldırısı yapmayı planlamıĢlardır. Hive askerleri Rusların ikinci savaĢ hattına ve konvoyuna saldırmıĢ ancak baĢarılı olamamıĢtır.
Rus müfrezeleri 21 Mayıs günü Kanal Atalık‟dan geçiĢleri sırasında yüzlerce Hive atlısı saldırıda bulunmuĢtur.464 Hivelilerin saldırısı Rus kuvvetlerini derinden etkilemiĢ ve bu durumdan kurtulmak için Albay Saranchov‟un görevlendirilmesiyle karĢı saldırıya geçilmiĢtir. 22 Mayıs‟ta Orenburg ve MangıĢlak müfrezeleri Gurlen‟e doğru ilerlemeden önce Verevkin, askerlerini güçlendirmek için 8 saha silahı ve 2 de piyade taburu eklemiĢtir.465 Han birliklerinin sayısında gözle görülür bir Ģekilde artıĢ olmuĢtur. 10.000 kiĢilik grup Gurlen yakınlarında Rusları yenilgiye uğratmıĢtır.466 23 Mayıs günü Rus birliklerinin karĢısına birkaç kat daha fazla Hive askeri çıkmıĢtır.467
Ruslar, ani saldırıların baĢarı getirmeyeceğini düĢünerek sakin bir Ģekilde birkaç mil ötede saldırılarına devam etmiĢlerdir. Bu esnada Hive askerleri Rusların 2 deve grubunu yağmalayarak, küçük çaplı kayıplar vermiĢlerdir. Albay Saranchov bu saldırı sırasında geri çekilen Hivelilerin 200 kadar ceset bırakıp gittiğini ve bu durumun onları çok etkilediğini belirtmiĢtir.468 Bu saldırıdan sonra Hive askerlerinin aldıkları esirlerle birlikte toplam 40.000 kiĢilik bir ordudan bahsedilmiĢtir. Albay Skobelev ve birlikleri küçük çete grupları ile çatıĢma yaĢamıĢtır.469 26 Mayıs gününe gelindiğinde bahçe ve surların arasından Hive atlılarının ortaya çıkması ile Rusların kanallar üzerine inĢa edilen köprüleri tahrip ederek bazı kısımları sökülmüĢtür.470 Hatta köprüler genellikle ahĢaptan yapıldığı için kolaylıkla yakılmıĢtır. Hive‟nin belirsiz saldırılarının olması Rusların geçiĢini zorlaĢtırmıĢtır. 27 Mayıs günü Türkistan müfrezesine bağlı 12 tabur, 12 silah ve 300 büyük silahtan oluĢan birlik
462 British Documents On Foreign Affairs… s. 149.
463 Sarançov, Vortzheniye v Khivu, s. 84.
464 Sarançov, Vortzheniye v Khivu, s. 86.
465 Sarançov, Vortzheniye v Khivu, s. 88.
466 Sarançov, Vortzheniye v Khivu, s. 88.
467 Sarançov, Vortzheniye v Khivu, s. 88.
468 Sarançov, Vortzheniye v Khivu, s. 90.
469 Sarançov, Vortzheniye v Khivu, s. 91.
470 Sarançov, Vortzheniye v Khivu, s. 93.
98
Hive‟ye taĢınmaya baĢlamıĢtır.471 28 Mayıs sabahı Hiveli askerler Rus birliklerine saldırmaya ve arkadan pusuya düĢürmeye çalıĢılmıĢtır.472
Albay Sarançov “28 Mayıs öğlen saaatlerinde Orenburg ve Mangışlak birlikleri hanlık başkentine doğru gitti ve solda çalılar ile çevrilmiş, sağda kum tepeleri ve bataklığa doğru giderken bahçeler ve binalar karşımıza çıktı. Hatta şuan bataklığın arasındaki bahçede sayısı 300 – 400 olan düşman atlıları grubu ortaya çıktı ve el bombası atmamız suretinde bir kısmı şehre doğru bir kısmı da sağa doğru kaçtı.”473 Ģeklinde ifa etmiĢtir.
ġehri çevreleyen köy ve kasabalara doğru giden Rus askerlerine karĢı Hive sakinleri fitil silahlarıyla zor bir saldırıya girmiĢtir. Bu duruma karĢılık Hive topçularının da karĢılık vermesiyle Rus piyade askerleri tüfekleriyle saldırıya geçmiĢtir. Hivelilerin bu saldırısına karĢılık Orenburg Müfrezesi Genel Müdürü Albay Sarançov saldırıyı durdurmuĢtur. Hive duvarlarından gelen ateĢ durdurulamamıĢtır. BarıĢçıl bir sonuç istemeyen Türkmenler gece saatlerinde Türkistan müfrezesine zaman zaman saldırıda bulunmuĢlardır. 29 Mayıs sabahı General Verevkin önderliğinde Türkistan müfrezesi öğleden sonra ayrı ayrı hanlığın baĢkentine girmiĢtir.474 Orenburg ve MangıĢlak müfrezelerinin uğradıkları kayıp 12 kiĢi iken, 91 asker de yaralı olarak kurtulmuĢtur.475 Rus askerlerinin elinde bulunan mahkûmlara göre hanlığın baĢkentine giren sadece Türkistan müfrezesine karĢı gelen Hive ordusunun toplamının 3.000 kiĢiden meydana geldiğini belirtmiĢtir. 29 Mayıs akĢamı çatıĢmalar kesilmiĢ de olsa zaman zaman silah sesleri duyulmuĢ ve BinbaĢı Golovaçev, Orenburg müfrezesinin gitmesini emrederek Albay Sarançov önderliğinde olan birlik ile Kök-Chuk Kalesi‟ne göndermiĢtir.476 Haziran ayının 17. Günü Golovaçev, Ruslara doğru harekete geçen Türkmenler‟in üzerine süvari grubunu göndermiĢtir.
General Verevkin Ģehrin daha fazla kan dökülmeden alınmasından dolayı kesin uyarı göndermiĢtir. Gönderilen kesin uyarı Kumuk Türk‟ü Avarski eserinde “Şehrin, nüfusunun ve mülkünün kurtuluşunu himayemize almamız için bu nedenle
471 Sarançov, Vortzheniye v Khivu, s. 94.
472 Avarski, Pohod Na Khivu, s. 248.
473 Sarançov, Vortzheniye v Khivu, s. 104.
474 Sarançov, Vortzheniye v Khivu, s. 101.
475 Sarançov, Vortzheniye v Khivu, s. 103.
476 Sarançov, Vortzheniye v Khivu, s. 101.
99
şehre girmek istediğim Hazeresp Kapsını hemen açın, tüm araçları bana getirin ve han sarayına giden yolu temizleyin. Buna 2 saat süre veriyorum.”477 nakletmiĢtir. Han yönetimine karĢı olan Atacan Tora bu talepleri yerine getirmek için harekete geçmiĢtir. Türkistan müfrezesi hanlık baĢkentine bitiĢik bahçelerin alanına giriĢ yaptığında taraftarları tarafından seçilen yeni han Atacan Tora ve amcası ile birlikte Hive‟ye girmeye hazırlanan Verevkin‟i karĢılamaya çalıĢmıĢtır.478 Tora, Hivenin kurtuluĢu için mücadele eden askerler ve vatanseverlerin emeklerini boĢa çıkarma yolunda ilerlediği söylenilebilir.
Rus askerleri hanlık baĢkentinin iĢgaline göre birlikler kentin doğu ve kuzey taraflarında Ģehir duvarlarının dıĢ cephelerine kamp kurmuĢtur. Kaleye giren Rus askerleri han sarayının ön tarafında toplanarak birkaç birlik güvenlik ve herhangi bir isyana karĢı kale içerisinde bırakılmıĢtır. Rusların ısrarcı iĢgallerinin sonucunda hükümetin birliği kopma derecesine varmıĢtır. II. Muhammed Rahim Bahadır Han ve Atacan Tora arasında yaĢanan taht mücadelesinden kaynaklanan sorunlar hanlığın Rusların eline geçmesine neden olmuĢtur. Kaufman, kaçan Hive Han‟ı Muhammed Rahim Bahadır Han‟ı baĢkente davet ederek tahta geçmesini teklif etmiĢtir. Hive Hanı ile Kaufman arasında içerisinde 18 maddeyi barındıran bir antlaĢma479 imzalanmıĢtır.
4.3. GENERAL KAUFMAN ĠLE II. MUHAMMED RAHĠM BAHADIR HAN‟IN ĠMZALADIĞI ANTLAġMANIN MUHTEVASI
Kaufman ve Rahim Bahadır Han arasında 1873 yılı 12 Agustos günü imzalanan 18 maddelik antlaĢma Hive Hanlığı‟nın zararına yapılan bir muahede olmuĢtur. Saint Petersburg‟dan gelen imparator onayı ile Rusçadan Özbek Dili‟ne çevirilerek Hive Hanı‟na sunulmuĢtur. Han tarafından da onaylanan mütarekenin maddeleri:
Birinci Madde; Hive Hanı II. Muhammed Rahim Bahadır Han, Rusların TaĢkent Valisi‟nden habersiz diğer hanlıklarla birlik kurulmayacak ve aralarında saldırı giriĢimi olmayacaktır. II. Muhammed Rahim Bahadır Han için Rusya
477 Avarski, Pohod Na Khivu, s. 270.
478 Gahan, Hive Seyahatnamesi, s. 142.
479 Bkz. Resim 1. 37, Kendimiyan (Gandumyan) AntlaĢmasının tasviri.
100
Ülkesinin aziz hizmetkârı olduğu belirtilmiĢtir.480 Hive hanlığı iç iĢlerinde serbest dıĢ iĢlerinde Ruslara bağımlı Özerk hale gelmiĢtir.
Ġkinci Madde; Rusya yönetiminde olan Hive bölgeler arasında sınır kabul edilen Kükertli ve karĢısındaki Amu Derya‟nın Batı kıyılarına Aral Denizi ile sınır Urga Burnu takip edilecektir. Amu Derya‟nın eski yatağının güney kısmındaki Ust-Urt ve Hazar Denizi‟ne kadar olan yer sınır kabul edilecektir. Ruslar hâkimiyetinde, Hive Hanlığı‟nın sınırlarını yeniden belirlemiĢlerdir.481
Üçüncü Madde; Amu Deya Nehri‟nin doğu tarafı eskiden Hive‟ye ait olan Yomud Türkmenleri‟nin bulunduğu ve yaĢadığı topraklar, halkı ile birlikte Han mülkünden alınarak Rusya‟ya verilmiĢtir.482 Eğer Han, isterse nehrin sol kısmından toprak elde edebileceğini belirtmiĢlerdir.
Dördüncü Madde; Amu Derya Nehri‟nin sağ ucunda bulunan yerlerin Buhara Emirliği‟nin istemesi halinde Hive Han‟ı geri alamayacaktır.483
BeĢinci Madde; Amu Derya, tamamen Rusya‟ya ait olup Buhara ve Hive Hanlıkları‟na ait gemiler izinsiz ve Rus bayrağı takılmadığı sürece giremeyecektir.484
Altıncı Madde; Ruslar, kendileri için gerekli olabileceğini düĢündükleri bir durumda belirli noktalara özellikle nehrin sol kıyısına liman kurma hakkına sahiptir. Ayrıca Hive Hükümeti bu limanı korumakla mükelleftir.
Yedinci Madde; Ruslar, liman yapımının yanı sıra mallarını korumak ve muhafaza etmek amacıyla nehrin sol yanına depo inĢa etme hakkına sahip olacaktır. Hive Hükümeti, depolarının inĢasında kullanılacak boĢ arazi ve malzemeleri verecektir.485
Sekizinci Madde; Hive‟nin bütün köy ve kasabaları Rusya tüccarına açık olacaktır. Rusya merkez karavanlarıyla Ģehrin her yönünden geçme hakkına sahiptir. Ayrıca Han hükümeti bu kervanları korumakla güvenliklerinden sorumlu olacaktır.486
480 J. A. Mac Gahan, Campaining On The Oxus And The Fall Of Khiva, Sampson Low, Marston, Low And Searle Crown Burdings, 188 Fleet Street, London, 1874, s s. 416.
481 J. A. Mac Gahan, Campaining On The Oxus, s. 417.
482 J. A. Mac Gahan, Campaining On The Oxus, s. 417.
483 J. A. Mac Gahan, Campaining On The Oxus, s. 417.
484 J. A. Mac Gahan, Campaining On The Oxus, s. 417.
485 J. A. Mac Gahan, Campaining On The Oxus, s. 417 - 418.
486 J. A. Mac Gahan, Campaining On The Oxus, s. 418.
101
Dokuzuncu Madde; Rus tüccarlar vergi vermeyeceklerdir. Kadı Ali, Orenburg veya Hazar‟daki limanlardan herhangi birinde bulunduklarında emir almayacaklardır.487
Onuncu Madde; Rus tüccarlar malları için Hive‟ye ücret ödemeden komĢu ülkelere taĢıma geçiĢ üstünlüğüne sahiptir.
Onbirinci Madde; Rusyalı tüccarlar isterlerse Hive‟de ve tüm kasabalarda kendi adlarına acente açabilecek, iĢlerini yürütebileceklerdir.
Onikinci Madde; Rusyalılar tercih ettiklerinde Hive‟de yaĢayabilecek ve Asya Genel Valisi‟ne baĢvurarak mülklere sahip olabileceklerdir.
Onüçüncü Madde; Ruslar ve Hive arasında verilen bu sözler her iki taraf için de sadakatle yürütülecektir.
Ondördüncü Madde; Rusların, Hivelilere karĢı Ģikâyetleri Han hükümeti tarafından derhal incelenmeli ve bu tür iddialarda Ruslar ön planda olmalıdır.
OnbeĢinci Madde; Hivelilerden birinin Ruslar hakkındaki Ģikâyeti, Hive mahkemesi tarafından müdahil olunmayıp direk Rusya mahkemesinde dava edilecektir.
Onaltıncı Madde; Rusya‟dan Hive‟ye gitmek isteyenlerin içerisinden pasaportu olmayanlar alınmayacaktır. Ayrıca suçlu bir Rus, Hive‟ye gelirse Han Hükümeti onu yakalayarak en yakın Rus komutanlığına teslim edecektir.
Onyedinci Madde; Köleliğe karĢı eskiden de olduğu gibi Hive yasaklarını devam ettirecektir.
Onsekizinci Madde; Han Hükümeti ve Hive Halkı tarafından sebep olunan savaĢın masraflarını karĢılamak için Hive‟ye 2.200.000 Ruble savaĢ tazminatı ödeyecektir.488
Hive Hükümetinin, bu meblağı bir kerede ödeyemeyeceği göz önüne alınarak faizlerinin taksitler halinde ödenmesine izin verilmiĢtir. Ġlk iki yıl Rus Hükümeti 100.000 Ruble alacak, sonraki iki yıl 125.000, 1877 ve 1878 yıllarında 150.000 Ruble, sonraki iki yıl 175.000 Ruble ve 1881‟de yani sekiz yılın sonunda
487 J. A. Mac Gahan, Campaining On The Oxus, s. 418.
488 J. A. Mac Gahan, Campaining On The Oxus, s. 419
102
200.000 Ruble ve geriye kalan yıllarda 200.000‟er Ruble ödenecektir. Ödemelerin Rus kâğıt veya Hive parasıyla yapılması kararlaĢtırılmıĢtır. 1 Kasım 1893‟te 19 yıl sonra toplam ödenecek para 73.557 Ruble kalacaktır. Hive Hükümeti her dönem belirtilen Som‟dan daha az bir meblağ değil de daha fazla ödeme hakkına sahip olmuĢlardır.489 Yapılan bu Kendimiyan AntlaĢmasına göre Hive Hanlığı, Türkistan Genel Valiliği Amuderya ġubesine bağlanmıĢtır. Han, sadece hanlık içerisindeki resmi iĢlemlerden sorumlu olmuĢtur.
Ruslarla yapılan (Gandumiyan) Kendimiyan AntlaĢması, Hiveliler için iç açıcı olmamıĢtır. Rusların isteklerine ve amaçlarına daha uygun maddeler düzenlenmiĢtir. Özellikle ticari konudaki maddelerde Rus ekonomisini güçlendirirken Hive‟nin yerli ekonomisini zayıflatmak amaçlanmıĢtır. Bunun yanı sıra Hive‟nin yerli tüccarlarının faydasına olmayan bu maddeler daha çok karĢı tarafın lehine olmuĢtur. Ülke dıĢından gelen tüccarların vergi vermemesi, yerli tüccarların ise vergi vermesiyle tamamen Hive‟ye ait yerli ticaret bitirilmek istenmiĢtir. Özellikle ticari iliĢkiler konusunda sadece hanlığa yüklenmiĢlerdir. Her alanda Rus hâkimiyetine girmeleriyle birlikte istedikleri gibi hareket edememiĢlerdir. AntlaĢma sayesinde Rusya halkı Hive topraklarına rahat bir Ģekilde yerleĢmeye ve maddi-manevi-psikolojik istilaya baĢlamıĢlardır. Rusların her istediklerini yapmalarına izin verilmiĢtir.
Ġmzalanan bu muahede Rusya‟nın Hive‟deki konumunu güçlendirmiĢtir. Bu durum Rus yatırımını da beraberinde getirmiĢ Hazar ötesi Demiryolunun inĢa edilmesi için de zemin hazırlamıĢtır. ĠĢgalden sonra Rusya‟nın isteği ile Hive‟de Han muhafızları hariç hiçbir askeri birlik bulundurulmaması kararlaĢtırılmıĢtır. Hive Hanlığı‟nın özgürlüğünü kaybetmesiyle halkın yaĢamında da ağır bir durum oluĢturmuĢtur. Rus halkından insanlar da Hive‟ye yerleĢtirilmiĢtir. Ruslar iĢgal ettikleri Ģehirlerin kapılarının anahtarlarını Petersburg‟da bulunan kilisede muhafaza altına almıĢlardır. Sadece Hive‟ye mahsus olmamakla birlikte tüm iĢgal edilen bölgelere dini, milli, eğitim vb. alanlarda asimilasyon politikası yürütmüĢlerdir. AntlaĢma ile Amu Derya Nehri ve doğu kesiminde yer alan Yomud Türkmenlerine ait toprakların bir bölümü Rusların hâkimiyetine geçmiĢtir.490 Hive Hanlığı topraklarının belirli bir bölümünü Ruslara vermek zorunda kalmıĢtır. Bu durum
489 J. A. Mac Gahan, Campaining On The Oxus, s. 420.
490 J. A. Mac Gahan, Campaining On The Oxus, s. 417.
103
Rusya‟ya her alanda imtiyazlar sağlamıĢtır. Kısaca imzanan antlaĢma ile Hive Rusya‟nın itaatkâr çalıĢanı olmuĢtur. Halk, fırsat bulduğu anda bağımsızlıklarını kazanmak için mücadele vermiĢtir. Özellikle I. Dünya SavaĢı sırasında meydana gelen ihtilaller bağımsızlıklarına daha çok yaklaĢtırmıĢtır.
Hive‟nin bağımsızlığını kaybetmesinin yanısıra Rusya‟nın da kolonisi haline gelmiĢtir. Topraklar, Rusya için açık bir pazar, kolay emek ve ucuz hammadde kaynağı olarak görülmüĢtür. Hive‟de bulunan doğal ve yapay olan kaynaklar (bilimsel miras, altın yatakları, zengin tarihi, sanat eserleri, pamuk, koza, yün, balık vb.) Rusya‟ya gönderilmiĢtir. Rusya, Hive‟nin kültürüne, halkına, manevi hayatına çıkarları uğruna zarar vermiĢtir.
4.4. HĠVE VE RUS ORDUSU ARASINDAKĠ FARKLAR
Hive Hanlığı‟nın, cephaneliğinin ve askeri eĢyalarının miktarı, Ruslar ile karĢılaĢtırıldığında Rus birliklerinin bu konuda Hive‟ye göre 2 kat fazla imkâna sahip oldukları aĢikârdır. Ruslar hazırlıklarının, Hive‟nin maddi ve askeri alanda yapılan hazırlıklarına karĢı tam teĢekküllü olmasına gayret göstermiĢlerdir. Hive‟nin birlikleri özellikle Türkmen askerler, Rusya‟nın teknolojik silahlarına ve askeri kudretine rağmen canla baĢla mücadele etmiĢlerdir. Albay Sarançov, iĢgal esnasında Hive askerlerinin ve halkının Rus silahlarına karĢı korku duyduğunu söylese de çoğu çatıĢmalarda Hivelilerin üstün geldiğini belirtmiĢtir. 491
XVIII. asırın sonu XIX. asırın baĢlarında, Hive‟nin cephaneliğinde tüfek, top, tabanca gibi silahların yanı sıra Ortaçağ‟da kullanılan ok - yay, mızrak, balta, hançer - bıçak, kılıç vb. silahlar da yer almıĢtır. Hanlıkta kullanılan tüfeklerin varlığı Ebulgazi Bahadır Han, dönemine dayanmakta olup ġecere-i Türk‟te anlattılan olayda sınırlı sayıda tüfeğin bulunduğu belirtilmiĢtir. Hive‟de düzenli ordunun kurulması, askeri alanda da yenilikleri beraberinde getirmiĢtir. Silah yapımı için kullanılan kükürt ve nitratın Hive‟de yeteri kadar olması silahların yerli olarak üretilmesini sağlamıĢtır. Hive‟de sanayi geliĢmediği için teknolojik makina silahları yerine daha çok el iĢçiliğinin ön planda olduğu atölyelerde (hunarmandjilik) üretilmiĢtir. XIX. asırda Hive‟de ateĢli silah kullanımı daha da artmıĢtır. Rusya‟da sanayi ve teknoloji geliĢme gösterdiği için özellikle ateĢli ve ağır kuĢatma silahlarının yapımı artmıĢtır.
491 Sarançov, Vortzheniye v Khivu, s. 76.
104
Bu neden ile Rusya, silah açısından Hive‟ye göre daha üstün düzeyde yer almıĢtır.. Hive‟nin silahlarının çoğunluğu zamanın gereksinimini karĢılamayacak kadar küçük ve eski sayılmıĢtır.
Hive‟nin savunma ihtiyacı, Karakum ve Kızılkum çöllerinin ortasında yer almasının akabinde Ģehri çevreleyen iki güçlü duvar ve kanallar ile karĢılanmıĢtır. DıĢarıdan gelebilecek herhangi bir saldırıya karĢı hem doğal hemde yapay koruma içerisinde olmuĢtur. Allahkulı Han döneminde DıĢhan Kala, Ġsfandiyar Han döneminde de Ġçhan Kala yeniden düzenlenmiĢtir. ġehrin müdaafa yapıları güçlendirilmiĢtir. ġehir içerisinde ve savunma duvarlarının dıĢ kısmında bulunan kanalların sayısı artırılarak yenileri eklenmiĢtir. Kanallar Amu Derya Nehri‟ni de beslemiĢtir. Rus birlikleri bu duvarları ve kanalları geçme konusunda oldukça zorluklar yaĢamıĢlardır. Rus ordusunda Ģehir içerisindeki kanalları geçmek için küçük köprüler kullanılmıĢtır. Yapay köprüler yapsalar da Hiveli askerler onların bazılarını yakıp yıkmıĢlardır.492
Ruslar, kullandıkları toplara göre Hive‟nin bünyesinde bulunan ateĢli topları kudretsiz olarak görmüĢlerdir. Muravyov, topların sağlam olmadığını ve arabalarının da kırık olduğuna değinmiĢtir. Hive‟de baruthaneler kurulmuĢ, top dökümü ustaları getirtilerek üst düzey barut üretimi yapılmıĢtır. Yerli topların üretimine ayrıca önem verilmiĢtir. Rus ordusunda bulunan topların yanı sıra altı makineli tüfek (roket bataryası) kale duvarlarının yıkımı açısından önem arz etmiĢtir. Hanlığın topları, sarayın bahçesine yerleĢtirilmiĢtir. Hive topçularının sayı bakımından, iĢgalcilerin topçu birliklerinden noksan olduğu belirtilmiĢtir. Hanlığa ait askerlerin ve mühimmatın yerleĢtirildiği bir garnizonları bulunmamaktadır.
Hive Hanlığı‟nın ordusunda yaralı halde bulunan askerlere yapılacak olan sıhhi tedavinin masrafları devlet tarafından karĢılanmıĢtır. Lakin savaĢ veya saldırı esnasında ordunun yanında taĢınılabilecek seyyar hastanelerin bulunmamasından dolayı tam teĢekküllü tıbbi destek sağlanamamıĢtır. Rusya‟nın müfrezeleri ile birlikte taĢıdığı on iki mobil hastane ile sıhhi destekte bulunulmuĢtur. Sıhhi ünite birimine gemi güvertelerine 50 kiĢilik revirlerde kurulmuĢtur. SavaĢ esnasında fazla ihtiyaç duyulmadığından sadece revirler kullanılmıĢtır. 493
492 Sarançov, Vortzheniye v Khivu, s. 88.
493 Sarançov, Vortzheniye v Khivu, s. 33.
105
Hive‟de saldırılarda atları ölen askerlere yedek atlar tahsis edilmiĢtir. Akhal Teke ve Hive‟nin yerli kısa boylu kalın atlarının son derece güçlü ve hızlı olmaları askerlerin baskınlara anında karĢılık vermelerini sağlamıĢtır. Türkmenler atları iyi kullandıkları için süvari birliğinin yarısını onlar oluĢturmuĢtur. Rusya süvarileri, karĢı tarafın atlıları gibi cevvalliklerini gösterememiĢlerdir. Neden olarak Rus askerlerinin ve atlarının coğrafyaya alıĢkın ve dayanıklı olmamaları gösterilebilir. Hive ordusundaki develer özellikle küçük topları ve malzemeleri taĢımak için kullanılmıĢlardır. Rus Müfrezelerinde develere epey fazla ve ihtiyaç duyduklarında da Hive halkından yağmalayarak elde etmiĢlerdir.
Askeri birliklerin toplam mevcudiyetine değinilecek olursak Hive Hanlığı‟nın birlikleri, Çarlık Rusya Hükümeti‟ninkinden sayıca üstün olmuĢlardır. Rus birliklerinin sayıları bölümler halinde ayrılmıĢ ve her biri rakam yönünden farklılıklar göstermiĢtir. Ġki taraf arasında yaĢanan bazı çatıĢmalarda sayı ve güç açısından Hiveliler üstün gelmiĢlerdir.
Rusya‟nın, iĢgalde kullanacağı araç-gereçler, binek hayvanları, sıhhi malzeme vb. iĢlemler ekonomik açıdan büyük bir meblağ tutmuĢtur. II. Muhammed Rahim Bahadır Han, ordusunun Rus ordusuna karĢı baĢarı elde edemeyeceğini ve askeri malzemelerinin eksik olduğunu düĢünerek, yanlıĢ bir psikoloji ile hareket ettiği için askerler üzerinde tesirli olmadığı varsayılabilir. Hiveli askerler Rus birliklerine karĢı geleneksel savunma ve saldırı taktiklerini uygulamıĢlardır. Hive birliklerinin savaĢmaktan daha ziyade büyük ve modern silahlar yönünden güçlü bir orduyu demoralize etmeyi amaçlamıĢ oldukları da söylenilebilir. Hanlığın bazı askeri birlikleri Rus müfrezelerine saldırılarda bulunmuĢlardır. Böylelikle iĢgalcilere (Rus) karĢı büyük bir cesaretle giriĢilen saldırılarda galip gelindiği de olmuĢtur.
Hive Hanlığı‟ndaki askerler savaĢ olmadığı dönemlerde ülke yönetiminde veya baĢka iĢlerde görev almıĢlardır. Örneğin, vezir (kuĢbegi-mihter), pervaneci, mehrem gibi hümayunda yer edinmiĢ önemli Ģahıslar savaĢ olduğu dönemlerde ordu içerisinde komutanlık yapmıĢlardır. Rusya ordusunda bulunan rütbeli askerler, harbi kurallara göre eğitilerek vazifelendirilmiĢlerdir. Ġlaveten Rus birlikleri de Hive birliklerinin birleĢimi ve kalitesi hakkında da bir bilgilerinin olmadığını öne sürmüĢlerdir. Lakin Rus casusların yanı sıra bir de iki ülke arasında diplomatik
106
iliĢkiyi sağlayan elçilerin varlığını göz ardı etmeyerek, öne sürülen bu bilginin doğruluğu düĢünülebilir.
Hive askerlerinin belirli bir kıyafeti olmamakla birlikte yeni düzen kurulduktan sonra sürekli kullanabilecekleri resmi üniformalar diktirilmiĢtir. Rusya askerlerinin rütbelerine göre belirlenmiĢ kıyafetlerin yanısıra cüzi miktar bütçe ayrılmıĢ ve kullandıkları urbaların rütbelere göre farklılık gösterdiğide denilebilir.
Rusya, 1873 iĢgali öncesinde Hive‟ye birçok kez iĢgal amaçlı gelmiĢtir. Yapılan o saldırılarda Hive birlikleri, Ruslara karĢı ezici galibiyetler alarak zayiat vermiĢlerdir. Rusya, Petro döneminden itibaren kararlaĢtırılan bu büyük iĢgal planını kusursuz bir Ģekilde gerçekleĢtirebilmek için hazırlıklara baĢlamıĢtır. ġehir içlerine casuslar gönderilmiĢtir. Hive‟nin de kendine göre haberci casusları bulunmakta ve dıĢarıdan haber getirme görevinde aktif rol oynamıĢlardır. Hive birliklerinin, yaĢanan bu iĢgalde Rus askerlerine göre daha fazla kayıp verdiği söylenilebilir.
4.5. ĠġGALĠN DEVLETLERE ETKĠSĠ VE HĠVE‟NĠN KAYBETME SEBEPLERĠ
Rusya‟nın Hive‟ye karĢı askeri yürüyüĢüne Ġngiltere, çıkar çatıĢmaları devreye girdiği için karĢı çıkmıĢtır. Özelikle Rusya‟nın 1859 senesinde Hive‟ye yaptığı askeri yürüyüĢte iki devletarasındaki münasebetlerin askıya alınmasına neden olmuĢtur. Ġngiltere açısından tehdit oluĢtursa da Ġran için umut olmuĢtur. Hive‟nin alınmasının Ġngiltere açısından tehdit oluĢturmasının nedeni ise Hindistan sömürgesinde tehlike oluĢturacağını düĢünmesi ve Afganistan‟a yaklaĢmasını istememesidir. Ayrıca Türkistan‟daki Ġngiliz statüsünün zarar göreceğinden endiĢelenmiĢtir. Ġngiltere‟nin bir diğer korkusu ise Batı Türkistan Hanlıklarının tamamının Rus hâkimiyetine girmesi durumunda ticari etkinliklerinin sekteye uğrayacağı hatta pazar dıĢında kalabileceğini de düĢünmektedir. Rusya, bu konuda daha çok kendi çıkarlarını ön planda tutmuĢ ve kaynaklar yönünden zengin bir bölgeyi Ġngiltere‟ye bırakmak istememiĢtir. Lakin Rusya, Hive‟yi ele geçirdiklerinde tekrar hana teslim edeceklerini ve aralarında antlaĢma imzalayacaklarını söyleyerek ikna etmeye çalıĢmıĢ, Ġngiltere‟nin tarafsız kalması istemiĢtir. Hive, Rusya‟ya karĢı yardım istediğinde anlaĢmaya bağlı kalarak Ġngiltere tarafsızlığı seçmiĢtir. YaĢanılan bu süreçte Ġngiltere ve Rusya arasında fiili bir savaĢ olamasa bile yoğun bir diplomasi trafiğinin teĢekkül ettiği de söylenilebilir.
107
Hive Seferinin kendisi için umut olacağını düĢünen Ġran (Kaçarlar), Türkmenler tarafından kaçırılıp Hive‟deki pazarda köle olarak satılan Ġranlıları geri alabileceklerini düĢünmüĢlerdir. Hive alındıktan sonra Ġranlı köleler serbest bırakılmıĢtır. Ġran bu durumda Rusların yanında durmuĢ ve büyük bir minnet hissettiği söylenilebilir.
Hive Hanlığı‟nın yaĢanan 1873 iĢgalinde Ruslara karĢı savaĢı kaybetme nedenleri arasında, hanlık içerisinde karıĢıklıkların baĢgöstermesiyle yaĢanan taht kavgalarından kaynaklanan siyasi boĢluğu ve ellerinde olan güçlere güvenmeyip korkmaları ilk sırada gösterilebilir. Özellikle Rahim Han‟ın (Feruz) iç karĢıklıktan kaçıp Yomut Türkmenlerine sığınması tahtı boĢ bırakması da etkenler arasında yer alabilir. O dönemin üst düzey üretilmiĢ silahlarına karĢı koymanın zor olduğu da nedenler arasında sayılabilir. ĠĢgal döneminde Hive askerlerinin en önemli dezavantajlarından birisi Rus silahlarının özelliklerini öğrenememelerinin de etkili olduğu söylenilebilir. Bir diğer hata ise II. Rahim Han‟ın ülkesine iĢgal için gelmiĢ Ruslara karĢı dostane tavırlar sergilemesi, iĢgale karĢı etkili bir savunma planlarının olmaması da aktif rol oynamıĢtır denilebilir. Hive halkının da askerlere gerektiği kadar yardım etmemesi, iĢgalciler Ģehre girdikleri esnada ev ve bahçelerinde saklanmalarının da etkili olduğu belirtilebilir. Rusların su kanallarında kullandıkları taĢınabilir köprüleri zamanında tahrip edilmemesi de sebepler arasında gösterilebilir.
Bir diğer neden Batı Türkistan Hanlıklarının yaĢanılan iĢgale karĢı bir arada olmamaları ve çıkarları doğrultusunda bireysel hareket etmelerinin de etkili olduğu söylenilebilir. Buhara Emirliği‟nden ve Osmanlı Ġmparatorluğu‟ndan talep ettikleri desteği görememelerini de nedenler arasında gösterilebilir. Özellikle Buhara Emiri‟nin, Rus generallerine yardım için yazdığı notlar bu duruma açık bir örnek teĢkil eder. Yüzyıllar boyu kudretli ve gözü pek orduların var olduğu bilinen Türkistan Bölgesi‟nde, XIX. asırda bu durumun tam tersi bir düzenin olduğu varsayılabilir.
108
SONUÇ
Hive Hanlığı, XVI. asırın ilk çeyreğinde Muhammed ġeybani‟nin soyundan gelen ArapĢahlar Ġlbars ve Baybars Beyler tarafından Harezm‟den Merv‟e kadar uzanan bölgede kurulmuĢtur. Hive Hanlığı‟nın akabinde XVI. asırda Knezlikten devlet seviyesine yükselen ve dünya siyasetinde etkin olmaya baĢlayan Çarlık Rusya‟nın, XVII. asırda Çar I. Petro‟nun tahta çıkması ile devlet yapısı güçlenmiĢtir.
Batı Dünyasında meydana gelen modernleĢmelerin beraberinde devletlerin kolonilerini kurmalarının neticesinde ticari ve diplomatik münasebetler geliĢmiĢtir. Avrupa devletlerine nazaran sanayileĢmesini daha geç tamamlayan Çarlık Rusya Hükümeti‟nin üretimde ham maddeye ve üretilen mallar için pazar ihtiyacı ortaya çıkmıĢtır. TeĢekkül eden bu geliĢmelerle birlikte yapılan savaĢlardan mağlup ayrılan Rusya, yönünü Batı Türkistan‟a özellikle altın yataklarının var olduğu düĢünülen Hazar Denizi taraflarına çevirmiĢtir. Yönelmesinde ki bir diğer sebep ise savaĢlardan kötüleĢen ekonomisini düzeltmektir. Rusya, açıkça saldırıda bulunmadan evvel Çar I. Petro‟nun emriyle Bekoviç ve Samanov‟un liderliklerinde mühendis, bürokrat, memur ve askerlerden oluĢan keĢif heyetini coğrafyayı tanıma gayesiyle Türkistan‟a sevk etmiĢtir. Askeri hazırlıkların akabinde kendini siyasi açıdan garantiye alarak, mıntıkada sömürgesi olan devletler ile bitaraflılık antlaĢması imzalamıĢtır. KeĢif harekâtı istenildiği gibi gitmemiĢ ve Bekoviç ile birliğinin büyük çoğunluğu öldürülmüĢtür. Hive Hanlığı ile Çarlık Rusya Hükümeti arasında ki diplomasi zarar görmüĢ ve elçiliklerini karĢılıklı olarak geri çekmiĢlerdir. Rusya, farklı devletlerle yaptığı mücadeleler ile birlikte 1873 yılında ki büyük iĢgale kadar çok kez Hive Hanlığı‟na saldırılar düzenlemiĢtir. Tertiplenen yürüyüĢlerin neticesinde çoğunlukla Hive birlikleri galip gelmiĢtir.
Çarlık Hükümeti 1873 senesi iĢgalinin hazırlıklarında belirli bölgelere üs inĢa etmesinin yanı sıra bu harekât için 3.000.000 Ruble harcamıĢtır. Hive‟ye yönelik saldırılar Doğudan (Jizzak, Kazalinski), Batıdan (Krasnovodsk, Orenburg, MangıĢlak) olmak üzere iki koldan açılmıĢtır.
Hive Hanlığı‟nın birlikleri Rus müfrezelerinin yaklaĢtığı haberini aldıklarında Ģehri tam teĢekküllü savunmaya gayret gösterselerde II. Muhammed Rahim Han, uçsuz bucaksız çöllerin, Ģehri çevreleyen tahkimat duvarları ve büyük kanalların varlığına itimat ederek sıkı önlemler alınmasına gerek duymamıĢtır.
109
Rus müfrezeleri 1873 senesi Ocak ayında senkronik olarak harekata baĢlamıĢlardır. Mart ayı içerisinde Çarlık Hükümeti sınırına 30.000 neferlik süvari birliği gönderilmiĢtir. Rus saldırılarının beraberinde bir de Hanlık içerisinde II. Muhammed Rahim Han‟ın kardeĢi, Atacan Tora yönetimde söz sahibi olmak istemiĢ ve iç karĢıklık çıkmasına sebep olmuĢtur. II. Muhammed Rahim Han, her ne kadar Hive ordusunun mevcudiyeti Rus birliklerine nazaran yüksek olsa dahi Rusların teknoloji açısından üstün silahlarına karĢı mücadele edemeyeceğini düĢünmüĢtür. Bu sebepten ötürü tahtı bırakarak, Yomut Türkmenlerine sığınmıĢtır. Atacan Tora, Kaufman‟a mektup yazarak, dost olduklarını belirtse de Hive, 1873 yılı Haziran ayında Rusların eline geçmiĢtir. Kaufman, Feruz II. Muhammed Rahim Han‟ı Hanlığın baĢına geçmesi için davet etmiĢtir. Rusların lehine Hivelilerin aleyhine 18 maddelik bir antlaĢma imzalanmıĢtır. Çıkarları için yaptıkları bu iĢgalin masraflarının da Hive‟ye ödetilmesi kararlaĢtırılmıĢtır. Ruslar, Hive Hanlığı‟nı her anlamda aĢağı çekmiĢtir.
XVIII. asırın ikinci yarısından evvelki yıllara Hive Hanlığı‟nda belirli rakamlara tekabül eden birlikler olsa dahi düzenli ordudan söz etmek mümkün olmamıĢtır. 1750‟li yıllardan sonra Hive tahtına oturan hanlar devrin getirdiği değiĢikliklere uyarak, orduyu düzenlemeye çalıĢmıĢlardır. 1822-1862 yılları arasında kaydedilen askeri sicil kayıtları ve ödenen maaĢ çizelgelerinde ki veriler Hive‟nin yeni ve düzenli ordusunun var olduğunu kanıtlamaktadır. Ġlaveten bu yıllarda yeni piyade ve süvari birliği de kurulmuĢtur. Ordunun temeli atlı, yaya ve gönüllü askerlerden meydana gelmiĢtir. Ayrıyeten ilk defa polis ve bekçi birliği de kurulmuĢtur. Hive ordusunun toplum mevcudiyeti hakkında pek çok bilgi olmakla beraber temel kuvvetlerin yanı sıra ilave birliklerde eklendiğinde sayının 70.000‟e kadar çıktığı söylenilebilir. Hive Hanlığı, Karakum ve Kızılkum arasında bulunması hasebiyle doğal, Ģehrin etrafını çevreleyen devasa büyüklükte ki muhafaza duvarlarıyla ve kanallarla da yapay yollarla koruma altında olmuĢtur. Düzenli ordu kurulmadan evvel askerlerin devamlı kullanabileceği kıyafetleri bulunmamaktaydı. Hanlıkta yeni düzenin gerçekleĢmesi ile askerler içinde tektip giysiler üretilmiĢtir. Ülke dıĢından silah ustaları getirtilerek, baruthane ve küçük silah atölyeleri kurulmuĢtur. Kurulan atölyelerde kılıç, hançer gibi teçhizatların yanı sıra multik tüfeklerde üretilmiĢtir. Askeri teçhizatlar yetersiz kaldığında silah ithal edilmiĢtir. Yeni geliĢmeler hanlıkta devrim havası estirmiĢtir. Büyük iĢgal dönemine kadar
110
Rusların saldırılarına karĢı Hive askerleri iyi bir savunma göstererek, daha ileri gitmelerini ve halkın kayıp vermesini önlemiĢlerdir. Son teknoloji ile donatılmıĢ Rus ordusuna karĢı Hiveliler imkânları dâhilinde memleketlerini kahramanca müdafaa etmiĢlerdir.
1920 senesi ġubat ayında Hive Hanlığı ortadan kaldırılarak, Geçici Devrim Komitesi önderliğinde Harezm Halk ġuralar Cumhuriyeti kurulmuĢtur. Komite iki yıl arayla anayasa çıkarmıĢtır. BeĢinci Harezm Kurultay‟ında, Harezm Halk ġuralar Cumhuriyeti yıkılmıĢtır. Özbekistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti‟ne bağlanan Harezm topraklarının bir kısmı Türkmenistan ve Özbekistan arasında pay edilmiĢtir.
111
KAYNAKLAR
Abdurasulov, A. (2012), O‟zbekiston Tarixi, O‟zbekiston Respublikası Fanlar Akademiyası Tarix Ġnstitüti, ToĢkent.
Abbott, J. (1843), Narrative of A Journey From Hreraut to Khiva, Moscow and St. Petersburgh, During the Late Russian İnvasion of Khiva, With Some Account of the Court of Khiva and The Kingdom of Khaurism, Cilt. I, Wm H, Allen and Co. London.
Ageh-iy Muhammad Rizo Ġbn. Erniyozbek, (2012), Jamı‟al Vaqıat-I Sultani, (BoshgariĢ- Nuryogdi TaĢhev), O‟zbekiston Respublikası Abu Reyhon Beruni Nomli Sharqshunoslik Ġnstituti – International Instute for Central Asian Studies(IICAS) Under The Auspices of UNESCO, Samarqand-ToĢkent.
Ageh-iy Muhammad Rizo Ġbn. Erniyozbek, (1978), Riyad‟üd Dövle (1823 – 1843), (BoshgariĢ – Karlom Karimov), Qafur Gulom Nomidagi Adabiot va San‟at NaĢriyoti, ToĢkent.
Ageh-iy Muhammad Rizo Ġbn. Erniyozbek, (2018), Gülşen-i Davlat (Xiva Xonligi 1856-1864), (BoshgariĢ – Nemat‟jon Polvonov), O‟zbekiston Republikası Abu Rayhan-i El berun-i Sharqsnosliq Ġnstitüti, ToĢkent.
Ageh-iy Muhammad Rizo Ġbn. Erniyozbek, (2009), Şahid-i İkbal, (Boshqarish – Nafas Shodmonov), ToĢkent.
Ageh-iy Muhammad Rizo Ġbn. Erniyozbek, Zubdatu-t Tavorıh, (BoshgariĢ – Nurbay Jhabborov), O‟zbekiston Respublikası Fanlar Akademiyası Abu Rayhon Beruni Nomidagi Sharqshunoslik Ġnstituti – O‟zbekiston Milliy Universiteti, ToĢkent, 2009.
Ageh-iy Muhammad Rizo Ġbn. Erniyozbek, (2016), Zubdetut Tavorih, BoshgariĢ; Khilola Nazirova), IICAS, UNESCO, ToĢkent Davlat Sharqshunoslik Ġnstütiti Ebu Rayhon El-Beruni Nomidagi Sharq Qo‟lyozmalari Markazi, Samarqand-ToĢkent.
Aka, Ġ. (2010), Timurlular Devleti Tarihi, Berikan Yayın evi, Ankara.
112
Akdemir, R. (2000), Mehmet Emin Efendi‟nin İstanbul‟dan Orta Asya‟ya Seyahat, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
Akpınar, T. “Arminius Wambery”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (Ġstanbul, TDV Yayınları, 2012), 42/501-502.
Avarski, Alihanov Maqsut, (1899), Pohod Na Khivu 1873, s. 214, Steam Rapid, S. Petersburg.
A. Yu. Yakubovskiy, (2004), Orta Asya Tarihçisi Pavel Petrovich İvanov, Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S.11, C.6.
Bahtiyoroviç, S.Ġ. (2014), Xiva Xonligining Harbiy va Mudofaa Tizimi, O‟zbekiston Respublikası Oliy va Orta Maxsus Ta‟lım Vazırlıgı Nızomıy Nomıdagı ToĢkent Davlat Pedagogika Unıversıtetı, (Magistrlık Dissertatsiyasi) ToĢkent.
Barthold, V.V. (2017), Orta Asya Türk Tarihi, Divan Kitap, Ġstanbul.
Baumann, R. F. (1993), Russian-Soviet Unconventional Wars İn The Caucasus Central Asia And Afghanistan, Combat Studies Ġnstitute, Washington.
Becker, S. (1968), Russias Protectorates İn Central Asia Bukhara and Khiva 1865 - 1912, Cambridge.
Bayoniy, Mohammed Yusuf, (1994) Shajarai Xorazmshohiy, Gafour Gulom Nomidagi Adabiyot va San‟at NaĢriyoti, ToĢkent.
Bayoniy, Mohammed Yusuf, (1996), Sharajai Xorazmshohiy, (BoshqoriĢ: Nusratullo Jumahuzna), Qafur Gulom Nomidagi Adabiyot va San‟at NaĢriyoti, ToĢkent.
Beneveni, F. (1986), Poslannik Petra I. Na Vostoke Posol‟stvo Florio Beneveni v Persiyu i Buharu v 1718 – 1825 Godah, Glavnaya Pedakstiya Vostonoy Literaturi Ġzdatel‟stva “Nauka”, Moskva.
Bozkurt, N. “Mancınık”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (Ankara: TDV Yayınları, 2003), 27/564-567.
Bregel, Y. (1978), The Sarts in The Khanete Of Khıva, The Hebrew University, Jeruselam.
113
Bregel, Y. (1961), Khorezmskie Türkmeni XIX C. Moskow.
Bregel, Y. (1967), Arkhivnyye Dokumenty Khivinskogo Khanstva İstoriya İ Etnografiya Karakalpaka, Vostokovedeniye AN CCCP, MOCKBA.
British Documents On Foreign Affairs; Reports And Papers From The Foreign Offiece Confidential Print, (Part 1, Series B, Volüme 11), General Ed. Kenneth Bourne And Cameron Watt, Ed. David Gil-lard, University Publications Of America, 1987-1991.
Budak, M. “Ebul Hayr Han”, Türkiye Diyanet Vakfı Islam Ansiklopedisi, (Ġstanbul: TDV Yayınları, 1994), 10/325-326.
Budulgan, S. A. (2019), Rusya‟nın Hive Hanlığı‟nı İşgali, Akara hacı bayram veli üniversitesi lisansüstü eğitim enstitüsü, (YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), Ankara.
Castagne, J. (2015), Türkistan Milli Kurtuluş Hareketi, (M. ReĢat Uzmen çev.) Bilge Kültür Sanat, Ġstanbul.
Curtis, W. E. (1911), Türkestan The Heart Of Asia, By George H. Doran Company, Newyork.
Çapraz, H. Çarlık Rusya‟nın Türkistan‟da Hâkimiyet Kurması, SDÜ Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Isparta, 2011.
Çelik, M. B. Firdevsü‟l Ġkbal‟e Göre Hive Hanlığı Tarihi ve Devlet TeĢkilatı, (YayınlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya, 2004.
Çoruhlu, T. “Gürz”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (Ġstanbul: TDV Yayınları, 1996), 14/327-328.
Çoruhlu, T. “Hançer”, Türkiye Diyanet Vakfı Ġslam Ansiklopedisi, (Ġstanbul: TDV Yayınları, 1997), 15/548-550.
Derekov, S. (2015), “Rus Ġstilasına KarĢı Türkmen DireniĢi”, Journal Of İnstitute Of Economic Development And Social Researches, 1/1.
Devlet, N. (2014), Rusya Türklerinin Milli Mücadele Tarihi (1905-1917), Türk Tarih Kurumu, Ankara.
114
Doğan, O. Erdoğan, A. (2016), XIX. Yüzyılda Türkistan (Orta Asya) Türk Topluluklarında Kölelik ve Köle Ticareti, Gaziantep University Journal of Social Sciences, S. 971-986.
Doğan, O. Erdoğan, A. (2017), Batı Türkistan Hanlıkları (Kuruluştan Yıkılışa), Berikan Yayın Evi, Ankara.
Ebulgazi Bahadır Han, (2010), Türk Şeceresi Türk‟ün Soy Ağacı Hive Han‟ı Ebulgazi Bahadır Han, Ġlgi Kültür Sanat, (Yunus Yiğit Çev.)Ġstanbul.
Eğilmez, S. (2012), Macit, Ensar, Türk Devlet TeĢkilatlarında Yasavul, Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 12, Erzurum, S. 90-104.
Erdoğan, A. (2013), İngiliz Kaynakları Ve Seyahatnamelere Göre XIX. Yüzyılda Türkistan Şehirlerinin (Buhara, Hive, Taşkent, Hokand, Semerkand) Sosyal, Kültürel ve Ekonomik Durumu, (YayınlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), KahramanmaraĢ Sütçü Ġmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, KahramanmaraĢ.
Erdoğan, A. (2019), Kazak Türkleri‟nde Ġdari Yapı, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 2, C. 16, KahramanmaraĢ.
Eron Generali Ġsmoil Mirpanji, (1997), Asırlıkdagı Xotıralar (Marv va Xıvaga Boşidan Kejhirgan Vokeyalar), Xorezm.
Qafur, Mohammad Alihan, (2005), Xorasm Safarı Kundalıgı ( Aron Elchisinging Xotiralari XIX. Asr ), (Tarjima: Ġsmoil Bokjon), O‟zbekiston Respublikası Fanlar Akademiyası Tarix Entituti, ToĢkent.
Gahan, J.A. (1874), Campaining On The Oxus And The Fall Of Khiva, Sampson Low, Marston, Low And Searle Crown Burdings, 188 Fleet Street, London.
Grodekov, N.I. (1883), Voyna v Turkmenii. Pokhod Skobeleva v 1880 – 81, C. 4, Saint Petersburg.
Grousset, R. (2017), Bozkır Ġmparatorluğu Atilla-Cengiz-Timur, (ReĢat Uzmen, Çev.), Ötüken Yayınları, Ġstanbul.
Göksu, E. (2008), Türk Kültürü‟nde Silah, Ötüken Yayınları, Ġstanbul.
115
Göksu, E. (2017), Selçuklu‟nun Mirası (Gulâm ve İktâ), Konik Kitap, Ġstanbul.
Gulboyev, N. (2012), XVII. asr va XX. Asr Bashlarıda Xiva Honligi Kural va Yaralarining Hususiyatlari, O‟zbekiston Respublikası Oliy va Orta Maxsus Talim Vazirligi, Oz‟R FA Yosh Olimlar Kengashi, ToĢkent.
Gulboyev, N. (2016), O‟zbekiston Respublikası Oliy va Orta Maxsus Ta‟lım Vazırlıgı Alisher Navoi Samarqand Davlat Ünivertitesi, Samarqand.
Gulboyev, N. (2013), XXI. Asr Global Dunyo, O‟zbekiston Respublikası Davlat Pedagoki Üniversiteti, Fanlar Akademiyası Tarix Enstitüti, ToĢkent.
Gulboyev, N. (2012), O‟zbekiston Respublikası Fanlar Akademiyası Abu Rayhon El Beruni Kutubxonasi Sharqshunoslik İnstituti Konferansiyası, Toşkent.
Gulboyev, N. (2018), Markaziy Osiyoda Ġntellektüel Meros: Kelajak va Yangiliklar XIX-XX Asr, Ozbekiston Respublikası Fanlar Akademiyası Tarix Enstitüyi, ToĢkent.
Gulboyev, N. (2012), O‟zbekiston Respublikası Oliy va Orta Maxsus Ta‟lım Vazırlıgı Nızomıy Nomıdagı Toshkent Davlat Pedagogika Konferansıyası, s.137, ToĢkent.
Gulboyev, N. (2019), Xiva Xonligi Armiyasidagi Ta‟minot Muommolari, İmom Al-Bukhoriy Saboklari Manaviy-Marifiy İlmiy Adabiy Jurnalı, ToĢkent.
Gulboyev, N. (2019), Xiva Xoni Olloqulı Xonning Xarbiylarini Moliyaviy Taminlash Trisidagi, Öz‟R Fa Tarix İnstütiti, ToĢkent.
Gulboyev, N. (2012), XVII. asr va XX. Asr Başhlarıda Xiva Honligi Kural va Yaralarining Hususiyatlari, O‟zbekiston Respublikası Oliy va Orta Maxsus Talim Vazirligi, O‟zR Fa YoĢ Olimlar Kengashi, ToĢkent.
Güngör, E. (2011), Türkistan‟da Fikir Akımları Ceditçilik, Türkçülük, İslamcılık, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, Ġstanbul.
Hayit, B. (2004), Türkistan Devletlerinin Milli Mücadeleleri Tarihi, Türk Tarih Kurumu, Ankara.
Hıtchıns, K., “Kazaklar” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (Ankara: TDV Yayınları, 2002), 25/131-132.
116
Holdswarth, M. (1959), Turkestan İn The Nineteenht Century ( A Brief History Of The Khanates Bukhara, Kokand and Khiva ) St. Antony‟s Collage ( Oxford ) Soviet Affairs Study Group, London.
Ġlliyev, M. 1873-1924 Döneminde Türkistan Türkmenlerinde Siyasi, Sosyal ve Kültürel Hayat, (YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi) Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Entitüsü, Ankara, 2003.
ĠĢpirli, M. “Kazasker”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (Ankara: TDV Yayınları, 2002), 25/140-143.
Ġvanov, P. P. (1958), Ocherki Po Ġstorii Credney Azii (XVI. Ceredina XIX.) Akademik Nauk SSSR Ġnstitut Vostokovedeniye, MOCKBA.
Ġvanov, P. P. (1940), Arkhiv Xıvınskıkh Khanov XIX C. Rossiya Ordena Trudovogo Krasnogo Znamen Publıchnaya Bıblıoteka Imeni, M.E. Saltykova Shchedrina, Leningrad.
Kafesoğlu, Ġ. (2011), Türk Milli Kültürü, Ötüken Yayınları, Ġstanbul..
Kafesoğlu, Ġ. “At”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, ( Ġstanbul: TDV Yayınları, 1991), 4/28-31.
Kâhya, H. (2017), Hive Hanı Muhammed Rahim Bahadur‟un (1806-1825) 1809 Tarihli Bir Tahranlık Yarlığının Üslubu ve Metin Dil-Bilimsel Yapısı, Muş Alpaslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 2, S. 316-337.
Kamalov, Ġ. “ToktamıĢ Han”, Türkiye Diyanet Vakfı Ġslam Ansiklopedisi, (Ġstanbul: TDV Yayınları, 2012), 41/231-232.
Karadeniz, Y. (2009), Ġran ve Türkistan‟da Ġngiliz-Rus Mücadelesi (1856–1869), SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 20, S.53-68.
Katalok Xıvınskıx Kazıyskıx Dokumen tov XIX. – XX. C. (2001), O‟zbekiston Respublikası Fanlar Akademiyası Abu Rayhon Beruni Sharqshonasliq Ġntitüti – Kyoto Univertiteti Yaponiya, ToĢkent – Kyoto.
Koç, D. (2015), Rus Elçilik Raporlarına Göre Hokand Hanlığı (XIX. Yüzyılın İlk Yarısı), Ġdeal Kültür Yayıncılık, Ġstanbul, s. 20.
117
Konukçu, E. “Haydar Mirza”, Türkiye Diyanet Vakfı Ġslam Ansiklopedisi, (Ġstanbul: TDV Yayınlar, 1998), 17/28-29.
Konukçu, E. “Hokand Hanlığı” Türkiye Diyanet Vakfı Ġslam Ansiklopedisi, (Ġstanbul: TDV Yayınları, 1998), 18/215-216.
Köseoğlu, N. (1990), Türk Dünyası Tarihi ve Türk Medeniyeti Üzerine Düşünceler, Ötüken NeĢriyat, Ġstanbul.
Kurbanbaeviç, T. B. (2009), Horasmning Orta Tevirde Materiallar va Hunarmandchilik, Oz‟R Fa Orta ve Oliy Maxsus Talim Vazırlıgı Berdak Nomidagi Qaraqalpaq Davlat Ünivertiteti, Samarqand.
Kurat, N. A. (2014), Rusya Tarihi Başlangıçtan 19717‟ye Kadar, TTK, Ankara.
Kutay, C. (1970), Sahte Derviş, Arkın Yayınları, Ġstanbul.
Mac Gahan, Ġ.A. (1995), Hive Seyahatnamesi ve Tarihi Musavver, (Haz. Ġsmail Aka- Mehmet Ersan), Akademi Kitabevi, Ġzmir.
Maxomadaliyeviç, B. B. (2016), Xiva Honligining Davlat Muassasaları Faoliyatı, O‟zbekiston Respublikası Oliy va Orta Maxsus Talim Vazirligi Namangan Davlat Ünivertiteti, Namangan.
Mehmet Emin Efendi, (2001), İstanbul‟dan Orta Asya‟ya Seyahat, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Haz: Rıza Akdemir, Ankara.
Mir Abdulkarim Boukhariy, (1876), Historie de Lasie Centrale (Afghanistan, Boukhara, Khiva and Khoqand 1740-1818) From the Frenc: Charles Schefer, Paris.
Mirza Haydar Duğlat, (2006), Tarih-i Reşidi, (Osman Karatay, Çev.), Selenge Yayınları, Ġstanbul.
Moldobayeva, D. (2002), Kazaklardaki Cüzlük Sistemi ve Tarihçesi Üzerine Bir Ġnceleme, BİLİG Hoca Ahmet Yesevi Üniversitesi Araş. Gör. S. 21, Kazakistan.
Mutalov, A. (2005), Ollohkuli Xon Davrida Xiva Xonligi, O‟zbekiston Respublikası Fanlar Akademiyası Abu Rayhan El-Beruni Shorqshosliq Ġnstitüti, ToĢkent.
118
Muravyov, N. (1977), Journey to Khıva through the Turkoman Country, Oğuz Press London.
Nemetov, B. (2010), O‟zbekistondagi Harbiy Tarixiy Munosabatlar, O‟zbekiston Respublikası Tarix Fanlari Akademiyası, ToĢkent.
Nikoloyeviç, N. (1822), Puteshestviye iz Turkmenistana v Khivu, 1819 – 1820, MOCKBA.
Olimbaeviç, X. M. (2013), Xiva Xonligida Elchilik va Qabul Marosimlari: An‟analari va O‟ziga Xos Jihatlari, O‟zbekiston respublikası Oliy va Orta Maxsus Ta‟lim Vazirligi Urganj Davlat Universiteti, Urganj.
Orenburga Khivinsky Puteshestviye (1873), (1753 Samarskiy Torgovets ), C.389.
Polvonov, N. Kashjonov, O. (2007), Harezimdagi İzhtimoi-Siyosiy Jharayonlar ve Horaketi( XIX asır İkkinchi Yarmi/ XX asır Birinchi Charagi), s.56, Abu Matbuat Konsaltı, ToĢkent.
Roux, J. P. (2011), Moğol İmparatorluğu Tarihi, Kabalcı Yayınevi, Ġstanbul.
Rtveladze, E. V., Alimova, D. A. (Ed), (2013), O‟zbekiston Davlat Tarixida Xorazm, O‟zbekiston Respublikası Tarix Ġnstitüti Fanlar Akademiyası Urganj Davlat Üniversiteti, ToĢkent.
Sabol, S., Orta Asya‟da Rus-Ingiliz Rekabeti, Kuzey Caroline Üniversitesi, Türkler Ansiklopedisi, (Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002), H. Celal Güzel, Salim Koca, Kemal Çiçek, 18/1020.
Sarançov, E.C., (1874), Vtorzheniye v Khivu 1873, St. Petersburg.
Saray, M. (2017), Rus İşgali Devrinde Osmanlı Devleti Ve Türkistan Hanlıkları Arasındaki Siyâsî Münasebetler (1775-1875), Türk Tarih Kurumu, Ankara.
Snegirece, (1840), Xiva Xonligi Geographiq va Statistik Tavsifi (Turli Mahalliy va Xorijiy Yozuvchilardan Xiva Shahrining Manzarasi), Tipogli Universitetida, s. 53, Moskovskiy.
Sobolev, L. (1873), Hive Hanlığı‟na Ulaşım, s.230, St. Petersburg.
Soigin, P. P. (1898), 1839 Campaning To Khiva And The Russian Embassy To Khiva İn 1842 Perovsky, Sankt Petersburg.
119
Suavi, A. (1977), Hive Hanlığı ve Türkistan‟da Rus Yayılması, (Haz. M. Abdülhalik Çay), Orkun Yayınları, Ġstanbul.
TaĢağıl, A. “Türkistan”, Türkiye Diyanet Vakfı Ġslam Ansiklopedisi, (Ġstanbul: TDV Yayınları, 2012), 41/556-56.
TaĢağıl, A. “Ġnak”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (Ankara: TDV Yayınları, 2000), 22/255-256.
Temir, A. (Çev.), (2010), Moğolların Gizli Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
Terzi, M. Z. “Mızrak”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (Ġstanbul: TDV Yayınları, 2005), 30/4-5.
Togan, A. Z. V. (1981), Umumi Türk Tarihine Giriş, Enderun Kitabevi, Ġstanbul.
Topal, K. (2014). 19. Yüzyılda Ġngiltere‟nin Türkistan Siyaseti, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Ankara.
Usmonov, Q., Sodiqov, M., Burxonova, S. (2012), Ozbekiston Tarixi, ToĢkent.
Usta, A. “Zırh”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (Ġstanbul: TDV Yayınları, 2013), 44/391-394.
UzunçarĢılı, Ġ. H. (2014), Osmanlı Devleti Teşkilatında Medhal, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
Ükten, S. S. (2014), Buhara Hanlığı‟nda ġibanî Hanedanı Devrindeki SavaĢ Sanatı: Silah ve Teçhizat, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi Sayı: 54, Ankara.
Ükten, S.S. Buhara Hanlığı‟nın Askeri Teşkilatı (1500 – 1868), Ankara: Ankara Üniversitesi Dil, Tarih ve Coğrafya Fakültesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015.
Wambery, A. (1864), Travels in Central Asia Being The Account of A Journey From Teheran Across The Turkoman Desert On The Eastern Shore of The Caspian to Khıva, Bokhara, and Samarkand, John Murray Albemarle Street, London.
120
Valikhanof, M. V. (1865), The Russians İn Central Asia ( The Kırghız Steppe and The Line Of The Syr-Daria Khiva, Boukhara and Kokand, Translate From Russians: Robert Michell, Edward Stanford 6 Charging, London.
Vladimiroviç, K. A. (2018), 1873 Voyennyye Operatsii Rossiya Politika, Ural‟skiy Federal‟nyy Universitet, Yekaterinburg.
Yakubovskiy, A. Yu. (2004), Orta Asya Tarihçisi Pavel Petrovich Ġvanov, Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C.6.
Yılmaz, V. S. (2014), XIX. Yüzyılda Türkistan‟da Kölelik, Çapul Ve Yağma, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, s. 179-196.
YoldaĢev, M. (1960), XIX. Asr Xiva Davlat Hujjatlari, O‟zbekiston Respublikası SSR Fanlar Akademiyası Abu Rayhon Beruni Sharqshonsluk Ġnstitüti, ToĢkent.
YoldaĢev, M. (1959), Xiva Honligida Feodalizm Tizimi va Davlat Tuzilishi, O‟zbekiston SSR Davlat Akademiyası, ToĢkent.
Yuvalı, A. “Çağatay Hanlığı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (Ġstanbul: TDV Yayınları, 1993), 8/177-178.
Ziyayeva, D. Kh.(Ed), (2012), O‟zbekistondagi Harbiy Tarix (Qamdimgi Davrlardan Hozirgi Kungacha), NaĢriyot Bosmaxonasi, ToĢkent, 2012.
Ziyayev, H. (2017), Türkistan'da Rus Hâkimiyetine Karşı Mücadele, Türk Tarih Kurumu, Ankara.
121
EKLER
EK 1. Resimler ve Tablolar
Resim 1. 1: Hive Hanı Muhammed Rahim Han – 1896
Kaynak: Fotoğraf, Volzhinzky (1896)
Resim 1. 2: Askerlerin divandaki sıralama düzeninin fotoğrafı.
Kaynak: Fotoğraf, Volzhinzky (1896)
122
Resim 1. 3: Hive Taht varisi ve arkadaĢları
Kaynak: Fotoğraf, Volzhinzky (1896)
123
Resim 1. 4: Askerlerin divandaki sıralama düzeninin baĢka bir fotoğrafı.
Kaynak: Fotoğraf, Volzhinzky (1896)
Resim 1. 5. Hive Hanının askerleri
Kaynak: Fotoğraf, Volzhinzky (1896)
124
Resim 1. 6: Saray Orkestrası
Kaynak: Fotoğraf, Volzhinzky (1896)
Resim 1. 7: Hive Atlı Süvarisi ( Horseman )
Kaynak: Fotoğraf, Volzhinzky (1896)
125
Resim 1. 8: Hive‟de 1910 – 1918 yılları arasında hanlık yapan, Ġsfendiyar Han.
Kaynak: www.nuz.uz.com (09.02.2020).
Resim 1. 9: Mat Murad Divanbegi ( XIX. asır ).
Kaynak: St. Petersburg Kunstkamera Müzesi ArĢivi.
www.collection.kunstkamera.ru (20.04.2020).
126
Resim 1. 10. Hive Devlet belgelerini taĢıyan bir grup devlet adamı, ( Muhammed Serif Divanbegi, Muhammed Yakub Divanbegi, Huda (Alla)berdi Mehrem, Hüdaybergen Mehter ).
Kaynak: 1873‟de Hive‟de bulunan Ruslar tarafından çekilmiĢtir.
Resim 1. 11: Hançerler Harezm Hunarmandlar Ġlçesinden (XIX. ve XX. Asırlar) Kılıçlar ( XIX. asır ).
Kaynak: Özbekistan Cumhuriyeti Tarih Müzesi, TaĢkent, (21.09.2019).
127
Resim 1. 12. Tek Yanlı Balta ( Teber ), Gürz-Topuz ( XVII. Asır ).
Kaynak: Özbekistan Cumhuriyeti Tarih Müzesi, TaĢkent, (21.09.2019).
Resim 1. 13: Yay, Ok ( XVIII. asır ).
Kaynak: Özbekistan Cumhuriyeti Tarih Müzesi, TaĢkent, (21.09.2019).
128
Resim 1. 14: Miğfer, Kılıç, Kalkan, Küçük Hançer ve Balta ( XVIII. asır ).
Kaynak: Özbekistan Cumhuriyeti Timurlular Devleti Müzesi, TaĢkent, (21.09.2019).
Resim 1. 15: At (Eyer) semeri ( XIX. asır ).
Kaynak: Özbekistan Cumhuriyeti Tarih Müzesi, TaĢkent, (21.09.2019).
129
Resim 1. 16: Askerlerin kullandığı balta ve düz ağızlı hançerler
Kaynak: Hive Ġçhan Kala Devlet Müzesi, 2019.
Resim 1. 17: Hive askerlerinin kullanmıĢ olduğu kavisli Kılıç, Gürz ve Balta
Kaynak: Hive Ġçhan Kala Devlet Müzesi, 2019.
130
Resim 1. 18: Çift taraflı aybalta ve Tek taraflı aybalta ( XVII. Asır ).
Kaynak: Özbekistan Cumhuriyeti Timurlular Devleti Müzesi, TaĢkent, (21.09.2019).
Resim 1. 19: Hive Hanlığı‟nın yakın dövüĢ silahı Hançer ve Bıçaklar.
Kaynak: Hive Ġçhan Kala Devlet Müzesi, 2019.
131
Resim 1. 20: Bir duvar kırma taĢı Mancınık‟ın çizimi.
Kaynak: Özbekistan Cumhuriyeti Tarih Müzesi, TaĢkent, (21.09.2019).
Resim 1. 21: Örgü zırh XVII. asır.
Kaynak: Özbekistan Cumhuriyeti Timurlular Devleti Müzesi, TaĢkent, (21.09.2019).
132
Resim 1. 22: XX. Asır gözetleme kulesi ve Hive surları
Kaynak: St. Petersburg Kunstkamera Müzesi ArĢivi
www.collection.kunstkamera.ru (20.04.2020).
Resim 1. 23: Hive Hanlığı yaya askerleri, XIX. Asır
Kaynak: St. Petersburg Kunstkamera Müzesi ArĢivi
www.collection.kunstkamera.ru (20.04.2020).
133
Resim 1. 24: Hive Hanlığı yaya askerleri, XIX. Asır
Kaynak: St. Petersburg Kunstkamera Müzesi ArĢivi,
www.collection.kunstkamera.ru (20.04.2020).
Resim 1. 25: 1896 yılı Türkmen Atlı Askerleri
Kaynak: St. Petersburg Kunstkamera Müzesi ArĢivi, A. Lausabov
www.collection.kunstkamera.ru (20.04.2020).
134
Resim 1. 26: Hive‟nin Gönüllü birlikleri arasında yer alan Karakalpak Askerleri.
Kaynak: St. Petersburg Kunstkamera Müzesi ArĢivi.
www.collection.kunstkamera.ru (20.04.2020).
Resim 1. 27: YaĢ Hiveliler Hareketi öncüleri, Boboxun Salimov ve Polvonniyoz Yusupov
Kaynak: Özbekistan Cumhuriyeti Tarih Müzesi, (21.09.2019).
Resim 1. 28: YaĢ Hiveliler Partisi Komitesi / Fayzulla Xocayev 1918
Kaynak: Özbekistan Cumhuriyeti Tarih Müzesi, (21.09.2019).
135
Resim 1. 29. Ġchan Kala surları üzerinde bulunan nöbet ve gözetlemek için yapılmıĢ Ak ġeyh Bobo Kulesi, 2019.
Resim 1. 30: Ġçhan Kala‟nın ara duvarları, 2019.
136
Resim 1. 31: Hive‟nin iç duvarları tarafında yeralan gözetleme kulesi, 2019.
Resim 1. 32: Hive Hanlığı‟nın parası GümüĢ Tenge ve Altın Tılla
Kaynak: Hive Ġçhan Kala Devlet Müzesi.
.
137
Resim 1. 33. Hive‟de bir Zurnacı (Surnayji) XIX. Asır.
Kaynak: St. Petersburg Kunstkamera Müzesi ArĢivi.
www.collection.kunstkamera.ru (20.04.2020).
Resim 1. 34: Ordu orkestrasında çalınan Karnayji.
Kaynak: St. Petersburg Kunstkamera Müzesi ArĢivi.
www.collection.kunstkamera.ru (20.04.2020).
138
Resim 1. 35: Bir Tamburacı.
Kaynak: St. Petersburg Kunstkamera Müzesi ArĢivi.
www.collection.kunstkamera.ru (20.04.2020).
Resim 1. 36: KesilmiĢ Rus kellelerini meydanda gösteren Hiveliler.
Kaynak: J.A. Mac Gahan, London, 1874.
139
Resim 1. 37. Gandumiyan AntlaĢmasının temsili tasviri.
Kaynak: t.me/khıvamuseum.uz
140
Tablo 1: Hive Hanları.
HĠVE HANLARI
Ġlbars Han – 1512 – 1537.
ġeybani Ubeydullah Han - 1537 – 1538.
Hacı Muhammed Han – 1558 – 1598.
ġeybani Abdullah Han – 1593 – 1598.
Hacı Han – 1598 – 1602.
Arap Muhammed Han – 1602 – 1623.
Ġsfandiyar Han – 1623 – 1643.
Abulgazi Han – 1643 – 1663.
AnuĢha Han – 1663 – 1687
Ernak Han – 1688 – 1690.
ġah Niyaz Han – 1690 – 1707.
Arap Muhammed Han – 1707 – 1715.
ġir Gazi Han – 1715 – 1728.
Ġlbars Han – 1728 – 1740.
Nadir ġah ( Ġran ġahı )- 1740
Abulgazi Han II. 1741- 1747.
Gaip Han – 1747 – 1757.
Timur Gazi Han – 1757 – 1763.
Muhammed Emin Ġnak – 1763 – 1790.
Ġvaz Ġnak – 1790 – 1804.
Ġltezer Han – 1804 – 1806.
Muhammed Rahim Han – 1806 – 1825.
Allah Kulı Han – 1825 – 1845.
Rahim Kulı Han – 1842 – 1845.
Muhammed Emin Han – 1845 – 1855.
Seyid Muhammed Han – 1856 – 1864.
Muhammed Rahim Bahadır Han ( Feruz ) – 1864 – 1910.
Seyid Ġsfandiyar Han – 1910 – 1918.
Seyid Abdullah Han – 1918 – 1920.
141
Tablo 2: Türkmen Kabilelerinde bulunan komutanlara bağlı nökerlerin ve bölümlere ayrılmıĢ bazı kabilelerin toplam nökerlerinin sayısı.
1.Türkmen Çavdarler Kabilesine Bağlı Nökerleri
Yaslı Kabak: 21 nöker
Baylı: 22 nöker
Hacı Bek: 5 nöker
Aman Mirzo: 16 nöker
Kadir Berdi: 6 nöker
Ana Oraz: 16 nöker
Safer Bek: 10 nöker
Nefes Bek: 5 nöker
Avaz Berdi: 14 nöker
Kurban Berdi: 11 nöker
Aman Kulı: 30 nöker
Ata Niyaz: 13 nöker
Niyaz YüzbaĢı: 39 nöker
Seferali YüzbaĢı: 30 nöker
Mısırali YüzbaĢı: 17 nöker
Muhammed Amin YüzbaĢı: 17 nöker
Fayzulla YüzbaĢı: 20 nöker
Oralbay YüzbaĢı: 12 nöker
Begenak YüzbaĢı: 15 nöker
Kılıç YüzbaĢı: 8 nöker
2.Uygur Türkmen Kabilesi Nökerleri
Oralbay: 16 nöker
Hal Muhammed: 14 nöker
Mısırali: 30 nöker
Ġvaz Berdi: 16 nöker
Abdal Kalmuk: 12 nöker
Murad Onbegi: 15 nöker
3.TaĢhauzdaki Abdal Kabilesi
Mengli Hacı: 50 nöker
Halk Kurban: 60 nöker
Kabile Orbi: 20 nöker
Dehli Kabilesi: 48 nöker
142
4.Karakum Ġmreli Kabilesi
Takir: 14 nöker
Ġmreli Cüneyd: 15 nöker
DerviĢler: 32 nöker
Akkum Ġmreli: 71 nöker
Yazı Ġmreli: 13 nöker
Hoca Berdi: 23 nöker
Kazak Ġmreli: 10 nöker
Maaruf: 25 nöker
Karatay Ġmreli: 34 nöker
Yangi Arık: 64
5.Yomud Türkmen Nökerleri
Okuz: 189 nöker
OĢak: 195 nöker
Küçük: 99 nöker
MeĢrik: 56 nöker
Ak bölümü: 17 nöker
Atabay: 66 nöker
Bamçe Bilen: 19 nöker
Bavzak: 25 nöker
Bahleke: 33 nöker
Orus Karçi: 171 nöker
Halk Solok: 164 nöker
KarataĢlı: 190 nöker
Göklem: 137 nöker
Tekin: 230 nöker
143
Tablo 3: Salgut‟un toplandığı miktar ve meblağların yazıldığı camii defterleri:
Cami Ġsimleri
Yüksek
Orta
DüĢük
Cami Toplam
Bedirhan Cami
40
10
11
61
Kılıç Bey Cami
10
8
8
26
Karatepe Cami
31
7
10
48
Ilırhacı Cami
13
4
3
20
ĠvazNiyaz Cami
8
3
7
18
Durgadik Cami
14
13
13
40
Tansayak Cami
33
9
22
64
Amankulı Cami
13
11
11
35
Mangıt Cami
11
11
10
32
ġah Niyaz Cami
12
6
27
45
Toplam
181
77
122
Kaynak: Pavel Petroviç Ġvanov, Arkhiv Xıvınskıkh Khanov XIX C, 1940, s. 67.
Tablo 4: Kayıtlı belgelere göre Hive Hanlığı‟nın askerlerine verilen silahların bazıları:
Ġsimler
Verilen Araçlar
Muhammed Murad Divanbeyi
2 altı namlulu tüfek
1 altı namlulu tüfek (silah)
1 ek silah
Pehlivan Mirza
1 altı namlulu tüfek
Fazlullah MingbaĢı
1 altı namlulu tüfek
Yusuf Mehrem
1 çift namlulu tüfek
1 ek silah
1 gümüĢ uçlu kılıç
Nurllah Mehrem
Altı atar Multik
1 ek silah
1 gümüĢ kenarlı kılıç
Ġvaz Niyaz Mehrem
1 kalın altı Ģirazlı tüfek
1 ek silah
Pehlivan Mehrem
1 tüfek
1 ek silah
1 gümüĢ kenarlı kılıç
Pavel Petroviç Ġvanov, Ġvanov, Arkhiv Xıvınskıkh Khanov XIX C. 1940.
144

e-mail: …….
Eğitim Bilgileri;
Derece Eğitim Birimi Mezuniyet Tarihi
Yüksek Lisans Bozok Üniversitesi 2021
Sosyal Bilimler Enstitüsü
Tarih Ana Bilim Dalı
Lisans Bozok Üniversitesi 2016
Fen-Edebiyat Fakültesi
Tarih Bölümü
Lise Tokat Plevne Anadolu 2011
Lisesi
Yabancı Diller
Ġngilizce
Farsça