35

ÖZET
Sinema XIX. yüzyılda sanat dünyasında doğduğu zamandan itibaren kendisinden önce var olan edebiyat, tiyatro, resim, heykel, müzik, dans gibi birçok sanat dalıyla iletişim bağı kurar. Yedinci sanat bu sanatlar içerisinde zamana karşı koyan en güçlü bağını edebiyatla ile oluşturur. Sinema sahip olduğu özgün nitelikler etrafında belli bir çerçeveyi perdeye yansıtabilmek için ihtiyacı olan olay döngüsünü edebiyattan edinir. Sinema oluşturduğu dramaturji ekseni içinde yer alan kavramların büyük bir kısmını da edebiyat etkisi altında meydana getirir. Sinema edebiyatla olan ebedî dostluğunu kendi içinden doğan her gövdeye yansıtır ve edebiyatta var olan kolları düzleminde inşa etmeye çalışır. Yedinci sanat çocuk sineması boyutunu meydana getirebilmek için de çocuk edebiyatından büyük bir dayanak elde eder. Bu çalışma da klasik ve modern çocuk edebiyatı ürünlerini beyaz perdedeki uyarlamalarıyla mukayese etmeyi, Türkçe öğretiminde edebiyat çizgisi üzerinde beyazperdeyi keşfetmeyi ve ana dili öğretimde yeni, etkin ve aktif yönelimlerin bulunmasını amaçlar. Araştırmanın amaca uygun bir şekilde yürütülebilmesi adına doküman inceleme yöntemine başvurulur. İncelemede edebî yapıt ve filmlerin oluşturduğu odak noktasının net bir şekilde anlaşılması için sosyolojik eleştiri dâhilinde irdeleme yapılır. Edebî yapıtın ve uyarlama filmin ana dil öğretiminde kullanılması adına etkinlik örnekleri tasarlanır. Çalışma iki sanatın birbiriyle olan sınırsız ve kopmaz ilintilerini ortaya koyarak bu ilişkinin ana dili öğretimine etki edebileceği değerleri de meydana çıkarır.
Anahtar Kelimeler: çocuk edebiyatı, sinema, çocuk sineması, sosyolojik eleştiri, uyarlama
III
ABSTRACT
Cinema connects with many branches of art such as literature, theatre, painting, sculpture, music and dance that existed before it in the 19th century from the time it was born in the art world. Seventh art forms the strongest time-defying bond between these arts and literature. Cinema acquires the event cycle it needs from literature in order to project a certain frame around its original qualities to the screen. Cinema also creates a large part of the concepts within the axis of dramaturgy it creates under the influence of literature. Cinema tries to build the arms that exist in literature on its plane by reflecting its eternal friendship with literature to every body that emerges from within. The seventh art also gains a great basis from children's literature in order to create a dimension of children's cinema. This study aims to compare classical and modern children's literature products with their adaptations on the screen, to discover the screen on the literary line in Turkish teaching and to find new, effective and active orientations in native language teaching. In order to carry out the research in accordance with the purpose, document review method is used. In order to clearly understand the focus of literary works and films, sociological criticism is examined in the review. The study also reveals the limitless and inseparable relationship between the two arts, revealing the values that this relationship can affect the teaching of the mother tongue.
Keywords: children's literature, cinema, children's cinema, sociological criticism, adaptation
IV
İÇİNDEKİLER
ÖN SÖZ ...................................................................................................................... I
ÖZET ........................................................................................................................ II
ABSTRACT ........................................................................................................... III
İÇİNDEKİLER ....................................................................................................... IV
TABLOLAR LİSTESİ ........................................................................................ VIII
GÖRSELLER LİSTESİ ......................................................................................... IX
GİRİŞ ......................................................................................................................... 1
BİRİNCİ BÖLÜM .................................................................................................... 4
1. ARAŞTIRMANIN GENEL ÇERÇEVESİ ...................................................... 4
1. 1. PROBLEM DURUMU .................................................................................. 4
1. 2. ARAŞTIRMANIN AMACI........................................................................... 5
1. 3. ARAŞTIRMANIN ÖNEMİ........................................................................... 6
İKİNCİ BÖLÜM ...................................................................................................... 8
2. ARAŞTIRMANIN KURAMSAL BOYUTU ................................................... 8
2.1. ÇOCUK EDEBİYATI .................................................................................... 8
2.1.1. Çocuk Edebiyatının Tarihçesi ...................................................................... 10
2.1.2. Dünyada Çocuk Edebiyatı Klasikleri ........................................................... 11
2.1.3. Türkiye’de Çocuk Edebiyatı Klasikleri ....................................................... 14
2.1.3.1. Masal ................................................................................................. 15
2.1.3.2. Destan ................................................................................................ 16
2.1.3.3. Efsane ................................................................................................ 17
2.1.3.4. Ninni .................................................................................................. 18
2.1.3.5. Fıkra ................................................................................................... 19
2.1.4. Klasik Dönemde Çocuk Edebiyatı ............................................................... 20
2.1.5. Tanzimat ve Meşrutiyet Döneminde Çocuk Edebiyatı ................................ 22
2.1.6. Çağdaş Çocuk Edebiyatı .............................................................................. 25
2.1.7. Türkiye’de Çağdaş Çocuk Edebiyatı ........................................................... 30
2.2. SİNEMA VE EDEBİYAT ............................................................................ 34
2.3. SİNEMA VE ÇOCUK EDEBİYATI ........................................................... 39
2.4. SOSYOLOJİK ELEŞTİRİ KURAMI ........................................................ 42
V
2.5. İLGİLİ ÇALIŞMALAR ............................................................................... 46
2.5.1. Tezler: .......................................................................................................... 46
2.5.2. Makaleler ..................................................................................................... 47
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ................................................................................................. 50
3. YÖNTEM.......................................................................................................... 50
3.1. ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ .................................................................... 50
3.2. ÇALIŞMA MATERYALİ ............................................................................ 50
3.3. VERİLERİN TOPLANMASI VE ANALİZİ ............................................. 51
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM ........................................................................................... 54
4. BULGULAR ..................................................................................................... 54
4.1. KLASİK KİTAP VE FİLM UYARLAMALARI....................................... 54
4.1.1. Heidi ............................................................................................................. 54
4.1.1.1. Anlatıma Bağlı Olarak Heidi ............................................................. 54
4.1.1.2. Film Olarak Heidi .............................................................................. 55
4.1.1.4. Sosyolojik Eleştiri Kuramı Çerçevesinde Heidi ................................ 62
4.1.2. Pal Sokağı Çocukları .................................................................................... 62
4.1.2.1. Anlatıma Bağlı Olarak Pal Sokağı Çocukları .................................... 62
4.1.2.2. Gösterime Bağlı Olarak Pal Sokağı Çocukları .................................. 64
4.1.2.3. Sosyolojik Eleştiri Kuramı Çerçevesinde Pal Sokağı Çocukları ....... 70
4.1.3. Tom Sawyer ................................................................................................. 71
4.1.3.1. Anlatıma Bağlı Olarak Tom Sawyer ................................................. 71
4.1.3.2. Film Olarak Tom Sawyer .................................................................. 72
4.1.3.3. Sosyolojik Eleştiri Kuramı Çerçevesinde Tom Sawyer .................... 78
4.1.4. Siyah İnci ..................................................................................................... 79
4.1.4.1. Anlatıma Bağlı Olarak Siyah İnci ..................................................... 79
4.1.4.2. Film Olarak Siyah İnci ...................................................................... 81
4.1.4.3. Sosyolojik Eleştiri Kuramı Açısından Siyah İnci .............................. 85
4.1.5. Pollyanna ...................................................................................................... 86
4.1.5.1. Anlatıma Bağlı Olarak Pollyanna ...................................................... 86
4.1.5.2. Film Olarak Hayat Sevince Güzel ..................................................... 88
4.1.5.3. Sosyolojik Eleştiri Kuramı Çerçevesinde Pollyanna ......................... 92
4.2. ÇAĞDAŞ KİTAP VE FİLM UYARLAMALARI ..................................... 93
VI
4.2.1. Matilda ......................................................................................................... 93
4.2.1.1. Anlatıma Bağlı Olarak Matilda ......................................................... 93
4.2.1.2. Film Olarak Matilda .......................................................................... 95
4.2.1.3. Sosyolojik Eleştiri Kuramı Çerçevesinde Matilda .......................... 100
4.2.2. Çizgili Pijamalı Çocuk ............................................................................... 101
4.2.2.1. Anlatıma Bağlı Olarak Çizgili Pijamalı Çocuk ............................... 101
4.2.2.3. Film Olarak Çizgili Pijamalı Çocuk ................................................ 103
4.2.2.3. Sosyolojik Eleştiri Kuramı Çerçevesinde Çizgili Pijamalı Çocuk .. 108
4.2.3. Charlie’nin Çikolata Fabrikası ................................................................... 110
4.2.3.1. Anlatıma Bağlı Olarak Charlie’nin Çikolata Fabrikası ................... 110
4.2.3.2. Film Olarak Charlie’nin Çikolata Fabrikası .................................... 112
4.2.3.3. Sosyolojik Eleştiri Kuramı Çerçevesinde Charlie’nin Çikolata Fabrikası............................................................................................................ 116
4.2.4. Savaş Atı .................................................................................................... 118
4.2.4.1. Anlatıma Bağlı Olarak Savaş Atı .................................................... 118
4.2.4.2. Film Olarak Savaş Atı ..................................................................... 120
4.2.4.3. Sosyolojik Eleştiri Kuramı Çerçevesinde Savaş Atı ....................... 124
4.2.5. Ekmek Parası ............................................................................................. 126
4.2.5.1. Anlatıma Bağlı Olarak Ekmek Parası .............................................. 126
4.2.5.2. Film Olarak Zıkkımın Kökü ............................................................ 128
4.2.5.3. Sosyolojik Eleştiri Kuramı Çerçevesinde Ekmek Parası ................. 133
4.3.SİNEMAYA UYARLANAN ÇOCUK KİTAPLARINDAN TÜRKÇE ÖĞRETİMİNDE YARARLANILMASINA YÖNELİK ETKİNLİK ÖNERİLERİ ........................................................................................................... 135
4.3.1. Heidi Adlı Sanatsal Ürünün Etkinlik Örneği ............................................. 135
4.3.2. Pal Sokağı Çocukları Adlı Sanatsal Ürünün Etkinlik Örneği .................... 136
4.3.3. Tom Sawyer Adlı Sanatsal Ürünün Etkinlik Örneği ................................. 137
4.3.4. Siyah İnci Adlı Sanatsal Ürünün Etkinlik Örneği ...................................... 138
4.3.5. Pollyanna Adlı Sanatsal Ürünün Etkinlik Örneği ...................................... 139
4.3.6. Matilda Adlı Sanatsal Ürünün Etkinlik Örneği ......................................... 140
4.3.7. Çizgili Pijamalı Çocuk Adlı Sanatsal Ürünün Etkinlik Örneği ................. 141
4.3.8. Charlie’nin Çikolata Fabrikası Adlı Sanatsal Ürünün Etkinlik Örneği ..... 143
VII
4.3.9. Savaş Atı Adlı Sanatsal Ürünün Etkinlik Örneği ...................................... 144
4.3.10. Ekmek Parası Adlı Sanatsal Ürünün Etkinlik Örneği .............................. 145
BEŞİNCİ BÖLÜM ................................................................................................ 148
5. SONUÇ, TARTIŞMA VE ÖNERİLER ....................................................... 148
KAYNAKLAR ...................................................................................................... 157
VIII
TABLOLAR LİSTESİ
Tablo 1: Heidi’nin Kitap ve Gösterim Karşılaştırması ........................................ 59
Tablo 2: Pal Sokağı Çocukları Kitap ve Gösterim Karşılaştırması ...................... 67
Tablo 3: Tom Sawyer’in Kitap ve Gösterim Karşılaştırması ............................... 75
Tablo 4: Siyah İnci’nin Kitap ve Gösterim Karşılaştırması ................................. 83
Tablo 5: Pollyanna’nın Kitap ve Gösterim Karşılaştırması ................................. 90
Tablo 6: Matilda’nın Kitap ve Gösterim Karşılaştırması ..................................... 97
Tablo 7: Çizgili Pijamalı Çocuk Kitap ve Gösterim Karşılaştırması ................. 106
Tablo 8: Charlie’nin Çikolata Fabrikası Kitap ve Gösterim Karşılaştırması ..... 114
Tablo 9: Savaş Atı Kitap ve Gösterim Karşılaştırması ...................................... 122
Tablo 10: Ekmek Parası Kitap ve Gösterim Karşılaştırması.............................. 130
IX
GÖRSELLER LİSTESİ
Görsel 1: Heidi’nin Kitap Kapağı ........................................................................ 61
Görsel 2: Heidi’nin Film Afişi ............................................................................. 61
Görsel 3: Pal Sokağı Çocuk Kitap Kapağı ........................................................... 69
Görsel 4: Pal Sokağı Çocukları Film Afişi .......................................................... 69
Görsel 5: Tom Sawyer Kitap Kapağı ................................................................... 78
Görsel 6: Tom Sawyer Film Afişi ........................................................................ 78
Görsel 7: Siyah İnci Kitap Kapağı ....................................................................... 85
Görsel 8: Siyah İnci Film Afişi ............................................................................ 85
Görsel 9: Pollyanna Kitap Kapağı ........................................................................ 91
Görsel 10: Hayat Sevince Güzel Film Afişi ......................................................... 91
Görsel 11: Matilda Kitap Kapağı ......................................................................... 99
Görsel 12: Matilda Film Afişi .............................................................................. 99
Görsel 13: Çizgili Pijamalı Çocuk Kitap Kapağı ............................................... 108
Görsel 14: Çizgili Pijamalı Çocuk Film Afişi .................................................... 108
Görsel 15: Charlie’nin Çikolata Fabrikası Kitap Kapağı ................................... 116
Görsel 16: Charlie’nin Çikolata Fabrikası Film Afişi ........................................ 116
Görsel 17: Savaş Atı Kitap Kapağı .................................................................... 124
Görsel 18: Savaş Atı Film Afişi ......................................................................... 124
Görsel 19: Ekmek Parası Kitap Kapağı.............................................................. 133
Görsel 20: Zıkkımın Kökü Film Afişi ................................................................ 133
1
GİRİŞ
Sinema özgün çerçevesini oluşturmaya başladığı süreçte sunulacak bir hikâye ve geliştirilecek bir gösterim yapısı ile karşı karşıya geldiği an yelkenlerini edebiyatın sonsuz limanına doğru çevirir. İnsanlığı XIX. yüzyılda yeni bir sanat dalıyla tanıştıran Lumiere Kardeşler dünyaya gelişime açık bir miras bırakır. Georges Melies bu mirası zamana karşı koyacak bir şekle sokabilmek için en köklü sanat dalı olan edebiyat ile yakın bir etkileşim içine sokar (Betton, 1990; Teksoy, 2005). Sinemanın edebiyat ile bitmeyecek bir dostluğun başlamasıyla beraber yedinci sanat anlatım açısından genellikle edebiyatın kapısını aralar.
Sinemanın 1908 yılında seyirci kitlesini genişletme strateji dâhilinde beyaz perdeler çocuklar için de açılmaya başlar. Pembecioğlu’na (2006) göre sinemanın ilk kadın yönetmeni Alice Guy’ın ortaya koyduğu 1895 yapımı Sularken Sulanan adlı filmde bahçeyi sulayan bahçıvan bir çocuğun hortuma basmasıyla ıslanır. Bu boyut çocuk bakışının yaramazlık boyutuyla ilk kez sinemada yer almasını gösterir. Emile Cohl’ın Fantasmagoire adlı filmi sinema tarihinin ilk çizgi filmi olarak konumunu oluşturur. Cohl ile birlikte çocuk dünyasına giren sinema Dinazor Gertie adlı çizgi film etrafında ilk çizgi sinema kahramanını meydana getirir. Windsor McCay Dinazor Gertie’nin hikâyesini George McManus’un çizgi roman serisine dayanır (Reksoy, 2005). Sinema çocuk eksenini oluştururken de edebiyatın sarsılmaz temelinden faydalanmayı amaçlar ve çocuk edebiyatı düzlemi ile iç içe bir süreç inşa eder.
Sinemanın XX. yüzyıldan itibaren edebiyatla kurduğu bu yakın ilişkiyi uyarlama kavramı çizgisinde ele alınır. Sinema sanatı bir tür kopya içinde gelişti. Sinemanın tarafsız kalıbı roman, resim, drama ve müziğin karmaşık sistemlerini, bu sanatların belirli öğeleri hakkında yeni doğruları açıklığa kavuşturmak için kapladı. Gerçekten de ilk kayıt süreçlerinin kabalığını bir an için önemsemezsek, sanatların öğelerinin çoğunluğu sinemada çok iyi işlenmiştir (Monaco, 2002: 42). Yedinci sanat dilinin gelişmesi ve eşsiz bir anlatım perspektifi oluşturabilmek için edebi yapıtları yönetmen koltuğundan yeniden biçimlendirir. Edebi eserler filmlerin belirli bir kurgu çerçevesinde ilerlemesine imkân verir. Sinema sözcükleri görüntü, ses ve ışıkla buluşturduğu alanda kimi zaman olayın ruhuna sadık kalırken kimi zaman olayı
2
farklı bir açıdan yeniden kurgular. Beyaz perde senaryo boyutunda ele aldığı edebî yapıt üzerinden kendi bakış açısını sergileme imkânına sahip olur.
Çocuk, edebiyat ve sinema: Çocuk Edebiyatı Yapıtlarının Beyaz Perdeye Uyarlanması adlı tezin amacı da çocuk edebiyatı içinde yer alan klasik ve modern döneme ait eserlerin sinemadaki yorumuyla karşılaştırmak, Türkçe öğretimi dâhilinde edebiyatla kopmaz bir bağı bulunan sinema sanatının tanıtılmasını sağlamak ve ana dili öğretiminde yeni, etkileyici ve aktif boyutların keşfedilmesine ortam hazırlamaktır. Bu amaç doğrultusunda klasik ve modern çocuk edebiyatının yapısında bulunan on adet edebî eser ve beyaz perdedeki işlenişi ele alındı. Tezin temel dayanağı için tek bir eser ve uyarlama karşılaştırması yeterliyken sayıltının geniş bir yelpazede olmasının amacı daha güçlü bir zemine kavuşturacağı düşüncesi ile on adet edebi eser ve film inceleme alanına dâhil edildi.
Tezin literatür kısmı üç ana başlık etrafında şekillenir. Çocuk edebiyatı adlı ana başlık altında çalışmanın alt yapısını ortaya koymak adıyla çocuk edebiyatın tarihçesi, dünyada ve Türkiye’de çocuk edebiyatı klasikleri, çağdaş çocuk edebiyatı ve Türkiye’de çağdaş çocuk edebiyatı üzerine bilgiler sunuldu. İkinci ana başlıkta araştırmanın ana bağlantısının kurulması için sinema ve edebiyat ilişkisi ortaya konularak sinemanın çocuk edebiyatı ile olan ilişkisi ve gelişimi ifade edilir. Sosyolojik eleştiri kuramı adlı ana başlık da ele alınan örneklemlerin sosyolojik eleştiri çerçevesinde incelenme yönelimini gözler önüne serer.
Çalışmanın bulgular kısmında belirlenen on adet çocuk edebiyatı yapıtı ve sinema uyarlaması ortaya çıkan yorum farklılıkları, yeniden biçimleniş şekli etrafında mukayese edildi. Yapılan karşılaştırmanın net bir ortamda ifade edilmesi için kitap ve filmin özetleri ortaya konuldu. Sanatsal ürünler sosyolojik eleştiri kuramının çeşitli ana gövdeleri çerçevesinde incelenerek yapıtta verilmek istenen düşünce metin arasından gün yüzüne çıkarılarak odak noktasının belirginlik kazanması sağlandı.
Sonuç bölümünde meydana gelen uyarlamalar Kayyım’ın (2006) dile getirdiği romandan farklı bir seyir izleyen sinema örnekleri, romanın aslına sadık kalan sinema örnekleri ve dönüştürme (Kayyım, 2006:52) kategorileri içerisinde irdelemeye alındı. Sanatsal yapıtların Türkçe öğretim programında belirtilen
3
kazanımlardan hangileri ile bütünlük oluşturduğu ifade edildi. Çalışmanın amaç doğrultusunda genel bir değerlendirmesi ortaya konulduğu görülmektedir.
4
BİRİNCİ BÖLÜM
1. ARAŞTIRMANIN GENEL ÇERÇEVESİ
Bu bölümde araştırmanın problem durumu, araştırmanın amacı ve önemi yer almaktadır.
1. 1. PROBLEM DURUMU
Sinema günümüzde mevcut olan özgün görüngesini inşa edebilmek için yazın dünyası ile ebedî bir dostluk kurar. Yedinci sanatın bir olay dizgesi etrafında görüntülerini şekillendirmeyi amaçladığı zaman konu tabanını edebiyat üzerinden temin etmeye başlar. Edebi bir metni filme uyarlamak, sinemasal anlatının özelliklerini göz önünde bulundurarak eseri yeniden yorumlamaktır. Yönetmen metinden dönüştürülen senaryoyu, kamera ve kurgu ile yeniden inşa etmektedir. Bu süreç eserin ruh halini korumak ve yeniden yaratarak yorumlamayı da gerektirmektedir (Erus, 2005, s. 16). Edebiyatın sahip olduğu konu, tema, diyalog ve dekor unsurları sinemanın var olan bir yapı üzerinden görüntü eksenini ortaya koymasına imkân verir.
Görüntü esaslı sinema sözcük kökenli edebiyat ile anlatı formları üzerinden ortak bir zemin oluşturarak bunu uyarlama kavramı ile tanımlar. Yazınsal anlatıyı, sinema diline çevirerek görselleştirirken anlatının karakter, mekân ve olay örgüsünün birbirinin varlığına bütünleştirilmesi için görüntü, konuşma, müzik ve gürültü, hareket ve psikolojik betimlemeler ile anlatım boşluklarının doldurulması başarılı bir uyarlama için önemlidir (Aykın, 1983, s. 496).
Beyazperde edebiyatla olan bu ilişkisini gün geçtikçe geliştirerek edebiyatın sahip olduğu üslubu, anlatım türlerini ve kuramlarını kendi işlevleriyle harmanlayarak boyutuna dâhil eder. Sinema kendi içinde farklı alanlar oluştururak seslendiği kitleyi genişletme yoluna koyulduğu zaman da edebiyatın çizgisini takip eder. Büyülü perde çocuk gövdesini çocuk edebiyat üzerinden şekillendirerek meydana getirir. Teksoy’a (2005) göre çocuk sinemasının temelini oluşturan Walt Disney yönetmen olmak için geldiği Hollywodd’a kardeşiyle birlikte canlandırma stüdyosu kurmuş ve ilk olarak Alice Harikalar Diyarında adlı edebî yapıtı bir dizi şeklinde beyazperdeyle buluşturmuştur. Walt Disney çocuk edebiyatından aldığı
5
sağlam dayanağını bırakmayarak ilk uzun metrajlı filmini de Pamuk Prenses ve Yedi Cüceler adlı masal üzerinden gerçekleştirmiştir. Beyazperde çocuk edebiyatının ona sunduğu konu tabanını kendi paradigmalarıy ile birleştirerek özgün bir çocuk filmini perdeleriyle buluşturur.
Sinema edebiyatla ile uyarlama düzleminde kurduğu güçlü bağ ile edebiyatın sahip olduğu birçok niteliği de varlığına adapte eder. Sinema da edebiyat gibi insanın düşünce dünyasını etkileyen ve yenileyen bir yönelime sahiptir. Yazın dünyasının sözcükler etrafında aktardığı kültürel, psikolojik, toplumsal ve iktisadi bakış açısını yedinci sanat görüntülerle aktarmaktadır. Güçhan’ın (1991) ifade ettiğine göre sinema her daim toplumda bir görsel fikir birliği ortaya koymuştur. Filmin içeriği ile bu içeriğin izleyici üzerinde bıraktığı etki ilişkisi tam olarak nitelendirilmese bile sinema yeni bir toplu davranış biçimi olan “halk kitle”sini ortaya koyan ilk iletişim araçları arasında yer alır. Sinema bu boyutuyla yaratarak ya da yönlendirmede bulunarak toplumun perspektifine etki eder. Yedinci sanatın edebiyatın gücünü fark ederek evreninde bu etkiyi yaratması toplumların beyaz perdeyi yakından tanıması gerekliliğini ortaya koyar. Bu çalışmada klasik ve modern çocuk edebiyatı ürünlerinin sinemadaki uyarlamaları ile karşılaştırmayı, Türkçe öğretimi etrafında sinema sanatın keşfedilmesinin sağlanmasını ve dil öğretiminde yeni, aktif ve etkileyici yönlerin bulunmasını amaç edinir.
1. 2. ARAŞTIRMANIN AMACI
Dilin sanatsal bir niteliğe sahip olduğu ve öğretiminde her daim sanatla iç içe olduğu görülmektedir. Türkçe öğretiminde de edebiyat sanatının her daim varlığı hissedilmekte hatta edebiyat öğretimi ile eş güdümlü bir süreç yürüttüğü ortadadır. Sanatların en genci olan sinema ortaya çıktığı ilk andan itibaren edebiyatla yakın bir ilişki içerisinde bulunmaktadır. Edebiyatın ona yol gösteren ve gelişimini arttıran bir yapıya sahip olması sinemanın her noktada edebiyatla beraber anılmasını sağlamaktadır. Bu çalışma da Türkçe öğretiminde yeni yaklaşımların yer alması adına edebiyatla sıkı ilişki olan sinema sanatını çocuk ekseni etrafında ele almaktadır. Çocuk edebiyatında bulunan klasik ve modern döneme ait eserleri sinemadaki ele alınış şekliyle karşılaştırmayı, Türkçe öğretiminde sinema sanatının
6
tanıtılmasını ve ana dil öğretiminde yeni ve etkileyici yönlerin bulunmasını amaçlamaktadır.
Çizgi film, dizi film veya sinema filmi şekilnde televizyona, CD’ye aktarılan birçok çocuk kitabı vardır. Bunlardan da kitabı sevdirme ve okutma konusunda yararlanılabilir. Çocuk önce kitabı okuyup ardından kitabın filme aktarılmış hâlini seyredebilir veya seyrettikten sonra kitabı okuyabilir. Her iki durum da yararlıdır. Böyle bir faaliyetten sonra kitap ile film arasındaki farklılıklar, filmin metnin orijinaline ne derece yakın olduğu konusunda eğlenceli bir tartışma yapılabilir (Çılgın, 2007: 33). Çılgın’ın bu ifadeleri dâhilinde araştırmaya amaç olan bir nokta da edebî yapıt ve uyarlama film düzlemi üzerinden okuma alışkanlığını arttıracak materyaller ortaya koymaktır.
1. 3. ARAŞTIRMANIN ÖNEMİ
Yedinci sanat günümüzde sergilediği özelliklere ve işlevlere sahip olabilmek için her zaman en yakını olan edebiyata başvurmaktadır. Film olarak adlandırdığımız boyuta ulaşabilmek için anlatı boyutunu genellikle edebiyattan almaktadır. Bazin’e (2011) göre sinema edebiyat ve tiyatronun mirasını taşıyan bir sanat dalıdır. Sinema da edebiyat gibi insanlara bir durumu, olayı, sorunu, çözümü, unsurları ve bunların insanların yaşamına etkisini yani insana kendisini ve sürdürmeye çalıştığı yaşamı anlatmaya çalışmaktadır. Edebiyatla birçok eksende birleşen sinema anlatım boyutunda güçlü bir temele sahip olabilmek adına edebiyattan her fırsatta yararlanmaktadır. Tutumlu’ya (2002) göre de edebiyat ve sinema arasındaki ilişkisinin net bir şekilde oluşması sinemanın senaryo sıkıntısını edebî alandan yararlanarak kapatmaya çalışmıştır. Dünya ve Türk sinemasında birden çok roman, öykü ve tiyatro metni bu doğrultuda uyarlanmıştır. Sinema kendi alanını yavaş yavaş çizmeye ve güçlenmeye başladıktan sonra edebiyatta bulunan çocuk koluna yönelmeye başlamaktadır. Çocuk edebiyatında yer alan yapıtlar sinema tarafından yeni anlatımlarla buluşmaktadır. Sinema bu buluşma noktasını edebiyattan faydalanarak geliştirmesiyle birlikte kendi sınırlarında çocuk sineması denilen yeni bir alan oluşturmaktadır. Bu çalışma da çocuk edebiyatı eserlerini sinemaya uyarlanmış biçimiyle karşılaştırmaktadır. Sinemaya uyarlanan yapıtları klasik ve modern dönem olarak iki farklı açıdan ele alması, uyarlamaların Türkçe öğretimine
7
etkilerini ilk defa araştırması, veriler sosyolojik eleştiri kuramı etrafında incelenerek kullanacak kişiye her yönden irdelenen bir malzeme imkânı tanıması, edebî eser ve uyarlama filmlerin Türkçe öğretiminde kullanılabilmesi için etkinlik örneklerinin oluşturulması çalışmanın önemini ortaya koymaktadır.
8
İKİNCİ BÖLÜM
2. ARAŞTIRMANIN KURAMSAL BOYUTU
Bu bölümde çocuk edebiyatı, sinema ve edebiyat, sinema ve çocuk edebiyatı ve sosyolojik eleştiri kuramı bulunmaktadır.
2.1. ÇOCUK EDEBİYATI
Çocuk edebiyatı üzerine aynı noktadan açılımını gerçekleştiren birbirinden farklı tanımlar bulunmaktadır. Çocuk ve edebiyat kavramları bu tanımlamaların ana gövdesini oluşturmaktadır. "Küçük yaştaki erkek veya kız, soy bakımından oğul veya kız, evlat, bebeklik ile erginlik arasındaki gelişme döneminde bulunan oğlan veya kız, uşak, genç erkek, büyükler arasında daha az yaşlı olan kişi; büyüklere yakışmayacak, daha çok küçüklerin yapabileceği gibi davranan kimse, belli bir işte yeteri kadar deneyimi ve yeteneği olmayan kimse."(TDK, 2011:556).
Küçük yaştaki oğlan ya da kız. Sürekli değişen ve ilerleyen olgunlaşma çağında olan birey (Bakırcıoğlu, 2012:466). Çocuk doğduğu andan ergenlik dönemine kadar sınırları bulunmayan hayal gücüne, her daim canlı olan merak duygusuna ve sürekli geliştirebildiği bir kelime evrenine sahip olan kişidir.
Edebiyat duygu ve düşüncelerin, insan ve toplum yaşantısının, söz ve yazıyla, etkili biçimlerde anlatımını amaç edinen bir sanat türüdür (Mutluay, 1970:5). Edebiyat “Bir milletin yüzyıllar boyu yarattığı edebî eserleri ve onları meydana getiren “edîb”leri tarihî gelişme içinde inceleyen bilim koludur.” (Kabaklı, 1971: 3). Yaşamı, yaşanılanı ya da düşleneni yansıtma edebiyatın en belirleyici niteliğidir. Yansıtmanın güzel duyusal bir tat kazanması da sanatçının dili kullanma gücüne, yeteneğine bağlıdır. Çünkü bir dil sanatıdır edebiyat (Özdemir, 1980:3). Edebiyat insanın kendindeki bilinmezliğini bir dil kervanında aramasını sağlayan ebedî bir diyardır.
Sanatların hepsine ilham kaynağı olan edebiyat insanların iç dünyasını zenginleştirerek onların daha değerli bir yaşantı elde etmesine olanak tanınmaktadır. Bireylerin edebiyatla erken yaşlarda tanışmaları yaşantılarını birden çok kaynaktan besleyerek ilerletebilmelerine olanak sağlamaktadır. Yaşamın başlangıcında bu
9
yararın insanlığa sunulabilmesi adına çocuk edebiyatı kavramı kendini göstermektedir.
Çocuk edebiyatı, çocuğun ilişkilerini düzenleyen yaş grubuna göre, duygu ve düşüncelerini eksiksiz olarak anlatmasını amaç edinen bir edebi türdür (Yalçın ve Alemdar, 2016:21). Çocuk edebiyatı (yazını) erken çocukluk döneminden başlayıp ergenlik dönemini de kapsayan bir yaşam evresinde, çocukların dil gelişimi ve anlama düzeylerine uygun olarak duygu ve düşünce dünyalarını sanatsal niteliği olan dilsel ve görsel iletilerle zenginleştiren, beğeni düzeylerini yükselten ürünlerin genel adıdır (Sever, 2010:16).
Çocuk edebiyatı çocukların ruh ve beden gelişimine uygun, onların hayal dünyalarına hitap eden, bayağılıktan ve çirkinlikten uzak, çocuğun anlama, kavrama ve yorumlamasına imkân tanıyan; çocuğu eğitirken eğlendiren sözlü ve yazılı verimlerin tamamıdır (Şirin, 2001:9).
Çocuk edebiyatı bireyin bulunduğu yaş aralığına uygun olarak onu farklı kültürlerle, değerlerle ve kişilerle tanıştıran ve bireyin özgün bir duygu ve düşünce dünyası inşa edebilmesi için ona yol gösteren edebi bir yaşam haritasıdır.
Çocuk edebiyatının çocukların doğru bir eğilimde yaşamlarını sürdürebilmeleri adına birçok yararı bulunmaktadır. Bu yararlar Şimşek tarafından şu şekilde ifade edilmektedir:
1. Çocuk edebiyatı çocuğun estetik duyarlılığının oluşmasına ve gelişmesine imkân tanımaktadır.
2. Çocukların öğrenme işlevini eğlenerek gerçekleşmelerine katkı sağlamaktadır.
3. Duygu ve düşünce evrenini dilsel ve görsel araçlarla zenginleştirmektedir.
4. Farklı kültürlerle, insanlarla ve çevrelerle tanışmasına olanak vermektedir.
5. Çocuk edebiyat sayesinde elde ettiği birikimlerle duygu ve düşünce dünyasını açıklayıcı bir dille ifade etmektedir.
6. Çocuğun sözcük havuzunu nitelikli bir eksende genişletmektedir.
7. Çocuk okuduğu eserlerde kendi yaşantısından izler görmekte ve gördükleri ile yaşadıkları arasında mukayesede bulunmakta, sonuçlar elde etmektedir (Şimşek, 2018: 41).
10
2.1.1. Çocuk Edebiyatının Tarihçesi
Çocuk edebiyatı XVIII. yüzyılın ikinci yarısıyla varlığını oluşturmaya başlamaktadır. Çocuk edebiyatının oluşabilmesi için ilk olarak çocuk kavramına dair bakışın değişmesi gerekmektir. XVIII. yüzyılın öncesinde çocukların biyolojik olarak varlıkları kabul edilirken sosyal yönden yetişkinlerden ayrı bir dünyaya sahip oldukları anlaşılmamaktadır. Çocukların kendilerine özgü sosyolojik bir gelişime ait oldukları tespit edilmesiyle beraber özerk bir çocuk bakış açısının elde edilmesinin kapısı aralanmaktadır. Kapının tam anlamıyla açılabilmesi için de çocukları her yönden geliştirecek olan edebiyata ihtiyaç duyulmaktadır.
Çocuk edebiyatı teriminin XVIII. yüzyılın ikinci yarısında kendini göstermesine karşılık çocuklara edebî yönden besleyen eserler mevcudiyetini bulundurmaktadır. Çocuklara yönelik ilk yapıtlar sözlü edebiyat döneminde varlığını hissettirmektedir. Bunlar şifahi özelliği taşıyan ninniler, tekerlemeler, bilmeceler, efsaneler ve masallardan oluşmaktadır. Sözlü olarak varlığını sürdüren bu türler çocukların edebî ve estetik zevkini karşılamaktadır. Matbaanın icat edilmesi ve yaygınlaşmasıyla birlikte kitapların hızlı basılması imkânı elde edilmekte ve çocuk eserlerinin basılması için de imkân doğmaktadır. Basılan ilk eserler arasında sözlü edebiyat ürünlerinin izi görülmektedir (Yalçın ve Aytaç, 2018; Neydim, 2019; Şimşek, 2018).
İlk olarak Batı’da beliren bu yeni edebiyat kolu içerisinde barındırdığı ilkeleri XVIII. yüzyılın ikinci kısmında tam olarak gösteremediği hissedilmektedir. Çocuk edebiyatı bu dönemde edebiyat dâhilinde üretilen eserlerin çocuğa uygun hale getirilmesiyle oluşmaktadır. XIX. yüzyıl ile birlikte çocuk edebiyatı bağımsız ve kendi ilkeleri ekseninde oluşan eserler ortaya koymaktadır. Çocuk edebiyatının sınırlarını ve ayrı bir kol olarak şekillenmesini destekleyen ilk ülkeler İngiltere, Fransa ve Almanya olarak karşımıza çıkmaktadır. Avrupa’da bulunan ülkelerin çocuk edebiyatına dair yaptıkları çalışmalar ve oluşturdukları eserler eşliğinde çocuk klasikleri oluşmaya başlamaktadır (Aytekin, 2016; Neydim, 2019).
Dünyada çocuk edebiyatının gelişimine toplu bir şekilde bakarsak çocuğa yönelik bir edebiyatının ilk temelleri XVIII. yüzyılın ikinci yarısı atılmaktadır. Sanayi Devriminin ortaya çıkması toplumda büyük bir değişim rüzgârı estirmekte ve bu rüzgârın esişine göre insanların yetiştirilmesi gerekmektedir. Edebiyatın insanı
11
etkileme ve yönlendirme işlevinden yararlanılarak belirli ideolojiler etrafında oluşturulan eserler klasik dönemde karşımıza çıkmaktadır. Misyonerlik faaliyetleri çevresinde oluşturulan eserler kapsamında Heidi ve Polyanna bulunmaktadır. Bu eserler çocuklara hayatlarında karşılaşacakları her sorunun çözümünün dinin, rahiplerin ve kiliselerin elinde olduğunu alt bir mesaj etrafında vermektedir.
2.1.2. Dünyada Çocuk Edebiyatı Klasikleri
Edebiyat, insanlığın tüm evrelerini içine alabilmek ve toplumların nasıl, ne, niçin sorularına daha erken cevap verebilmek için çocuk kavramını ayrı bir daire içine almaktadır. Bu dairenin kendini net bir şekilde göstermesi XIX. yüzyıl içerisinde büyük yazarlarımızın oluşturduğu nitelikli yapıtlarla mümkün olmaktadır.
Yalçın ve Aytaç’a (2016) göre çocuk klasiklerini oluşturan ilk adım yetişkinler için yazılan eserlerin çocuk edebiyatına uyarlanmasıyla gerçekleşmektedir. Uyarlanan ilk eserlerden içinde Daniel Deffo’nun Robinson Cruose’u, Cervantes’in Don Kişot’u, Jonathan Swift’in Gulliver’in Gezileri yer almaktadır. Çocukların doğa sevgisiyle çevrili, doğayla bir bütün olarak yaşamaları gerektiğini savunan J.J. Rousseau Robinson Cruose adlı eserin çocuklara okutulması gerektiğini dile getirmektedir. Çünkü Daniel Deffo’nun bu eserinde ana karakter Robinson doğa ile karşı karşıya gelerek gücünü geliştirmekte ve iradesini sağlamlaştırmaktadır.
Jonathan Swift’in 1726 yılında kaleme aldığı Güliver’in Gezileri adlı eser içinde taşıdığı fantastik unsurlarla birlikte çocukların ilgisini çekmeyi başarmaktadır. Bu eser insanların bitmez bilmez hırsının ve o hırs ile doğan boşlukta umutsuzluk ve yalnızlık içinde debelenişini gözler önüne sermektedir. Yazarın iletmek istediği bu mesajı fantastik pencereden de yararlanarak sözcüklere dökmesi hayatın dönemeçleriyle insanlığın erkenden tanışmasına olanak tanımaktadır.
Şimşek’in (2018) ifade ettiğine göre klasiklerin gelişmesinde Amerika’da çocuk edebiyatın altın çağı olarak adlandırılan Viktoria döneminin büyük katkıları bulunmaktadır. Lewis Carrol tarafından 1865’te oluşturan Alice Harikalar Diyarında adlı yapıt çocuk edebiyatının ilkelerine uygun bir esere kavuşmasını sağlamaktadır. Mark Twain bu dönemde çocuk klasiklerinde başarılı macera kitaplarından olan Tom Sawyer’i okurlarıyla buluşturmaktadır. Louisa May Alcott’da genç kız edebiyatının başyapıtlarından olan Küçük Kadınlar eserini oluşturmaktadır.
12
Çocuk edebiyatının klasiklerinin meydana gelmesinde sözlü edebiyatının bir ürünü olan masalların büyük katkısı bulunmaktadır. Fransa’da çocuk edebiyatı adına ilk çalışmaları başlatan Charles Perrault 1654 yılından itibaren derlediği masalları çocuklara uygun bir düzeyle kitap haline getirmektedir. Bunların içinde bugünde çocukların büyük bir zevkle okuduğu Kırmızı Başlıklı Kız, Uyuyan Güzel, Çizmeli Kedi, Külkedisi, Parmak Çocuk, Mavi Sakal gibi masallar yer almaktadır.
Genç ve Yalçın’ın (2021) ifadelerine göre La Fontaine’nin oluşturduğu fabllar Fransız klasik çağı içinde bulunmaktadır. Ezop Masalları’nı Fransız dilinde şiir biçimde düzenleyen La Fontaine çocukların büyük bir ilgiyle karşıladıkları hayvan masallarını ortaya koymaktadır. Fenelon’un Telemak’ı Fransız klasik edebiyatını temsil etmektedir. Büyükler için kaleme alınan bu eser aklın ve bilginin gücünü insanlara göstermeye çalışmaktadır. Romanın içinde taşıdığı bu özellik Orta Çağ kilise eğitiminin inancı öne çıkaran görüşünü reddederek realist bakış açısını topluma benimsetmeyi amaçlamaktadır.
Rus edebiyatında çocuğa dair bir alanın oluşması 1917 yılında gerçekleşen Ekim Devrimi ile mümkün olmaktadır. Devrimden önce Rus edebiyatı da çocuklara yönelik edebî bir kavramın oluşabilmesi adına sözlü kaynaklardan beslenmektedir. Çocuklar genellikle eğitim amacıyla yazılan didaktik öğretisi ağır basan kitaplarla buluşabilmektedir. Tolstoy’un çocuklara yönelik yazdığı eserler ve İvan Krilov’un oluşturduğu fabllar çocukların kendi dünyalarına ait kitapları keşfedebilmelerine olanak tanımaktadır. Devrimin ardından Sovyet rejiminin folklor çalışmaları eşliğinde benimsetilmesinde edebiyat başrol oynamaktadır. Sovyetler içerisinde ideolojik görüşün benimsetilmesi adına çocuk edebiyatına büyük bir önem verilmektedir. SSCB bünyesinde Çocuk Edebiyatı Konseyi kurulmakta ve dönemin büyük yazarları, eğitimcileri, kütüphanecileri ve yayımcıları yer almaktadır. Sovyet Rus çocuk edebiyatında Maksim Gorki ön planda bulunmaktadır. Devrimin inşa ettiği Jurij Kazakov, Sergey Mihalkov, Eduard Uspenski, Korney İvanoviç Çukovski adlı yazarlar rejimin toprağından beslenen bir çocuk edebiyatı oluşturmaktadır (Temizyürek, Şahbaz ve Gürel, 2021; Kıbrıs, 2010).
Dünya edebiyatında klasikler içinde bulunan Grimm Masalları iki kardeşin halk arasında topladıkları masallardan oluşmaktadır. Grimm Masalları da diğer çocuk klasiklerinde olduğu gibi büyükler için hazırlanmakta daha sonra çocuk
13
dünyasına dahi edilmektedir. Jacob ve Wilhelm Grim Kardeşler tarafından derlenen masallar içinde çocukların büyük bir merakla okudukları Hansel ve Gretel, Kırmızı Başlıklı Kız, Cinderella, Uyuyan Güzel, Beyaz Kar, Altın Kaz masalları bulunmaktadır. Grimm Kardeşler ve Charles Perrault gibi Hans Cristian Andersen’da halk masalları toplamaktadır. XIX. yüzyılın ilk yarısında Andersen Danimarka halk masallarını derlemekte ve bunlar Andersen Masalları olarak çocuk klasikleri arasında yerini almaktadır. (Yalçın ve Aytaç, 2016: 35-37).
Neydim’in (2020) ifade ettiğine göre İtalyan yazar Carlo Collodi tarafından kaleme alınan Pinokyo adlı eser çocuk edebiyatının kült eseri olarak bulunmaktadır. Yazar Pinokyo ile okuyucularını toplumdaki olumsuz gerçeklerle tanıştırmaktadır. Eserde kısa yoldan kazanç elde etmeye çalışan kişiler, toplumda bazı konumlara gelmiş fakat görevini düzgün bir şekilde yapmayan insanlar eleştirilmektedir. Eser her daim kaderciliğe karşı durmakta ve aklın gücünü ispatlamaktadır. Pinokyo çocuklara yaşamları boyunca sürekli seçenekler arasında kalacaklarını ve çatışmalarla dolu bir ömür geçireceklerini sergilemektedir.
Bakkalbaşı’na (2009) göre Johanna Spyri Heidi adlı eseri de yazıldığı dönemden itibaren her daim okuyucu ile buluşmakta ve çocukların hayal dünyasını edebi bir zevk çerçevesinde zenginleştirmektedir. Heidi eserinde kırsal yaşam ile kent yaşamının toplum üzerindeki etkisi karşılaştırmalar üzerinden aktarılmaktadır. Yapıtta Heidi doğadan koparılarak kente getirilmektedir. Kent kendi kuralları ile inşa edilen ve içinde bulunan herkesin yaşamını sürdürebilmesi adına kurallarına itaat etmesi gereken bir yer olarak karşımıza çıkmaktadır. Kırlar ise doğa ile iç içe olarak özgürlüğün gücüyle ayakta durmaktadır. Yazar ayrıca doğada Tanrı ile bir arada bulunacağını belirtmektedir. İnsanların kentte zenginlik peşinde hem özgürlüğünü hem de kimliklerini kaybettikleri dile getiren yazar en büyük kaybın ise Tanrı’dan uzaklaşmak olduğunu gözler önüne sermektedir. Eserde kentleşme ile ortaya çıkan sorunların ve belirlenemeyen kimliklerin doğada Tanrı ile birlikte olarak çözüme ulaşılacağı okuyuculara aktarılmaktadır.
Eleanor H. Porter oluşturduğu Pollyanna adlı eserle dünyada birçok yazara çocuk eseri oluşturması noktasında ilham vermektedir. Polyanna çocuk saflığını gözler önüne sermeye çalışan bir yapıttır. Porter Polyanna karakterini aşırı iyimser bir şekilde çizmektedir. Polyanna karşılaştığı tüm zorluk ve kötü durumlara karşılık
14
iyilik dolu bakışını kaybetmemektedir. Polyanna karakterinde olayları iyimser bir şekilde karşılama durumunun altında kaderin çizdiği yolu kabul ederek mutlu olma mesajı sezilmektedir. Porter Collodi’nin tersine kaderi aklın önüne koymaktadır. Polyanna’da çocuk figürüyle örtülü bir yetişkinlik olgunluğu hissedilmektedir. Eser bazen belirgin bazen kapalı bir şekilde edebiyatın temel amacı olan toplumu yönlendirme işlevini eksiksiz bir şekilde yerine getirmektedir. Porter kaleme aldığı bu eserle insanlara dinin sorunları çözmede etkili bir konuma sahip olduğunu göstermektedir (Neydim, 1995: 54-59).
Aytekin’in (2016) ele aldığına göre çocuk klasikleri içerisinde bilim kurgu türünde oluşturulan eserler dikkat çekmektedir. Bilimselliğe yönelmeyi ve ona karşı merakı her daim sürdüren yazarların başında Jules Verne gelmektedir. Dünyanın Merkezine Yolculuk, Seksen Günde Devri Âlem, Aya Yolculuk, Balonla Beş Hafta, Kaptan Grant’ın Çocukları, Deniz Altında Yirmi Bin Fersah adlı eserleriyle çocukları bilimle tanıştırmakta ve hayatlarını bilimle örtüştürmelerine imkân tanımaktadır. Aklın ve bilimin merkezinde oluşturulan eserler dâhilinde Robinson Crusoe, Gulliver’in Gezileri, Pinokyo, Seksen Günde Devri Âlem, Balonla Beş Hafta, Denizler Altında Yirmi Bin Fersah, Kaptan Grant’ın Çocukları, Aya Yolculuk, Dünyanın Merkezine Yolculuk yer almaktadır. İnsanların akıllarını kullanarak bilim yolunda ilerlemesiyle kilisenin esirliğinden kurtulacaklarını dile getiren bu eserler, Reform ve Rönesans’ın verdiği emeklerinin karşılığını sergilemektedir.
Bu dönemde ayrıca halk edebiyatı içinde oluşturulan eserler bir araya getirilerek çocuk dünyasına hitap edilecek şekilde düzenlenmektedir. Grim Masalları, Andersan Masalları ve Charles Perrault’un derlediği halk masalları bunların içinde yer almaktadır. Masalların sunduğu büyülü dünya her daim insanların üzerinde etkisi koruyarak çocuk edebiyatının ilk nitelikli eserleri içerisinde yer alan Alice Harikalar Dünyasında yapıtının oluşmasını sağlamaktadır. Genel olarak klasik çocuk edebiyatında çoğunlukla yetişkinler için oluşturulan eserler çocuk düzeyine indirgenmekte ve toplumlar benimsedikleri görüşlere yönelik bireyler yetiştirme amacını edebiyata yansıtmaktadır.
2.1.3. Türkiye’de Çocuk Edebiyatı Klasikleri
Türkiye’de çocuk edebiyatı kavramının kendini göstermesi toplumumuza tüm yenilikleri sunan Tanzimat Dönemine denk gelmektedir. Edebiyatımızda çocuğa özel
15
bir konumunun bulunması çeviri eserlerle birlikte mümkün olmaktadır. Batı’da oluşturulan eserler dilimize aktarılarak çocuğa yönelik bir eserin nasıl meydana gelineceği anlaşılmaktadır. Çocuk edebiyatının özellikleri ve ilkeleri yazarlarımız tarafından benimsenmesiyle birlikte de özgün yapıtlarımız meydana gelmektedir.
Türk edebiyatının temelini oluşturulan halk edebiyatı içerisinde çocuk kavramının ve çocuğa yönelik eserlerin var olduğu görülmektedir. Bulunan bu şifahi ürünler çocuk edebiyatının oluşumuna büyük bir katkı sunmaktadır. Günümüzde çocukların büyük bir ilgi ve merakla okudukları macera, fantastik ve büyülü gerçekçilikle çevrili eserlere zemin hazırlayan yerin halk edebiyatı olduğu görülmektedir.
2.1.3.1. Masal
Halk edebiyatı ürünü olan masallar geçmişten günümüze kadar insanlar tarafından büyük bir ilgi ve merakla karşılanmaktadır. Öncelikle yetişkinler için oluşturulan bu tür belirli bir zaman sonra çocuk dünyasına dâhil edilmektedir.
Masal, olağanüstü çeşidinde de, gerçekçi çeşidinde de, anlattığı olayların gerçeğe uyarlık derecesi ne olursa olsun, onların hayal yaratması oldukları izlenimi veren bir anlatı türüdür (Boratav, 1969: 80).
Kahramanlarından bazıları hayvanlar ve tabiatüstü varlıklar olan, olayları masal ülkesinden cereyan eden, hayal mahsulü olduğu halde dinleyicileri inandırabilen bir sözlü anlatım türüdür (Sakaoğlu, 1999:2).
İnsanlığın en eski edebi türlerinden olan, zaman ve mekân unsurları bakımından hayal dünyasında beslenen, olağanüstülüklerle zenginleştirilen, inanılmak istenmese bile insanı muhteşemliği ile çepeçevre sararak büyüleyen ve kahramanları, olayları, çatışmalarıyla okuyucuya ruhsal bir arınma sağlayan edebi türdür.
Masallar çocukların en erken tanıştığı edebi türlerden birisi olarak karşımıza çıkmaktadır. İçerisinde yer alan nitelikleri ile çocuklara eğlenerek öğrenme imkânı tanımaktadır. Masallarda yer alan iyi-kötü, güzel-çirkin, mutlu-mutsuz çatışmaları dinleyenin neden ve sonuç bağlamında karşılaştırma yaparak düşünmesine olanak vermektedir. Dinleyici ve okuyucuların bu çatışmaya dair zihinlerinde oluşturdukları düşünceler yaşamlarını belirli bir süzgeçten geçirmelerini sağlamaktadır. Masallar dâhilinde yer alan kadın ve erkek karakterler aslında çocuklara erken yaşlarında
16
kimliklerini hissettirmektedir. Kadınlar her daim bir erkek tarafından kurtarılmayı beklemektedir. Bu durumda kız çocuklarına erkeklerin kendisinden daha güçlü olduğu ve başarı elde edilmek için bir erkeğe ihtiyaç duyduğu aktarımını yapmaktadır. Erkekler ise masallarda özgür, güçlü ve ödüle layık birisi olarak çizilmektedir. Erkek çocuklara da yaşamlarını etkin bir şekilde sürdürebilmeleri için sahip olunması gereken nitelikler benimsetilmeye çalışılmaktadır. Masallar çocuklara düşsel ögeleri ile eğlence maksadıyla okunan bir edebi türden fazlasıdır. Karakterleri ve çatışmalarıyla insanların kimlik oluşturmalarında zihinlerinde derin izler bırakmaktadır. Masallar başta yer alan tekerlemeleri ile dinleyiciyi kendisine çekmektedir. Tekerlemeler ses benzerliklerinden yararlanılarak oluşturulur ve birbiriyle alakasız görünse bile bir düzene sahip olmaktadır. Masalların niteliğini gösterebilmesi ve etki gücünü sınırsız bir şekilde kullanması anlatıcıya bağlı bulunmaktadır. Çocuk edebiyatı kapsamında hâlâ masalların oluşmasıyla birlikte içindeki kimi ögeleri başka türlere aktararak yeni boyutların elde edilmesine olanak sağlamaktadır (Sezer, 2004: 4-78; Oğuzkan, 2006: 17-26).
2.1.3.2. Destan
Halk edebiyatının kaynakları içinde yer alan destanlar sahip oldukları edebi güç sayesinde çocukların hayal dünyasını ve kültürel birikimlerini geliştirmelerine imkân tanımaktadır.
Destanlar, milletlerin din, fazilet ve milli kahramanlık maceralarının manzum hikâyeleridir. (Banarlı, 1987).
Toplumda insanların yaşamını derinden etkileyen olayların belirli bir kahraman üzerinden anlatıldığı, olağanüstülükle birlikte halkların kültürel yaşamlarına dair izler aktaran ve kendine özgü bir ritmi bulunan anlatı türüdür.
Güzel ve Torun’a (2003) göre Destanların ele aldıkları konular toplum hayatıyla ilgili olmaktadır. Yaşanan olaylar tek bir kişinin etrafında anlatılsa bile halkın yaşadıkları duygu, düşünce ve kültürel ögeler hakkında bilgi vermektedir. Kahramanın destanda yaptığı tüm faaliyetlerde toplumunun yararına olmaktadır. Destanlar ilk oluştukları vakit manzum şekilde karşımıza çıkmaktadır. Manzum eserler halk ozanları tarafından müzik aleti beraberinde toplantılarda, özel günlerde ve pazar yerlerinde söylenmektedir. Sözlü gelenekte meydana gelen bu eserler ezberlenerek ağızdan ağıza aktarılmakta ve varlığını günümüze bu aktarım
17
aracılığıyla getirmektedir. Erken dönemlerde yazıya geçen destanlar olarak Sümer destanı Gılgamış, Yunan destanı Odysse ve İlyada ve Hint destanı Ramayana ve Mahabbata bulunmaktadır. Türk edebiyatında İskit Türklerine ait olan Saka Destanı, Göktürklerin oluşturduğu Bozkurt Destanı, Ergenekon Destanı, Kırgızların meydana getirdiği Manas Destanı, Saka Türklerinin Alp Er Tunga ve Şu destanları yer almaktadır.
Destanların çocukların dünyasına hitap edecek şekilde düzenlenmesi ve çocuklara erken yaşlarda bu eserlerin okutulması ulusal benlik kavramının benimsemesine katkı sağlamaktadır. Ergenekon Destanında Türklerin düşmanın zulmünden kurtulmak için Ergenekon’a sığındıkları görülmektedir. Destanda işlenen bu durum okuyucuya Türk halkının özgürlüğünü elde etmek için her yolu denediğini ve özgürlüğünü kimseye bırakmadan kendi elleriyle inşa ettiği mesajını vermektedir. Ergenekon vadisine sığamayınca dağı eriterek kurtulmaları Türklerin demir ve demircilikle uğraştıklarını göstermektedir. Okuyucu Türklerin demircilikle ilgilendiklerini ve başarılı bir şekilde bu mesleği icra ettiklerine dair tarihsel bir bilgiye ulaşmaktadır.
Destanlar taşıdıkları nitelikler eşliğinde çocukların hayal dünyalarını genişletmek ve geliştirmekle kalmayarak onlara ait oldukları toplum hakkında bilgi vermektedir. Aktarımını gerçekleştirdiği bu bilgiler halkının örf, adet, gelenek yani kültürüne dair olmaktadır. Batı’da modern dünyanın ortaya çıkmasıyla birlikte insanların kimlik karmaşası içinde bulunduğu sırada modernliğin sunduğu teknoloji eşliğinde destanlar karşımıza çıkmaktadır. İlyada ve Odysse destanları beyaz perdede yeni bir anlatımla çocuk düzeyinde kavuşmaktadır. Çocuklar bu sayede kültür ve medeniyet dünyalarını tüm etkileşimleri içinde barındıran görsel medya aracılığıyla ve ilgi çekici bir düzeyde tanışmaktadır.
2.1.3.3. Efsane
Efsaneler halk edebiyatında sahip olduğu önemli konumu çocuk edebiyatında da devam ettirmekte ve çocuğa yönelik eserlerin oluşmasında yazarlara yol göstermektedir.
Tarih, toplum ve doğa olaylarının olağanüstü ve akıl dışı açıklama ve yorumlarla anlatıldığı hikâyelere efsane denir (Oğuzkan, 1987).
18
Anlatılan olayların halk içerisinde doğarak geliştiği, aktaran tarafından gerçek olduğuna inancın güçlü olduğu, dinleyenin inanma yönünün ağır basmasıyla birlikte gerçekten olduğuna dair zihninde sorular meydana getirdiği duygusal yönü bulunan bir anlatım türüdür. Efsaneler insanların çıkmaza girdiği ve tanımlamadığı olaylara açıklık getirmek için başvurdukları olağanüstülükler dünyasıdır. İnsanlık tarafından inşa edilen bu dünya en eski çağlardan günümüze kadar etkinliğini sürdürmektedir. Efsaneler başlangıçta Tanrı etrafında gelişirken ilerleyen süreçlerde toplumlar tarafından sosyal yaşama dair efsaneler meydana getirilmektedir. İnsanlığın bilimle tanışması ve onu ilerletmesi ile efsaneler içinde taşıdığı olağanüstülükler yönünden zayıflamaktadır. Bu duruma rağmen hâlâ anlatıcı ve dinleyici bulup inanma hissini kişide uyandırmaktadır (Boratav, 1969: 106-117;
Efsanelerin sahip oldukları olağanüstülükler çocukları kendine çekmekte ve oluştuğu ortam ve zamana dair bilgi de sunmaktadır. Toplum tarafından oluşturulan her ürün halkın kültürüyle ilgili bilgi vermektedir. Efsaneler çocukların da büyük bir ilgi ve merak eşliğinde kültürlerini öğrenmelerine olanak sağlamaktadır.
2.1.3.4. Ninni
Ninniler halk edebiyatı ürünü olarak oluşum amacına çocuğu koyan tek edebî türdür. Ninniler sahip oldukları ezgili yapı ile çocuklara genellikle uyumadan önce söylenmektedir.
Ninniler, en az iki-üç aylıktan üç-dört yaşına kadar annenin çocuğuna onu kucağında, ayağında veya beşikte sallayarak daha çabuk ve kolay uyutmak yahut ağlamasını susturmak için husûsî bir beste ile söylediği ve o andaki hâlet-i rûhiyesini yansıtır mahiyette, umûmiyetle mâni türünde bir dörtlükten meydana gelen bir çeşit türkülerdir (Çelebioğlu, 1982:9).
Ninniler genellikle yeni doğan çocukları uyutmak veya ağlarken susmasını sağlamak amacıyla anneler tarafından kucakta, beşikte ya da ayakta sallarken belirli bir ezgiyle söylenen edebi türdür.
Yalçın ve Aytaç’ın (2018) belirttiğine göre ninniler kültür hazinemiz tarafından oluşturulan edebiyatımızda anonim ürünler içinde yer almaktadır. Ninnilerin çocuğa çoğunlukla annesi tarafından söylenmesi ile birlikte abla, teyze, hala, dede ve büyükanne de söylemektedir. Ninnilerin içerisinde sevgiye dair izler taşıması ve ezgisinin şefkatli bir havada olması söyleyen kişi ile dinleyen arasında
19
pozitif bir bağ kurulmasına imkân tanımaktadır. Ninnilerin belirli bir ölçü veya ölçüsüz bir boyutta, çoğu zaman doğaçlama ortamında ezginin yardımıyla oluşturulduğu bilinmektedir. Oluşturulan bu lirik türün çocuklar üzerinde dinlendirme ve sakinleştirme işlevi bulunmaktadır. Ninniler bu özelliklerinin yanında çocukların dil gelişimine de büyük katkılar sağlamaktadır.
Demir (2008) ninniler çocukları uyutmak amacıyla söylense bile aslında eğitim aracı olduğunu dile getirmektedir. Dilin öğrenilmesi ve gelişmesi öncelikle dinleme işlevi ile yerine getirilmektedir. Oluşumunda düşünce, söz, müzik, ritim ve duygu barındıran ninniler çocukların dille ilgili aldıkları ilk dış verileri oluşturmaktadır. Anne tarafından aktarılan bu veride kelimelerle bürülü müzikal ses çocukla anne arasında iletişim meydana getirmektedir. Bu iletişim ardından çocuğun duyduklarını tekrar etmesi bireyin dil ve beyin gelişimine katkı sağlamaktadır.
Ninniler içerisinde barındırdıkları duygu, ezgi ve sözcüklerle beraber çocukların algı yeteneklerini geliştirmekte, duygusal yönden bir bağ kurabilmesine ve dil ve beyin gelişiminin olumlu boyutta ilerlemesine fırsat vermektedir.
2.1.3.5. Fıkra
Fıkra türü edebiyatımızda farklı yönlerden kullanılan bir tür olarak karşımıza çıkmaktadır. Gazetelerde köşe yazarları tarafından günlük olayları yorumlamak adına kaleme alınan yazılara fıkra denilmektedir. Yazar köşesinde toplum içerisinde meydana gelen olayları kişisel penceresinden açıklamaktadır.
Çocuk edebiyatı kapsamında fıkralar güldürücü ögeleri ve ince anlamı ağır basan bir tür olarak görülmektedir. Fıkralar insanlar arasında zıtlıklar etrafında gerçekleşen olayları atışmalar, çatışmalarla birlikte güldürü unsuru oluşturan edebi bir türdür.
Fıkra, hikâye çekirdeğini hayattan almış bir vak’a veya tam bir fikrin teşkil ettiği kısa ve yoğun anlatımlı, beşerî kusurlarla içtimaî ve gündelik hayatta ortaya çıkan kötü ve gülünç hadiseleri, çarpıklıkları, zıddiyetleri, eski ve yeni arasındaki çatışmaları sağduyuya dayalı ince bir mizah, hikmetli bir söz, keskin bir istihza yoluyla yansıtan; umumiyetle bir fıkra tipine bağlı olarak nesir diliyle yaratılmış, sözlü edebiyatın müstakil şekillerinden ibaret yaygın epik-dram türündeki realist hikâyelerden her birine verilen isimdir (Yıldırım, 2016:33).
20
Fıkralar okuyan ve dinleyenin rahatlıkla anlayabileceği bir dile sahip olmaktadır. Günlük yaşamda kullanılan kelime ve sözlere yer verilmesi anlatıya açıklık ve sadelik kazandırmaktadır. Fıkralar halkın zevkleri etrafında örülerek kültürel ögeleri de temsil etmektedir.
Fıkraların bir olay etrafında oluşmasıyla beraber giriş, gelişme ve sonuç kısımlarını elde etmektedir. Giriş bölümünde olayda yer alan karakterler tanıtılmakta, gelişme kısmında olay sunulmakta ve sonuçta gerçekleşen olaydan çıkarılacak ders aktarılmaktadır. Fıkraların sonunda bir yargı bulunmaktadır ve verilmek istenen mesaj bu yargı bağlamına güldürü unsuru aktarılarak verilmektedir. Fıkraların ince bir mizah yapısına sahip olması, olayların sunumunda dinleyiciye ve okuyucuya farklı bakışlar aktarması, kavranması noktasında etkin bir zekâyı gerektirmesi çocukların beyinsel gelişimine ve yaşadıkları durumlara birden fazla bakışla bakmalarına olanak tanımaktadır. Çocuklara olaylara güldürü yönüyle yaklaşmayı göstermeleri ve öğretmeleri sayesinde onların olaylara iyimser bir havada hâkim olabilmelerine imkân vermektedir (Kıbrıs, 2010: 247-249; Arıcı, 2016: 85-89).
2.1.4. Klasik Dönemde Çocuk Edebiyatı
Klasik edebiyat içerisinde çocuk kavramı sıklıkla ele alınan bir unsur olmamaktadır. Dönem içerisinde çocuğu temele koyarak kaleme alınan eserler kısıtlı bir şekilde karşımıza çıkmaktadır.
Klasik edebiyatımızda Nabi ve Sümbülzade Vehbi’nin eserleri çocuk edebiyatına dair ilk örnekleri temsil etmektedir. Nabi oğlu Ebulhayr Mehmet için Hayriye-i Nabi’yi Sümbülzade Vehbi’de oğlu Lutfullah için Lutfiyye-i Vehbi’yi oluşturmaktadır. Bu eserler didaktik bir ortamda çocuklara iyi, ahlaklı ve erdemli olmayı öğretmeye çalışan yapıtlardır. Hayriye, öğüt niteliği taşıyan eserlerin edebiyatımızda en bilinen örneğini teşkil etmektedir. Nabi altmış bir yıllık ömrüne sığdırdığı tüm tecrübe ve birikimleri oğluna sunabilmek amacıyla bu eseri kaleme almaktadır. Yazar eserde evrenin meydana gelişi, insanlığa dair düşüncelerini, oğlunun dünyaya intikal etmesi ve kendine dair bilgiler vermektedir. Aktardığı bu bilgilerin ardından eserin yazılış amacını dile getirmektedir (Güzel ve Geçgel, 2005: 10; Toz, 2011: 236).
Aslan’a (2017) göre eser din, ibadet, tasavvuf, ilim ve devlet yönetimi başlıkları altında bir araya gelmektedir. Din başlığı altında insanlığın dinin aktardığı
21
kurallar çerçevesinde hayatın sürdürmesi gerektiğini vurgulamaktadır. Namaz, oruç, hac, kelime-i şahadet ve zekât gibi ibadetlerin insan yaşamına etkisini ve önemini dile getirmektedir. Allah’ı tanıma ve bilmenin de gerekli olduğunu öğütlemektedir. Ahlak başlığında insanlarla karşılıklı ilişkilerde ölçülü olunması gerektiğinden ve insanlara karşı her daim iyi ve cömert olunmasını vurgulamaktadır. İnsanların kılık kıyafet noktasında aşırılığa kaçmasına karşı olduğu görülmektedir. Kanaatkâr bir ömür sürmenin insanlara mutluluğu getireceğini eserde sık sık belirtmektedir. Bu başlıkta ayrıca dedikodunun, içki ve uyuşturucunun, fal baktırmanın kişiyi karanlıklar içine çekeceğini ve insan ruhunu huzursuz bir odada sıkıştıracak vaziyete getireceği hissedilmektedir. Kırlarda gezmenin, baharla birlikte canlanan doğanın insan ruhunu da canlandırdığını ve musikinin insan üzerinde olumlu bir teşekküle sahip olduğunu ifade etmektedir. Devlet yönetiminde meydana gelen bozulmaları dile getirmekte ve yönetici ile halk arasında ortaya çıkan zıtlıkların oluşturacağı durumlar üzerinde durmaktadır. Satranç ve tavla gibi oyunların insan zihnini geliştirici bir özelliği olduğunu söyleyerek oğluna her daim sabırlı olmasını tavsiye etmektedir.
Nabi kaleme aldığı bu eserde oğlunun olgun, alçakgönüllü, dürüst, yardımsever, güler yüzlülük gibi insanlığın sahip olması gereken nitelikleri en doğru şekilde taşımasını amaçlamaktadır. Oğlunun bu eseri doğru ve bilinçli bir şekilde benimsemesi ve her türlü ilişkisinin merkezine iyiliği yerleştirerek amaçladığı kişiye bürüneceğini ve bulunduğu topluma örnek bir birey olacağını ummaktadır.
Akbayır’ın (2018) dile getirdiğine göre Sümbülzade Vehbi Lütfiyye adlı eserinde Nabi’nin Hayriye’sini farklı bir versiyonda kaleme almış bulunmaktadır. Vehbi on beş satırlık bir mukkadimeden sonra eserin yazılış sebebi dile getirmektedir. Yapıtta oğluna neleri yapması gerektiği ve yapmaması gerektiğini öğütlemektedir. Oğluna aktaracağı bilgilerin önceden Nabi tarafından kaleme alındığını söyleyerek Hayriye’yi okumasını tavsiye etmektedir. Lütfiyye’de ilim konusu üzerinde yoğun bir şekilde durulmaktadır. Yazar tarih, edebiyat ve tasavvufun önemini ve değerini belirterek oğlunun bu konular üzerinde nitelikli bilgilere sahip olmasını istemektedir. Felsefe, kimya, musiki, geometri, astroloji ilimlerini öğrenmesini tavsiye etmektedir. Dünyanın geçici ve göz boyayıcı bir oyun yeri olduğunu ve bu yüzden dini ilimleri bilinmesinin gerekliliğini belirtmektedir.
22
Lütfiye’nin Hayriye adlı esere benzeyen kısımlarının çok olmasıyla beraber zıtlıkları da mevcut olmaktadır. Hayriye’de satranç ve tavlanın zihin açıcı bir yönünün bulunduğu ve oynanması önerilirken Lütfiye’de tavla ve satrançın eğlence dışında herhangi bir işlevinin bulunmadığının uzak durulması gerektiğinin vurgusu yapılmaktadır.
Vehbi bu eserde oğlunun alçakgönüllü, güler yüzlü, dedikodudan kaçan, verdiği sözleri yerine getiren, haramdan kaçan, rüşvete bulaşmayan ve haksız kazanca elini sürmeyen, kötü alışkanlıkları kendinden uzaklaştıran ve sabırla kişiliğini olgunlaştıran bir kişi olmasını istemektedir. Oğlunun bu özellikleri bünyesinde taşıması için de ahlak kitaplarını kendisine yol edinmeli ve Lütfiyye’yi elinden düşürmemelidir.
Klasik edebiyatımız dâhilinde yer alan Nabi’nin Hayriye’si ve Sümbülzade Vehbi’nin Lütfiyye’si çocuk edebiyatının niteliklerinde yer alan çocuğu temele koyarak kaleme alınan eserlerin ilk örneğini oluşturmaktadır. İki eserde topluma örnek olacak bireylerin yetiştirilmesinde izlenilmesi gereken yollar dile getirilmektedir. Yapıtlar çerçevesinde ahlak, din, tasavvuf, ilim ve toplumsal ilişkiler üzerinden yollar çizilmektedir. Oluşturulan bu yolların içeriğinde yoğun bir didaktik hava hissedilmektedir. Eserlerde doğrudan didaktik bir söylemin bulunması ise çağdaş çocuk edebiyatı görüşleriyle ters düşmektedir. Çağdaş yaklaşım etrafında çocuklara aktarılacak bilgiler eserde diğer ögeler içerisinde sindirilerek sunulmalı ve sunum sürecinde eğlendirme ve merak duygusu her daim canlı tutulması gerekmektedir. İki eserde çocuk edebiyatıyla örtüşen ve örtüşmeyen yönleriyle beraber meydana geldiği dönem için farklılık oluşturmaktadır.
2.1.5. Tanzimat ve Meşrutiyet Döneminde Çocuk Edebiyatı
Toplumumuzda yüzümüzü Batı’ya çevirerek yeniliklerin ortaya çıkmasına imkân tanıyan dönem Tanzimat dönemi olarak yer almaktadır. Çocuk edebiyatına dair yenilikler ve gelişmelerin meydana gelmesi de Tanzimat dönemindedir. Türkiye’de çocuk edebiyatının ayrı bir edebiyat kolu olduğu ve kendi içinde kaidelerinin bulunduğunun dile getirildiği dönem Tanzimat dönemi olarak karşımıza çıkmaktadır. Tanzimat döneminden önce doğrudan çocuklara yönelik eserler kısıtlı bir sayıda kalmakta daha çok anne ve babalara çocuklarının eğitiminde faydalanması gereken unsurları ve ilkeleri anlatan eserler bulunmaktadır.
23
Tanzimat dönemi içerisinde çocuklara yönelik eserler meydana gelebilmesi adına bir temelin atılması gerekliliği hissedilmektedir. Temelin oluşabilmesi için de yazarlar dünyada çocuk edebiyatının başyapıtları sayılan eserleri çevirmeye başlamaktadır. Şinasi La Fontaine’den yaptığı çevirileri Tercüme-i Manzume adlı kitabında yayınlamaktadır. Yaptığı çevirilerle fabl türüne dair edindiği bilgiler eşliğinde özgün fabllar oluşturarak bunları 1863’te Müntehabat-ı Eş’ar adlı yapıtında sunmaktadır. Yusuf Kâmil Paşa Fenelon’un Telemak adlı eserini dilimize kazandırmaktadır. Akıl ve bilgeliği ön plana çıkaran bu eserin çocuklara okutulması tavsiye edilmekte ama çeviride uygulanan dildeki ağır söylem çocukların eseri kavraması açısından sorun yaşamasına imkân tanımaktadır. Recaizade Mahmut Ekrem La Fontaine’den gerçekleştirdiği çevirileri 1885 yılında yayınlanan Naçiz adlı eserinde toplamaktadır. Ziya Paşa 1872 yılında Jean Jacques Rousseau’nun Emile adlı eserini dilimize kazandırmaktadır. Çocuk edebiyatının önemli klasiği Daniel Deffoe’nun Robenson adlı yapıtı birçok yazarımız tarafından Türkçeye aktarılmaktadır (Kıbrıs, 2010: 14; Yalçın ve Aytaç, 2016: 39).
Şimşek’in (2018) ifadesine göre çocukların bilimle tanışmalarını ve ona karşı merak duygularını had safhada tutan başarılı yazar Jules Verne’nin eserleri çevrilmektedir. Jules Verne’nin eserleri Kaptan Hatras’ın Sergüzeşti, Beş Hafta Balon İle Seyahat, Merkez-i Arza Seyahat, Seksen Günde Devr-i Alem, Denizler Altında Yirmi Bin Fersah adlı eserleri Türk diline kazandırılmaktadır.
Yalçın ve Aytaç’ın (2016) ifade ettiği üzereTanzimat döneminin son zamanlarına doğru çocuk edebiyatına dair telif eserlerin yayınlandığı görülmektedir. Ahmet Mithat Efendi’nin Hace-i Evvel ve Kıssadan Hisse’si, Recaizade Mahmut Ekrem’in Tefekkür’ü ve Muallim Naci Ömer’in Çocukluğu adlı yapıtları çocuğu merkeze alarak oluşturulan ilk telif eserler içinde bulunmaktadır. Bu eserlerin ortak noktası eğitici bir boyutta yer almaları ve dönemin istenen insan tipinin yetiştirilmesine dayanak oluşturmalıdır. Bu dönem zarfında Kayserili Dr. Rüştü tarafından meydana getirilen Nuhbetü’l Etfal adlı eser çocuk edebiyatı için önem arz etmektedir. Nuhbetü’l Etfal adlı Arapça alfabe kitabının sonunda fabl tercümeleri, kısa hayvan hikâyeleri ve çocuk hikâyeleri bulunmaktadır. Tanzimat sürecinde çocuklara yönelik oluşturulan telif eserler didaktik bir çerçeve dâhilinde
24
oluşturulmakta ve belirlenmiş standartlar içinde bireylerin yetiştirilmesine destek sağlamaktadır.
Türkiye’de II. Meşrutiyet ile birlikte eğitim alanında birçok yenilik meydana gelmiş ve bu yenilikler oluşumunu toplumla gerçekleştiren edebiyat alanını da etkilemektedir. Edebiyatın bir kolu olarak yer alan çocuk edebiyatı da bu dönem zarfında yeniliklerle beraber gelişimini hızlandırmaktadır.
II. Meşrutiyet içerisinde yer alan Satı Bey eğitimci kişiliğiyle birlikte çocuk edebiyatına birçok yenilik ve gelişme kazandırmaktadır. Satı Bey İstanbul’da Darulmuallimîn’de müdürlük görevini sürdürürken çocuklara yönelik edebi eserlerin kısıtlı bir miktarda olduğunu tespit etmektedir. Çocukların okuma ihtiyaçlarını karşılayacak eserlerin meydana gelebilmesi için bu sorunu dile getireceği bir konferans düzenlemektedir. Satı Bey konferansta müzikalite içinde harmanlanmış cümlelerin daha çabuk akılda yer bulduğunu ve bunların daha kolay ezberlendiğini vurgu yapmaktadır. Satı Bey konferansta çocuk şiirini, bu şiirin temel unsurlarını ve şiir ile müzik arasında birbirini karşılıklı besleme durumunu açıklamaya çalışmaktadır (Buzpınar, 2009: 176-178; Şimşek, 2018: 54-55).
Satı Bey’in aktarımını gerçekleştirdiği bilgiler üzerine Ali Ulvi Elöve çocuk şiirindeki ilk adımı atmaktadır. Elöve Çocuklara Neşideler adlı bir eser oluşturmakta ve eserin ön sözü için Satı Bey çocuk edebiyatına dair görüşlerini kaleme almaktadır. Elöve’nin ardından Satı Bey’in ortaya koyduğu sorun ve görüşler etrafında eser meydana getiren bir diğer isim ise Alâettin Gövsa’dır. Çocuk Şiirleri adlı eser Gövsa tarafından 1911 yılında oluşturulmaktadır. Gövsa Terdrisat-ı İptidaiye mecmuasında kaleme aldığı yazılarında çocuk edebiyatı kavramını kullanmaktadır. Mecmuada yer alan yazılarında çocuklara yönelik edebiyat kolumuzda eksiklerin mevcut olduğunu, çocukları temele koyan yapıtlarda bulunması gereken özelliklerden ve çocuklara okutulacak kitap tür ve içeriklerinden bahsetmektedir. Meşrutiyet döneminde önemli bir diğer isim Tevfik Fikret’dir. 1914 yılında yayınlan Şermin adlı eseri çocuk şiirinde gelişimi açısından büyük adımlar atmaktadır. Tevfik Fikret’te Şermin adlı eserinde çocukların anlayıcı bir dille, 7’li ve 8’li hece ölçüsüyle şiirlerini oluşturmaktadır (Aytekin, 2016: 36; Arıcı, 2016: 11-12).
Arıcı’nın (2016) ele aldığına göre Türkçenin sadeleşmesinin öncü isimleri olan Ziya Gökalp ve Ömer Seyfettin Meşrutiyet döneminde çocuklara yönelik eserler
25
kaleme almaktadır. Ziya Gökalp Türkçülük ideolojisi çerçevesinde eserlerini meydana getirmektedir. Halk masallarımızı derleyen Gökalp derlediği masalları Türklük değerleri etrafında yeniden oluşturmaktadır. Oluşturduğu bu masalları manzum ve mensur şekilde sunmaktadır. Kızıl Elma, Yeni Hayat ve Altın Işık manzum olarak oluşturduğu yazılar olarak karşımıza çıkmaktadır. Ömer Seyfettin Türk çocuk edebiyatının klasiklerinde yer alan eserler meydana getirmektedir. Ömer Seyfettin kendi çocukluğundan aldığı malzemeleri açık ve akıcı bir üslupla birleştirerek hikâyelerini oluşturmaktadır. Ömer Seyfettin eserlerinde çocukların Türklük değerleriyle tanışmalarını sağlayarak onların bulundukları toplumun örf, adet ve gelenekleri etrafında bir bilinç oluşturmalarına imkân tanımaktadır. Ömer Seyfettin ayrıca çocuk edebiyatı ve eğitimi üzerine birçok makale de kaleme almaktadır. Çocuklarımız, Tasfiye ve Islah, Mektep Çocuklarında Türklük Mefkuresi bu makaleler arasında bulunmaktadır.
2.1.6. Çağdaş Çocuk Edebiyatı
Dünyada XX. yüzyıl ile toplumsal değerlere dair değişimler kendini hissettirmeye başlamaktadır. Yeni yüzyıl ile yeni bir insan tipinin oluşmasına dair birçok hareket meydana gelmektedir. Bu hareketlerin etkin bir şekilde ilerleyebilmesine yardım edecek en tesirli ögelerden birisi de edebiyat olarak karşımıza çıkmaktadır. Edebiyatın toplumdan beslenerek oluşturduğu yapıtlar okurla birlikte yeniden biçimlenmektedir. Okurun yapıta kattığı bu yeni biçim aslında yaşamına edebiyatı dâhil etmesini belirtmektedir.
XX. yüzyıl Reform, Rönesans, Sanayileşmenin oluşturduğu gelişmeleri ve yenilikleri bir noktada toplayarak modern denilen kavramı insanlığa tanıtmaktadır. Türk dilinde çağdaş olarak karşımıza çıkan bu kavram insanlığın dünyadaki yolcuğuna yeni bir eksen çizmektedir. Modernleşme, batılı toplumsal bilimciler tarafından, bütün gelişmekte olan toplumların, batı toplumlarına benzer aşamalardan geçecekleri anlayışından hareketle oluşturulmuş bir kavramdır (Kongar,1985). Modernlik, bir düşünce meselesi, bir kaygı konusudur; kendi kendinin farkında olan, bilinçli bir pratik olduğunun bilincinde olan ve durduğu ya da sadece yavaşladığı takdirde ortaya çıkacak boşluktan sakınan bir pratiktir (Bauman, 2003:14).
Modern kavramı seküler kavramı ile birlikte belirginliğini gösterebilmektedir. Aydınlanma hareketinden doğan modernlik insanlık tarihinin yeniden biçimlenmesi
26
için ortaya atılmaktadır. Modernlik seküler düzen içerisinde insanların özel yaşamlarında inancını korumasını ve sürdürmesini sağlayan, toplumsal yaşamda akıl, bilim ve ilerlemenin temelleri etrafında demokratik bir düzenin kurulmasını amaç eden özel ve kamusal yaşamın ayrıldığı düzendir.
Batı, ortaya çıkardığı bu kavramın dünyaya hâkim bir şekle bürünmesi için halktan beslenerek oluşumunu gerçekleştiren edebiyata başvurmaktadır. Edebiyatta bu doğrultuda yeni bir formata girerek modern edebiyat düzlemini insanlara sunmaktadır. Modern edebiyat modernlik kavramının unsurlarını yapıtlara işlemekte ve toplumların modernlik çerçevesinde elde edecekleri görünümleri yansıtmaktadır. Türk edebiyatında modernlik seyrinin başlaması ile başarılı yapıtlarda modern öncesi ve modern zamanlar arasında bir karşılaştırma yapıldığı görülmektedir. Yapılan karşılaştırmalar eşliğinde modern düzenin ögeleri halka tanıtılmakta ve paragraflar arasında saklı tutulan mesajlarla benimsetilmeye çalışılmaktadır (Mutluay, 1976; Tanpınar, 2011).
Edebiyatın bir kolunda teşekkülünü gerçekleştiren çocuk edebiyatı da modern çocuk edebiyatı ile karşımıza çıkmaktadır. Modern çocuk edebiyatı ile oluşturulan yapıtların merkezinde çocuk kavramının yer aldığı görülmektedir. Klasik dönem dâhilinde çocuklar için oluşturulan yapıtların yetişkinler için kaleme alınan eserlerin çocuk düzeyinde yeniden yapılandığı bilinmektedir. Ana minvaline çocuğu koyarak oluşturulan eserler kısıtlı bir düzeyde görülmektedir. Modern çocuk edebiyatı dönemiyle beraber doğrudan çocuklara yönelik hazırlanan ve merkezinde çocuk gerçekliği olan eserler bulunmaktadır.
XX. yüzyıl içerisinde çocuk edebiyatına yeni yol çizildiğini hissettiren ilk eserlerden biri Küçük Prens’tir. 1943 yılında Saint-Exupery tarafından kaleme alınan Küçük Prens’in yetişkinleri çocukların dünyasına davet ettiği görülmektedir. Eser toplamda yirmi yedi bölümden meydana gelmektedir. Küçük Prens kendi memleketinden ayrılarak altı ayrı gezegen gezmekte ve her gezegende yetişkinler dünyasının kendi elleriyle inşa ettiği çıkmazlarla karşılaşmaktadır. Küçük Prens sorunlarıyla başa çıkmaya çalışan yetişkinlerin hepsinde yalnızlık ve sadece kendi çemberinde dönebilme durumuyla karşılaşmaktadır. Kitabın merkezinde modern insanın en büyük problemi olan dostsuzluk ve kendi benliğinle baş başa kalıp bir debelenme vaziyeti ele alınmaktadır. Ayrıca Küçük Prens kendi gezegeninde
27
bıraktığı gülün benzerlerini gördüğü vakit gülünün eşsiz olmadığını fark ederek ağlamaya başlamaktadır. Görünüm olarak birbirine benzese bile kişinin ona verdiği değer ekseninde diğerlerinden ayrılma hissi unutulmaktadır. Bu modern dünyanın yapmaya çalıştığı eşsiz kavramını ortadan kaldırma ve her şeyi birbirine benzetme eylemi olarak işlenmektedir. Küçük Prens her kısımda yalnızlık ve kişinin kendi çemberinde dönüp durarak çevresini unutma temasını aktarmaktadır (Zeytinoğlu, 1992: 39-47; Şirin, 2018: 4-157).
Yalçın ve Aytaç’ın (2016) ortaya koyduğuna göre XX. yüzyılın ilk yarısında dikkat çeken isimler içerisinde Selma Lagerlöf ve Alain Fournier bulunmaktadır. Selma Lagerlöf kaleme aldığı Nils ve Uçan Kaz’ın hikayesi Alain Fournier’in oluşturduğu Adsız Ülke adlı roman çocukların dünyasına giren başarılı yapıtlar olarak yer almaktadır. 1926 yılında Alan Alexander Mine’nin yayımladığı Winni The Pooh masalı, Ferenc Molnar’ın yazdığı Pal Sokağı Çocukları, James Matthew oluşturduğu Peter Pan çocuk edebiyatında öncülük eden eserler olarak bulunmaktadır. XX. yüzyılda çocuk edebiyatının içeriği ile birlikte biçiminde de birçok değişim meydana gelmektedir. Çocukların kitaplara olan meraklarını arttırmak ve ilgilerini çekmek adına kitapların profesyonel bir şekilde resimlenmesi yönelimi başlamaktadır. Dönem dâhilinde meydana getirilen birçok eser başarılı isimlerin çizimleriyle anlatımını desteklemektedir.
İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra çocuk edebiyatında yeni bir yol çizilmeye çalışılmaktadır. Toplumlar savaşın yaşattığı acıları, umutsuzlukları ve kayıpları yeniden gözden geçirerek savaşın nedenlerini ve nedenleri oluşturanları ortaya koymaya çalışmaktadır. Pal sonrası Batı’da yeni yönelimler meydana gelmekte ve büyük kayıplar yaşayan halk aynı acıları çocuklara ve gençlere yaşatmamak için sosyal, siyasal ve militarizm alanında birçok araştırma gerçekleştirmektedir. Bunların doğrultusunda 68 hareketi olarak bilinen yeni bir minval kendini göstermektedir.
Neydim’e (2019) göre 68 kuşağı hareketi çocuk ve gençlik edebiyatını sorgulamaya başlamaktadır. Sorgulamanın başlaması ile birlikte edebiyat içerisinde eleştirel bir düşüncenin hâkim olması sağlanmaktadır. Çocuk edebiyatı içerisinde sadece ahlaki ve eğitici yapıtların oluşturulmaya çalışılması ve çocuğun bazı kesimlerce özellikleri sıralanmış ideal birey olma yolunda yetiştirilmesine hizmet eden eserler eleştirisel bir bakışta yeniden irdelenmektedir. 68 kuşağı çocuk
28
edebiyatına gerçeklik kavramının sokulmasını ve insanların özgürlüklerini kullanarak bilinçli bir şekilde kendi yönelimlerini çizebilmesini istemektedir. Edebiyatında bu düzlemde ilerleyebilmesi için çocuk kavramına saygıyla yaklaşılması ve toplumsal meselelerin çocuk edebiyatı içerisine tarafsız ve eşit bir yaklaşımda girmesi hedeflenmektedir. Bu hareket politik, sosyal ve işlevsel olarak incelendiğinde bazı kesimlerce yanlış yönlere çekilse bile çocuk dünyasını aydınlatarak edebiyata gerçekçi bir soluk getirmektedir.
Çocuk gerçekliği üzerine eserler oluşturan ilk isimler Christine Nöstlinger, Peter Haertling, Erich Kaestner, Astrid Lindgren ve Roald Dahl olarak karşımıza çıkmaktadır. Christine Nöstlinger yapıtlarında toplumsal problemlere ve sıkıntılara sıklıkla yer vermektedir. Nöstlinger eserlerinde ağırlıklı olarak geleneksel aile yapısı, orta halli ailede yer alan çocukların günlük süreçleri, aile bünyesinde yaşanan çatışmalar ve çocukların yaşadıkları başarısızlıklar ele almaktadır. Nöstlinger eserlerinde bulunan karakterler özellikleri sıralanarak ortaya konulan muhteşem çocuklar değil, kentlerde yaşamını sürdüren ailelerin çocukları olarak bulunmaktadır. Yazarın yapıtlarında yoğun olarak ele aldığı konu ise özgürlük, eşitlik ve otorite baskısı olarak karşımıza çıkmaktadır. Nöstlinger yapıtlarında otoriter bir terbiyeye karşı çıkmakta ve bunu mizahi bir ortamda okuyucunun sorgulayarak keşfetmesine imkân vermektedir. Eserlerinde bulunan bu işlevin karakterlere de yansıdığı görülmektedir. Yapıtlarda yer alan sorunlar çocuğun etrafında bulunan yetişkinler tarafında çözülmemektedir. Çocuk yaşadığı sorunların temelini fark ederek bunları aşmayı başarmaktadır (Aytekin, 2016: 48-50; Tüfekçi Can, 2014: 19-21; Neydim, 2019: 47-49).
Neydim’in (2019) ifadelerine göre Roald Dahl’ın yapıtlarında toplumsal eleştiri yoğun bir şekilde hissedilmektedir. Bu eleştirel bakış kara mizah çerçevesinde olaylara yedirilmektedir. Dahl yetişkinlerin kendi yararları uğruna yaptıkları her hareketin çocukların dünyasına büyük ölçüde zarar verdiğini gözler önüne sermektedir. Dahl’ın yapıtlarında çocuklar bilinçli bireyler olarak yer almakta ve yaşamlarına dair kararları doğru bir şekilde verebilmektedirler. Roald Dahl’da eserlerinde karakter olarak bazı kesimlerce sınırlandırılmış mükemmel kişiler yerine günlük yaşam içinde hayatın iniş çıkışlarıyla uğraşan kişilere yer vermektedir.
29
Yazarın eleştirilerini kara mizah merkezinde işleyerek aktarması çocuk edebiyatına en büyük katkısı olarak düşünülmektedir.
Bodur’a (2017) göre Erich Kaestner eserlerinde genellikle okul, eğitim ve öğrenci konuları yer almaktadır. Çocuk dünyasını başarılı bir şekilde eserlerine aktaran yazar toplumsal eleştirileri de mizahsal bir üslupla işlemektedir. 60 yılların hareketinden etkilenen yazarlardan birisi olan Kaestner yapıtlarında sınırları çizilmiş, kendisi düşünmeden neler düşünmesi gerektiği öğretilen bireylerin yetişmesine teşvik eden karaktere yer vermemektedir. Kastner karakterleri günlük yaşamdan kaynağını alan, okurların kolaylıkla özdeşim kurabileceği, gerçekçi olaylar yaşayan kişiler olarak yer almaktadır. Kastner toplum içinde yer alan aksaklıkları ve bunların doğurduğu sonuçları çocuk dünyasında harmanlamakta ve alt bir mesaj olarak eserine koymaktadır.
Micheal Ende II. Dünya Savaşı’na tanık olan ve Hitler faşizmini yaşayan bir yazar olarak eserlerini kaleme almaktadır. Ende’nin eserlerinde karakterler her zaman tüm kötülüklerden arındırılmış bir dünya arayışı içinde karşımıza çıkmaktadır. Ende çocuk gözüyle birlikte toplumsal sorunları irdelemekte ve yetişkinlere gerçekleri göstermeye çalışmaktadır. Ende Bitmeyecek Öykü diyerek çocuk edebiyatında hiç bitmeyecek olan özgürlük ve gerçeklik alanına katkıda bulunmaktadır. (Neydim, 2019: 181-183).
Çocuk edebiyatının bu yeni boyutunda başarılı yazarlar olarak Jose Maouro de Vasconcelos, Astrid Lındgren, Rachel Boyne, J.K. Rowling yer almaktadır. J.K. Rowling tarafından kaleme alınan Haryy Potter serisi çocuk dünyasında büyük yankı uyandıran ve güncelliğini her daim koruyan bir eser olarak yer almaktadır. Okurlar tarafından büyük bir ilgiyle karşılanan Harry Potter serisi, aslında sözlü gelenek ürünü olan masalların modern dünyadaki yeni yorumu olarak karşımıza çıkmaktadır. Harry Potter adlı eserde masalların temel özellikleri içerisinde yer alan çatışmalardan iyi kötü çatışması işlenmektedir. Yapıt içerisinde barındırdığı büyü gibi gerçekdışı ögelerle masalların ana parçası olan olağanüstülüğü sunmaktadır. Masalların her daim iyi sonla bitmesi işlevi Harry Potter’ın Voldemort’u yenmesiyle gerçekleşmektedir. Edebiyat modernlik çerçevesinde yeniden biçimlendirilmek istense bile sözlü gelenek içinde insanların kendi düşünce ve ruh durumlarıyla
30
ürettikleri ürünler her daim toplumun ihtiyaçlarına cevap vererek yerini korumaktadır (Kara, 2007: 61-72).
Sarpkaya’nın (2019) ele aldığına göre Türk dünyasından çıkarak dünyaya kendini tanıtan Samed Behrengi’nin eserlerinde dönemin havasını oluşturan özgürlük ve eşitlik kavramları görülmektedir. Devrimci bir yazar olduğunu hissettiren Behrengi eserlerinde çocuk gerçekliği çerçevesinde toplumsal sorunları işlemektedir. Toplumun içine bulunduğu sıkıntıları, çıkmazı ve bunların nedenlerini sembolik ögeler içinde aktarmaktadır. Eserleri okuyucu tarafında keşfedilmesi gereken bir mesajlarla bütünlük oluşturmaktadır. Behrengi eserlerinde gücü elinde barındıran kesimlerce istenilen kişi görünümüne yer vermemektedir. Kendi kültürünün içinde yetişen, özgürlükleri için çabalayan ve eşitlik elde etmek için mücadele eden karakterler bulunmaktadır. Behrengi çocuk dünyasının gerçekliğini ve özgürlüğünü kendi özgürlüğünden fedakârlık ederek eserlerinde işleyen bir yazar olarak yer almaktadır.
2.1.7. Türkiye’de Çağdaş Çocuk Edebiyatı
Cumhuriyet’in ilanının ardından 1 Kasım 1928 tarihinde ilan edilen Harf Devrimi ile birlikte çocuk edebiyatında yeni bir dönem başlamaktadır. Kitaplar Latin alfabesi ile yeniden oluşturulmaktadır. Yeni alfabenin kabulü çeviri alanında hareketlenmeyi arttırmakta ve yazarların daha etkin bir boyutta yapıtları Türk diline aktarmasını sağlamaktadır. Çeviri eserler sayesinde çocuk edebiyatına dair bilgi ve birikimini arttıran çevirmen yazarlarımız ilerleyen yıllarda çocuk edebiyatı alanında başarılı eserlere imza atmaktadır. Cumhuriyet döneminin çocuk edebiyatı açısından en önemli hareket çocuk kavramının nitelikli bir çerçevede ele alınması, çocuklara yönelik etkinliklerin hazırlanması, yaşamamızda çocukların özel bir yerinin bulunduğunun vurgulanması olarak yer almaktadır. (Arıcı, 2016: 12; Kavcar, 2017: 1152-157).
Cumhuriyet’in ilk yıllarında Cumhuriyet’in ilkelerini, özelliklerini ve devrimlerini anlatan ve okuyuculara tanıtan, Kurtuluş Savaşı’ndaki büyük mücadeleyi dile getiren eserler çocuk edebiyatında bulunmaktadır. Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nun Milli Savaş Hikâyeleri, Halide Edip Adıvar’ın Dağa Çıkan Kurt adlı eserleri çocuklara okutulan eserler arasında bulunmaktadır. Reşat Nuri Güntekin çocuklara yönelik Ümit Mektebinde, Şemsiye Hırsızı ve İstiklâl adlı tiyatro eserleri
31
kaleme almaktadır. Güntekin’in çocukları merkeze koyarak oluşturmamasına karşı çocuklar tarafından büyük bir ilgi ile okunan Kızılcık Dalları, Tanrı Misafiri, Çalıkuşu, Acımak adlı yapıtları bulunmaktadır (Kıbrıs, 2010: 15-18; Sınar Çılgın, 2007: 65-66).
Şimşek’in (2018) ifadelerine göre Cumhuriyet döneminde çocuk şiiri alanında ilerlemeler olduğu görülmektedir. Cumhuriyet’in ortaya koyduğu idealleri, ilkeleri ve değerleri benimsetmek amacına şiirler yardım etmektedir. Şiirin içinde barındırdığı ögeler eşliğinde insanların duygularına hitap etme ve vatanî hislerini uyandırma işlevi yerine getirilmektedir. Bu doğrultuda Orhan Seyfi Orhan, Ceyhun Atıf Kansu, Yusuf Ziya Ortaç, Faruk Nafız Çamlıbel adlı yazarlar başarılı şiirler oluşturmaktadır. Cumhuriyet döneminde çocuk şiiri alanında en etkili isim olarak Fazıl Hüsnü Dağlarca yer almaktadır. Dağlarca çocuk dünyasını etkili bir şekilde kavraması sayesinde çocukların duygularına ve bakış açısına doğrudan hitap eden şiirler kaleme almaktadır.
Cumhuriyet’in çocuklarına tarihi ve kökenine dair bilgi aktarımı yapabilmek adına tarihsel romanlar oluşturulmaktadır. Çocuk edebiyatında tarihsel roman sayılmasa bile çocuklara tarihle ilgili bilgiler sunan eserlerin ilk örnekleri Ömer Seyfettin tarafından edebiyatımıza kazandırılmaktadır. Seyfettin’in Çanakkale’den Sonra, Forsa, Ferman, Kızıl Elma Neresi? , Pembe İncili Kaftan, Başını Vermeyen Şehit, Kütük adlı hikâyeleri sade bir üslup eşliğinde çocuklara tarihlere dair parçalar sunmaktadır. 1923 yılında yayımladığı Kızıltuğ adlı yapıtıyla Abdullah Ziya Kozanoğlu Cumhuriyet döneminin ilk tarihsel romanlarından birini ortaya koymaktadır. Kozanoğlu’nun Kolsuz Kahraman, Atlı Han, Türk Korsanları, Seyit Ali Reis, Gültekin gibi tarihsel yapıtları çocuklar tarafından büyük bir ilgi ile okunmaktadır. Kozanoğlu eserlerin Cumhuriyet’in yeni ideolojisi ekseninde ulus devlet bilincini işleyen, Osmanlı- Türk ayrımı yapan ve aydın Türk neslinin nasıl olacağına dair mesajlar barındıran tarihsel romanlar meydana getirmektedir (Kıbrıs, 2010: 16; Aygün, 2013; 110-128).
Yalçın ve Aytaç’ın (2016) ifadelerine göre Cumhuriyet döneminde çocuk edebiyatı içerisinde halk hikâyeleri ve masallar derlenmekte ve oluşturulmaktadır. Eflatun Cem Güney: En Güzel Türk Masalları, Dertli Kaval, Açıl Sofram Açıl, Gökten Üç Elma Düştü; Naki Tezel: Çocuk Masalları, İstanbul Masalları, Türk
32
Masalları; Cahit Uçuk: Ateş Gözlü Dev, Şahnazar, Türk Çocuğuna Masallar adlı yapıtlar bulunmaktadır. Eflatun Cem Güney’in Açıl Sofram Açıl adlı eseri Hans Cristian Medal Kurumu tarafından oluşturulan elli beş ulusun çağdaş masal yazarları arasına girmesine olanak tanımaktadır. Ayrıca onur listesine alınan on bir masal içerisinde Açıl Susam Açıl en mükemmeli kabul edilerek sanatçıya Andersen Payesi Şeref Diploması verilmesini sağlamaktadır. Cahit Uçuk çocuk edebiyatında masal ve hikâye türlerinin yanında başarılı romanlarda kaleme almaktadır. 1937 yılında yayımlanan Türk İkizleri adlı çocuk romanı 1958 yılında Hans Cristian Andersen Şeref Armağı’nı kazanmaktadır.
1960 yılından sonra çocuk edebiyatında büyük gelişmeler meydana gelmektedir. Çocuk edebiyatında çocukların günlük yaşamlarının sergilendiği, hayattaki karşılaştıkları sıkıntıları, sorunları ve üzüntüleri de işleyen eserler görülmektedir. Çocuk edebiyatı gerçeklikle iç içe bir şekilde ilerleyebilmektedir. Kemalettin Tuğcu günlük yaşam çizgisinde eserler kaleme alarak döneminde en çok okunan yazar olarak yer almaktadır. Tuğcu acıma duygusunu işleme şekli olarak yoğun bir şekilde eleştirilse bile çocuklar tarafından hala okunan eserler oluşturmaktadır (Neydim, 1998).
Gülten Dayıoğlu çocuk edebiyatı alanında en fazla eser üreten yazar olarak başarılı eserlere imza atmaktadır. Eserlerinde okuyucunun karakterlerle doğrudan özdeşim kurabildiği, onlara yaşama dair bilgilerin sunulduğu ve gerçeklikle iç içe bir şekilde ilerlediği hissedilmektedir. Aziz Nesin çocukların dünyasına eleştiri bakışını ele alarak girmektedir. Bu Yurdu Bize Verenler, Uyusana Tosunum, Borçlu Olduklarımız, Pırtlatan Bal, Nasrettin Hoca Gülütleri, Anıtı Dikilen Sinek adlı eserleri Nesin tarafından çocuklar için kaleme alınmaktadır. Nesin eserlerinde genellikle yaşanmış olayları ve gerçek kişileri işlemektedir. Gerçekleri çocuklara sunarken didaktik bir dil yerine güldürmece unsurundan yararlanarak onların meraklarını ve ilgilerini perçinlemektedir. Nesin eserlerinin hepsinde objektif bir bakış açısını sergilemekte ve okurların sunulan olaylarla ilgili kararlarını oluşturmalarına herhangi bir müdahalede bulunmamaktadır. Okurlarının aktarılan mesajı eleştirel bir süzgeçten geçirerek kendi yönelimlerine göre ele almalarına imkân vermektedir (Geçgel ve Ak: 2007; 115-124; Aytekin, 2016: 39-40).
33
Kıbrıs’ın (2010) ele alış şekline göre çocuk edebiyatında güldürü unsurunu başarılı bir şekilde işleyen Muzaffer İzgü yüzden fazla eser meydana getirmektedir. İzgü çocuk edebiyatının gelişmesinde ve sağlam bir temelinin inşa edilmesinde katkısı en fazla olan yazarlardan biri olarak görülmektedir. İzgü eserlerinde mizahi unsurlar etrafında toplumsal eleştirisini gerçekleştirmektedir. Eserlerinde okuyucuların metin aralarındaki saklı noktaları keşfetmelerine olanak vermektedir. İzgü Ekmek Parası ve Zıkkımın Kökü adlı yapıtlarında zorluklarla geçen çocukluk yaşamını aktarmaktadır.
Çocuk Vakfı’nı kurarak çocuk kavramına ve çocuk sorunlarına bir perspektif çizilmesini sağlayan Mustafa Ruhi Şirin birçok türde kaleme aldığı yapıtlarıyla karşımıza çıkmaktadır. Şirin çocuk dünyasına, gerçekliğe, çocuğun özgürlüğüne ve özgünlüğüne, farklılıklar arasındaki eşitliğe ve çocuğun dogmatik yöntemlerden kurtulması adına çalışmalar yapmaktadır. Çocuk Edebiyatına Eleştirel Bir Bakış, Çocuk ve Aile, Kuşatılmış Çocukluğun Öyküsü, Çocukluğun Kozası ve Çocuk Edebiyatı Kültürü adlı eserleri çocuk kavramın ve çocuk edebiyatını başarılı bir şekilde irdelemesiyle alanın gelişimine katkı sağlamaktadır. 90’lı yıllardan sonra çocuk edebiyatında yapılan araştırmalar ve çalışmalarla nitelik yönünden ilerleyen yapıtlara ulaşılmaktadır. Aytül Akal, Sevim Ak, Behiç Ak, Aysel Korkut, Nur İçözü, Miyase Sertbarut, Zeynep Cemali gibi isimler modern çocuk edebiyatı temsil eden eserler meydana getirmektedir (Kıbrıs, 2010: 22-24; Şimşek, 2018: 66-67).
Çocuk edebiyatımızın Batı çocuk edebiyatındaki başarılı eserlere yakın yapıtlar meydana getirebilmektedir. Fakat edebiyatımızda hala çocukça bakış açısı, gerçekliğinin soyutlanmaya çalışılması, mükemmel çocukların çizilerek karakterle özdeşimin zor olması, ideolojik aktarımının eseri ele geçirecek boyutta olması, toplumsal sorunların alt seviyede ya da hiç konu olarak yer almaması, çocukların günlük yaşamında karşılaştığı sorunların, sıkıntıların ve üzüntülerin geri planda bırakılmaya çalışılması gibi sorunlar bulunmaktadır. Bu sorunların giderilmesi adına ulusal ve uluslararası sempozyumlar yapılmakta, başarılı yazarlarla söyleşiler düzenlenmekte ve çocuk edebiyatına dair araştırmaların, incelemelerin niceliği ve niteliği gün geçtikçe artmaktadır.
34
2.2. SİNEMA VE EDEBİYAT
Sinema 1895 yılında Fransa’da Lumiere kardeşler tarafından ortaya çıkarılan bir kavram olarak karşımıza çıkmaktadır. Kardeşlerin ortaya çıkardığı bu yeni kavram durağan fotoğrafların günlük hayattaki olayları hareketleri bir boyuta kavuşturmaktadır. Açık havada çekilen bu ilk filmler senaryoları bulunmayan belgesel havasındaki filmler olarak görülmektedir. Lumiere kardeşler sinemayı yaşamı yansıtmak amacıyla kullanmakta ve çevrelerinden, dünyadan günlük yaşama dair görüntüleri perdelere aktarmaktadır. Fakat sinemanın varlığını ispatlayabilmesi için insanları güçlü bir şekilde etkisi altına alması gerekmektedir.
Betton’a (1990) göre Georges Melies bu gerekliliğin farkına vararak sinemaya öykü anlatımıyla başlatan ilk kişi olarak yer almaktadır. Melies sinemanın seyirciye bir bütünlük içinde hikâye sunabilmesi adına edebiyata başvurmaktadır. Jules Verne’in Aya Seyahat adlı romanından yola çıkarak filme çekilecek bir senaryo oluşturmaktadır. Melies’in ünlenmesine olanak tanıyan bu film ilk kez birden çok sahneyi peş peşe verebilmekte ve sahneleri kararmalar eşliğinde birbirine bütünleştirerek sinema dilinin ilk örneğini ortaya koymaktadır. Sinemanın gerçek kimliğinin elde etmesini sağlayan Melies’e en büyük katkı edebiyattan gelmekte ve böylece yıllarca sürecek olan sinema ve edebiyat birlikteliği başlamaktadır.
Böylesi iyi öyküler anlatması sinemanın bir dil olması nedeniyle değildir, böylesi iyi öyküler anlattığı için bir dil olmuştur. (Monaco,2002:154). Yedinci sanat kendisinden önceki sanatlardan toprak parçaları alarak kendi alanını oluşturmaktadır. Bu oluşumunda kendisine dil ve anlatım yönünden en büyük katkıyı edebiyat alanı sunmaktadır.
Sinema ve edebiyat birçok yönden benzer ögeleri içinde barındırmaktadır. İki sanatta toplum sayesinde varlığını sürdürebilmekte ve eserlerini insan üzerinden inşa etmektedir. Sinema ve edebiyatın merkezinde toplum ve insan kavramının mevcut olması bir iletişim aracı bünyesine sahip olmasını sağlamaktadır. Toplum içerisinde gördükleri olayları, durumları ve işlevleri kendi minvallerinde yeniden ele alarak insanların yaşayıp göremediklerini, hissedemediklerini ve kaçırdıklarını onlara sunmaktadır. Sunma boyutu sinema ve edebiyatta farklı bir düzlemde ilerleyerek aynı noktadan geçmektedir. Edebiyat anlatımı sözcükler üzerinden gerçekleştirirken sinema görüntü etrafında anlatımını oluşturmaktadır. Öyküsünü birisi sözcüklerle
35
birisi görüntülerle anlatsa bile ikisi de alıcısının zihninde bir betimleme işlevini yerine getirmektedir. Sözcükler okuyucusuna sınırsız bir düzlemde betimleme imkânı verirken görüntüler oluşturulan betimlemeleri tamamlama olanağı sağlamaktadır.
Edebiyat ve sinema anlatımlarını birçok temel unsurdan yararlanarak oluşturmaktadır. Edebiyat ele aldığı bir olay, durum veya düşünceyi anlatırken merkezinde ana karakteri koyarak onu zaman, mekân, yan karakterlerle zenginleştirmektedir. Sinema da ele aldığı temel olayı başrol üzerinden anlatarak sahne, zaman, yardımcı karakterler, ışık, ses, kamera açısı ve hareketleri ile anlatımı tamamlamaktadır. Sinema hikâyesinin anlatımını meydana getirebilmek adına kolektif bir çalışma üstlenmektedir. Edebiyat bir anlatım meydana getirebilmesi sadece yazarın kalemine bağlanmaktadır. Yazar ele aldığı bir olayı, düşünceyi veya durumu özgün perspektifinde sözcükleri işleyerek anlatımını meydana getirmektedir.
Edebiyatın sözcükler aracılığıyla okuyucusuna hissettirdiği duygu durumunu sinemanın sadece tek bir öge ile gerçekleştirmesi mümkün olmamaktadır. Sinema edebiyatın sözcüklerle insanı derinden etkileyen anlatımını hikâyesine destek veren müzik, ses, ışık, mekân ve kamera açılarıyla ancak sağlayabilmektedir. Sanatların en genci olan sinema gün geçtikçe teknoloji sayesinde kendisini geliştirse ve zengin bir öge çeşitliğine sahip olsa bile edebiyatın en güçlü yönü olan sözcüklerin insan üzerindeki etkisini tam olarak yakalayamamaktadır.
Edebiyatın sağlam bir temele sahip olması, uzun yıllar sonucunda ögeler arasındaki etkileşimi tam olarak sağlaması ve sınırsız bir birikimi elinde tutması sinema sanatının her daim dikkatini çekmektedir. Sinemanın birçok yönden ortaklığının bulunduğu edebiyata olan bu dikkati onun malzeme elde etmesini sağlamakla birlikte senaryo açısından gelişimine de katkı vermektedir. Sinema edebiyattan elde ettiği bu faydayı kimi zaman esinlenme kimi zaman ise uyarlama olarak adlandırmaktadır.
Uyarlama sinema için hazırlanmamış bir metni sinemaya uygun bir biçime sokma, sinema için hazırlanmış bir özeti senaryonun daha sonraki aşamalarına doğru geliştirmedir (Özün, 1981:311).
Uyarlama sinema içerisinde edebî eserle aynı çizgide ilerleyen yapıtlar, edebî eserden esinlenerek sinemanın ögeleri içerisinde yeni bir anlatıma bürünen yapıtlar
36
ve yabancı bir eseri ele alınarak onun filmin oluşturacağı toplumun kültürüne uygun hale getirilmesi boyutunda yapılmaktadır.
Kayım (2006) edebî eserlerden yapılan uyarlamaları üç şekilde incelemektedir. Bunlar şu şekildedir:
1) Romandan farklı bir seyir izleyen sinema örnekleri,
2) Romanın aslına sadık kalan sinema örnekleri,
3) Dönüştürme (Kayım, 2006:52).
Romandan farklı bir seyir izleyen sinema örnekleri esinlenme kavramıyla örtüşebilecek bir yapıya sahip olmaktadır. Filmin oluşturulmasında kaynaklık eden edebî eser sinema dilinin şekli içine girmektedir. Sinema dilinin kaynak eser üzerinde serbest bir şekilde yapılanmasına fırsat tanıyan bir uyarlama olarak karşımıza çıkmaktadır. Romanın aslına sadık kalan sinema örnekleri ele aldığı edebî metin üzerinde herhangi bir değişiklik yapmadan filmi meydana getirmektedir. Bu tür uyarlamalarda filmi oluşturacak kişiler sözcüklerle anlatılanları görüntülerle anlatmayı amaçlamaktadır. Yazarın dünyasında gezinmeye çalışarak onun yaratımını keşfetme amacı doğrultusunda hareket edilmektedir. Sinema dili edebî dilin dünyasını keşfederek ve kendi evrenindeki ögeleri dışarda bırakarak filmini oluşturmaktadır. Dönüştürme sinema tarafından bir yaratıcılığın meydana gelmesini imkân tanımaktadır. Edebî eserin sadece ana hatları alınarak sinema ekseninde metinde yeniden bir yorumlama gerçekleşmektedir. Gerçekleşen bu yorumlama aslında sinema dilinin yaratıcılığını kullanmasını belirtmektedir. Sinema tüm ögelerini harekete geçirerek işleme aldığı metni kendi minvalinde yeniden şekillendirmektedir.
Türk sinemasında da edebî eserlerden hareket ederek oluşturulan birçok film bulunmaktadır. Onaran’a (1994) göre ilk uyarlama Ahmet Fehim Efendi tarafından Hüseyin Rahmi Gürpınar’ın Mürebbiye adlı yapıtı üzerinden gerçekleşmektedir. Mürebbiye Türk sinemasında ilk uyarlanan film olmakla birlikte ilk sansür uygulanan film özelliği bulunmaktadır. 1922-1939 yılları arası Türk sinemasında tiyatrocular dönemi olarak anılmaktadır. Tiyatrocular döneminde birçok tiyatro yapıtının sinemaya aktarılmasıyla birlikte edebî eserlerin de beyaz perdede yer aldığı görülmektedir. Muhsin Ertuğrul 1922 yılında Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nun Nur Baba adlı eserini uyarlamaktadır. Ertuğrul 1923 yılında Halide Edip Adıvar’ın
37
Ateşten Gömlek adlı yapıtını beyaz perdeye taşıyarak sinema diline hâkim olduğunu gözler önüne sermektedir. Ertuğrul, Kemal Film bünyesinde son olarak Peyami Safa’nın Sözde Kızlar adlı romanını 1967 yılında sinema düzlemine aktarmaktadır.
Özgüç’ün (1990) belirttiğine göre Lütfi Ömer Akad’ın 1949 yılında Halide Edip Adıvar’ın Vurun Kahpeye adlı eserinden yola çıkarak oluşturduğu film sinema ile tiyatronun ayrılmasına olanak vermektedir. Türkiye’de sinema bu yıllarda kendine ait bir dil ve öge oluşturarak yaygınlaşmaya başlamaktadır. Akad 1955 yılında Yaşar Kemal’in Beyaz Mendil adlı öyküsünü büyülü kutu etrafında yeniden yorumlamaktadır. Türk sinemasının gelişimini ortaya koyan ve klasikleri arasında yer alan 1968 yapımı Vesikalı Yârim filmi Sait Faik Abasıyanık’ın Menekşeli Vadi adlı hikâyesinden esinlenerek oluşturulmaktadır.
1957 yılında Atıf Yılmaz Kemal Bilbaşar’ın iki farklı öyküsü birleştirilerek çekmekte ve sinema alanında tanınmayı elde etmektedir. 1959 yılında Yusuf Ziya Ortaç’ın Binnaz adlı eseri sinemaya uyarlanarak Mümtaz Yener tarafından çekilmektedir. 1966 yılında Osman Seden Reşat Nuri Güntekin’in Çalıkuşu adlı romanını beyaz perdeye taşımaktadır. Seden, Çalıkuşu adlı eseri en iyi şekilde beyaz perdeye aktaran kişi olarak Türk sinemasında yerini almaktadır. Safa Önal 1969 yılında Refik Halit Karay’ın Karlı Dağdaki Ateş adlı yapıtını beyaz perde ile buluşturmaktadır (Özgüç, 1990: 130; Onaran, 1995: 102).
Scognamillo’ya (2010) göre Metin Erksan Fakir Baykurt’un kaleminden çıkan Yılanların Öcü adlı eseri beyaz perdeye taşıyarak bu hikâyeye dayalı filmlere de örnek teşkil etmektedir. Erksan tarafından Necati Cumali’nin Susuz Yaz adlı hikâyesini de beyaz perdeye taşımaktadır. Edebî bir eserin kaynaklık ettiği bu film Berlin Altın Ayı ödülü alarak Türk sinemasını ilk defa uluslararası bir ödüle kavuşturmaktadır. Erden Kıral Yaşar Kemal’in Teneke adlı yapıtını 1978 yılında Kanal filmi ile beyaz perdeye aktarımını gerçekleştirmektedir. Kıral, 1980 yılında Orhan Kemal’in Bereketli Topraklar Üzerine romanını sinemaya uyarlamaktadır. Kıral’a uyarladığı bu film Nantes Film Şenliği tarafından Jüri Özel Ödülü almasını sağlamaktadır. Erden Kıral, Ferit Edgü’nün O adlı eserini 1983 yılında beyaz perdede yorumlamaktadır. Filmin senaryosunda Onat Kutlar ile birlikte eserin yazarı Ferit Edgü’de yer almaktadır. İyi bir konu ve anlatıma sahip olan bu film Berlin Film Şenliği’nde dört ödül elde etmektedir. 1970 yılında milli sinema görüşüne sahip olan
38
Yücel Çakmaklı Şule Yüksel Şenler’in Huzur Sokağı adlı yapıtını Birleşen Yollar adlı filmle sinemaya aktarmaktadır. Çakmaklı bu film ile sinemaya Batı kültürü karşısında İslami değerleri savunan filmlerin gelişimini başlatmaktadır.
Kuyucak’ın (2010) belirttiğine göre Ömer Kavur 1974 yılında Refik Halit Karay’ın Yatık Emine adlı hikâyesini beyaz perdeye aktarmaktadır. Edebî eserleri başarılı bir şekilde sinemada işleyen Kavur Türk edebiyatının başarılı yapıtlarından olan Anayurt Oteli’ni sinemaya aktararak özgün film oluşturma kabiliyetini ispatlamaktadır. Atıf Yılmaz 1960 yılında Orhan Kemal’in Suçlu adlı edebî yapıtını sinema düzleminde yeniden yorumlamaktadır. Yılmaz 1977 yılında Cengiz Aytmatov’un Selvi Boylu Al Yazmalım adlı eseri beyaz perdeye uyarlamaktadır. Yılmaz’ın bu eseri sinema ögelerini etkin kullanarak yeniden oluşturması sayesinde Türk sineması nitelikli bir başyapıta sahip olmaktadır. Atıf Yılmaz Reşat Nuri Güntekin’in Değirmen adlı eserini 1986 yılında beyaz perdeyle buluşturmaktadır. 1987 yılında Duygu Asena’nın Kadının Adı Yok adlı eseri Atıf Yılmaz Batıbeki tarafından sinemaya uyarlanmaktadır. Batıbeki bu sanatsal ürünü ile Türk sinemasında kadın sorunlarına, kimlik bunalımına ve toplumsal dayatmaların kadın hayatındaki etkilerine yönelenen ilk filmlerinden birini oluşturmaktadır. Türk sinemasında önemli bir konuma sahip olan Atıf Yılmaz Batıbeki Orhan Kemal, Kemal Bilbaşar, Necati Cumali, Haldun Taner, Reşat Nuri Güntekin gibi birçok başarılı edebiyatçının eserlerini filmlerine kaynak olarak almaktadır.
Özgüç’ (1993) göre Türk sinemasında oyunculuk kariyeri ile tanınan Kartal Tibet yönetmenlik yönünü Aziz Nesin’den uyarladığı Zübük adlı film ile göstermektedir. Kartal Tibet’in özgün bir yönetmenlik yönünün var olduğu uyarlama yapıtı olan Zübük ile keşfedilir. Halit Refiğ’i Orhan Kemal’in Gurbet Kuşları adlı eserini 1964 yılında sinema sanatı içinde yeniden oluşturmaktadır. Refiğ’in Kemal Tahir’in Karılar Koğuşu adlı edebî eserini üzerine meydana getirdiği 1989 yapımı filmi en olgun yapıtı olarak ele alınmaktadır. Refiğ 1975 yılında Halit Ziya Uşaklıgil’in Aşk-ı Memnu adlı eserini TRT için hazırlayarak edebî eserin ilk uyarlamasını gerçekleştirmektedir. Pınar Kür’ün sevgisizlik öyküsünü işlediği Asılacak Kadın adlı eseri Başar Sabuncu tarafında 1986 yılında beyaz perdede işlenmektedir. Süreyya Duru Bekir Yıldız’ın Berdana adlı yapıtını 1974 yılında
39
beyaz perdeye yansıtmaktadır. Duru 1988 yılında Peride Celal’in Ada isimli eserini sinema ögeleriyle yeniden yorumlamaktadır.
Teksoy’un (2009) görüşüne göre Tunç Başaran tarafından 1989 yılında Feride Çiçekoğlu’nun Uçurtmayı Vurmasınlar adlı romanı beyaz perdede yeniden yorumlanmaktadır. Edebiyat ile sinemayı başarılı bir şekilde bir araya getiren Tunç Başaran 1991 yılında Kemal Demirel’in Evimizin İnsanları adlı eserini sinema diline aktarmaktadır. 1990 yılında İrfan Tözüm tarafından Bilgesu Erenus’un İkili Oyunlar adlı yapıtı sinemaya aktarılmaktadır. Orhan Kemal’in Eskici ve Oğulları adlı eserini 1990 yılında Şahin Gök beyaz perdeyle bütünleştirmektedir. Füruzan ve Gülsün Karamustafa 1990 yılında Füruzan’ın Benim Sinemalarım adlı eserini sinema dilinde yeniden anlatmaktadır. 1993 yılında Ahmet Hamdi Tanpınar’ın Yaz Yağmuru adlı hikâyesi Tomris Giritlioğlu tarafından beyaz perdeye taşınmaktadır. 1994 yılında Can Evcimen Ayla Kutlu’nun Hoşça Kal Umut adlı yapıtını sinemaya uyarlamaktadır. Tomris Giritlioğlu 1996 yılında Mehmet Emiroğlu’nun Yarım Kalan Yürüyüş adlı eserini sinema diliyle yeniden anlatmaktadır. Edebiyatın sinemayı beslemesi, ona hikâye yönünden kaynaklık etmesi 2000 yıllarda da sürmekte ve birçok yönetmen edebî eserleri beyaz perdede yeniden yorumlamaktadır. Sinema ve edebiyatın bu ilişkisi iki sanatın varlığını sürdürdüğü müddetçe devam edeceği de gerçeğini kanıtlarıyla gözler önüne sermektedir.
2.3. SİNEMA VE ÇOCUK EDEBİYATI
Sinemanın çocuk merkezli filmler yapmaya başlaması ile birlikte sinema sanatı içinde yeni bir kola sahip olmaktadır. Sinemanın gelişiminde büyük atılımlar gerçekleştiren Emile Cohl sinema düzleminde ilk çizgi filmi meydana getirmektedir. Karikatür geçmişi bulunan Cohl hayal dünyasını kâğıt üzerine aktarmakta başarılı bir isim olduğu sinema düzleminde bilinmektedir. Teksoy’a (2009) göre Melies’in yöntemini kullanarak bu çizimlerini beyaz perdeyle birleştirmektedir. 1908-1921 yılında Cohl üç yüze yakın film oluşturmakta ve bunların içinden Kuklalar Arasında Dram, Ata, Şen Mikroplar, Canlı Sebzeler adlı film ürünleri günümüze kadar gelebilmektedir. Windsor McCay sinema tarihindeki ilk çizgi film kahramanı olan Dinozor Gertie’yi izleyicilerle buluşturmaktadır. McCay’in on üç filmden oluşan Dinozor Gertie George McManus’un oluşturduğu çizgi romandan alınmaktadır.
40
Sinemanın kendi düzleminde meydana gelen bu yeni kol edebiyattan beslenerek kendi çizgisini oluşturmaya başlamaktadır.
Betton’un (1986) belirttiğine göre Walt Disney’in 1938 yılında çocuk edebiyatının klasikleri içinde yer alan Pamuk Prenses ve Yedi Cüceleri sinemaya uyarlaması ilk uzun metrajlı filmini oluşturmaktadır. Disney yapımını gerçekleştirdiği bu sanatsal ürün ile beraber çocuk filmleri ve çocuk edebiyatı arasındaki ilişkiyi de başlamaktadır. Çocukların filmi anlaması, yorumlaması ve sevmesi için filmin anlatım şeklinin çocuk dünyasına ve gerçekliğine hitap etmesi gerekmektedir. Sinema çocuk dünyasına girebilmek için de çocuk edebiyatında yararlanmaya başlamaktadır. Dünya’da çocuk sinemasının öncülerinden olan Walt Disney çocukların sinemaya olan ilgilerini arttırmak ve yedinci sanatın çocuk kolunun özelliklerini belirginleştirmek adına çocuk edebiyatına yönelmektedir.
Teksoy’un (2009) ifade ettiğine göre 1938 yılında Pamuk Prenses ve Yedi Cüceler eserini sinemaya uyarlayarak büyük bir beğeni ile karşılaşan Disney 1940 yılında İtalyan yazar Carlo Collodi’nin Pinokyo adlı yapıtını beyaz perdeye aktarmaktadır. 1942 yılında Felix Salten’in kaleme aldığı Bambi adlı eseri sinema ortamında yeniden anlatmaktadır. Disney Pinokyo ve Bambi adlı yapıtların uyarlanmasında başarılı bir şekilde gerçekleştiremeyerek Pamuk Prenses ve Yedi Cüceler filmindeki elde ettiği başarıyı elde edememektedir. 1950 yılında Disney çocukların büyük bir ilgi ile okudukları Külkedisi adlı yapıtı beyaz perdede yeniden yorumlamaktadır. 1952 yılında Lewıs Carroll’un Alice Harikalar Diyarında sinema diliyle yeni bir anlatıma kavuşmaktadır. James Matthew Barrie’nin Peter Pan adlı romanı 1952 yılında Disney stüdyolarında filme alınmaktadır. Disney masal uyarlamaların büyük bir beğeni ile karşılanmasının üzerine 1958 yılında Uyuyan Güzel’i sinemaya uyarlamaktadır. 1965 yılında P.L. Travers’in kaleme aldığı Gökten İnen Melek yapıtı Mary Poppins adıyla sinemada yeniden anlatılmaktadır.
Disney’in çocuk edebiyatı ve sinemanın birleşmesinin sonucunda elde ettiği başarılı eserleri gören yönetmenler çocuklara yönelik filmlerde çocuk edebiyatından yararlanmaya başlamaktadır. 1946 yılında Birleşik Krallık’ta Charles Dickens’in oluşturduğu Büyük Umutlar adlı eser sinema dilinde yeniden yorumlanmaktadır. Charles Dıckens’ın kaleme aldığı Davıd Copperfield ilk olarak 1922 yılında sinemayla buluştuktan sonra 1935, 1969, 1993, 2019 yılında yeniden sinema
41
düzleminde yorumlamaktadır. Jonathan Swıft’in Guliver’in Gezileri adlı eseri ilk olarak 1940 yılında ardından 1960, 1977, 1996 ve 2010 yılında sinema düzleminde yeniden ele alınmaktadır. Pather Pançalı adlı film 1955 yılında Bibhutibhushan Bandyopadhyay'in aynı adlı eserinden sinemaya uyarlanmaktadır. Ferenc Molnar’ın Pal Sokağı Çocukları adlı edebî eseri 1969 yılında sinema ortamına dâhil edilmektedir (Teksoy, 2009; Betton, 1990; Pembecioğlu, 2018).
Roald Dahl’ın Charlie’nin Çikolata Fabrikası adlı eseri 1971 yılında, Matilda adlı yapıtı 1996 yılında sinemaya aktarılmaktadır. Mıcheal Ende’in Hiç Bitmeyen Öykü adlı eseri 1984 yılında, Momo adlı eseri de 1986 yılında sinema diliyle birleşmektedir. Chrısty Brown’un Sol Ayağım adlı eseri 1989 yılında beyaz perdeye aktarılmaktadır. Yazıldığı günden itibaren dünyada çocukların büyük ilgisini toplayan Hary Potter serisinin ilk kitabı 2001 yılında sinema dilinde yeniden yorumlanarak beyaz perde serüveni başlamaktadır. C.S. Lewis’in 1949 yılında oluşturduğu Narnia Günlükleri adlı kitabın büyük bir ilgi görmesi üzerine yazar kitabı yedi kitaplık bir roman serisi olarak meydana getirmektedir. Okuyucuları tarafından büyük bir merakla okunan bu seri 2005 yılında serinin ilk kitabıyla sinemaya uyarlanmaktadır. John Boyne’nin kaleme aldığı Çizgili Pijamalı Çocuk adlı eser 2008 yılında beyaz perdeye aktarılmaktadır.
Özgüç’e (1990) göre Türk sinemasının çocuğa yönelik bir kolunun meydana gelmesi 1951 yılında gerçekleşmektedir. Sinemamız Evvel Zaman İçinde adlı film ile çocukları merkeze alan ilk beyaz perde yapımını izleyicileriyle buluşturmaktadır. İzleyici kitlesi olarak çocuklara yönelen sinemacılar bu alanın gelişmesi için dünyadaki çizgiyi takip ederek edebiyat alanından yararlanmaktadır. 1952 yılında Edgar Rice Burroughos tarafından ortaya konulan Tarzan karakterinin kültürümüzle ilişkilendirerek Tarzan İstanbul’da filmi çekilmektedir. 1960 yılında Kemalettin Tuğcu’nun Ayşecik adlı kitabı Memduh Ün tarafından sinemaya uyarlanmaktadır. Uyarlamanın izleyiciler tarafından büyük bir ilgi karşılanması sonucunda Türk sinemasında Ayşecik serisi başlamaktadır.
Scognamillo ve Demirhan’ın (2005) ifade ettiğine göre 1965 yılında bir masal kahramanı olan Keloğlan’ın maceraları beyaz perdede gösterilmeye başlanmaktadır. Halk edebiyatımızda yer alan Nasrettin Hoca Dümbüllü İsmail Efendi’nin başarılı oyunculuğu eşliğinde 1965 yılında Yavuz Yalçınkılıç tarafından sinemaya
42
uyarlanmaktadır. Lee Falk tarafından oluşturulan ilk özel kostümlü çizgi roman kahramanı Kızıl Maske Türk sinemasına 1968 yılında uyarlanmaktadır. Redkıt, Zorro, Tarkan, Zagor, Kıllıng, Bedmen ve Süpermen gibi yabancı çizgi roman karakterleri Türk sineması tarafından 1960 ve 1970 yılların arasında işlenmektedir. Türk sinemasında 1970 yılında Pamuk Prenses ve Yedi Cüceler adlı masalın beyaz perdeye aktarılmasıyla birlikte masalların sinemaya uyarlanması başlamaktadır. 1971 yılında Saraylar Meleği adıyla Sinderella, Aladdin’in Sihirli Lambası ve Binbir Gece Masalları beyaz perdeyle yeniden anlatılmaktadır. Dünya edebiyatı klasikleri içinde yer alan Cervantes’in Don Kişot adlı romanı 1971 yılında Don Kişot Sahte Şövalye filmi ile sinema dilinde ele alınmaktadır.
Sinemanın çocuklara yönelmeye başlaması onu çocuk edebiyatı alanına bakışlarını çevirmesine imkân tanımaktadır. Çocuklara yönelik filmler oluşturmak isteyen yönetmen ve yapımcılar ilk zamanlardan itibaren çocuk edebiyatını senaryosunda kaynak olarak kullanmaktadır. Çocuk sinemasının çocuk gerçekliğini kavraması ve çocuğun dünyasına orijinal eserlerle girmesi de çocuk edebiyatı sayesinde olmaktadır. Oluşumunun başlangıcında güçlü bir temele sahip olan çocuk edebiyatını incelemesi, çocuğun ele alınışını edebiyat üzerinde kavraması sinemanın çocuk alanında güçlenmesine olanak vermektedir. Sinema çocuk alanında da en büyük dayanağı olan edebiyatla beraber yoluna devam etmektedir.
2.4. SOSYOLOJİK ELEŞTİRİ KURAMI
Sosyolojik eleştiri ortaya konulan sanatsal ürün ile toplum arasında doğal bir bağın olduğunu ifade eder. Sosyolojik eleştiri bu bağı hukuk, siyaset, kültür, inanç düzlemleri üzerinden inceler. Moran (2014) sosyolojik eleştiri yöntemini tüm hatlarıyla kullanan ilk kişinin Taine olduğunu belirtir. Hippolyte Taine (1897) edebiyatın bir nedensizlik üzerine kurulmadığını sanatçıların düşüncelerinin ülkenin iklim, politik, sosyolojik, fiziksel koşullarından etkilendiğini ifade eder. Var olan bu etki alanını da üç boyutta inceler. İlk olarak etnisite denilen kavramı ele alır. Etnisite unsurunu ulusların özellikleri üzerine kurar ve ulusların kendine özgü fikirlerinin, bakış açılarının olduğunu ifade eder. Dönem kavramı dâhilinde sanatsal üründe ele alınan dönem ortaya konulur. Ortamda ise coğrafi şartlar, toplumsal ilişkiler, sosyal ve politik yapının göstergeleri ele alınır.
43
Sosyolojik eleştiri sanatsal yapıtı ortam faktöründen yola çıkarak irdeler. Sanatçının yaşadığı ülkenin, eserin oluştuğu zamanda ülkenin siyasi, sosyal ve ekonomik yapısının, insanların yaşadığı durdurulmaz değişimlerin eserle doğrudan ilişkili olduğu ortaya konulur. Sosyolojik eleştiri sanatsal üründe toplumsal ilkelere, kültürlere ve gelişmelere ne ölçüde yer verildiğini, toplumsal dinamiklerin anlatıya nasıl yansıdığını, ele alınan değişimlerin, ögelerin ve kültürel değerlerin insan yaşamındaki tutum ve davranışları değiştirme potansiyeli ortaya konulur.
“Yazarın hayatı ve muhiti eserini izah ettiği işe yarar.” (Kaplan, 1995: 478). Sosyolojik eleştirinin dönem özelliğinden hareket ederek ana konuyu kavramaya çalışma amacı onu eserin yazıldığı tarihe götürür. Her dönemin kendine özgü toplumsal düzeni, yaşamsal değişimleri ve edebi yönelimleri bulunur. Bu durumlar ana malzemesi insan ve toplumsal döngüler olan sanatı da etkiler. Sosyolojik eleştiri de ortaya çıkan olguları etkinin tesirleriyle kavramaya çalışır.
Sosyolojik kuram sanatsal yapıtları toplum dâhilinde gelişen olaylarla iç içe bir mekanizma etrafında inceler. Ortaya konulan eserin toplumsal koşullar çerçevesinde niteliklerini meydana getirildiği düşünülür. Sosyolojik eleştiri yapıtların var olmasında toplumun kültürün, sosyal ve siyasal yapısının, bilgisinin ve geleneklerinin büyük bir etkisi olduğunu dile getirir. Sosyolojik eleştiri nedensellik ilkesi etrafında gelişmini gerçekleştirerek sanatsal eserin gerçekliğini toplumsal yaşam bağlantıları üzerinde bulmaya çalışır.
Sosyolojik eleştiri sanatsal ürünü toplumun kültürel yapıtaşları, bakış açısı, genel kuralları ve yargıları etrafında ele alır. Sanatsal yapıtın oluştuğu dönemin şartları ve özellikleri ekseninde incelenmesi bütünlüklü bir anlayış oluşturur. Sosyolojik eleştiri içinde toplumsal yapının tüm noktaları ile ele alınması onu ekonomik, siyasi ve sosyal ilişkiler bağlamına götürür. Ortaya konulan bu bağlam kişiyi toplum içinde var olan sınıfsal gruplara, özelliklere ve çatışmalara yönlendirir. Sosyolojik eleştiri yapılan bu yönelimle beraber kenidini Marksist eleştirinin içinde bulur.
Moran (2002) sosyolojik eleştirinin betimleyici yönünden çıkarak normatif bir düzeye ulaştığında Marksist eleştiri ile birleştiğini ifade eder. “Sosyolojik eleştiriyle birleşen, hattâ bazen ayrılması zor olan Marksist eleştiridir. Bazı eleştirmenler, sanal ve edebiyat tarihçileri, kendileri Marksist olmamakla birlikte
44
zaman zaman Marksist yöntemi uygulamışlardır.” (Moran, 2002: 101). Marksist eleştirinin sanatsal ürün ve toplum arasındaki ilişkiyi ortaya koymakla kalmayarak anlatıya sosyo-ekonomik, siyasi ve ahlaki çerçevede yargılar eklediği ve sanatı toplumsal gerçekçilik boyutunda irdelemeye çalıştığı görülür. Sosyolojik eleştiri Marksist eleştirinin var olan bu düzlemin üzerinden farklılıklarını ortaya koyar.
Sosyolojik kuram Marksist kuramla iç içe ilerlediğinde sınıf kavramını ön plana çıkarır. Sosyolojik kuram toplumların meydana gelmesinden itibaren bir sınıf kavramının ortaya çıktığı belirtilir. Sınıflar sahip oldukları ekonomik temellere göre çerçevelerini gösterirler ve sınırlar açık bir şekilde çizilerek ani değişimlerin ortaya çıkmasının önü engellenir. Fakat belirli koşulların gerçekleşmesi sonucunda muayyen bir zaman doğrultusunda sınıflar arasında aşağı ve yukarı yönde akışkan bir hareketlilik meydana gelebilir. Toplumsal sınıflar modern yaşam dâhilinde üst sınıf (burjuvazi) ve alt sınıf (proletarya) olarak adlandırılırken uygarlıkların ilk oluşumunda aristokrasi ve köylülük olarak ayrımının olduğu görülür. Modern yaşamın kendisi göstermesi ile lümpen olarak tabir edilen bir sınıf tabakasının oluşması ile beraber küçük burjuvaların gelişen sanayi karşısında direnemeyerek zamanla protelarya sınıfına geçeceği belirtilir. Sınıflar arasındaki bu geçişler, yeni sınıf oluşumu ve ortadan kalkan sınıflar var olan sınıf çatışmasının daha derinleşebileceğini ifade eder. Sosyolojik eleştiri de sınıfları kendi çerçevesi içerisinde fakat çerçeve içine hiçbir zaman ait olmadan inceleyerek toplumların durumları üzerine gelişmeleri ve olacakları dile getirir (Marx ve Engels, 1980; Eagleton, 2012).
Sosyolojik eleştiri içerisinde ideolojik yönelimi de bulundurur. Sosyolojik eleştiri ideoloji noktasından hareket ederken sanatsal yapıtın toplumda mevcut olan ideolojik görüşten ne ölçüde etkilendiğini, ideolojik görüşün oluşturulan yapıta hangi boyutunu kattığını, toplumda bulunan kültürel değerler ve düşüncelerin ne oranda anlatıda mevcut bulunduğunu ve sanatın ideolojik görüşü yeniden üretimine hizmetini ortaya koymaya çalışır. Althusser ideoloji kavramını ekonomik boyutta sınırlandırmayarak sosyal ve felsefi boyuttan ideoloji çerçevesini yeniden çizer.
Althusser’e (2000) ifadelerine göre devletin ideolojik aygıtları din, öğretimsel, aile, siyasal, sendikal, haberleşme ve kültürel ideolojik aygıt olarak sınıflanır. Kültürel devlet ideolojik aygıtı sanat ekseninde kendini meydana
45
getirmektedir. Devletin ideolojik aygıtları her daim egemen sınıfın elinde tutulur ve devlet içinde değişen yönetimlerle beraber eski egemen sınıfın ideolojisi yok edilerek yeni egemen sınıfın ideolojisi ideolojik aygıtlar tarafından yeniden üretilir. Sanatın oluşumunu toplumla inşa eden bir yapıda bulunması ve kültürel, siyasi, dini, psikolojik, etnik alanlarla doğrudan insanın düşünce dünyasına etki etmesi egemen sınıfların ilgi alanını çektiği görülür. Sosyolojik eleştiri de ideolojik yönden sanatsal üretimin hangi toplumsal sınıfın döngüsü etrafında şekillendiğini tespit etmeye çalışır. Edebiyat ve sinemaya tarihsel açıdan bakıldığında üst sınıfın ideolojisine hizmet eden bir süreç ortadadır. Alt sınıfı anlatan sanatsal üretimin saygınlık ve kâr kazandırmayacağı düşüncesi ile orta ve üst sınıfı kitaba ve filme çekecek ögeler etrafında anlatılar oluşturulur.
Tarihsel süreçte edebiyat ve sinema içerisinde bulunan kimi yapıtlarda her düzene uyan karakterlerin kazandığı, sorgusuz itaat etmenin ödüllendirildiği ve düzeltme politikasının mevcut olduğu görülür. Bu çerçevede üretilen yapıtlar bireye gerçekliği sorgulamasına fırsat vermeyerek onun yapmacık zevkler elde etmesini sağlar. Ortaya konulan bu doğrultu içinde ideolojik görüş etrafında oluşan popüler bir sanat düzenini meydana getirir. Sosyolojik eleştiri popüler kültürün oluşumu, gelişimi ve geleceğini etkilendiği ideolojiler ve kendi çizdiği ideoloji ekseninde ele alır.
Sosyolojik eleştiri ideolojik alanda sanat eserinin işlediği popüler görüşün etki alanının genişletilmesine ve yeniden üretimini sergiler. Sanatsal ürünü kültür, sınıf, ulus özellikleri, toplumsal cinsiyetin sergiledikleri ideolojik bakış açısı etrafında inceler. Toplum yaşamı içinde ideolojik görüşlerin varlığını eğitim, hukuk, kültür, siyaset ve din çerçevesinde yürütülür. Çerçevenin halka gösterilmesi ve toplum içinde bireylerin çerçeveye adapte olabilmeleri için sanata başvurulduğu görülür. Sanatın insandan beslenerek üretimini gerçekleştirmesi, toplumu yapıtında bir ayna gibi yansıtması ve kültürün içinde doğması ideolojik görüşlerin merkezlerinde yer almasına imkân tanır.
Mardin (1997) ideolojinin ilk ortaya çıktığında doğru düşünme bilimi olarak adlandırıldığını zamanla değişime uğrayarak günümüzde nesnel olmayan fikir ürünü anlamına geldiğini belirtir. İdeoloji yaşadığı bu değişim ile birlikte egemen güçlerin fikirlerini güçlenmesine, halkın gerçekliğin bu fikirlerde olduğunu inanmasına ve
46
hâkim olanın istemediği müddetçe bireylerin yaşamalarında değişim yapmamasına olanak verir. Edebiyat, sinema, tiyatro, resim ve müzik gibi her an halkla iç içe olan sanatların ideolojik görüşü yansıtması kişiye fikre karşı güven duymasına, benimsemesine ve kendi hayatına uygun hale getirmesini sağlar. Sanat ideolojik görüşlerin halka fark ettirilmeden derin yapı sayesinde topluma sirayet etmesine imkân verir.
2.5. İLGİLİ ÇALIŞMALAR
Bu bölümde yapılan çalışma ile ilgili tezlere ve makalelere yer verilmektedir.
2.5.1. Tezler:
Baykuş (2016) Çizgi Romandan Sinemaya Uyarlama Karaoğlan Örneğinin Plastik Değerler Bakımından İncelenmesi adlı tez çalışmasında Suat Yalaz’ın Karaoğlan adlı çizgi romanlarını sinemaya uyarlanan boyutuyla karşılaştırmalı bir yöntemle incelemektedir. Çalışmanın birinci kısmında çizgi romanın tarihsel çizgisi, ülkemizdeki ve dünyadaki gelişimi, çizgi roman alanındaki nitelikli isimlere yer verilmektedir. İkinci bölümde çizgi romanı meydana getiren ögeler, kompozisyon ve resim ile yazı arasındaki ilişki ele alınmaktadır. Üçüncü kısımda Suat Yalaz’a dair bilgiler, Karaoğlan’ın meydana gelişi ve Suat Yalaz’ın sinema tarafına dair bilgi aktarımı yapılmaktadır. Dördüncü bölümde Suat Yalaz’ın çizgi romanı ve sineması plastik ögeler etrafında incelenmekte ve çizgi roman ile sinema uyarlaması arasında karşılaştırma yapılmaktadır.
Yurdakul (2014) Alice Harikalar Diyarı’nda Öyküsü: Sinema Uyarlamaları Üzerinden Mekânsal Bir Değerlendirme adlı doktora tezinde ana amaç olan mekânsal değerlendirme etrafında incelemeler gerçekleştirmektedir. Çalışmada incelemek adına değişik zaman ve coğrafyalarda meydana getirilmiş 26 adet film ele alınmaktadır. Uyarlamaların belirlenmesi için uygun örnekleme yöntemlerine başvurulmaktadır. Çalışmada karşılaştırmalar Alice’nin yaşadığı ortam, tavşan deliği ve harikalar diyarına kaçış, Düşes’in evi, tavşanın evi, çılgın çay partisi etrafında yapılmaktadır. Giriş bölümünde sinema, tasarım anlatı kavramı ve uyarlama, Alice Harikalar Diyarı’nda adlı yapıtın yazarı, konusu, anlatısı, yazıldığı ortam ve analizi üzerine bilgi aktarımı gerçekleşmektedir.
47
Şakar (2014) Türk Sineması’nda Çizgi Roman Uyarlaması ve Zagor adlı yüksek lisans tezinde Sergio Bonelli ve Gallieno Ferri’nin oluşturduğu Zagor çizgi romanının Zagor Kara Korsanın Hazineleri (1971) ve Zagor Kara Bela adlı Yeşilçam uyarlamaları üzerine inceleme yapmaktadır. Çalışma içerisinde Türk sinemasında meydana getirilen Tarkan, Karaoğlan ve Malkoçoğlu’na dair bilgiler verilmektedir. Yabancı çizgi romanlarının Türk sinemasındaki yeri ele alınmaktadır. Araştırmanın ana gövdesini oluşturan Zagor Kara Korsanın Hazineleri ve Zagor Kara Bela adlı filmler tema, konu, sinopsis, tretman, senaryo etrafında incelenmektedir. Tretman bölümünde kurgu süreci, ayrılan kısımlar, ele alınması planlanan belge ve görüntülere değinilmektedir. Senaryo kısmında görüntüler, metinler ve karakter jeneratörü ifade edilmektedir.
Karabay (2013) Türk Sinemasında Çizgi Film Uyarlamaları adlı yüksek lisans tezinde Türk sinemasında yer alan çizgi roman uyarlamalarının meydana gelişi, özellikleri ve gelişimini sosyal, ekonomik ve kültürel boyutlarda araştırmaktadır. Çalışma içerisinde yazılı ve görsel kaynakların taranması gerçekleştirilmekte, görüşme ve röportajlar yapılmaktadır. Agâh Özgüç, Burçak Evren, Ertem Göreç, Levent Cantek, Suat Yalaz, Yılmaz Atadeniz ve Hüsnü Çorak ile gerçekleştirilen görüşme ve röportajlar araştırma dâhilinde yer almaktadır.
2.5.2. Makaleler
Bulut (2016) Üniversite Öğrencilerinin Edebiyat Klasiklerini Okuma Eğilimlerinde Sinema/Dizi Film Uyarlamalarının Etkisi adlı çalışmasında Türk Dili ve Edebiyatı bölümünde eğitim gören öğrencilerin Türk ve dünya edebiyatı klasiklerinin sinema/dizi uyarlamalarının okuma eğilimleri üzerine etkisini araştırmaktadır. Çalışma ilişkisel tarama modeliyle kurulmuş betimsel bir araştırmadan oluşmaktadır. Araştırmanın örneklemini Türk Dili ve Edebiyatı bölümü birinci ve dördüncü sınıfta öğrenim gören yüz öğrenci oluşturmaktadır. Oluşturulan anket etrafından elde edilen yüzde ve frekans değerleri ifade edilmektedir. Çalışmada klasiklerin film ve dizilere uyarlamalarının dördüncü sınıf öğrencilerinin okumalarına büyük bir oranda etki ettiği fakat birinci sınıf öğrencilerinin okuma eğilimlerinde etkisinin pek fazla olmadığı saptanmaktadır.
Okur, Süğümlü ve Göçen’in (2014) Kitaptan Uyarlama Sinema Filmlerinin Ortaokul, Lise ve Üniversite Öğrencilerinin Okuma Eğilimleri Üzerindeki Etkisi adlı
48
çalışmada öykü ve romanlardan uyarlanan filmlerin ortaokul, lise ve üniversite öğrencilerinin okuma yönelimlerine etkisini araştırılmaktadır. Araştırmanın örneklemi Türkiye’nin birçok yerinden oransız eleman örnekleme yöntemiyle seçilmiş ortaokul, lise ve üniversite okuyan 1693 öğrenciden meydana gelmektedir. Çalışma ilişkisel tarama modeliyle meydana getirilmiş betimsel bir çalışma olarak ele alınmaktadır. Araştırma içerisinde literatür taraması baz alınarak anket oluşturulmaktadır. Anketten elde edilen veriler çapraz tablo yöntemiyle analiz edilmekte ve frekans, yüzde değerleri aktarılmaktadır. Elde edilen sonuçlara göre de öğrencilerin çoğunun uzun süre kitap okumak yerine kısa sürede kitabın filmini izlemeyi tercih ettiği, kitap seçiminde sinemaya aktarımı yapılan kitapların etkisi olduğu, öğrencilerin çoğunun sinemaya uyarlanması gerçekleştirilmiş kitabı okuyup sonra filmi izlemekte, öğrencilerinin genelinin filmini izlediği kitabın yazarını merak etmemekte ve bir kitabın sinemaya uyarlanması gerçekleştirilmesi öğrencilerin okuma isteğini arttırdığı tespit edilmektedir.
Akçay (2020) Pamuk Prenses ve Yedi Cüceler Masalının Üç Hali: Grimm Kardeşler, Walt Disney ve Ertem Göreç adlı araştırmada Pamuk Prenses ve Yedi Cüceler masalının yeniden oluşumunda ne tür değişikliklerin meydana geldiği ve bunların kültürel, ideolojik, ekonomik yönlerini ortaya koymaktadır. Çalışmada 1812 yılında Grimm Kardeşler tarafından yazılı formata getirilen hali, 1937 yılından masalın Disney tarafından çizgi filme uyarlanmış şekli ve son olarak 1970 yılında Ertem Göreç tarafından gerçekleştirilen uyarlamaya yer verilmektedir. Araştırma içerisinde masal-sinema ilişkisi, metinlerarasılık, masalın tarihsel gelişimine değinilmektedir. Ardından Pamuk Prenses ve Yedi Cüceler masalının yazılı, animasyon ve film boyutları irdelenmektedir. Her boyutta önceki anlatımla arasında bulunan değişiklikler karşılaştırmalı bir şekilde aktarılmaktadır. Araştırmadan elde edilen sonuç anlatımın farklı ortamlarda yeniden üretiminin ideolojik kaygılar eşliğinde yapısal çerçevede değişiklikler getirdiği tespit edilmektedir.
Keleş (2017) Medyalararası Bir Yaklaşımla Uyarlama Filmler ve Edebiyat Öğretimi adlı çalışmada sinema medyası ile edebiyat medyası arasında sıkı bir ilişkinin olduğunu belirterek filmlerin edebiyat öğretiminde yeni bir materyal olarak kullanılmasını ele almaktadır. Araştırmada uyarlanan filmlerin çerçevesinde meydana getirilecek bir eksenin öğrencinin daha fazla metinle bir araya gelmesini ve
49
edebiyat için önemli olan kavramların uygulamalı bir boyutta aktarılmasının sağlanabileceği dile getirilmektedir. Bu durumun gerçekleştirebilmesi için de uyarlama filmlerin bu alanda nasıl kullanılabileceği, hangi noktalara dikkat edilmesi gerektiği çalışma içinde belirtilmektedir.
50
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
3. YÖNTEM
Bu kısımda araştırmanın yöntemi, çalışma materyali, verilerin toplanması ve analizi mevcut bulunmaktadır.
3.1. ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ
Araştırma doküman inceleme yöntemi çerçevesinde yürütülmüştür. Doküman incelemesinde temel amaç; araştırılması hedeflenen olgu veya olgular hakkında bilgi içeren yazılı materyallerin analiz edilmesidir (Yıldırım ve Şimşek, 2006). Doküman analizi yazılı içeriğin titiz ve sistematik bir şekilde analizinin yapıldığı bir nitel araştırma yöntemidir (Wach, 2013: 2). Doküman incelemede yazılı kaynakların yanında film, video, fotoğraf gibi görsel malzemeler de bulunur.
3.2. ÇALIŞMA MATERYALİ
Araştırmanın evrenini çocuk edebiyatı yapıtları etrafında sinemada gerçekleşen tüm uyarlama filmler oluşturur. Araştırmanın inceleme ögesi amaçlı örnekleme tekniği olan ölçüt örnekleme olarak yer almaktadır. Bu örnekleme yöntemindeki temel anlayış önceden belirlenmiş bir dizi ölçütü karşılayan bütün durumların çalışılmasıdır. Burada sözü edilen ölçüt veya ölçütler araştırmacı tarafından oluşturulabilir ya da daha önceden hazırlanmış bir ölçüt listesi kullanabilir (Yıldırım ve Şimşek, 2016, 122). İnceleme ögesi şu çerçevede belirlenmiştir:
İnceleme ögesi klasik dönem çocuk edebiyatı ve çağdaş dönem çocuk edebiyatında yer alan kitaplar ve bu eserlerin uyarlama filmleri oluşturur.
İncelenecek uyarlama filmlerin Türkçe dublajlı ya da altyazılı olması gerekmektedir.
İnceleme ögesi olarak klasik ve çocuk edebiyatında yer alan eserlerin beyazperdede yorumları bulunanlar arasından seçilmiştir.
Yukarıda yer alan özellikler etrafında inceleme ögesi şöyle sıralanmaktadır:
Klasik döneme ait eserler
1) Heidi, İsviçre edebiyatı, 1880
51
2) Pal Sokağı Çocukları, Macar edebiyatı, 1906
3) Tom Sawyer, ABD edebiyatı, 1876
4) Siyah İnci, İngiliz edebiyatı, 1877
5) Polyanna; ABD edebiyatı, 1913
Çağdaş döneme ait eserler
1) Matilda, İngiliz edebiyatı, 1988
2) Çizgili Pijamalı Çocuk, İrlanda edebiyatı, 2006
3) Charlie’nin Çikolata Fabrikası, İngiliz edebiyatı, 1964
4) Ekmek Parası, Türk edebiyatı, 1979
5) Savaş Atı, İngiliz edebiyatı, 1982
Klasik dönem eserlerin uyarlama filmleri
1) Tom Sawyer, Hermine Huntgeburth, Almanya yapımı, 2011
2) Heidi, Alain Gsponer, Almanya Yapımı, 2015
3) Siyah İnci, ABD Yapımı, 1994
4) Hayat Sevince Güzel, Türkiye Yapımı, 1971
5) Pal Sokağı Çocukları, Macar Yapımı, 1969
Çağdaş döneme ait eserlerin uyarlama filmleri
1) Zıkkımın Kökü, Memduh Ün, Türkiye yapımı, 1993
2) Çizgi Pijamalı Çocuk, Mark Herman, Birlekşik Krallık yapımı, 2008
3) Charlie’nin Çikolata Fabrikası, Tim Burton, ABD yapımı, 2005
4) Matilda, Danny DeVito, ABD yapımı, 1997
5) Savaş Atı, Steven Spielberg, ABD ve Birleşik Krallık yapımı, 2011
3.3. VERİLERİN TOPLANMASI VE ANALİZİ
Verilerin içerik analizi etrafında irdelenmesinde öncelikle on adet klasik ve çağdaş çocuk eseri ve bu eserlerin uyarlama filmleri arasında ortaya çıkan farklılıklar, özgünlükler ve yenilikler ortaya çıkarılmıştır. İçerik analizinde temel amaç, toplanan verileri açıklayabilecek kavramlara ve ilişkilere ulaşmaktır. Bu
52
doğrultuda tümevarımcı yöntem ele alınmaktadır. Tümevarımcı analiz, kodlama yoluyla verilerin altında yatan kavramları ve bu kavramlar arasındaki ilişkileri ortaya çıkarır (Yıldırım ve Şimşek, 2016, 242). İçerik analizinden elde edilen veriler tablolar halinde sunulmaktadır. İkinci düzlemde örneklemler sosyolojik eleştiri kuramı ölçeğinde analiz edilmektedir. Analiz sonucunda ortaya çıkan kavramlar, neden sonuç ilişkileri, örüntüler dile getirilmektedir.
Araştırmaya başlamadan önce klasik ve çağdaş çocuk edebiyatında yer alıp sinema düzleminde yorumu bulunanlar sanatsal ürünler listelenmektedir. Klasik ve çağdaş çocuk edebiyatını temsil eden kitap ve uyarlama filmler listesinden Türkçe dublajı ve altyazısı mevcut olan filmler seçilmektedir. Oluşturulan bu liste içerisinden de öğrencilere aktarımı gerçekleştirirken etik değerlere uygunluk gösteren sanatsal yapıtlar ele alınmaktadır. Belirlenen sınırlılıklar etrafından meydana gelen inceleme nesneleri mukayese edilerek irdelenmektedir. Karşılaştırma kitapta yer alan karakter ve olayların sinema düzleminde yaşadığı değişimler, aslına sadık kalma düzeyleri ve sinema ögelerinden etkilenme noktaları çerçevesinde gerçekleşmektedir. Mukayese yapılırken öncelikle kitapların güdümlü ve eleştirel okuma yöntemi etrafında incelenmesi yapılmaktadır. Edebî eserin okunması gerçekleştirilirken karakterlerin özellikleri, çatışmalar ve olay zincirleri üzerinde durulmaktadır. Filmler eleştirel okuma etrafında değerlendirme yapılırken kitaplardan elde edilen verilerle arasında oluşan farklılık ve benzerlikler sıralanmaktadır. Sanatsal ürünlerin içerisinde barındırdığı metin arası söylemler sosyolojik eleştiri kuramı çerçevesinde sunulmaya çalışılmaktadır. Bu doğrultuda inceleme nesnesi içerisinde bulunan Heidi, Siyah İnci, Pollyanna, Çizgili Pijamalı Çocuk ve Savaş Atı adlı sanatsal ürünler Hipollye Taine’nin ortaya koyduğu üç birleşen doğrultusunda incelenmektedir. Tom Sawyer, Charlie’nin Çikolata Fabrikası ve Matilda adlı sanatsal yapıtlar sosyolojik eleştiri kuramı içerisinde yer alan ideolojik yaklaşım aksiyomu önceliğinde irdelenmektedir. Pal Sokağı Çocukları ve Zıkkımın Kökü adlı sanatsal yapıtlar sosyolojik eleştiri kuramının temelini de oluşturan Marksist kuram öncülüğünde tetkik edilmektedir. Sosyolojik eleştiri kuramı etrafında eserlerin irdelenmesindeki ana gaye kitap ve filmlerin ders materyali olarak kullanması sırasında öğretmene yardımcı olunmasını sağlamaktır. Örneklemi oluşturan yapıtlarda ortaya çıkabilecek her durum araştırmacı tarafından
53
incelenerek materyal olarak doğrudan kullanılmasına zemin hazırlanılmaktadır. Kitap ve uyarlama filmlerin Türkçe öğretiminde kullanılması adına etkinlik örnekleri meydana getirilmektedir. Etkinlik örnekleri karşılaştırma tabloları ve sosyolojik eleştiri boyutunda elde edilen veriler etrafında oluşmaktadır. Kitap ve uyarlama film mukayesinde ifade edilen değişimlerin, özgünlüklerin ve yeni eklemlerin öğrenciler tarafından fark edilmesi için etkinliklere bu yönleri açığa çıkaran kapsam konulmaktadır. Etkinlikler Türkçe öğretim programında yer alan yöntem ve teknkiler üzerinden tasarlanmaktadır. Bu teknikler beraber yapılandırmacı yaklaşımlar ile eğitim sürecine giren aktif yöntem ve teknikler kullanılmaktadır. Etkinlikler Türkçe öğretiminin ana gövdesini oluşturan dinleme, konuşma, okuma ve yazma dil becerilerinin ana ekseni çerçevesinde meydana getirilmektedir. Dört temel dil becerisinin aktarımının kitap ve film uyarlaması içerisinde yapılabileceği de etkinlikler etrafında ifade edilmektedir.
54
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
4. BULGULAR
Bu bölümde inceleme ögesi olan kitap ve filmlerin özeti, karşılaştırma tablosu, sosyolojik eleştiri kuramı tarafından incelenmesi ve etkinlik örnekleri bulunmaktadır.
4.1. KLASİK KİTAP VE FİLM UYARLAMALARI
4.1.1. Heidi
Heidi 1880 yılında Johanna Spyri adlı yazar tarafından oluşturulur. XIX. yüzyılda çocuk karakterini yapıtın ana merkezine koyan az sayıda eserlerden birisidir. Bu yüzyıl içerisinde toplumlar birçok yeniliklerle karşılaşarak köklü değişimlere imza atar. Ortaya çıkan yeniliklerden en önemlisi Sanayi Devrimi ve onun yeniden biçimlendirdiği insan yaşamıdır. Spyri Heidi karakteri ile Sanayi Devrimi’nin çizdiği kent kültürüne ve insanın doğadan uzaklaşmasına karşı çıkar. İnsanların tüm sorunlarının doğaya dönerek ve doğa içinde Tanrı ile bütünleşerek çözümleneceğini okuyucuya aktarmaya çalışır.
4.1.1.1. Anlatıma Bağlı Olarak Heidi
Heidi bir yaşında anne ve babası kaybeder. Küçük yaşlarda ailesini kaybeden Heidi beş yaşına kadar teyzesiyle birlikte yaşar. Teyzesi onu beş yaşında Alp Dağları’nda büyükbabasının yanına götürür. Heidi’nin büyükbabası insanlarla olan ilişki bağlarını zayıflatan birisidir. Büyükbabanın çektiği sıkıntılar, yaptığı yanlış tercihler ve bunun sonucunda dağılan bir aileye sahip olması onu yalnız bir yaşama bırakır. Bu yaşamını hiçbir lüks bulunmayan sade bir kulübede sürdürür. Heidi hiçbir abartının bulunmadığı, kent yaşamından soyutlanan bu yerde doğanın sunduğu özgürlüğü tadarak çok mutlu olur.
Seçimleri doğrultusunda toplumla uzlaşamayan büyükbaba insanlarla sadece alışveriş için bir araya gelir. Sistemin oluşturduğu ve insanlara dayattığı eğitim sistemine, yaşam düzenine tepki verir. Heidi sekiz yaşına geldiğinde köyün öğretmeni Heidi’nin okula gelmesi için büyükbabaya haber gönderir. Fakat
55
büyükbaba onu okula göndermez ve bunun üzerine köydeki din görevlisi bu konu hakkında büyükbabayla konuşur.
“Kızı bir yıldır okula göndermiyorsun. Ne olacak bu çocuk, hiç düşündün mü?”
“Keçilerle, kuşlarla büyüyecek. Heidi onlarla çok mutlu. Ayrıca onlardan hiçbir kötülük de öğrenmiyor.”
“Onlar kıza belki kötülük öğretmiyor, fakat okumayı yazmayı da öğretmiyorlar! Çocuk okula gitmeli!”
“Onu okula göndermeyeceğim!” (s. 25)
Heidi’yi büyükbabasının yanına bırakarak onu terk eden teyze bir süre sonra onu almaya gelir. Teyze Heidi’yi büyük bir zorlama eşliğinde Frankfurt’a götürerek çalıştığı yerin kızına -Clara’ya- arkadaşlık etmesini ister. Heidi kente geldiği vakitten itibaren oranın kurallarla sınırlandırılan yaşamıyla tanışır. Heidi Bayan Rottenmeir’ın belirttikleri ile şehir hayatında özgürlüğü yok eden ve çerçevesi belirlenen bir şekilde yaşamını sürdüreceğini anlar. Rottenmeir bunun doğrultusunda Heidi’nin adını değiştirir. Heidi adı kentin belirlediği ölçütlere uymamaktadır ve ona şehir yaşamının adımlarının öğretilmesi gerektiğini vurgular. Heidi bu ortama uyum sağlamakta çok zorlanır. Clara ile birlikte çok mutlu bir arkadaşlık ilişkisi yaşasa bile kentin insanı sınırlandırması, insanları kendi seçim hakkını elinden alması ve dikteler doğrultusunda bir yaşama hapsetmesi Heidi’yi bunaltır. Heidi kentte geçirdiği her gün daha kötüye gider ve hastalanır. Clara’nın büyükannesi Heidi’yi doğadan uzak kalmanın hastalığa sürüklediğini anlar. Heidi büyükannenin isteği üzerine dağlara dedesinin yanına geri döner. Bir süre sonra Clara Heidi’yi ziyarete gelir. Clara o sırada doğayla buluşur ve iyileşmeye başlar. Clara’nın doğayla bütünleştikten sonra iyileşmesi insanların çözümünün Tanrı’nın gücünü yansıtan doğada olduğunu vurgular.
4.1.1.2. Film Olarak Heidi
Heidi sinema uyarlanması ilk olarak 1937 yılında Allan Dwan tarafından gerçekleştirilmektedir. Allan Dwan filmi bir müzikli dram çerçevesinde seyircilerine sunmaktadır. 1952 yılında Heidi yönetmenliğinde Luigi Comencini’nin bulunduğu İsveç yapımı bir film olarak sinemayla buluşmaktadır. 1968 yılında Delbert Mann’in yönetmenliğini üstlendiği ABD yapımı bir film olarak beyaz perdeye taşınmaktadır.
56
1974 yılında Heidi çizgi dizi formatında seyircileriyle buluşmakta ve bu çalışma Heidi’nin bundan sonra birçok kez çizgi dizi boyutunda sunulmasına imkân vermektedir. 2005 yılında Paul Marcus Birleşik Krallık yapımı doğrultusunda Heidi’yi yeni yüzyılın sinemasına taşımaktadır. 2015 yılında Alain Gsponer Heidi’nin hikâyesini Alman yapımı altında yeniden beyaz perdede anlatmaktadır. 2015 yılında gösterime giren Heidi filminin senaryosu Petra Biondina Volpe tarafından yazılmakta, görüntü yönetmenliği Matthias Fleischer üstlenmekte ve filmin orijinal dili Almanca olarak karşımıza çıkmaktadır.
Film Heidi’nin kırlarda büyük bir sevinçle yürümesiyle başlar. Heidi teyzesi ile birlikte büyükbabasının yanına gitmektedir. Teyzesi Frankfurt’a iyi bir iş bulmuştur ve iş yeri Heidi’yi kabul etmediğinden dolayı onu büyükbabasına bırakır. Büyükbaba Heidi’yi görmemezlikten gelir ve onunla hiç ilgilenmez. Heidi bunun üzerine ahıra gider ve geceyi orada geçirir. Heidi büyükbabasının kulübesine girdiğinde oradaki sade yaşam çok hoşuna gider. Heidi’nin samanlıkta uyumak istemesi ve gösterişten uzak bu ortamı sevmesi büyükbabanın hoşuna gider ve büyükbaba dağları tanıması için Heidi’yi Peter ile birlikte Alplere gönderir. Peter ile Heidi bu süreçte yakın bir arkadaşlık kurmaya başlarlar. Peter dağlarda Heidi ile birlikte gezerken ona köydekilerin büyükbabasının birisini öldürdüğünü ve bu yüzden insanlardan uzak yaşadığını söylediklerini belirtir. Heidi Peter’in söylediklerinden sonra kulübeye döndüğünde ahırda uyumak istediğini dile getirir.
“Köyde dedikodu çok olur. İnsanların dedikoduları yerine kişinin gözlerine ve kulaklarına inanmalısın Heidi.”
Heidi büyükbabasının bu sözlerinden sonra ona sımsıkı sarılır. Büyükbaba Heidi’nin kendisine inanmasıyla birlikte ona bir sandalye yapar ve bu şekilde onu yaşamına ortak eder. Kış geldiğinde Peter okula gittiği için artık dağlara gelmemektedir. Heidi Peter’in olmadığı günlerde onu çok özler. Büyükbaba da bu durumu fark ederek Heidi’yi Peter’in evine götürür. Heidi orada Peter’in büyükannesi ve annesi ile tanışır.
Heidi sekiz yaşına geldiği zaman teyzesi onu almak için dağlara gelir. Alpöhi teyzeye Heidi’yi vermeyeceğini belirtir ve onu yanından gönderir. Bunun üzerine teyze büyükbabadan habersiz dağlara Heidi’nin yanına gider. “Heidi seni kente götürmeye geldim. Büyükbaban da benimle birlikte gelmeni istiyor. Hem istediğin
57
zaman da buraya geri dönebileceksin.” diyerek Heidi’yi dedesinden kopararak götürür.
Deta Heidi’yi buraya getirmesine karşılık alması gereken ücreti alır ve evden ayrılır. Clara ilk gördüğü an Heidi’yi çok sever ve onunla hemen yakınlaşır. Clara Heidi’nin kent yaşamına uyum sağlaması için onu her yönden destekler. Clara ile Heidi ilk derslerine girdikleri vakit öğretmeni Heidi’nin okuma yazma bilmediğini fark eder ve bu durumu dadıya bildirir.
Clara’nın babası iş seyahatinden geri döner ve beraberinde büyükanneyi de getirir. Clara’nın babası Heidi’nin gelişinden sonra Clara’da büyük bir ilerleme gördüğünü annesine dile getirir. Rottenmeir bu esnada Heidi’nin öğrenmesinin çok yavaş olduğunu alfabeyi bile öğrenemediğini ve bu durumunun Clara’nın derslerine ve günlük programına olumsuz etkilediğini belirtir. Büyükanne dadıya bu durumla bizzat kendisinin ilgileneceğini belirtir. Akşam olduğunda büyükanne Heidi’nin geldiği yeri Alp Dağlarını anlatan bir kitap alarak onun yanına gider. Heidi büyük bir ilgiyle büyükanneyi dinler. Büyükanne Heidi’nin merakının arttığı yerde kitabı okumayı bırakır.
“Devamında ne oldu büyükanne?”
“Sen de okuyup öğrenebilirsin Heidi. Okumayı bilmiyor musun?”
“Peter Alplerde okumaya ihtiyacımız olmadığını söyledi.”
“Her zaman başkalarının dediğine inanmamalısın. Eğer okuyabilseydin hikâyenin devamını öğrenirdin. Hikâyeleri seviyorsun değil mi?”
“Seviyorum.”
“Peki, o zaman kitabı burada bırakıyorum.”
Heidi hikâyenin devamını çok merak ettiği için derslerde öğrendiklerini hatırlamaya çalışarak kitabı okumaya başlar. Büyükanne Heidi ile baş başa geçirdiği vakitte onun mutlu olmadığını anlar ve oğluna buranın Heidi’nin benliğiyle uyum sağlamadığını belirtir. Fakat Clara’nın babası bunu önemsemez çünkü kızının Heidi ile birlikte mutlu olduğunun ve onun büyükbabasına geri gönderemeyeceğinin farkındadır.
Birdenbire gece olduğunda evde bazı sesler duyulmaya başlanır. Evdeki kişiler evde hayaletlerin olduğunu dile getirir. Fakat Clara’nın babası hayalet diye bir şeyin olmadığını ve bu durumu çözeceğini söyler. Clara’nın babası doktor arkadaşı
58
ile birlikte uyumayarak geceleyin gelen seslerin izini takip etmeyi amaçlarlar. Arkadaşlar satranç oynarken birden gece ortaya çıkan sesler başlar ve sesi takip ederek dış kapının önünde Heidi ile karşılaşırlar. Doktor Heidi’nin uyurgezer olduğunu belirtir ve onunla yalnız konuşur.
Doktor Heidi’nin yanından ayrıldıktan sonra Clara’nın babasına Heidi’nin evini çok özlediğini ve oraya geri dönmesi gerektiğini belirtir. Clara’nın babası bunun üzerine Heidi’yi büyükbabasının yanına gönderir. Heidi gitmeden önce Clara ile vedalaşmak ister fakat Clara Heidi’nin gidişine öfkeli olduğu için onu görmeyi reddeder. Heidi bunun üzerine Clara’ya veda hediyesi olarak büyükbabasının ona yaptığı tahtadan kartalı bırakır.
Büyükbaba Heidi’nin gelişine çok sevinir ve onu büyük bir özlemle karşılar. Heidi yeniden dağlarına kavuşur ve günlerini Peter ile birlikte geçirir. Heidi bu sırada Clara’ya mektup yazar. Mektubunda okula gidebilmesi için büyükbabası ile birlikte köye yerleştiğini, okulda kız ve erkek öğrencilerin ayrı ayrı oturduğunu, öğretmenin kurallara uyulmadığı zaman öğrencilere ceza verdiği, Peter’e okuma yazma öğretmeye çalıştığını ve okulda öğretmenin büyüdüğünüzde ne olmak istediğiniz sorusuna hikâye yazmak istediğini söylediğinde herkesin ona güldüğünü belirtir. Büyükanne Heidi’nin bu yazdıklarını Clara’ya okur. Clara Heidi’yi giderken yolcu etmediği için çok üzgün olduğunu ifade eder. Bunun üzerine büyükanne bahar geldiğinde Clara’yı Heidi’nin yanına dağlara götürür.
Clara Heidi ile birlikte Alplerde çok keyifli zamanlar geçirir. Heidi Clara’yı ile sürekli vakit geçirmesi ve onunla birlikte dağlara gelmemesi Peter’i çok kıskandırır ve Clara’nın sandalyesini kırmasına sebebiyet verir. Clara sandalyesinin göremeyince ağlamaya başlar ve artık hiçbir şey yapamayacağını ifade eder. Büyükbaba sandalyeyi Peter’in kırdığını anlar ve Clara’yı sırtına alarak onu dağlara götürür.
Clara dağa geldiğinde birden yürümeye başlar. Peter bu bir mucize diyerek şaşkınlıkla bakakalır. Heidi, Clara ve Peter her gün Alplere gider ve orada Clara ile yürüme alıştırmaları yaparlar. Birkaç hafta sonra Clara’nın babası ve büyükannesi Alplere gelir. Clara’nın babası kızının hasta olduğunu ve böyle bir yere gelmesinin yanlış olduğunu sinirli bir ifade ile belirtir. O sırada Clara babasına çağırarak ona doğru yürümeye başlar. Clara’nın babası bu durum üzerine çok sevinir ve ağlayarak
59
kızına sarılır. Clara’nın büyükannesi Heidi’ye hayallerinin peşinden gitmesi gerektiğini belirterek hikâyelerini yazacağı bir defter hediye eder. Heidi’nin defteri yazmaya başladığı gösterilerek film sonlandırılır.
Tablo 1: Heidi’nin Kitap ve Gösterim Karşılaştırması
Kitap
Gösterim
Heidi’nin Deta teyzesi ile birlikte büyükbabasının yanına gidişi tasvir edilerek başlar. Teyze Heidi’yi götürürken yolda Barbel adlı bir kadınla sohbet eder. Deta kadına Öhi’yi toplumdan uzaklaştıran olayı anlatır ve Heidi’nin anne ve babası –Tobias ve Adelheid- ölümü hakkında bilgi verir.
Heidi’nin teyzesi ile birlikte büyükbabasının yanına gitmesi ile başlar ve Deta teyze bir kadınla konuşmaktadır. Fakat filmde Öhi’nin yaşadığı sıkıntılar, kendini insanlardan soyutlama nedeni ve Heidi’nin anne ve babasının kaybetmesinin sebebi dile getirmez.
Heidi Peter ile teyzesinin eşyalarını ona taşıtması sırasında tanışır.
Büyükbabanın Peter’den Heidi’ye Alpleri öğretmesini istediği zaman tanıştıkları görülür.
Böyle bir kısım yoktur fakat büyükbaba ilk geldiği gün Heidi’ye sandalyesini yapar.
Peter Heidi’ye büyükbabasının bir adam öldürdüğünü dile getirir fakat Heidi büyükbabasının böyle bir şey yapmayacağına inanır. Büyükbaba Heidi’nin kendisine inandığını fark ettiğinde onu yaşamına ortak ettiğini göstermek amacıyla ona özel bir sandalye yapar.
Heidi Peter’in büyükannesinin daveti üzerine Peter’in evine gider.
Büyükbaba Heidi’nin Peter’i özlediğini fark ettiğinde onu Peter’in yanına götürür.
Köyün öğretmeni Peter ile birlikte büyükbabaya haber gönderir fakat buna karşılık bulamayınca olayı rahip müdahale eder. Kulübeye giderek büyükbabayla Heidi’nin okula gitmesi hakkında konuşur. Büyükbaba ise rahibe gösterimdeki ifadelere eşlik eden başka durumlarda belirterek olumsuz yanıt verir.
Heidi ile büyükbaba köyde alışveriş yaparken bir kişinin yanlarına gelerek Heidi’nin gelecek yıl okula gitmesi gerektiğini belirtir. Büyükbaba ise Heidi’nin kışın dağlardan okula gelemeyeceğine belirterek okula göndermeyeceğini ifade eder.
Teyze Heidi’yi almaya geldiğinde büyükbaba Heidi’yi teyzeye verir.
Heidi teyzesi tarafından büyükbabasından habersiz bir şekilde götürülür.
Dadı Heidi’nin adını duyunca “Böyle bir isim mi olurmuş? Başka adın yok mu?” ifadeleri kullanılır.
Dadı – Rottenmeir- Heidi adının Hristiyan bir isim olmadığı için kabul edilemeyeceğini belirtir.
Dadı öğretmene Heidi’nin başarısız olduğunun Clara’nın babasına – Bay Sesseman- bildirilmesi gerektiğini dile getirir. Öğretmen ise Heidi’nin başarısız olduğuna dair bir kanının konulmasının erken olduğuna ve bunu yapamayacağını ifade eder.
Öğretmen Heidi ile ilgilenmek istemeyen ve başarısız olduğunu dile getiren bir görünümdedir.
Heidi köyünün dağlarını görmek için tek başına kuleye gider ve o sırada bir laternacı çocukla tanışır
Heidi dağları görmek amacıyla kuleye Clara ile birlikte gitmektedir.
Dadı Heidi’ye laternatıcı çocuğu eve soktuğu için geceyi bodrumda farelerle birlikte geçirme cezası vermek ister. Fakat Clara buna engel olur ve Heidi ceza almaz.
Clara ile izinsiz bir şekilde evden çıktıkları için Heidi akşam yemeği yememe ve duvara dönük ayakta bekleme cezası alır.
Bay Seseman tek başına eve dönmekte ve dadı
Bay Seseman eve büyükanne ile birlikte döner ve
60
tarafından Heidi’nin akli dengesinin olmadığı ona belirtilir. Bay Seseman bu anlatılanların üzerine kızıyla konuşur ve böyle bir durumun mevcut olmadığını hatta Heidi’nin çok renkli bir karakteri olduğunu anlar.
dadı Heidi’nin okumayı öğrenmekte zorlandığını, yavaş öğrendiğini ve bu durumun Clara’nın programına olumsuz etki ettiğini belirtir.
Hayalet olayı büyükanne ve Bay Seseman evde olmadığı zamanda ortaya çıkar. Clara’nın babasına bu durumun bildirilmesini istemesi üzerine Bay Seseman eve geri döner.
Bay Seseman evde bulunduğu vakitte hayalet durumu belirginleşir.
Heidi evden ayrılmadan önce Clara ile vedalaşır. Clara’da ona nineye götürmesi için bir sepet dolusu yumuşak ekmek verir.
Heidi’nin evden ayrılacağını duyan Clara büyük bir öfke ile bu durumu karşılar ve Heidi ile vedalaşmaz.
Heidi döndüğü zaman ninenin yanına gider, ona artık okuma bildiğini ve istediği kitapları okuyabileceğini belirtir.
Heidi döndüğü zaman ninenin yanına sadece ekmekleri vermek için gider.
Heidi’ye Clara’dan mektup gelir ve sonbahara Alplere geleceğini bildirir.
Heidi Clara’ya mektup yazarak onu ziyaret etmesini ister.
Heidi Peter’e eğer okumayı öğrenmezse annesinin onu Frakfurt’ta bulunan okula göndereceğini ve orada hocaların çok kötü olduğunu söyler. Bunun üzerine Peter Fraknfurt’a gitmemek için her gün Heidi ile ders çalışarak okumayı öğrenir.
Heidi’nin büyük çabalarına rağmen okumayı öğrenemez.
Clara Heidi’ye bir mektup yollayarak bahar ayında yanına geleceğini bildirir ve birkaç gün sonra büyükannesi ile birlikte gelir. Öhi büyükanneye Clara’nın birkaç hafta burada kalmasının iyi olacağını söyler.
Büyükanne Öhi’den Clara’nın burada kalmasına müsaade etmesini ister.
Peter, Clara ve Heidi’nin yakın ilişkisini kıskanarak Clara’nın sandalyesini kırar. Sandalyenin kırıldığını gören köylüler Frankfurt’taki beyefendinin bunun peşini bırakmayacağını ve bunu kim yaptıysa polisler tarafından tutuklanacağını belirtir. Peter bu konuşmalardan çok korkar.
Sadece Peter’in sandalyeyi kırması sahnesi yer almaktadır.
Clara çiçeklere ulaşmak için ayağa kalmak ister. Peter ve Heidi’nin yardım etmesiyle birlikte yavaş yavaş yürümeye başlar.
Clara büyükbaba sayesinde Alplere geldiğinde ayağa konan bir kelebeğin peşinden gitmek istediğinde kendi başına ayağa kalkar.
Büyükanne Clara’yı tek başına almaya gelir ve Clara’nın onu yürüyerek sağlıklı bir şekilde karşılamasına çok sevinir. Bunun hemen oğluna haber verilmesini ister ve Peter telgraf çekmeye yollanır. Bay Seseman o sırada Clara ve annesine sürpriz yapmak için zaten dağlara doğru yol almaktadır ve yürürken Peter ile karşılaşır.
Clara’yı babası ve büyükannesi birlikte almaya gelmektedir. Hatta Bay Seseman hasta kızının böyle bir yere geldiği için sinirlenir ama Clara’nın ona yürüyerek gelmesiyle büyük bir sevince kapılır.
Doktor Clessan’ın Dörfli’ye yerleşmesinin ardından Öhi ile arasında yakın bir arkadaşlık oluşur. Doktor Clessan’ın Öhi’ye Heidi’yi evlat edinmeyi teklif etmesiyle ve Öhi’nin bunu olumlu karşılaması ile kitap sonlanır.
Heidi’nin büyükannenin hediye ettiği deftere ilk hikâyesini yazması ile film biter.
Tablo 1’de görüldüğü üzere Heidi’nin kitap ve uyalama filmi arasında karakterin özellikleri ve olayların işlenişi açısından farklılıklar görülmektedir. Kitap
61
ve filmin başlangıç noktasının aynı doğrultuda ilerleniyor gibi görülse bile filmde kitapta bulunan birçok nesnenin atıldığı görülür. Konunun ana merkezini çizen birçok olayın filmde kitaptan farklı bir düzlemde işlendiği hissedilir. Edebî metin içerisinde Peter’in büyükannesi ve annesine daha çok yer verilirken sinema gösteriminde bu karakterlere kısıtlı bir mekân verilir. Filmde Clara Heidi ile yaşadıklarına verdiği tepkilerle bencil bir görünüm çizer. Yapıtta ise Clara her zaman hoşgörülü bir kişilik sergileyerek Heidi’ye her anlamda yardımcı olur. Dadı karakteri de filmde daha misyoner bir kimlik ortaya koymakla beraber kitapla kıyaslandığında Heidi’ye karşı daha iyiliksever bir yanı bulunur. Heidi ile Peter’in okul maceralarına filmde daha fazla yer ayırılmaktadır ve olayların ele alınış biçimi değişmektedir. Filmde kitaptan farklı bir bitişin yer almasına da okul sahnesindeki yaşananlar destek vermektedir. Kitabın taşıdığı misyonerlik ve din-bilim, kırsal-kent çatışması amacına hizmet etmek adına Doktor Clessan’ın karakteri etrafında birçok olay döngüsü yer alır. Filmde Doktor Clessan sadece Heidi’nin hayalet sahnesinde bulunmaktadır. Filmde bu çatışma Doktor Clessan yerine Clara, Heidi, köşkte çalışan kişiler ve kasabadakiler üzerine daha fazla yoğunlaşılarak verilmektedir.
Görsel 1: Heidi’nin Kitap Kapağı
Kaynak: : https://www.iskultur.com.tr/heidi-
Görsel 2: Heidi’nin Film Afişi
Kaynak: https://www.imdb.com/title/tt3700392/
62
ciltli.aspx
mediaviewer/rm3978879232/
4.1.1.4. Sosyolojik Eleştiri Kuramı Çerçevesinde Heidi
Kitap ve gösterim de XIX. yüzyılda yaşanan büyük değişim ile insanların köklerinden kopuşuna dair bir karşı duruş bulunur. Sanayi Devrimi ile birlikte durdurulamaz yenilikler insan yaşamını yeniden biçimlendirir. Feodal düzenin yıkılması ve burjuva sınıfının ekonomi temelinde kendisini biçimlendirmesi kent yaşamını doğurur. Devrimin güçlü sınıfı ekonomi üzerine temellendirmesi, Rönesans ile dinsel yalanların bilimin karşısında çürümesi ve devletlerin etnik köken üzerine millileşmeye başlaması inanç olgusunu dışarda bırakmaya başlar.
Heidi’de köyünden zorla ayrılarak kentte yaşamaya başlaması, kent yaşamında doğada kendisine sunulan tüm özgürlükten vazgeçmek zorunda kalması, doğadan uzaklaşması sonucunda hastalanması durumları işlenir. Ele alınan bu noktalar toplumda yaşanan değişimlere karşı bir tepki duruşunu sergiler. Clara’nın tüm tıbbı mücadalelere karşı yürüyememesi ama Alp Dağları’na çıktığında iyileşmesi dinin kutsanmasını işaret ederek bilimin ve aklın toplumsal değerini düşürmeye çalışır. Filmde evdeki görevlinin Heidi ile tren yolcuğu yaparken “Demek orada yaşıyorlar. Dağlar çok kasvetli.” sözleri kent yaşamı içinde bulunan kişilerin doğayla olan tüm bağını kopardıklarını ve yeni yaşam düzenine bağlı olduklarını gösterir.
4.1.2. Pal Sokağı Çocukları
Pal Sokağı Çocukları Macar yazar Ferenc Molnar tarafından 1906 yılında oluşturulur. Yazar kişisel sorunları genel bir olay ekseninde işler. Eserde zenginlerin haddini bilmez bir şekilde her şeyi elde etmek hırsının cesaret ve dayanışma ile nasıl yenileceği gösterilir. Yapıtta insan dünyasına ait olan sevgi, ihanet, iyilik, dürüstlük, yalan gibi unsurlar ele alınır. Kitapta yer alan bu sözler ““Arsa’mız! Orası, gerçek bir imparatorluk! Siz bunun ne olduğunu bilemezsiniz! Siz hiç vatanınız için savaşmadınız ki. Nereden bileceksiniz?” (s. 207) toplumsal bir sorunu sergiler ve buna karşı verilen haklı mücadelenin önemini okuyucuya gösterir.
4.1.2.1. Anlatıma Bağlı Olarak Pal Sokağı Çocukları
Pal Sokağı Çocukları oyun oynamak için bir sahaya sahiptir. Bu saha kereste yığınlarının bulunduğu bir yerdir. Sahip oldukları sahada okuldan sonra top oynar,
63
toplantılar yaparlar. Çocukların sahip oldukları sahayı kendilerinin olmasını isteyen Kızıl Gömlekliler adlı bir rakipleri bulunur. Kızıl Gömleklilerde oyunlarını rahatça oynayabilmek için bu büyük sahayı ister. Kızıl Gömlekliler Pal Sokağı Çocuklarından daha güçlü bir duruma sahiptir ve onlara kötü davranır. Bir gün Nemeceks ve arkadaşları Müze’nin arkasında bilye oynadıkları sırada Pstorz Kardeşler gelerek einstad – el koyma- yaparlar. Pal Sokağı Çocukları bu duruma çok sinirlenir ve onların karşısında güçlü durabilmek adına kendi aralarında bir başkan seçmeye karar verirler.
Başkanlık seçiminde Pal Sokağı Çocuklarının en adil, cesaretli ve zeki kişisi olan Boka seçilir. Boka seçiminin ardından Kızıl Gömleklilerin yaptığı el koyma olayına ve Feri Ats’ın bayraklarını onlardan almasına karşılık onların mekânına giderek Pal Sokağı Çocukları buradaydı mesajını vermeye karar verir. Bu doğrultuda Boka, Nemeceks ve Csonakos bir akşam Kızıl Gömleklilerin mekânı olan adaya gider. Boka ve Nemeceks orada arkadaşları Gereb’in Kızıl Gömleklilerle birlikte olduğunu ve onlara hainlik yaptığını görür. Boka bu durumun şu an ortaya çıkmaması gerektiğini düşünerek Nemeceks’e bu durumdan kimseye bahsetmemesi üzerine uyarır.
Nemeceks arkadaşının ihanetini ve Kızıl Gömleklilerin bayraklarını almasını kaldıramaz ve birkaç akşam gizlice onların mekânına girerek bayraklarını geri almak ister. Nemeceks’in bayrağı almaya geldiği akşam Kızıl Gömlekliler Pal Sokağı Çocuklarına karşı açacakları savaşa dair bilgi elde eder. Feri Ats Gereb’ten Pal Sokağı Çocuklarına dair bilgi alırken Gereb’in onlar için ödlek demesi Nemeceks’i çok sinirlendirir. Bunun üzerine Nemeceks saklandığı yerden çıkar ve küçük bir çocuktan beklenmeyen bir cesaretle Kızıl Gömleklilere karşı gelir. Nemeceks bu tavrıyla Pal Sokağı Çocuklarının ne kadar cesaretli olduğunu gösterir. Fakat Nemeceks Kızıl Gömleklilerin mekânına gizlice girdiği ve bayrağı aldığı için göle atılarak cezalandırılır. Nemeceks’in bu üçüncü kez kıyafetleriyle suya girişidir. Bu durum Nemeceks’i çok kötü hasta eder.
Kızıl Gömlekliler ile Pal Sokağı Çocukları elçiler aracılığıyla savaş kurallarını belirledikten sonra savaş başlar. Kızıl Gömlekliler iki bölük halinde Pal Sokağı Çocuklarına saldırarak onları tuzağa düşürmeyi düşünür. Ama Boka Feri Ats’ın yaptığı planın farkına vararak arkadaşlarını yeniden görevlendirir ve büyük bir
64
kısmı hendek kısmına alarak diğer bölüğün geldiğinde zayıflamasını engeller. Feri Ats yapılanın farkına varır ve sahaya girerek arkadaşlarını esir alındıkları yerden çıkararak asker sayısını arttırmaya çalışır. Nemeceks o sırada hasta yatağından kalkarak sahaya gelir ve Feri Ats’ın savaş kurallarını çiğneyen bu hareketini engeller. Boka’nın mantıklı ve ileri görüşlülüğüyle savaşı yönetmesi ve Nemeceks’in sınır tanımaz cesareti ile Pal Sokağı Çocukları zaferi elde eder.
Nemeceks’in hasta haliyle savaşmaya gelmesi ve sahanın kurtulması için elinden gelen tüm çabayı göstermesi Boka’yı çok etkiler ve onu general ilan eder. Nemeceks’in üye olduğu Macun Kulübü de deftere onun adını küçük harflerle yazıp hain ve korkak olarak belirttiklerinden dolayı pişmanlık duyarlar. Macun Kulübü defterden hemen bu ifadeyi siler ve Nemceks adına bir onur belgesi düzenlerler. Fakat Nemeceks’in hasta haliyle savaşa gelmesi hastalığını daha çok ilerletir ve küçük vücudu bunu kaldıramayarak bu dünyadan ayrılır. Nemeceks’in ölümü Boka’yı çok etkiler. Uğruna arkadaşlarını kaybettikleri sahaya da sahipleri tarafından dört katlı bir ev yapılır.
4.1.2.2. Gösterime Bağlı Olarak Pal Sokağı Çocukları
Pal Sokağı Çocukları adlı film 1969 yılında Amerikan-Macar ortak yapımı olarak meydana gelir. Zoltan Fabri’nin yönetmenliğini üstlendiği film Zoltan Fabri, Laszlo Nadasky, Imre Sarkadi tarafından senaryosu oluşturulur. Fabri bu filmi ile Oscar’a aday olur ve film yayınlandığı dönemde büyük ilgi görerek birçok akademik ödüle aday olma şansına sahip olur. Fabri’nin usta yönetmenliği eşliğinde film birçok açıdan seyirciye alt okuma fırsatı verir ve kaynağının özelliklerini başarılı bir şekilde uyarlar.
Film Budapeşte kentinin günlük yaşamını yansıtan sokak, cadde ve insan görüntülerin verilmesiyle başlar. Verilen bu görüntüler içerisinde filmdeki karakterlerle ilgili olanlar donukluktan çıkarılarak konuya giriş yapılır. İlk sahne olarak derse ilgisiz bir sınıf ortamı görülür. Öğretmen masasında deneyi yaparken sınıftakiler kendi aralarında konuşur. Gereb o sırada Nemeceks’e Boka’ya iletmesi üzerine bir kâğıt gönderir. Kâğıtta bugün saat üçte sahada buluşularak bir başkanlık seçiminin yapılması gerektiği yazılır. Okul çıkışında bu konu hakkında konuşmak üzere Boka, Gereb, Csonakos, Nemecks ve Clekes bir araya gelir. Nemeceks
65
arkadaşlarına dün arkadaşları ile birlikte misket oynarken Pastorz Kardeşlerin onların oyunları engelleyerek el koyma yaptığını anlatır.
Kızıl Gömlekliler Pal Sokağı çocuklarının oyun oynadıkları sahayı istemektedir. Kızıl Gömleklilerin başkanı bu isteklerini Pal Sokağı Çocuklarına iletmek üzere onların sahasına gelir ve bayraklarını alır. Pal Sokağı Çocukları bu durumu büyük bir öfkeyle karşılar ve bir başkanların olmasının gerçekten gerekli olduğuna karar verirler. Başkanlık seçimi sonucunda Boka başkan seçilir. Boka başkan seçildikten sonra Feri Ats’ın bayraklarına almasına karşılık Nemeceks, Csonakos ile birlikte gizlice Kızıl Gömleklilerin mekânına giderler. Nemeceks ve Boka Kızıl Gömleklilerin mekânına geldiğinde Gereb’in onlara Pal Sokağı Çocukları ve saha hakkında bilgi verdiğine şahit olurlar. Gereb arkadaşlarına karşı yaptığı bu haince davranış Nemeceks ve Boka’yı etkiler ama zamanı gelmeden bunu kimseye söylememe kararı alırlar.
Pal Sokağı Çocuklarının bazıları tarafından oluşturulmuş bir Macun Kulubü bulunmaktadır. Öğretmenleri okul içinde her türlü kulübü karşı olduğu halde böyle bir oluşumun meydana gelmesine çok sinirlenir. Macun Kulübü üyelerini odasına çağırarak kulübün amacı, genel başkanı, maliye sorumlusu, mühür sorumlusu hakkında bilgi alır. Kulübün tüm araç ve gereçlerine el koyarak bu topluluğu yasaklar. Lakin Nemeceks kulübün yeniden macuna sahip olmasını sağlayarak topluluklarının faaliyetlerinin devam etmesine olanak tanır.
Nemeceks Gereb’in ihanetini ve bayraklarının Kızıl Gömlekliler tarafından el konulmasını kaldıramaz. Bunun üzerine Kızıl Gömleklilerin adasına giderek bayraklarını geri almak ister. Bayraklarını geri aldıktan sonra onların toplantıda konuşacaklarını duymak adına bir ağaca saklanır. Gereb’de o sırada Feri Ats’a rapor vermekte ve Pal Sokağı Çocukları hakkında kötü sözler sarf eder. Nemeceks bu duruma tepki vermek için saklandığı yerden çıkar ve Pal Sokağı Çocuklarının korkak olmadığını haykırır. Feri Ats Nemeceks’in bayrağı alması ve adaya gizlice gelmesi karşılık Nemeceks’i nehre atarak cezalandırır. Nemeceks nehirden çıktıktan sonra küçücük bünyesine karşın ondan beklenmeyen bir cesaretle onlara karşı gelir.
“Gücünüz bana yetiyor tabii. Güçlü olan kazanır. Pastorz Kardeşler benden daha güçlü olduğu için Müze’de misketlerimi almaları hiç zor olmadı. Sizler otuz
66
kişisiniz, ben tek kişiyim. İsterseniz beni öldürene kadar dövebilirsiniz, isterseniz suda boğun. Ben hain olmayacağım. Şurada duran hain gibi olmayacağım.”
Pal Sokağı Çocukları Kızıl Gömleklilerin açacağı savaşa hazırlanmaya başlar. Boka general olarak savaşın nasıl yürütüleceği ve kimlerin hangi görevde olacağını belirler. Pal Sokağı Çocukları Boka’nın talimatı üzerine savaş provası yapar. Prova yapılırken Gereb sahaya gelir ve dün Nemeceks’in gösterdiği cesaretli davranışı anlatarak Boka’dan affedilmeyi diler. Boka Gereb’e “İhanet asla affedilmez” der. Boka Gereb’in anlattıkları ile Nemeceks’in sürekli öksürmesinin ve halsiz olmasının sebebini öğrenir. Nemeceks arkadaşlarıyla Kızıl Gömleklilerin mekânına gittikleri zaman üst üstte iki kere suya girmek zorunda kalır ve bu durumdan dolayı zaten hasta bir durumdadır. Dün akşamda nehre atılması onun hastalığının ilerlemesine sebebiyet verir. Nemeceks prova sırasında fenalaşır ve Boka tarafından eve götürülür. Doktor Nemeceks’in çok kötü üşüttüğü ve iyileşmesi için umudun olmadığını belirtir.
Boka’nın Kızıl Gömleklilere gönderdiği elçiler aracılığıyla savaşın zamanı ve kuralları belirlenir. Pal Sokağı Çocukları ve Kızıl Gömlekliler saat ikide savaşmaya başlar. Boka’nın Kızıl Gömleklilerin hareketlerini gözlemleyip tahlil etmesi ve ileri görüşlülüğü eşliğinde onların yaptığı savaş hilesini anlar ve hemen birliklerini yeniden organize eder. Bunun üzerine Kızıl Gömleklilerin ilk gönderdiği birliğin kazanarak geri gelmesi gerekirken Pal Sokağı Çocukları tarafından barakaya kapatılırlar. Feri Ats bir terslik olduğunu anlar ve tüm birliklerini eşliğinde sahaya girer. O sırada barakadan gelen sesleri duyarak en iyi askerlerinin barakaya kapatıldığını anlar ve onları oradan çıkarmaya çalışır. Feri Ats tam barakanın kapısını açacağı sırada hasta yatağından kalkarak savaşmaya gelen Nemeceks onu durdurur. Nemeceks’in bu hareketi ve Boka’nın mantıklı ve sezgisel liderliği sayesinde Pal Sokağı Çocukları zaferi elde eder. Boka sahayı Nemeceks sayesinde kazandıklarını söyleyerek onu erlikten generalliğe yükseltir ve herkes Nemeceks’e selam verir. Nemeceks buna çok sevinir ama hastalıktan daha fazla ayakta duramayarak bayılır.
Arkadaşları Nemeceks’i evine getirir ve onun sağlık durumunu öğrenmek için kapının önünde doktoru beklerler. Bekleyiş devam ederken karşı kaldırımda Feri Ats görünür. Feri Ats Nemeceks’in sergilediği cesarete karşılık ona hayranlık duymakta
67
ve onun iyileşmesini istemektedir. Doktor gelmeden önce Boka Nemeceks’in yanına gider ve Macun Kulübünün gizlilik yeminini etmediği için deftere küçük harflerle yazdıkları “erno nemeceks hain ve korkaktır.” ifadesi yüzünden çok pişman olduklarını söyler. Ardından doktor gelir ve Nemeceks odadan ayrılarak mutfağa arkadaşlarının yanına geçer. Doktorun birkaç dakika sonra odadan üzgün bir ifadeyle çıkar ve Nemeceks’in hastalığa yenilerek vefat ettiği öğrenilir.
Çocuklar yavaş yavaş adımlar atarak evlerine doğru yol alırlar ve o esnada ödevlerden konuşmaya başlarlar. Boka bu durum üzerine onlardan ayrılarak sahaya doğru ilerler. Boka’nın sahaya geldiğinde bekçiyi görür ve Nemeceks’in vefat ettiğini ona söyler. Bekçi Nemeceks’i hatırlamaz ve barakanın kapısını açarak Kızıl Gömleklilerin silahlarını ne yapacağına dair Boka’dan bilgi almak ister. Boka o sırada barakada gördüğü aletler sayesinde sahada dört katlı bir ev yapılacağını bekçiden öğrenir ve bunun üzerine koşarak oradan uzaklaşır. Film sahada yapılan inşaat çalışması sahnesiyle sonlanır.
Tablo 2: Pal Sokağı Çocukları Kitap ve Gösterim Karşılaştırması
Kitap
Gösterim
Sınıf tasviri ve sınıfta bulunan öğrencilere dair bilgi aktarımı yaparak başlar.
Budapeşte’nin sokakları, insanları, günlük yaşamına dair betimlemeler sunan görsellerle başlamakta ardından sınıf ortamını seyirciye sunar.
Okulun önünde öğrencilere şeker satan birisinin olduğunu ve Csele’nin de sıklıkla oradan şeker aldığını belirtir.
Okul önünde bir şekerci yer almamakta fakat Nemeceks’in hayranlıkla izlediği bir laternacanın bulunduğu görülür.
Pastorz Kardeşlerin Nemeceks ve arkadaşlarına yaptıkları el koyma olayını Boka’ya anlatmasını Csonakos ister.
Nemeceks el koyma olayını anlatacağını Csonakos’a söyler ve Csonakos’ta Boka’nın tepkisini görmek için onunla birlikte gelir.
İkinci bölümde sahaya ev yapılacağı belirtilir.
Sahaya ev yapılacağı bilgisi son kısımda aktarılır.
Nemeceks’in er olduğu için birçok zorlukla karşılaştığı ve bu durumdan artık bunaldığı ifade edilir.
Nemeceks’e rütbesinin küçük olmasından dolayı yapılan herhangi bir hareket bulunmaz.
Pal Sokağı Çocukları arasında sıkı bir disiplinin olduğu ifade edilir.
Sert bir disiplin olduğu hissedilmemekte çocukların birbirlerine sevgi ile bağlı oldukları fark edilir.
Nemeceks rütbesinin yükselmesi istemekte ve bu sırada duygulanarak ağlar.
Nemeceks Boka’dan rütbesinin yükselmesini çabasız bir şekilde istememekte ve Nemeceks’in ağladığı hiç görülmez.
Üçüncü bölümünde Pal Sokağı Çocuklarının savaş planı yaptığı belirtilir.
Pal Sokağı Çocukları savaş planını Kızıl Gömleklilerin savaş planını öğrendikten sonra yapar.
Macun Kulübünün varlığı öğretmenin üyeleri odasına çağırmasıyla öğrenilir.
Kızıl Gömleklilerin mekânına gidecekleri akşam Nemeceks Macun Kulübüne macun
68
toplamak amacıyla Boka ile Csonakos’ı beklemektedir. Böylece Nemeceks’in bir Macun Kulübüne üye olduğu ve Boka’nın bu kulübü sevmediği belirtilir.
Sandalı Boka bulmakta ve Nemeceks’in sandala atlarken ürkek davranması sonucu ayağının kaymasıyla düştüğü ifade edilir.
Boka ile Nemeceks Kızıl Gömlekleri gözlemlerken Csonakos adaya geçecek sandalı bulur ve Boka ile birlikte sandala bindikten sonra sandalı kıyıdan uzaklaştırarak Nemeceks’in düşmesine sebep olur.
Nemeceks kıyafetleriyle iki defa suya girdiği için Boka ve Csonakos paralarını birleştirerek onun tramvayla eve gitmesini sağlar.
Böyle bir durum yer almamakla birlikte çocuklar tramvaya para vermemekte arkasına asılarak ya da oturarak gitmektedir.
Macun Kulübü üyeleri gizli bir kulüp kurdukları için öğretmenleri tarafından sorgulanırlar. Öğretmenlerine kulübünün nasıl kurulduğunu, kulübün veznesini, pullarını, kulübe paranın ne şekilde girdiğini anlatırlar ve bayraklarının üzerinde “Macun Biriktirme Derneği, Budapeşte, 1889. And içeriz ki, bir daha asla esir halk olmayacağız.” yazdığı görülür.
Öğretmenlerine kulübün nasıl kurulduğunu anlatmazlar. Bayrağın üzerinde yazılanlar kulüp damganın üzerinde yer alır ve “Macun Toplayıcıları Derneği, 1902, Budapeşte, Sonsuza dek özgür olacağımıza yemin ederiz” şeklindedir.
Macun Kulübü üyeleri toplanarak başkan seçer.
Başkan seçimi yer almaz sadece macunun kimin çiğneyeceği kararlaştırılmaya çalışılır.
Nemeceks Macun Kulübünün kendisinin adını küçük harflerle yazarak hain ve korkak olduğunu deftere geçtiklerini Boka’ya anlatır.
Boka bu yaşananları kendisi öğrenir.
Gereb arkadaşları tarafından affedilmek için Boka’ya bir mektup yazar ve evin görevlisi ile bu mektubu ona iletir. Boka mektubu arkadaşlarına okur ve Gereb’in affedilmesi üzerine oylama yapar. Çocukların hepsi Gereb’in pişman olduğunu ifade eder ve affedilmesinin uygun olacağına karar verilir.
Gereb mektup yazmaz ve Boka tarafından hainliğin kesinlikle affedilmeyeceği belirtilir ve affedilmez.
Kızıl Gömlekliler Boka’ya elçi gönderir ve Feri Ats’ın onlara savaş ilan ettiği ve yarın tam ikide geleceklerini bildirir. Gelen elçiler Boka’ya Nemeceks’in durumunu sorar ve ardından onu ziyarete gider.
Sadece Boka Feri Ats’a elçi gönderir ve o elçiler aracılığıyla savaşın hangi gün ve saatte yapılacağı, savaşın kurallarının ne olacağı belirlenir. Feri Ats’da Pastorz Kardeşleri Nemeceks’e özür dilemesi ve geçmiş olsun dileklerini iletmeleri adına gönderir
Savaş sırasında Wendauer Pal Sokağı Çocuklarından hayranlıkla söz eder ve Feri Ats sahaya girmeden önce arkadaşlarının barakaya saklandığını anlayıp birliğini sahaya sokar.
Feri Ats planın ters gittiğini anlayıp birliği sahaya gönderir ve o sırada barakadan gelen seslerden arkadaşlarının oraya kapatıldığını anlar. Wendauer’de Pal Sokağı Çocuklarını öven herhangi bir ifade kullanmaz.
Savaş sonunda Pal Sokağı Çocuklarının galip gelmesiyle birlikte Feri Ats sahadan koşarak kaçar.
Feri Ats kaçmaz ve barakaya kapatılan arkadaşlarını kurtararak sahadan ayrılır.
Nemeceks üsteğmen yapılır.
Boka Nemeceks’i gösterdiği cesaretten dolayı general ilan eder ve arkadaşlarının onu selamlamasını sağlar.
Nemeceks Macun Kulübü üyeleri ona onur belgesini verirken vefat eder.
Boka ve çocuklar mutfakta beklediği sırada doktorun odadan çıkarak Nemeceks’in vefat ettiği söyler.
Nemeceks’in vefatı üzerine Racz öğretmenin
Sahada başlatılan inşaat sahnesiyle sonlanır.
69
sınıfta onu anması ve Boka’nın duygu durumu ve hayata karşı değişen bakışına dair düşünceler ifade ederek biter.
Anlatımda Kızıl Gömlekliler Feri Ats başkanlıktan alır ve Büyük Pasztor’u başkan olarak seçer. Fakat Füveszkert bekçisi Kızıl Gömleklileri adadan ve parktan kovar.
Filmde bu olay herhangi bir sahnede bulunmaz.
Kitapta Nemeceks ailesi hakkında detaylı bilgi verilir ve oğullarının hastalığına karşı hissettikleri duygular ifade edilir. Filmde Nemeceks’in ailesi birkaç sahnede kısa süre zarfında görülür.
Tablo 2’de belirttildiği üzer edebî eser ve kitap arasında ortaya çıkan belirgin farklılıklardan birisi Nemeceks ve Boka karakterleri üzerinde görülür. Nemeceks kitabın başlangıcında korkak bir görünüm çizerken filmde başlangıçtan sonuna kadar cesur ve atak bir şekilde sergilenir. Boka’nın kitapta hoşgörülü bir yönü bulunduğu ifade edilir. Filmde ise Boka katı ve disiplinli bir lider konumundadır. Filmde kitaptan bağımsız sahneler ve karakterler eklendiği görülür. Feri Ats kitapta kötü bir görünüme sahip olarak tanımlanır. Filmde ise adil, cesur ve vicdanlı bir lider olarak gösterilir. Edebî yapıtta yer alan birçok karakterin ve olayında filmde bulunmadığı tespit edilir. Kitap ve film aynı çatışmayı işlemekler beraber film Nemeceks karakterini daha ön plana çıkarmak için ana mesajının aktarımına yardım edecek özgün sahneler ortaya koyar.
Görsel 3: Pal Sokağı Çocuk Kitap Kapağı
Görsel 4: Pal Sokağı Çocukları Film Afişi
70
Kaynak:
https://www.yapikrediyayinlari.com.tr/pal-sokagi-cocuklari-kucuk-boy.aspx
Kaynak: : https://ortakoltuk.com/kult-filmler/pal-sokagi-cocuklari
4.1.2.3. Sosyolojik Eleştiri Kuramı Çerçevesinde Pal Sokağı Çocukları
Pal Sokağı Çocukları adlı sanatsal üretimde de toplumsal sınıflar karşımıza çıkmaktadır. Boka’nın liderlik ettiği Pal Sokağı Çocukları alt sınıfı temsil ederken Feri Ats’ın liderliğindeki Kızıl Gömlekliler üst yapıyı ifade eder. Kızıl Gömlekliler’in güzel bir oyun alanına sahip olmalarına rağmen her şeyi elde etme tutkuları ile Pal Sokağı Çocukları’nın oyun sahasına elde etmek isterler. İsteklerini elde etmek için ahlaksız bir şekilde hareket ederek Pal Sokağı Çocukları’ndan olan Gereb’i ajan olarak kullanır ve habersiz bir şekilde sahayı işgal ederek ele geçirmeyi planlar. Kızıl Gömleklilerin sergiledikleri bu davranış üst sınıfın isteklerini gerçekleştirmek için alt sınıfın hiçbir değerini önemsememesini, alt sınıfın elinde olan her unsuru kolayca elde edebilecekleri düşüncesini ve alt sınıfla karşı karşıya geldiği zaman tüm kurallara bağlığı yok sayan tavrını ortaya koyar.
Pal Sokağı Çocukları Kızıl Gömleklilerin bu davranışa karşı savaş kurallarına uyarak bir mücadele yürütülmesini sağlamaya çalışır. Savaş gününü ve vaktini belirlemek üzere Kızıl Gömleklilerin mekânına elçi gönderir. Pal Sokağı Çocuklarının ortaya koydukları davranışlar alt sınıfın kurallara bağlı bir mücadele verme ve iki tarafın değerlerini zedelemeden ilişkinin yürütme özelliklerini ifade eder. Kızıl Gömlekliler güçlü silahlara sahip olmalarına rağmen Boka’nın ilerigörüşlü liderliği, pratik strateji hamleleri, Nemeceks’in cesareti ve arkadaşlarına olan bağlılığı karşısında yenilgiye uğrarlar. Burada alt sınıfın mücadeleyi ellerinde bulunan en etkin güç olan akıllarıyla kazanabileceklerini sergiler.
Pal Sokağı Çocukları ve Kızıl Gömleklilerin sıralanan bu özellikleri bulundukları sınıfın çerçevesini yansıtır ve sınıflar arasında bir çatışmayı gözler önüne serer. Sanat üretiminin sonunda top sahasının yıkılarak inşaat alanına dönüştüğü ve yerin sahibinin bunu bildiği halde çocukları çatışmaya soktuğu görülür. Bu durum her iki sınıfın da sorgulamadan, bilinçsiz bir şekilde ve hırs tutkuları peşinde mantıksızca çatışma içine girdiklerinde eşit bir kaybedişten başka hiçbir şey elde edemeyeceklerini ve değer verdiklerinden vazgeçişlerini gösterir.
71
4.1.3. Tom Sawyer
Tom Sawyer adlı eser Mark Twain tarafından 1876 yılında kaleme alınır. Mark Twain XIX. yüzyıl içerisinde çocukları merkeze alarak oluşturulan az sayıdaki eserlerden birine imza atar. Tom Sawyer çocukların kitap okurken eğlenceli vakit geçirip zevk alması için macera odaklı bir çerçevede oluşur. Yapıt içerisinde yetişkinlerin dünyası eleştirel bir bakış açısı ile ele alınır. Çocukların masumiyetlerinin yanında yetişkinlerin karanlık yönleri karşılaştırmalı bir boyutta sergilenir.
4.1.3.1. Anlatıma Bağlı Olarak Tom Sawyer
Tom Sawyer anne ve babasının ölümü üzerine kardeşi Sid ve ablası Mary ile birlikte Polly Teyze’de yaşar. Tom sınır tanımayan, her an oyun oynamak için bir ortam oluşturmaya çalışan ve eğlenmeyi çok seven bir çocuktur. Tom yine bir gün arkadaşıyla birlikte keyifli bir zaman geçirmek için okula gitmeyerek nehre yüzmeye gider. Nehirde arkadaşıyla birlikte eğlenirken zamanın nasıl geçtiği anlamaz ve öğle yemeğine geç kalır.
Polly teyze Tom masaya oturduğunda okula gitmediğinden şüphelenir ve ondan gerçekleri öğrenmek için sorular sorar. Tom teyzesinin tüm sorularına mantıklı bir şekilde cevap verse bile gömleğinde yer alan ipin rengi Tom’u ele verir. Polly teyze Tom’un bu davranışa çok sinirlenir ve ona bahçenin çitlerini boyama cezası verir. Tom keskin zekâsını kullanarak bahçenin çitlerini boyama işini mahalledeki arkadaşlarına yaptırır.
Tom’un kasabalılar tarafından pek sevilmeyen Huck Fin adlı bir arkadaşı bulunur. Tom bu arkadaşı ile birlikte bir gece ölü bir kedi sayesinde siğillerden kurtulma yöntemini gerçekleştirmek amacıyla mezarlığa giderler. Mezarlığa gittiklerinde Doktor, Kızıldereli Joe ve Muffy Potter’in tartıştığını görürler. Tartışma sırasında Doktor’un Muffy Potter’i bayıltması üzerine Kızıldereli Joe’nun Potter’in bıçağı ile Doktoru öldürmesine şahit olurlar. Tom ve Huck Kızıldereli Joe’dan çok korktuğu için bunu kimseye söylememeye karar verirler.
Tom’u arkadaşı Becky’in ona küsmesi, teyzesinin onu sürekli cezalandırması ve şahit olduğu durum onu çok kederlendirir. Tom artık kimsenin onu sevmediğini düşünür ve kendisi gibi umutsuz bir durumda olan arkadaşı Joe ile birlikte evden kaçar. Tom ve Joe yanına Huck Finn’i de alarak adaya giderler. Tom, Joe ve Huck
72
günlerce aranmasına karşılık bulunmaması üzerine kasabada onların öldüğüne inanılır. Bu durum herkesi çok üzer ve Tom ve Joe’ya karşı yaptıkları hareketlerden dolayı aileler pişmanlık duyar. Bunun üzerine Tom, Joe ve Huck adadan ayrılarak ailelerine geri dönerler. Kasabadakiler Tom, Joe ve Huck dönüşüne çok sevinir hatta onlara kahraman gözüyle bakarlar.
Tom arkadaşı Huck ile yine yeni bir maceraya atılır ve define avına çıkarlar. Kasabadaki perili bir evde hazine bulmaya çalışırken orada Kızıldereli Joe ve kasabaya yeni gelen İspanyol’u görürler. Onlar bir hazineden bahsederler ve bu duydukları Tom ve Huck’u çok heyecanlandırır. Tom ve Huck Kızıldereli Joe’nun bahsettiği hazineye bulmak amacıyla onların konuşmada tarif ettikleri yerleri araştırmaya başlarlar.
Hazine peşinde koşarlarken Becky tatilden geri döner ve Tom hazineyi birden unutur. Becky döndüğü gün okulda bir piknik gerçekleşir. Pikniğe gittikleri yere yakın bir mağara bulunmaktadır ve öğretmenleri çocukları mağaraya gezmeye götürür. Becky ve Tom mağarada gruptan ayrılarak tek başına gezerler ve bir süre sonra kaybolduklarını anlarlar. Tom ve Becky çıkış yolunu bilmedikleri bir mağarada kalmışlardır. Tom tüm sakinliğini koruyarak çıkışı bulur ve Becky alarak mağaradan kurtulur.
Tom ve Huck hazine akıllarına gelir ve Kızıldereli Joe’nun mağarada ölü bulunması üzerine hazineyi orada saklayabileceğini düşünürler. Mağara Kızıldereli Joe’nun tarif ettiği gibi bir yer bulunur ve onu kaldırdıkları zaman hazineyi bulurlar. Tüm kasaba Tom ve Huck’un hazine bulmasına çok sevinir ve kimsesiz olan Huck Bayan Douglas’ın koruması altına girer. Huck sokaklarda büyüdüğü için ev yaşamına alışamaz, zenginliğin kendisine göre olmadığını anlar ve eskisi gibi özgürce nehirde yüzmek, ormanda dolaşmak ister. Bunun üzerine de evden ayrılır. Fakat Tom Huck’a artık eskisi gibi bir hayat sürdüremeyeceğine ve evine geri dönmezse onu haydut çetesine almayacağını belirtir. Huck’ta çeteye girebilmek için Bayan Douglas’ın evine geri döner ve anlatım böylece son bulur.
4.1.3.2. Film Olarak Tom Sawyer
Tom Sawyer 1938 yılında Norman Taurog tarafından çekilen ABD yapımı bir filmdir. John V.A. Weaver ve Marshall Neilan filmin senaryosunu yazan isimlerdir. Film Tom Sawyer uyarlamaları içerisinde ilk defa renkli film boyutunda beyaz
73
perdeye aktarılması açısından önemlidir. Filmin müziklerini Hollywood filmlerinin için müzik hazırlayan ilk bestecilerden olan Max Steiner yapar.
Film kasabadan gösteriler kareler eşliğinde yer alan “Mark Twain’in yüreğinden dünyadaki tüm yüreklere” notuyla başlar.
İlk sahnede Polly Teyze akşam yemeği için bahçeye çıkarak Tom’a çağırır ama hiçbir cevap alamaz. Tom o sırada okula gitmeyerek yüzmeye gittiği nehirdedir. Tom yemeğe başlandıktan sonra teyzesi fark etmeden masaya oturur. Teyze Tom’a bugün okul yerine yüzmeye gidip gitmediğini öğrenmek için sorular yöneltir. Tom teyzesinin sorularına büyük bir titizlikle cevap vererek yüzmeye gittiğini belli etmez. Fakat kuzeni Sidney teyzesine Tom’un gömlek dikişlerinin siyah olduğunu ama kendisinin beyaz diktiğini hatırlatır. Teyze bunun üzerine Tom’un yüzmeye gittiğini anlar.
Sabah kahvaltı masasında Polly teyze Tom’un dün sergilediği davranışa karşılık ceza olarak çitleri boyatır. Teyzesi Tom çitleri boyamak için kimseden yardım almasına izin vermez. Ama Tom pratik zekâsını kullanarak mahalledeki arkadaşlarına hem çitleri boyatır hem de onlardan birçok oyuncak alır.
Tom kasabaya yeni gelen yargıcın kızını görür ve ondan çok etkilenir. Tom yeni gelen kızın dikkatini çekmek için evlerinin önünde akrobatik hareketler yapmaya başlar. Yeni kız Tom’un bu hareketlerine çok güler ve ona bir çiçek atar. Tom çiçeği alır ve kızla konuşmaya başlayacağı vakit kızı annesi çağırır ve Tom yeni kızın adının Becky olduğunu öğrenir.
Tom arkadaşı Huck ile birlikte bir akşam ölü bir kedinin siğilleri iyileştirmesini görmek için mezarlığa gider. O akşam mezarlıkta birilerinin ceset çıkardıklarını görürler. Biraz dikkatli bir şekilde baktıklarında bu kişilerin Doktor Robinson, Muffy Potter ve Kızılderili Joe olduğunu fark ederler. Orada Kızıldereli Joe’nun Moffy Potter’in bıçağı ile Doktor Robinson’u öldürmesine ve bıçağı baygın olan Muffy’in eline vererek suçu ona yıkmasına şahit olurlar. Tom ve Huck Kızıldereli Joe’dan korktukları için bu gördüklerini kimseye söylememeye karar verirler ve sözlerini tutmak için yemin ederler. “Huck Finn ve Tom Sawyer ağızlarını tutacaklarına dair yemin eder ve konuşmaktansa bu yolda çürüp ölmeyi ve çürümeyi tercih ederler.”
74
Tom dün akşam gördüklerinin dolayı çok tedirgindir. Öğle yemeğinde de teyzesinin Sidney’in kırdığı şekerliği kendisinin kırdığını zannederek onu cezalandırması, Becky’in önceden Amy ile nişanlandığı için kötü davranmasını onu daha çok üzer. Tom tüm bu yaşadıkları üzerine kendisi gibi üzgün olan arkadaşı Joe’yu ve Huck’u yanına alarak kimseye haber vermeden adaya gider.
Tom, Joe ve Huck’un birden ortadan kaybolmasından sonra aileleri çok telaşlanır. Kasabalılar nehirde bulunan sandalda Joe’nun ayakkabısını bulur ve onların nehirde boğulabileceklerini düşünerek orada arama faaliyetleri başlanır. Joe arayanlar içerisinde babasını onu bitkin bir şekilde ararken görür ve buna çok üzülür. Joe annesinin onun gidişine çok üzüldüğünü ve eve gitmek istediğini belirtir. Tom ve Huck Joe’nun bu isteğine karşı çıkar.
Çocukların bulunmadığından dolayı herkes onların öldüğünü sanarak pazar günü yas içinde kiliseye giderler. Kilise görevlisi Tom, Joe ve Huck hakkında etkileyici bir konuşma yapar. Kilisenin balkonunda saklanan çocuklar bu konuşma üzerine saklandıkları yerden çıkarak ailelerinin yanlarına giderler. Çocukların gelmesine herkes çok sevinir ve onlara nasıl kurtuldukları sorulur. Tom kimsenin kurtarmadığını kendi istekleriyle adaya korsancılık oynamaya gittiklerini söyler. Herkes bu durumu büyük bir öfke ile karşılar.
Kasabalılar Doktor Robinson cesedini bulur ve Kızıldereli Joe doktoru Muffy Potter’in öldürdüğünü belirtir. Muffy mahkemede yargılanmaya başlar ve o akşama dair hiçbir tanığı olmadığı için suçun onun üstüne kalacağı bellidir. Tom ve Huck Muffy Potter’e nezarette ziyaret eder ve ona yiyecek bir şeyler verir. Muffy’in Tom ve Huck’a dair söylediği sözler Tom’u çok etkiler ve yeminini bozarak mahkemede tanık olur. Mahkemede o gece yaşananları en ince ayrıntısına kadar anlatır. O sırada Kızıldereli Joe cebinden bıçağını çıkarark Tom’a gösterir ve onu korkutmak ister ama Tom korkmadan doktoru Kızıldereli Joe’nun öldürdüğünü ifade eder. Kızıldereli Joe bu itiraf üzerine bıçağını Tom’un sandalyesine fırlatır ve camdan kaçar.
Öğretmen Tom’un mahkemede gösterdiği cesarete karşılık onu ve tüm sınıfı pikniğe götürür. Çocuklar öğretmenlerinin eşliğinde piknik yerinin yakınında bulunan mağarayı incelemeye giderler. Mağara girdikleri zaman Tom Becky ile tek başına gezmek ister ve arkadaşlarından ayrılırlar. Tom ve Becky bir süre sonra
75
kayboldukları anlarlar ve arkadaşlarına çağırmaya başlarlar. Fakat mağaradan herkes çıktığı için onları duyan kimse yoktur.
Piknik dönüşünde çocuklara eve bırakılırken Tom ve Becky’in mağarada kaldığı fark edilir. Kasabadakiler mağaraya çocukları bulmaya gider. Mağara girdiklerinde çocukların yönünü bulmak ve onları duyması için ses çıkarırlar. Tom sesleri duyar ve mağarada bulundukları noktadan ilerleyerek onları arayanları bulmaya çalışır. Mağarada ilerlerken bir hazine bulur ve hazinenin yanında da Kızıldereli Joe vardır. Kızıldereli Joe Tom’u görünce ona saldırmaya çalışır. Kızıldereli Joe Tom’u yakalamaya çalışırken dengesini kaybeder ve uçurumdan düşer. Tom, Kızıldereli Joe buraya geldiyse bir çıkışının muhakkak olduğunu düşünür ve çıkışı aramaya başlar. Bir ışık görür ve ışığı takip ederek çıkış noktasını bulur. Ardından Becky geri gelip alarak mağaradan kurtulurlar.
Tom’un bu cesareti kasabada bir parti ile kurtulur. Tom mağarada bulduğu hazineyi Huck ile birlikte paylaştığını belirtir. Ardından Tom partide yer alan pastayı kendisini sürekli teyzesine kötüleyen Sidney’in suratına atar. Sidney Tom’un yaptığı bu hareketi Polly Teyzeye demeye gider fakat bu sefer Polly Teyze tarafından susturur ve film bu şekilde biter.
Tablo 3: Tom Sawyer’in Kitap ve Gösterim Karşılaştırması
Kitap
Gösterim
Polly teyzenin Tom’u mutfaktaki tel dolapta gizlice reçel yerken bulmasıyla başlar.
Kitabın ikinci kısmında yer alan Tom’un okuldan kaçarak nehre yüzmeye gitmesi ilk sahnede işlenmektedir.
Tom çitleri boyadıktan sonra Joe’nun evine oyun oynamaya gider. Yolda Amy ile karşılaşmaz ve Bety’i görmez.
Tom çitleri boyadıktan sonra teyzesinden izin alarak oyun oynamaya gider. Yolda Amy ile karşılaşır ve onunla sohbet ederken kasabaya yeni taşınan Bety’i fark eder.
Tom okula gitmemek için Polly teyzesine ayak başparmağının çok ağrıdığını söyler. Teyzesi bu durumu pek fazla önemsemeyince Tom okuldan kurtulmak için istemeden dişinin ağrıdığını dile getirir. Teyzesinin onun tüm itirazlarına rağmen dişini çeker.
Bu olaylar yer almaz.
Tom derse geç kalınca Bety’in yanına oturur. Bety derste Tom’un bir şeyler çizdiğini görür ve ona göstermesini ister. Bety’i Tom’un çizdiklerini çok beğenir ve teneffüste ondan resim çizmesini öğrenir. Tom o sırada Bety’den okula birlikte gidip gelme ve danslı eğlencelere katılma sözü alır. Bety Tom’un önceden bunları Amy ile birlikte gerçekleştirdiğini duyunca çok üzülür.
Tom Bety’in yanına oturunca Bety’i ona öğretmenlerini çizdiği resmi gösterir. Tom’da Bety’i çizdiği ve altına seni seviyorum yazısını yazdığı resmi önüne koyar. Bety Tom’un sergilediği bu davranışa çok sinirler ve yanlışlıkla çizdiği resmi yere düşürür. Öğretmen resmi fark eder ve çok öfkelenir. Sınıfta resmi kimin çizdiğini bulmaya çalışırken Bety’in davranışları kendini ele verir. Öğretmen Bety’i cezalandıracağı sırada Tom resmi kendisinin çizdiğini söyleyerek Bety’i cezadan kurtarır. Bety
76
bunun üzerine Tom’dan çok etkilenir ve onun nişanlanma teklifini kabul eder. Fakat Bety Tom’un önceden Amy ile nişanlandığını öğrenince çok üzülür ve Tom’a darılır.
Tom’un Bety koruyarak ceza alma kısmı kitapta birçok olay işlendikten sonra gerçekleşir. Bety yanlışlıkla öğretmeninin kitabını yırtar. Tom’da Bety’nin ceza almaması için öğretmene kendisinin yırttığını ifade eder.
Tom arkadaşı Joe ile birlikte Sherwod Orman’nda Robin Hood oyunu oynar.
Böyle bir sahne bulunmaz.
Joe’ya annesi pasta kremasını yediği için kızar ve Joe’da annesine bir ders vermek adına Tom’un adaya gitme fikrine katılır. Tom, Huck ve Joe adaya gitmeye karar verdikten sonra yiyecek bir şeyler toplarlar ve akşam olduğunda kayığa binerek adaya giderler.
Joe annesinin ona istemediği ayakkabıyı giydirdiğinden dolayı çok sinirlenir ve Tom ile sohbet ederken kimseye haber vermeden adaya gitmeye karar verirler. Joe’nun annesinin Pazar Okulu için hazırladığı yiyecekleri de yanlarına alırlar, Huck’un kayığı binerler ve adaya yol alırlar.
Joe böyle bir istekte bulunmaz ve arayanlar içerisinde babasını görmez.
Kasabadakiler çocukları aramaya geldiklerinde Joe babasını görür, annesinin onun gidişine çok üzüleceğine düşünür ve eve gitmek ister.
Tom, Huck ve Joe’nun geri gelişine herkes çok sevinir. Tom kendisine gösterilen bu ilgiden büyük bir gurur duyar ve adada yaşadığı maceraları arkadaşlarına anlatır.
Tom, Joe ve Huck’un dönüşünü herkes büyük bir sevinçle karşılar. Fakat onların korsancılık oynamak için adaya gittiklerini duyunca bu mantıksız hareketlerine çok öfkelenirler.
Tom ve Huck define aramaya çıkar ve o sırada define aradıkları perili evde saklanan Kızıldereli Joe’u görürler. Kızıldereli Joe arkadaşına bir hazineden bahseder. Tom ve Huck’ta bu hazinenin peşine düşer ve Kızıldereli Joe’nun belirttiği yerleri bulmaya çalışır.
Tom ve Huck herhangi bir hazine aramaya çıkmaz. Tom mağarada kayboldukları sırada çıkışı ararken mağara içerisinde saklanan hazineyi bulur.
Tüm sınıf bir cumartesi günü pikniğe gider.
Tom’un mahkemede tüm cesaretini toplayarak gerçekleri anlatmasıyla beraber Muffy Potter kurtulur. Öğretmen de Tom’un sergilediği bu ahlaklı harekete karşılık tüm sınıfı pikniğe götürür.
Tom ve Becky piknik sırasından gittikleri mağarada kaybolurlar. Tom Becky ile birlikte mağaradan çıkmak için çıkış yönü ararken Kızıldereli Joe’u görür ve ondan saklanır. Tom bir süre sonra çıkışı bulur ve gece yarısı evlerine kavuşurlar.
Tom ve Becky piknikte sınıfla birlikte gezdikleri mağarada kaybolurlar. Tom mağarada çıkış yönü bulmaya çalışırken bir hazine bulur ve hazinenin yanında Kızıldereli Joe ile karşılaşır. Kızıldereli Joe Tom’a saldırmaya başlar ve Tom’da ondan kurtulmak için bir kayanın üstüne çıkar. Kızıldereli Joe Tom’un peşinden gelirken Tom’un onun eline basmasıyla beraber dengesini kaybeder ve uçurumdan düşer.
Çocukların bulunmasının ardından mağaraya büyük bir kapı yapılır. Tom bunu duyduğunda mağarada Kızıldereli Joe’nn olduğunu belirtir. Kızıldereli Joe mağaradan çıkarılmaya gidildiğinde onun açlıktan vefat ettiğini anlarlar.
Bu durum mevcut değildir.
Tom ve Huck Kızıldereli Joe’nun mağarada hazinesini saklayabileceğini düşünürler ve mağaraya giderek hazineyi ararlar. Mağarada Kızıldereli Joe’nun bahsettiği yerde hazineyi bulurlar. Tom ve Huck böylece büyük bir zenginliğe sahip olur. Kimsesiz olan Huck Bayan Douglas tarafından koruma altına alınır fakat yıllarca fıçı içinde özgürce yaşayan Huck ev
Tom ve Bety’in mağaradan kurtulmasına adına kasabada bir parti verilir. Tom partiye mağarada bulduğu hazineyi getirir ve hazinenin yarısının Huck’un olduğunu belirtir. Tom bunun ardından onu sürekli teyzesine kötüleyen kuzeni Sidney’in yüzüne pasta atar. Sidney’de Tom’un yaptığı bu hareketi teyzesine söyleyeceği esnada teyzesi tarafından susturulur ve film bu sahneyle biter.
77
yaşamına alışamaz. Bir gün kimseye haber vermeden evden ayrılır ve herkes başına kötü bir geldiğini düşünür. Tom arkadaşını eski yaşadığı yerde bulur ve ev yaşamına alışmazsa onu haydutlar çetesine almayacağını söyler. Huck haydutlar çetesine girmek için eve geri döner ve roman son bulur.
Kitapta bulunan Bayan Douglas karakteri filmde yer almaz. Filmde kitap dışında Tom’un kilisede aldığı dini eğitim ve eğitim sırasında çocukların kazandığı ödülleri gösteren sahneler işlenmektedir. Filmde Bety babası yargıç olarak kasabaya tayin edilen birisidir. Filmde Tom hazineyi bularak zengin olmasıyla beraber teyzesinin ve kasabadakilerin ona karşı olumlu bir tavır içerisine girerler.
Tablo 3’de görüldüğü üzere Tom Saywer kitabı ve filmi arasında ortaya çıkan değişimler genellikle olaylar etrafında gerçekleşir. Tom’un Beck’yi öğretmenin vereceği cezasından kurturma bölümü, mezarlık kısmı, Kızıldereli Joe’nun mağarada yaşadıklarını anlatan diliminin edebî eser ve filmde farklılık gösterdiği görülür. Tom ve arkadaşları evden kaçıp geri döndüklerinde kahraman gibi görülürken filmde ise yaptıkları bu harekete karşılık kasabadakiler tarafından sinirli bir şekilde uyarılır. Polly Teyze yapıtta Tom’a karşı müsamahalı bir davranış sergilerken filmde Tom’un her davranışa karşılık ceza verdiği görülür. Filmin sonunun kitapta farklı bir çizgi izlemesi filme yan bir mesajın verilmesine de işaret eder. Tom Sawyer filminde kitapta bağımsız olarak göze çarpan en net ayrım Tom ve sınıf arkadaşlarının hafta sonu kilisede dini eğitim almaları, kasabada bulunan herkesin çocukların aldıkları dini eğitimi yakından takip etmeleri ve İncil’deki bölümleri doğru okuyan kişilere kasabanın yargıcı tarafından hediye verilmesi kısımlarıdır. Beyazperdeye yansıtılan bu bölümler filme yapıttan ayrı ideolojiler yükler.
78
Görsel 5: Tom Sawyer Kitap Kapağı
Kaynak:https://www.iskultur.com.tr/tom-sawyerin-maceralari-sert-kapak.aspx
Görsel 6: Tom Sawyer Film Afişi
Kaynak: https://www.imdb.com/title/tt0029844/mediaviewer/rm3155775232/
4.1.3.3. Sosyolojik Eleştiri Kuramı Çerçevesinde Tom Sawyer
XIX. yüzyıl Amerikasında oluşturulan yapıt bulunduğu dönemin hatlarını okuyucuyu sunduğu görülmektedir. Eser içerisinde Kızıldereli Joe’nun Doktor’u öldürüp suçu iş ortağına atması, kasabadaki en yardımsever kişi olan Bayan Douglas’ı öldürmek istemesi ve ceza almamak için mahkemede Tom’a saldırıp gitmesi onun kötü bir karakter üzerine temellendirildiğini sergilemektedir. Kötü karakterin Kızıldereli olarak gösterilmesi Amerika’nın Kızılderilerle yaşadığı gergin ortamı yansıtmaktadır. Kızıldereli Joe’nun çevresindekileri korumak için mücadele eden kişilere saldırması, adalet karışısında hain bir duruş içinde olması, ortaya koyduğu bir kötülüğün engellenmez ise ardından birçok kötülüğü doğurması Amerikan toplumunun Kızılderilelere karşı sahip olduğu bakışı ifade etmektedir.
Tom’un sevdiği kişilere sahip çıkmak için büyük bir cesaret gösterip mahkemeye gelip gördüklerini anlatması toplum içinde gerçeklerin hukuk sayesinde ortaya çıkacağını belirtirken adaletin cesaret eşliğinde yerine geleceğini aktarmaktadır. Tom’un yaptığı kötülüklere rağmen Kızıldereli Joe’yu ölümden
79
kurtarmak için çaba sarf etmesi Amerikan toplumunun merhametli olduğunu belirtmektedir. Eserde Tom ve arkadaşı Huck’un Kızıldereli Joe’nun hazinesini alması ve onu kendi aralarında paylaşarak yaşamlarını güvence altına almaları Amerikanlıların Kızılderelilerin ellerinden aldıkları ile tarih karşısında sağlam bir duruşa sahip oldukları mesajını alt metin arasında hissettirir.
Kitapta İngiliz halk kahramanı olan efsanevi isim Robin Hood’a, korsanlara ve haydut çetelerine yer verildiği görülür. Robin Hood sahip oldukları değerleri inşa ederken etkilendikleri halk kahramanını ifade eder. Korsanlar ve haydut çetelerin Amerikan halkının iyiliği ve refahı için kendini feda eden kişileri sembolize eder. Tüm kasabanın Tom, Huck ve Joe Harper’ı bulma umutları son bulur ve onların öldüğünü düşünüp kilisede bir anma düzenlenir. Herkes yas içindeyken Tom ve arkadaşları kilisede birden ortaya çıkması umudun inanç ile canlanacağını ve kaybolan her şeyin dinle elde edileceğini ortaya koyar.
4.1.4. Siyah İnci
Eser 1877 yılında “Black Beauty” adıyla yayınlanır. Kitap insanların atlara olan yaklaşımını bir atın gözünden okuyuculara sunar. Bu yönüyle mikro düzeyde atlara makro çerçevede ise hayvanlara nasıl davranılması gerektiğini gözle önüne serer. Eserin bu özelliği onu çocuk kitapları arasında yer almasına imkân verir. Yazar Anna Sewell’in hastalık döneminde çiftliğe çekilmesi, orada etrafındaki kişilerin atlara karşı sergiledikleri davranışları gözlemlemesi de yapıtın gerçeklikle bağlantıları kuvvetlendirmekte ve olayların dekorsal yönden başarılı bir düzleme sahip olmasını sağlar.
4.1.4.1. Anlatıma Bağlı Olarak Siyah İnci
Siyah İnci bir atın geçirmesi gereken eğitimlerden geçtikten sonra Bay Gordon tarafından satın alınır. Bay Gordon çiftliğine geldiğinde Siyah İnci büyük bir sevgiyle karşılanır. Çiftlik içinde atlara çok değer verilir ve hepsinin ayrı ayrı bakımı yapıldığı için huzur içinde yaşamlarını sürdürürler. Ama içerlerinde yer alan Zencefil tüm bu iyi davranışlara rağmen huysuzluk çıkarır. Siyah İnci Zencefil’e bunun nedenini sorduğunda ona eski sahipleri tarafından çok kötü davranıldığına ve bu sebepten insanlara karşı bir güvensizlik beslediğini söyler.
Bay Gordon iyi bir binici olduğu için Siyah İnci ile arasında kolayca bir bütünlük kurulur. Siyah İnci fırtınalı ve yağışlı bir günde Bay Gordon’u eve götürür.
80
O sırada köprüden geçecekleri zaman Siyah İnci bir şeyleri ters olduğunu anlar ve ilerlemek istemez. Bay Gordon Siyah İnci’yi zorlamasına rağmen hiçbir şekilde adım atmaz. Bay Gordon bu duruma anlam veremediği sırada köprüde yer alan görevli onları fark eder ve köprünün ortadan kırıldığını, ilerlemelerinin mümkün olmadığını bildirir. Bay Gordon Siyah İnci’nin bu davranışa hayranlık duyar ve aralarındaki bağ daha da güçlenir.
Bayan Gordon’un hastalığı gün geçtikçe ilerler ve tedavinin gerçekleşmesi için kente gidilmesi gerekir. Bu yüzden çiftlik kapatılır ve atlar satılır. Siyah İnci’nin yeni yuvası Earlshall Çiftliği olur. Burada yer alan Leydi diğer sahipleri gibi atlara değer vermemektedir. Atların etrafa güzel gözükmesi için onların canını acıdığını bile bile dizginlerin sıkılaştırılmasını ister. Siyah İnci bu duruma alışmaya çalışsa bile Zencefil kayışlarının bu kadar sıkılaştırılmasına büyük bir tepkiyle karşılık verir.
Siyah İnci bir gün çiftlikte çalışan Reuben ile çıktığı yolculukta Reuben’nin alkollü olmasından dolayı kötü bir kaza geçirir. Siyah İnci bu kaza sonucu dizlerinden yaralanmıştır ve Lord yaralarından dolayı onu satmak ister. Siyah İnci at kiralaması yapılan bir yerde yeni yaşamına başlar. Her gün yeni bir kişiyle ilişki kurduğu ve herkesin ona farklı şekilde davranması Siyah İnci’yi çok yıpratır. Siyah İnci at kiralama yerinde bulunan arkadaşı Peggy’nin satılmasının ardından kendisinin satılması için at pazarına götürülür. Siyah İnci burada Jerry adında çok iyi birisi tarafından satın alınır.
Jerry fayton ile taşımacılık yapar ve Siyah İnci’yi de bunun için kullanır. Siyah İnci başlarda Londra’nın betonlu ve dar sokaklarını yadırgasa bile Jerry’nin ona olan şefkati ve dostane yaklaşımı ile kısa sürede yeni iş ortamına alışır. Jerry atına çok değer verir ve onu hiçbir kazanç uğruna zorlamaz. Jerry bu davranışı çevresindeki herkes tarafından da büyük bir saygı ile karşılanır.
Yılbaşı akşamı Jerry bir müşterisini yoğun kar yağışı altında saatlerce beklemesinden dolayı hastalanır. Jerry bu rahatsızlığı ssebebiyle artık aktif olarak faytonculuk yapamayacağının farkına varır ve Bayan Fowler tarafından gelen özel arabacı olma teklifini kabul eder. Jerry büyük bir hüzün içinde Siyah İnci’den ayrılır, onu çok iyi bir insan olduğunu düşündüğü fırıncıya verir. Fırıncı iyi bir insandır ama Siyah İnci ile orada bulunan ustabaşı ilgilenir. Ustabaşı Siyah İnci’ye her zaman çok fazla ağırlık yükler ve bu onu çok yorar. Siyah İnci burada kaldıktan bir süre sonra
81
yeniden araba kiralaması yapan bir kişi tarafından satın alınır. Fakat Siyah İnci buğday taşırken zaten yeterince yıprandıktan sonra bu iş yerinde de çok fazla zorlanması sonucunda gücünü kaybeder. Siyah İnci at pazarında yeniden satışa çıkarılır.
Siyah İnci’nin yeni sahibi Bay Thoroughgood atları yetiştirip onları satan çok iyi bir insandır. Siyah İnci sahibi tarafından çok güzel bakılır ve eski gücüne yeni yeni kavuşmaya başlar. Siyah İnci orada Bayan Lavinia ve Blomefield adlı kişiler tarafından satın alınır. Siyah İnci yeni çiftliğine geldiğinde seyis onu ilk çalıştığı yerdeki Siyah İnci adlı ata benzetir ama bu kadar yıpranan bir atın Siyah İnci olamayacağını düşünür. Atın o olup olmadığını anlamak için alnına ve sol ön ayağına bakar. Orada beyaz lekeleri görünce onun Siyah İnci olduğunu anlar. Joe Siyah İnci ile yeniden kavuştuğu için çok sevinir ve onun artık satılmaması adına çiftlik sahibi hanımlardan söz alır. Siyah İnci bu mutlu anlarında arkadaşı Ginger’i hatırlamaya başlar.
4.1.4.2. Film Olarak Siyah İnci
Siyah İnci yönetmenliğini ve senaristliğini Caroline Thompson tarafından gerçekleştirilen Birleşik Krallık yapımı bir filmdir. Siyah İnci’nin ilk gösterimi 1994 yılında yapılır. Caroline Thompson’un ilk yönetmenlik denemesi olan film uyarlandığı esere en sadık uyarlama film olarak anılır. Filmin doğayla bütünlüğünü seyirciye hissettiren müzikleri Danny Elfman oluşturur.
Film Siyah İnci’nin doğum sahnesi ile başlar. Siyah İnci atları yetiştirilerek satıldığı bir çiftlikte dünyaya gelir. Çiftlik sahibi Siyah İnci’nin bakımı ve eğitimi ile yakından ilgilenir. Sahibi Siyah İnci’nin eğitiminin tamamlandığını hissettiğinde onu satmaya karar verir.
Siyah İnci yeni çiftliğe geldiğinde büyük bir coşku ile karşılanır. Çiftliğin hanımı hasta olduğu halde yatağından kalkarak onu bakmaya gelir. Çiftliğin seyisi onu büyük bir ilgi ve sevgi ile ahırdaki yerine yerleştirir. Siyah İnci ahıra konulduğu an yanında bulunan Zencefil adlı at büyük bir öfke gösterir. Siyah İnci Zencefil’in bu öfkesine karşılık ona bir sevgi duyar. Onunla arkadaşlık bağı kurabilmek için her yolu dener. Birlikte arabaya koşulduklarında ağırlığı üstüne almaya çalışır, ona zarar vermek istediğinde hiçbir tepkide bulunmaz.
82
Siyah İnci havanın çok kötü olduğu bir gün sahibi ve seyisi tek başına yetiştirmeye çalışır. Dönüş yolu üzerinde bulunan köprüden geçerken Siyah İnci kötü durumların olduğunu anlar ve ilerlemek istemez. Seyis arabadan inerek Siyah İnci’nin ilerlemesi için onu zorlar fakat o sırada kendisi köprünün kırılan yerinden nehre düşer. Siyah İnci nehre düşen seyisi tüm gücünü kullanarak oradan kurtarır. Herkes Siyah İnci’nin bu onurlu hareketinden etkilenir.
Çiftliğin hanımının hastalığının ilerlemesinden dolayı İngiltere’den ayrılmak zorunda kalırlar. Çiftlikte yer alan atlar da satılır. Joe Siyah İnci’yi çok sevmektedir ve onu yeni sahiplerine verirken çok zorlanır. Joe Siyah İnci’ye elbet bir gün yine buluşacağına söyleyerek ayrılır. Siyah İnci ve Zencefil aynı kişilere satılırlar ve böylece ayrılmazlar. Ama yeni sahipleri atların canlarının olduğunu ve acı duygularının bulunduğunu önemsemeyerek onlara evdeki herhangi bir nesne gibi davranır.
Çiftliğin hanımı olan Leydi her arabaya bindiğinde Siyah İnci ve Zencefil’in kayışlarının daha çok gerginleşmesini ister. Bu durum atlara çok acı verir fakat Leydi bunu umursamaz ve onların çevreye güzel gözükmesi için atlara her gün daha fazla acı çektirir. Zencefil bu duruma tepki gösterir ve bir gün arabadan kayışlarını kopararak kaçmaya çalışır. Zencefil’in bu tepkisi üzerine kendisi artık at arabasına koşulmaz. Siyah İnci’de çiftliğin seyisi Reuben yüzünden sahip olduğu diz yarasından dolayı çiftlik sahibi tarafından satılır.
Siyah İnci araba kiralaması yapan bir kişiye satılır. Siyah İnci burada kendisini kiralayan kişiler tarafından çok zorlanır ve sahibi tarafından bakımı iyi yapılmadığı için kısa sürede çok güçsüzleşir. Sahibi onu satmaya karar verir ve onu at pazarına götürür. Siyah İnci çok yorgun göründüğü için onu kimse almak istemez. Fakat o sırada Siyah İnci’nin renginin güzelliği birisinin dikkatini çeker ve onu almak ister. Sahibiyle fiyat konusunda anlaşarak Siyah İnci’yi satın alır.
Jerry ve ailesi Siyah İnci’yi büyük bir sevgi ile karşılar. Jerry Londra’da fayton taşımacılığı yapar ve Siyah İnci’yi onun için kullanır. Siyah İnci ilk defa çimler dışında bir yerde yürüdüğünden dolayı başta çok zorlanır ama Jerry onu para kazanmak uğruna hiçbir zaman zorlamaz. Çünkü Jerry Siyah İnci’ye bir arkadaşı gibi görür ve onunla o yakınlıkla ilgilenir. Siyah İnci Jerry’nin bu sevgisi ile kısa sürede Londra’ya ve faytona alışır. Siyah İnci bir gün işten dönerken durakta yeni bir at
83
dikkatini çeker. Ata yakından incelediğinde onun Zencefil olduğunu fark eder. Zencefil çok bitkindir, ağır bir hasta görünümüne sahiptir ve Siyah İnci’yi hiçbir şekilde tanımaz.
“Güzel gözlerinin feri sönmüştü. Bir zamanlar ışıldayan yüzü acıyla doluydu. Onu rahatlatmaya çalıştım. Yalnız olmadığını anlatmaya çalıştım. Kendi koy verme Zencefil.”
Zencefil Londra’nın bu hareketli yaşamına alışamaz ve Siyah İnci’nin gözleri önünde onu hatırlayamadan vefat eder. Siyah İnci ve Jerry’i kar yağışının yoğun olduğu bir akşam Londra’da bulunan iki soylu kiralar. Jerry saat dokuzda onu partiden almasını söyler ancak eğlencenin uzamasından dolayı gece saat ikiye kadar onları yoğun karın altında bekletir. Jerry o gece maruz kaldığı soğuktan dolayı çok kötü hastalanır. Doktor Jerry iyileşebilmesi için kırlara gitmesi gerektiğini ailesine bildirir. Jerry büyük bir üzüntü ile Siyah İnci’den ayrılmak zorunda kalır. Onu yakından tanıdığı ve iyi davranacağına inandığı buğday tüccarına verir.
Buğday tüccarı Siyah İnci’yi yük taşıma konusunda çok zorlar. Her gün ona yüklediği ağırlığı arttırır ve Siyah İnci artık buna dayanamaz. Tüccar Siyah İnci’yi istediği ağırlığı taşımamasından dolayı at pazarında satışa çıkarır. Siyah İnci pazarda eski dostu Joe’yu görür ve onu tanıması için ona seslenir. Joe Siyah İnci’yi sesinden tanıyarak ona yaklaşır ama bu kadar yorgun ve hasta olan bir atın Siyah İnci olacağını düşünemez. Onun yelesi altında yer alan beyaz lekesine bakarak tanımaya çalışır ve yeleyi kaldırdığında beyaz lekeyi görür. Joe Siyah İnci’nin bu durumuna çok üzülür ve onu satın alarak bakımını üstlenir. Siyah İnci Joe ile birlikte yeniden doğar ve artık satılmayacağını bilmek onu hayata daha çok bağlar. Siyah İnci’nin arkadaşlarıyla birlikte çimenlerde gezme anlarını hatırlaması ile birlikte film biter.
Tablo 4: Siyah İnci’nin Kitap ve Gösterim Karşılaştırması
Kitap
Gösterim
Siyah İnci’nin bulunduğu çiftlik ortamını ve eğitim sürecini anlatarak başlar.
İlk sahnede Siyah İnci’nin doğumu, büyümesi ve eğitimi tek tek gösterilir.
Siyah İnci Gordon çiftliğinde getirildiğinde ilk olarak ahıra götürülür. Ahırda midilli olan Merrylegs ile ardından Ginger ile tanışır.
Siyah İnci çiftliğe geldiği zaman Bayan Douglas tarafından büyük bir heyecanlı karşılanır ve ahıra geçirilir. Ahırda Zencefil ile tanıştıktan sonra midilli olan Tezcanlı ile karşılaşır.
Siyah İnci’nin adı Bay Gordon tarafından konulur.
Bayan Gordon Siyah İnci adını koyar.
Ginger’in neden huysuz olduğu ve çevresine saldırgan tavırlarda bulunduğu anlatılır.
Buna dair herhangi bir sahne yer almaz. Seyis John yaşanan bir olay içinde Zencefil’in önceki sahipleri tarafından kötü muamele gördüğü için bu davranışları sergilediğini dile
84
getirir.
Bay Gordon gezinti sırasında bir kişinin atına kırbaçla kötü bir tavırda bulunduğunu görür ve uyarır. Joe’da arabacının atlara eziyet ettiğini ve bu duruma müdahalede bulunur. Uyarıya rağmen Arabacı John atları yine zorlamaya devam edince Joe yaşananları at sahibine bildirir.
Bu olaylar kitabın ana amacı olan atlara gösterilmesi gereken sevgi ve saygıyı temsil etmesine rağmen filmde yer almaz.
Siyah İnci Bayan Gordon’un hastalanması üzerine buz gibi bir gecede doktora mektup götürür ve doktoru da hiç dinlenmeden çiftliğe getirir. Yaşanan bu durum onun hastalanmasına sebebiyet verir.
Seyis John fırtınalı ve yağışlı bir akşam eve dönerken köprünün kırık olduğunu anlayamaz ve nehre düşer. Siyah İnci büyük bir çaba göstererek Seyis’i akıntıdan kurtarır. Seyis John ve Siyah İnci yaşanan bu olay üzerine hastalanır.
Siyah İnci ve Zencefil Lord tarafından karşılanır ve genellikle onun hizmetine sunulur.
Siyah İnci ve Zencefil Earlshaal Çiftliği’nde Leydi’nin hizmetine sunulur.
Lord’un kızı Anne yer alır ve onun attan düşme olayı işlenir.
Lord’un oğlu bulunur. Kendisi Zencefil’i antrenmansız bir şekilde yarışa sokar ve birinci olmak adına onu her basamakta çok zorlar. Yarış sonunda birinci olur ama Zencefil eğitilmeden çıktığı yarışma yüzünden hastalanır.
Siyah İnci’nin dizlerinin yaralanıp satılmasına neden olan Reuben Smith vefat eder.
Reuben Smith Siyah İnci’ye yaptığı kötü muameleden dolayı işten kovulur.
Siyah İnci yeni yaşam yeri olan araba kiralama yerinde Rorry ve Peggy adında iki arkadaş edinir.
Siyah İnci araba kiralama yerinde herhangi bir arkadaşlık ilişkisi bulunmaz ve Zencefil’den ayrıldğı için çok üzgündür.
Siyah İnci’nin yeni sahibi olan Jerry’nin Kaptan adında bir atı daha vardır. Siyah İnci Kaptan ile samimi bir dostluk bağı kurar.
Jerry’nin Siyah İnci’den başka atı yoktur. Jerry’nin faytonunda koşulan tek at Siyah İnci’dir.
Siyah İnci ile Zencefil’in karşılaşmasında Zencefil onu tanır. Siyah İnci’ye çiftlikten ayrıldıktan sonra başından geçenleri anlatır.
Siyah İnci Zencefil’i tanır ve onu hatırlaması için her şeyi yapmasına rağmen çok bitkin ve güçsüz olduğu için hatırlayamaz.
Jerry’in hastalanması sonucu Jerry’nin eşi kocasının daha rahat bir şekilde çalışabilmesi için Bayan Fowler’e mektup yazar. Bayan Fowler Jerry’e özel arabacısı olmayı teklif eder. Jerry bu hastalıktan sonra faytonculuk yapamayacağını anlayarak telifi kabul eder.
Jerry’in eşi Bayan Fowler’a mektup yazmaz, Jerry doktorun önerisi üzerine daha hızlı ve kolay iyileşmek için kırlara taşınır.
Siyah İnci at pazarında Bay Thorughgood adlı at yetiştirip satan iyi niyetli birisi tarafından satın alınır. Bay Thorughgood Siyah İnci’yi torununun isteği üzerine alır ve bu yüzden onun bakımını Willie üstlenir. Willie’nin Siyah İnci ile çok iyi ilgilenir ve kısa sürede yaraları iyileşir. Siyah İnci sağlığına kavuşunca Bayan Lavinia ve Blomfield adlı çiftlik sahibi kadınlara satılır. Siyah İnci’nin gittiği çiftliğin seyisi Gordon Çiftliği’ndeki Joe’dur. Siyah İnci ve Joe yeniden kavuşmalarına çok sevinirler. Siyah İnci artık satılmayacağının huzurunda arkadaşlarını hatırlayarak kitap biter.
Fırıncıdan sonra Siyah İnci at pazarında satışa çıkarılır. Siyah İnci Pazar gelen kişiler arasında Joe tanır ve ona seslenir. Joe Siya İnci’nin yanına gelir ve bu kadar bitkin bir atın Siyah İnci olamayacağını düşünür. Atın alnında yer alan beyaz lekeyi görünce onun Siyah İnci olduğunu anlar ve onu satın alır. Siyah İnci çimenlerde gezerken arkadaşlarıyla eski anılarını anımsamasıyla film sonlanır.
Tablo 4’de ifade edildiği üzere edebî yapıt ve film arasındaki en büyük ayrım anlatım yönündendir. Kitapta yer alan tüm atlar duygu ve düşüncelerini kendi ağızlarından ifade ederken filmde at olarak sadece Siyah İnci konuşur. Kitapta ana
85
mesajı aktaran birçok olayın filme alınmadığı görülmektedir. Film edebî eserle aynı çatışmaya bağlı olmakla beraber dönemin yaşadığı değişimler sinema gösterimde daha net gösterilmektedir. Sinema gösterimde İngiltere’de oluşan yeni kent yaşamı iki farklı perspektiften izleyiciye sunulmaktadır. Film içerisinde doğanın güzellikleri çok güzel bir şekilde sergilenir, anlatıda doğa betimlemeleri sınırlı bir düzeydedir. Romanda atlara karşı gösterilmesi gereken saygı ve sevgi yoğun bir şekilde yer alır. Filmde insanların atlara karşı cansız birer varlıkmış gibi davrandıklarında nasıl bir sonucu meydana getirdikleri işlenir.
Görsel 7: Siyah İnci Kitap Kapağı
Kaynak: https://www.arkadas.com.tr/kitap/siyah-inci/9789755096728
Görsel 8: Siyah İnci Film Afişi
Kaynak: https://www.sinefil.com/title/jg048qn
4.1.4.3. Sosyolojik Eleştiri Kuramı Açısından Siyah İnci
Siyah İnci 1877 yılında oluşumunu gerçekleştiren bir yapıttır. Motorlu ulaşım araçlarının fazla bulunmadığı bu dönemde atlar ulaşım için en sık başvurulan yoldur. At arabaların yoğun bir şekilde kullanıldığı zamanda atlar insanların yaşamlarında önemli bir yeri tuttuğu görülür. Siyah İnci’nin farklı sahipleri 1877 yılında çiftlik ve at sahiplerinin atlarına karşı tavırlarını sergiler. Siyah İnci’nin Bay Gordon’un
86
çiftliğinde güzel bir yaşam sürdürürken Earslhall Çiftliği’nde çok büyük yaralar alarak ayrılmak zorunda kalır. Earslhall Çiftliği’nde ağır yaralar almasının sebebi toplum içinde atlar üzerinden bir statü belirlenmesidir. İnsanlar toplumsal yaşamda üst düzey göstermek için atların acı çekeceğini bile bile kuşaklarını sıkıca bağlar. Bay Gordon’un çiftliğinde ise atlar konum elde edilmesini sağlayan bir araç olarak görülmez ve ailenin bir parçası kabul edilir. Gordon ve Earslhall Çiftlikleri toplumda hâkim olan iki bakış açısını sergiler.
1877 yılında Sanayi Devrimi ile kent yaşamının oluşum durumu anlatıda hissedilir. Siyah İnci’nin kentte fayton olarak kullandığı süreç yeni yeni meydana gelen kent yaşamını ve kentin arka sokaklarındaki gecekondu oluşumlarını gösterir. Kitap ve filmde kır ve kent yaşamı arasındaki gidiş gelişler karşılaştırmaların oluşmasına imkân verir. 1800 yıllar için tarif edilen pis, kalabalık ve kriminal görünümdeki kent yaşamının yanında huzur ve güveni sergileyen kır yaşamı gözler önüne serilir. Kent yaşamı içine adapte olmuş ve orada yetişen insanların bencil, acımasız ve kaba bir görünümü oluştururken kır yaşamından gelen kişilerin yardımsever, samimi ve ince düşünceli bir yapıyı sergledikleri görülür. Eserde kent ve kır yaşamının sahip oldukları nitelikler etrafında yetişen insanların meydana getirdiği sosyal oluşumda ortaya konulur.
4.1.5. Pollyanna
1913 yılında okuyucusu ile buluşan Pollyanna Eleanor H. Porter’in kaleminden çıkar. Eserin ana karakteri olan Pollyanna iyimser bir çocuk figürü olarak oluşturulur. Pollyanna’nın yaşanılan her olumsuz durum ve sıkıntıları iyimserlikle karşılaması dinsel bir yaklaşımını sergiler. Pollyanna yaşadığı her şeyin kaderden geldiğine ve buna razı olunarak sabır ve iyimserlik içinde olunması gerektiğini vurgular. Yapıt karakterler üzerinde burjuva kültürünü ve bunun insana çizdiği sınırları aktarır. Kitap örtülü bir anlam ekseninde insanı özgür iradesini hiçe sayarak biçimlendirmeye çalışan katı kuralları ifade eder.
4.1.5.1. Anlatıma Bağlı Olarak Pollyanna
Pollyanna annesinin ölümünden sonra rahip babasıyla birlikte yaşar. Babası Pollyanna’yı tüm çaresizliklere rağmen iyimser bir bakış açısıyla yetiştirir ve onun zorluklara karşı güçlü kalmasını sağlar. Pollyanna annesinin ardından babasını da kaybetmesi üzerine teyzesinin yanına gitmek zorunda kalır.
87
Pollyanna’nın teyzesi büyük konağında katı kurallarına bağlı bir şekilde tek başına yaşamını sürdürür. Etrafındaki kişilere karşı duygusallığı geri planda bırakan kuralcı bir görünüm sergiler. Polly bu yüzden yeğeninin gelişini hiç sevinmez hatta bunu gereksiz bir görev olarak görür.
“Evlenerek, zaten ağzına kadar dolu olan dünyaya gereksiz bir çocuk getirecek kadar ahmak bir ablam var diye; onun bakımını üstlenmeyi istemek zorunda mıyım yani? Ancak, daha önce de söylediğim gibi, ben görevlerini bilen bir kadınım.” (s.3)
Pollyanna teyzesinin onu sert bir mizaçla karşılamasına ve evin en kötü odasını ona vermesine üzülse bilse mutluluk oyununu oynamaya devam eder. Pollyanna’nın yaşadığı yere sık sık yardım sandığı gönderilir. Pollyanna’nın en büyük isteği sandıktan bir bebeğin çıkmasıdır. Fakat sandıktan koltuk değnekleri çıkar. Babası Pollyanna’ya koltuk değneklerine sevinmesi gerektiğini söyler. Çünkü kendisi sağlıklıdır ve onlara ihtiyacı yoktur. Pollyanna’da o günden sonra babasının ona öğrettiği bu mutluluk oyununu oynar.
Pollyanna kasabaya geldiği ilk günden itibaren herkes çok güzel bir ilişki kurar. Pollyanna kendi kızının bile anlaşamadığı huysuz Bayan Snow ile bile yakın bir ilişki kurar. Pollyanna kasabada insanlardan kendini soyutlayarak yaşayan Bay Harrington ile de yakınlaşmaya başarır. Pollyanna Pendleton Tepesi’nde gezerken Bay Harrington’un düşerek yaralandığı görür ve ona hemen yardım etmeye çalışır. Doktor Chilton Bay Harrington’un ayağını kırıldığını ve uzun süre yatakta kalması gerektiğini bildirir. Pollyanna bu süreçte Bay Harrington’u hiç yalnız bırakmaz ve onu her gün ziyaret eder.
Pollyanna kasabada evsiz olan Jimmy Bean’e yardım etmek ister. Teyzesinin onu eve kabul etmemesinin ardından kendi geldiği yerdeki Kadın Yardımlaşma Derneği’ne yardım için mektup yazmaya karar verir. Bu sırada Bay Harrington iyileşir ve tedavi sürecinde yanında hiç ayrılmayan Pollyanna ile arasında bir bağ kurulduğunu düşünür. Pollyanna ile arasındaki bu bağı kuvvetlendirmek için onu evlat edinmek ister. Ama Pollyanna teyzesi ile birlikte yaşadığını ve orada mutlu olduğunu söyleyerek bunu kabul etmez.
Pollyanna bir gün eve geç kalmamak için hızlı adımlarla yürürken bir arabanın çarpması sonucunda ağır bir kaza geçirir. Kaza sonucunda doktorlar
88
Pollyanna artık yürüyemeyeceğini bildirir. Pollyanna’nın bu durumuna kasabadaki herkes çok üzülür ve onu ziyaret ederek destek olmaya çalışırlar. Bay Harrington Pollyanna önerisinde uyarak Jimmy Bean’ı evlatlık edinir ve bu haberin onu mutlu edeceğini düşünerek büyük bir heyecanla ona bildirir.
Pollyanna’nın hastalığına çare olması için teyzesi onu birçok doktor tarafından muayene ettirir. Ama Pollyanna Doktor Chilton’un kendisini tedavi etmesini ister. Bayan Polly geçmişte Doktor Chilton ile yaşadıklarından dolayı onu evine asla sokmayacağını söyler. Jimmy Bean Bayan Polly ikna eder ve Pollyanna’nın Doktor Chilton tarafından muayene edilir. Pollyanna tedavi için şehir dışına gider. Bayan Polly geçmişte yaşananları unutarak Doktor Chilton ile yarım kalan sevgisini evlenerek tamamlar. Pollyanna iyileştiğini, artık yürüyebildiğini teyzesine mektupla bildirmesiyle kitap sonlanır.
4.1.5.2. Film Olarak Hayat Sevince Güzel
Temel Gürsu’nun yönetmen koltuğunda bulunduğu film 1971 yılında beyaz perdeye uyarlanır. Filmin yapımcılığını Ertem Eğilmez ve Nahit Ataman üstlenir. Filme kaynaklık eden Pollyanna adlı eser Hamdi Değirmencioğlu tarafından senaryo şekline dönüştürülür. Gösterimin müziklerini Selmi Andak meydana getirir. Oyuncu kadrosunda Zeynep Değirmencioğlu, Metin Serezli, Nedret Güvenç, Semra Sar, Sertan Acar, Ömer Dönmez isimleri bulunur.
Film Ayşe’nin köyde kazlarıyla ilgilendiği sahnenin gösterimiyle başlar. Ayşe anne ve babasını kaybettikten sonra kente teyzesinin yanına gider. Teyzesi Ayşe’yi soğuk bir tavırla karşılar ve ona evin içinde nasıl davranması gerektiğini sert bir üslupla anlatır. Ayşe teyzesinin bu tavırlarına karşı bile olumlu bir yön bulur. Evde çalışanlar Ayşe’nin bu hareketlerine çok şaşkınlıkla izler. Ayşe’de onlara babasından öğrendiği Memnunluk Oyununu anlatır.
Ayşe kasabadaki herkesin hayatına dokunmaya başlar. Teyzesinin yemek gönderdiği huysuz yaşlı kadınla Ayşe ilgilenmek ister. Ayşe’nin kadının tüm huysuzluklarına iyilikle karşılık vermesi kadının çok hoşuna gider. Ayşe ile arasında sıcak bir ilişki oluşur. Hayatında ilk defa bir kent ortamına giren Ayşe buranın yaşam biçimini pek uyum sağlayamaz. Köydeki hareketlerini ve hayat bakışını kentte de sürdürmeye devam eder. Bu durum kasabadaki gençler tarafından tuhaf karşılanır. Ama Ali Ayşe’yi içten ve doğal bularak ona karşı bir hayranlık besler. Gülay Ali’ye
89
Ayşe’nin köylü ve sıradan birisi olduğunu göstermek için onu partiye davet eder. Orada Ayşe’nin yerel kıyafetle gelmesi, yöresinin ağzıyla konuşması ve keklik oyunu oynaması gençler tarafından ucuz bir eğlenceye dönüştürülür. Ali bu durum daha fazla müsaade etmeyerek Ayşe’yi partiden götürür.
“Köylü olmak kötü müdür?”
“Hayır. Bazı insanlar böyledir. Onları şımarık zengin aile çocukları olarak kabul et.”
“Ama sen de zenginsin.”
“Affedersin. Galiba yanlış konuştum. Bu zenginlik ya da fakirlik meselesi değil, sadece terbiye meselesi.”
Ayşe bu yaşadıklarından sonra teyzesinden onu kent yaşamına uygun bir hale getirmesini ister. Handan Hanım –Ayşe’nin teyzesi- onu belli bir eğitimden geçirir. Ayşe’nin artık köyden geldiği ilk haliyle alakası yoktur. Kentliler gibi giyinir, İstanbul Türkçesi ile konuşur ve onlar gibi hareket eder. Ayşe’nin bu değişimi herkesi çok etkiler.
Ayşe kasabadaki yetim çocuklara yardım etmek için bir organizasyon yapmaya karar verir. Kasabadaki herkesin dikkatini bu konu üzerine çeker ve belli bir tarihte planladığı yardım gecesi ile bunu gerçekleştirir. Fakat Handan Hanım Ayşe’nin yardım gecesine gitmesine izin vermez. Ayşe’de geceye katılmak için pencereden atlayarak evden ayrılır. Kasabadakiler böyle güzel bir yardıma herkesi teşvik ettiği için ona çok istediği bebeği armağan ederler. Ayşe bebeğiyle birlikte büyük bir sevinçle eve gelir. Teyzesine yakalanmadan ve bebeğini düşürmeden odasına girmeye çalışırken ağaçtan düşer.
Ayşe bu kazadan çok kötü etkilenir. Doktorlar Ayşe’nin bundan sonra asla yürüyemeyeceğini ama Doktor Ferit’in buna çare olabileceğini bildirirler. Handan Hanım geçmişte Doktor Ferit ile yaşadığı dargınlıktan dolayı onu evine sokmak istemez. Ömer Ayşe’nin kendisine yaptığı iyiliklerden dolayı ona yardım etmek ister. Handan Hanım’ı ve Doktor Ferit’i ikna eder ve Ayşe’nin tedavisinin başlamasını sağlar. Ama Ayşe yürüyemeyeceğini öğrendiği andan beri memnunluk oyununu bırakmıştır ve bu tedaviyi kabul etmez. Kasabadakiler bunu duyunca hep birlikte Ayşe’nin yanına giderler. Ona kendilerini nasıl değiştirdiklerini, herkesin ona ihtiyacını olduğunu ve tedavi olması gerektiğini söylerler. Ayşe onların desteği ile
90
tedaviyi kabul eder. Teyzesi ve Doktor Ferit ile birlikte tedavi olmak için şehirden ayrılır. Kasabadakilerin onları tren garında yolcu etmesi ile film sonlanır.
Tablo 5: Pollyanna’nın Kitap ve Gösterim Karşılaştırması
Kitap
Gösterim
Bayan Polly’nin Pollyanna için Nancy’e tavan arasındaki odayı hazırlatması ile başlar.
Ayşe’nin köyünde kazlarla ilgilenirken şarkı söylemesi sahnesi ile başlar.
Pollyanna’yı odasına teyzesi çıkarır ve ona karşı ilgili bir tavrı olduğu hissedilir.
Teyzesi Pollyanna’yı kaba bir şekilde karşılar. Elbiselerini beğenmez ve onun kirli olduğunu ima eden sözler dile getirir.
Pollyanna odasını ilk gördüğünde üzülür ve Nancy onu teselli etmeye çalışır.
Ayşe odasını ilk gördüğünde memnunluk oyunu oynamaya devam eder.
Pollyanna kasabada insanlardan kendini soyutlayarak yaşayan John Pendleton ile iletişim kurar ve Nancy tarafından bu durum şaşkınlıkla karşılanır.
John Pendleton karakteri olarak Deli Amca bulunmaktadır. Ayşe Deli Amca’yı kasaba meydanın esnaflar ona şaka yaparken tanır.
Bayan Snow’un kızı bulunmaktadır.
Bayan Snow karakteri Zehra üzerinden işlenir ve Zehra’nın kızı bulunmaz.
Pollyanna John Pendleton’u tepede gezerken yere düşmüş ve bacağı kırılmış bir halde bulur.
Deli Amca Ömer’i bahçesindeki kirazları topladığı için kovalarken düşer ve bacağını kırar. Ayşe’de o esnada Zehra Hanım’dan dönmektedir ve olanlara şahit olur. Doktor Ferit’i arayarak Deli Amca’ya yardım eder.
Pollyanna Bay Pendleton’u tedavi sürecinde sürekli ziyaret eder ve teyzesinden izin alarak Bayan Snow’un yemeğini ona götürür. Bayan Polly Pollyanna’dan Bay Pendleton’un yemeği kendisinin gönderdiğini düşünmemesini istediğini söyler.
Ayşe bacağı iyileşene kadar düzenli olarak Deli Amca’nın yanına gider. Fakat teyzesi ile arasında böyle bir diyalog oluşmaz.
Pollyanna Bay Pendleton ile teyzesinin eskiden sevgili olduklarını zanneder. Bay Pendleton eskiden Pollyanna’nın annesini çok sevdiğini ama Anna’nın onu istemediğini belirtir.
Deli Amca üzerinden böyle bir olay çizgisi çizilmez.
Pollyanna eve yetişmek için hızlı bir şekilde karşıdan karşıya geçerken arabanın çarpması ile kaza geçirir.
Ayşe yardım gecesi dönüşü teyzesine yakalanmadan eve girmeye çalışırken ağaçtan düşmesi sonucunda kaza meydana gelir.
Doktor Chilton Pollyanna’yı muayene eder ve tedavi sürecini anlatır. Bayan Polly’de akşam yemeğinden sonra Pollyanna’ya Doktor Chilton’un eniştesi olacağı haberini verir.
Ayşe Doktor Ferit’in önerdiği tedaviyi kabul etmez. Kasabadaki herkes Ayşe’nin yanına gelerek onun insanların hayatlarına kattıkları güzellikleri gösterir ve onu ikna etmeye çalışırlar.
Pollyanna’nın teyzesine artık yürüyebildiğini ve eve yakın zamanda döneceğini haberini verdiği mektupla birlikte eser sonlanır.
Ayşe’nin teyzesi ve Doktor Ferit ile birlikte tedavi için kasabadan ayrılırken kasabadakilerin onları tren garında yolcu etmesiyle biter.
Köylü- kentli çatışması yer almaz.
Ayşe kent yaşamına ayak uyduramaz. Köydeki kıyafetlerini giymeye devam eder, geldiği yörenin ağzı ile konuşur. Bu durum kasabadaki gençler tarafından tuhaf karşılanır ve Ayşe’ye karşı aşağılayıcı bir tavırda bulunurlar. Ayşe’de teyzesinden yardım alarak kısa sürede kent yaşamına ayak uydurur. Kentliler gibi giyinir, İstanbul Türkçesi konuşur ve daha ölçülü hareketler sergiler.
Kasabadaki tek yetim çocuk Jimmy Bean olarak ifade edilir. Pollyanna Bay Pendleton’un Jimmy Bean’ı evlat edinmesini sağlar.
Ayşe kasabadaki yetim çocuklara yardım edebilmek için bir gece organize eder. Yardım gecesinde herkes büyük bir emek verir ve çocuklara nitelikli yardım sağlayacak bütçe elde
91
edilir. Ayrıca bu gecede Ayşe’ye çok istediği bebek kasabalılar tarafından armağan edilir.
Kitapta bulunan İhtiyar Tom ve Nancy, Görevler ve Cezalar, Kırmızı Bir Gül ve Dantel Bir Şal bölümleri filmde herhangi bir sahnede işlenmez. Filmde bulunan Ali, Gülay, Aşçı, Fotoğrafçı, Demirci Adam karakteri eserde yer almaz.
Tablo 5’de ifade edildiği üzere Pollyanna yapıtı ile Hayat Sevince Güzel filmi arasında ortaya çıkan en büyük fark kitap ve filmin farklı kültür ortamlarında meydana gelmesidir. Film kendisine kaynaklık eden edebî eserde ayrı bir düzlemde oluştuğu için kendi kültürüne ait birçok ögeyi oluşturduğu sinema eserine aktarır. Türk kültürüne ait birçok unsurun filmde yer aldığı fark edilir. Sinema gösterimi kitaptaki çatışmaya sadık kalmak adına aynı karakter özellikleri çerçevesinde bir aktarım gerçekleşir. Karakterlerin isimleri dışından derin bir değişim görülmemektedir. Sadece teyze edebî eserde Pollyanna’ya karşı daha şefkatli bir tutum izlerken filmde katı bir görünüm ortaya koymaktadır. Sinema gösteriminde çekildiği dönemin etkisi etrafında ana çatışmanın yanına Türkiye’nin 1970’li yıllarda yaşadığı kentli-köylü çatışmasına değinilmektedir.
Görsel 9: Pollyanna Kitap Kapağı
Kaynak: https://iletisim.com.tr/kitap/pollyanna/9699
Görsel 10: Hayat Sevince Güzel Film Afişi
Kaynak: https://www.tsa.org.tr/tr/film/filmgoster/2397/hayat-sevince-guzel
92
4.1.5.3. Sosyolojik Eleştiri Kuramı Çerçevesinde Pollyanna
Pollyanna’da teyze Pollyanna’nın günlerini kitap okumak yemek yapmasını öğrenmek, dikiş dikmek ve müzik öğrenmek gibi görevleri yerine getirmesi üzerine düzenler. Pollyanna’nın yapması gereken bu görevler üst sınıfın sahip olduğu niteliklerdir. Burjuva kültüründe kadının iyi yemek yapabilmesi, kitap okuması, dikiş dikmesi ve bir müzik aleti çalması gerekir. Hayat Sevince Güzel’de Ayşe teyzesinden kendisini kent yaşamına uygun eğitmesini ister. Bu doğrultuda Ayşe burjuvazi bir görünüme sahip olabilmek için diksiyon eğitimi alır, her gün kitap okur, yürüyüş ve duruşu üzerine çalışır, piyano çalmasını öğrenir ve köydeki kıyafetlerini terk ederek kent yaşamını yansıtan bir dış görünüm elde eder.
Ayşe’nin teyzesinden kendisini kentli bir kadın gibi göstermesini istemesi arkadaş ortamında köylü görünümünden dolayı aşağılanmasından kaynaklanır. 1971 yılında çekilen film o dönemde toplum içinde egemen olan köylü-kentli çatışmasını sergiler. Türk toplumunun II. Dünya Savaşı sonrasında inşa edilen yeni modern topluma uyma çabası köylü tezahürünün alt sınıfa ait bir unsur olarak yer edinmesini ve üst sınıf içine girebilmek için kentli birey özelliklerinin sergilenmesini sağlar. Toplum içinde üretimi temsil ederek gelişmeyi sağlayacağına inanılan köylü sınıfı aşağılan bir konuma çekilirken bilgili, sorgulayıcı düşünmeye sahip ve iyi eğitimli kişilerden oluşması gereken burjuva kültürü kentli bir dış görünüm ve ekonomik refaha sahip olmakla ilişkendirilmektedir. Sanatsal üretimde Ayşe ve arkadaş çevresi üzerinden bu durumlar ifade edilir.
Uzun zamandır kasabada kimsesiz bir çocuk olarak yaşayan Jimmy Bean’e (filmde Ömer) Pollyanna’nın (filmde Ayşe) yardım eder ve onun bir aileye sahip olmasını sağlar. Kasabada yaşayan herkes Jimmy Bean’ı görmezden gelirken Polyanna’nın ona yardım etmesi köy kültüründe yetişen kişinin sahip olduğu duygudaşlık, merhamet ve iyiliksever yönlerini yansıtır. Kentte yetişen kişilerin kendi yaşam çerçeveleri içinde hayatı sürdürme gayesinin etrafında olanları görmeme ve başka yaşamları hissedip kavrayamama yönelimlerini ifade eder.
Pollyanna ve Hayat Sevince Güzel’de bulunan hasta yaşlı teyze kendisinin bakımını üstlenen yardımcılar tarafından iyileşemezken Pollyanna’nın kendisi ile ilgilenmesi ile sağlığına kavuşur. Çizilen bu görüntü alt sınıfın burjuvanın
93
kendilerine gösterilen hoşgörü sayesinde iyi bir yaşam elde edebilecekleri mesajını hissettirir.
Anlatıda Pollyanna (filmde Ayşe) karakterinin yaşadığı her olumsuz duruma karşı sorgusuz bir iyimser bakış açısı sergilemesi yaşananları olduğu gibi kabul ettiğini gösterir. Kişinin verdiği kararların yaşamınında bir hükmü olmaması, yaşanan her şeyin inancın kudretine bağlanması ile sanatsal ürün din üzerinden insanın eleştirme, sorgulama, karşılaştırma, irdeleme ve gerçeğe ulaşma yönlerini pasifize eder. Ortaya konulan bu yön egemen sınıfın çıkarları için sanat üzerinden dini kullanarak insanların düşünce dünyasının yapılandırmasını sağlar.
Kitapta ve filmde dini ve burjuvazi bir ideoloji aktarımı görülür. Kitapta burjuva kültürünün aktarımı mevcut olmakla birlikte misyonerlik çerçevesindeki oluşan dini ideoloji etkin olduğu ortaya konulur. Filmde memnunluk oyunu dini ideolojiyi hissettirmesiyle beraber burjuvazi kültürü üstün tutan bir köylü-kentli ideolojisinin ön planda tutulduğu anlaşılır.
4.2. ÇAĞDAŞ KİTAP VE FİLM UYARLAMALARI
4.2.1. Matilda
Roald Dahl’ın kara mizah eksenli ortaya çıkardığı bu yapıtın alt yapısında yoğun bir toplumsal eleştiri bulunur. Anlatım içerisinde bulunan abartılı tipler ve eğitim sistemi içerisinde gerçekleşen olağandışı durumlar yanlışlara ve eksikliklere yapılan göndermeleri hissettirir. Dahl ebeveyn, eğitim sistemi ve yeni gelişen toplumsal düzene karşı eleştirilerini aktardığı bu eser ilk olarak 1968 yılında basılır.
4.2.1.1. Anlatıma Bağlı Olarak Matilda
Matilda olağanüstü özelliklere sahip bir çocuktur. Bir buçuk yaşında eksiksiz bir şekilde konuşabilir ve dört yaşına geldiğinde evde bulduğu dergi ve kitaplarla kendi kendine okumayı öğrenir. Matilda okumayı öğrendikten sonra içerisinde durduramadığı bir kitap tutkusu meydana gelir. Ailesinin bu tutkusuna karşı televizyon izlemesini diretmesi karşısında Matilda kitaplarla buluşmak için farklı bir yol bulur. Matilda köyün kütüphanesi keşfeder ve her gün babası işe, annesi bingoya ve kardeşi okula gittikten sonra kütüphaneye yol alır. Kütüphanede öncelikle çocuk kitaplarının hepsini bitiren Matilda ardından Charles Dickens, John Steinbeck, Jane
94
Austen, Rudyard Kipling, Georger Orwell, Ernest Hemingway gibi yazarlarla dünyanın farklı yerlerine ve birbirinden değişik hayatlara yolculuk eder.
Matilda’nın babası araba galerisine sahiptir ve kullanılmış arabaları alıp satar. Babası arabaları daha pahalığa satmak için birçok hileli yola başvurur. Satıcıları kandırdığı yönteme de kendisinde sahip olan iş zekâsı olarak tanımlar. Babanın yaptığı bu sahtekarlıklar anne ve oğul tarafından desteklenir. Bay Wormwood’un yaptığı bu iş düzenini aile içerisinde sadece Matilda karşı çıkar. Matilda’nın hem bu kadar zeki olması hem de kendisine karşı gelmesi Bay Wormwood’u çok rahatsız eder. Bu sebepten Matilda babası tarafından sürekli aşağılanır. Matilda’da babasının kendisine karşı sürekli gerçekleştirdiği baskıya karşı onu farklı yollardan cezalandırır.
Matilda okula başladığı zaman öğretmeni Bayan Honey ondaki mucizeyi fark eder. Yeteneklerini geliştirebilmesi adına Matilda’nın ailesiyle görüşmeye karar verir. Fakat aile ile görüştüğünde çocuğunun sahip olduğu zekâdan habersiz ve bunu önemsemeyen bir aile karşılaşır. Bayan Honey ailenin sergilediği bu davranış üzerine Matilda ile kendisi özel olarak ilgilenmeye karar verir. Matilda’ya yeteneğini geliştirebileceği çalışma kitapları sağlar ve onu her daim yakından takip eder.
Okulun Bayan Trunchbull adında öğrencilere olağandışı hareketler sergileyen ve öğrencilerden nefret ettiğini her daim ifade eden bir müdiresi vardır. Bayan Trunchbull aynı zamanda Bayan Honey’in teyzesidir. Bayan Honey’in babası öldükten sonra Trunchbull ailenin sahip olduğu tüm mal varlığını kendi üstüne geçirir. Fakat Bayan Honey teyzesinin onu büyütürken harcadığı maddi gideri karşılamak adına maaşının büyük bir kısmını Bayan Trunchbull’a verir. Bunun sonucunda Bayan Honey ekonomik yönden sıkıntılı bir yaşam sürer. Matilda bu durumu öğrendiğinde öğretmenine yardım etmeye karar verir.
Matilda’nın beyin gücü sayesinde eşyaları yerinden hareket ettiren mucizevi bir özelliği vardır. Matilda bu yeteneğini kullanarak öğretmeninin teyzesinden kurtulmasına sağlamak ister. Bayan Trunchbull’un onların sınıfını ders kontrolüne geldiği bir gün Matilda gücünü kullanarak tahtaya “Agatha, benim Jenny’min evini iade et. Jenny’ye ücretini ver, Jenny’me evi ver, sonra oradan çık git. Eğer bunu yapamazsan, gelip yakana yapışacağım. Aynen senin bana yaptığın gibi seni
95
izliyorum.” yazar. Trunchbull bu durumdan çok korkarak hemen kasabayı terk eder ve Bayan Honey evine geri döner.
Matilda’nın babasının sahtekârlıkları ortaya çıkar ve polis peşine düşer. Ailede bunun üzerine ülkeyi terk ederek İspanya’ya acele bir şekilde gitmeye çalışır. Matilda aile ile birlikte gitmek istemez ve Bayan Honey’den onu evlat edinmesini ister. Bayan Honey Matilda’nın ailesine bu isteğini belirtir Bay ve Bayan Wormwood bunu kabul eder. Matilda sonunda Bayan Honey ile sevgi dolu bir ömür yaşama imkânını elde eder.
4.2.1.2. Film Olarak Matilda
ABD yapımı olan film 1996 yılında seyirciyle buluşur. Filmin yönetmen koltuğunda Danyy DeVito bulunur. Roald Dahl’ın Matilda adlı romanı Nicholas Kazan ve Robin Swicord tarafından senaryolaştırılır. Filmde Matilda ile bütünleşen müzik Rusted Root grubunun Send Me on My Way adlı eseridir. Filmin müzikleri David Newman tarafından hazırlanır.
Film Matilda’nın doğumu sonrası ailesinin onu hastaneden alarak eve götürmesi ile başlar. Matilda doğduğu andan itibaren mucizeler göstermeye başlayan bir çocuktur. İki yaşına geldiğinde otuz yaşındaki bir kişinin yapacağı günlük faaliyetleri yapabilir. Dört yaşına geldiğinde evde bulunan dergi ve yemek kitabını okuyarak kendi kendine okumasını öğrenir. Matilda okumayı öğrendikten sonra kitaplara karşı sonsuz bir merak ve sevgi içerisinde bulunur. Kitaplarla daha yakın olabilmek için babasından kitap ister.
“Karşında televizyon varken bir insan neden kitap okumak istesin? Kitaplarda olup televizyondan daha hızlı bir şekilde öğreneceğin hiçbir şey yok.”
Matilda’nın ailesi her akşam yemeğini televizyon karşısında yiyen ve kitap okumanın insana hiçbir katkısı olmadığını düşünen bir yapıdadır. Matilda’da ailesinin bu özelliğini fark ederek kitaplarla bir araya gelmenin yolunu tek başına bulur. Anne, babası ve kardeşleri evden ayrıldıktan sonra her gün on blok ilerde bulunan kütüphaneye gider. Kütüphanede öncelikle tüm çocuk kitaplarını okur ve ardından kütüphane görevlisinin yardımıyla birlikte Charles Dickens, Ernest Hemingway, John Steinback, George Orwell gibi dünya edebiyatının temel taşlarıyla tanışır. Matilda ailesinde hissettiği yalnızlığı kitaplarıyla birlikte gidermeye çalışır ve her yeni kitapta farklı bir hayatın içinde kendini bulur.
96
Matilda’nın ailesi sonunda kızlarını altı buçuk yaşında okula gönderir. Matilda okulun ilk günü okulun müdiresi olan Bayan Trunchbull’un Amanda adlı bir kızı saç örgülerinden tutarak fırlatmasına şahit olur ve Bayan Trunchbull’un okul içerisinde yaptığı olağandışı hareketleri öğrenir. Müdirenin bu kadar korkunç olmasına karşılık Matilda’nın öğretmeni Bayan Honey “Sınıfındaki her çocuğu olduğu gibi kabul eden o muhteşem insanlardan birisidir.” Matilda sınıfta yapılan alıştırmalarda verdiği cevaplarla öğretmeninin dikkatini çeker. Öğretmeni ona birkaç soru yönelttiğinde Matilda’nın üstün bir zekâya sahip olduğunu anlar.
Bayan Honey Matilda’nın ailesi onun bu zekâsını önemsemediği ve okul müdiresinin de onun bu kadar yetenekli olduğuna inanmasından dolayı Matilda ile kendisi yakından ilgilenir. Bu sırada aralarında yakın bir bağ kurulur. Bayan Honey bir gün Matilda’yı evine davet eder. Eve doğru yol alırken kendi hayat hikâyesini ona anlatır ve evine varmadan önce gördükleri iki katlı büyük evin Bayan Trunchbull’a ait olduğunu söyler. Matilda öğretmenin anlattıklarını ve evi birleştirince o hikâyedeki kişinin Bayan Honey olduğunu anlar. Bayan Honey çiçeklerle bürülü küçük bir kulübede yaşar. Bayan Honey’nin babası eşinin vefatı üzerine kızına bakması için eşinin üvey kardeşini yanına alır. Kendisi doktor olduğu için evde pek zaman geçirmez ve teyzenin kızına olan davranışlarına dair herhangi bir bilgisi yoktur. Kısa bir süre sonrada Bayan Honey’nin babası vefat eder. Babası öldükten sonra ailenin tüm mal varlığına teyzesi sahip olmuştur. Ama Bayan Honey en çok üzen durum evden ayrılırken alamadığı annesinin hediyesi olan porselen bebektir.
Matilda’nın beyin gücünü kullanarak eşyalarını yerinden hareket ettirme gibi mucizevi bir yönü bulunur. Matilda bu yönünü evde alıştırmalar yaparak geliştirmeye çalışır. Matilda yaptığı alıştırmalar sonucunda yeteneğini ilerlettiğini hissettiği zaman Bayan Honey’nin porselen bebeğini almak için Bayan Trunchbull’un evine gider. Gözlerini kullanarak istediği nesneleri hareket ettirir ve bebeği alarak onu Bayan Honey’e verir. Fakat Matilda öğretmeninin teyzesinden tamamı ile kurtulmasını ister. Bayan Trunchbull’un Matilda’yı cezalandırmak için sınıfa geldiği gün Matilda gücünü kullanarak tahtaya “Her şeyi biliyorum Agathy. Arı böceğime aldıklarını geri ver.” yazar ve sınıfta Matilda’nın gücünü kullanarak yaptığı durumlarda buna eklenince Bayan Trunchbull çok korkar ve şehri terk eder.
97
Bayan Honey ailesinin mutlu anılarıyla dolu evine geri döner ve okulun başına geçer. Herkes Bayan Honey’nin yönetiminde olan bir okulda çok mutludur ve orada eğitimlerini devam ettirmek isterler. Bunun üzerine okulun lise kısmı da açılır. Matilda’nın babası kaçak araba parçaları işinde olduğu için FBI tarafından tutuklanma kararı ile karşılaşır. Aile hemen ülkeyi terk etmeye karar verir ve Matilda’yı Bayan Honey’nin yanından almaya gelir. Matilda o sırada ailesine onlarla gitmek istemediğini ve Bayan Honey’nin kendisini evlat edinmesini ister. Bay ve Bayan Wormwood Matilda’yı Bayan Honey’e vermeye kabul eder. Film Bayan Honey ve Matilda’nın keyifle geçirdikleri zamanı gösteren sahneler ve “Her ikisi de sonunda o arzu ettikleri sevgi dolu aileye kavuştu.” cümleleriyle biter.
Tablo 6: Matilda’nın Kitap ve Gösterim Karşılaştırması
Kitap
Gösterim
Yazarın ebeveynler ve onların çocuklarına olan yaklaşımları hakkında görüşlerini belirterek başlar.
Matilda’nın doğumunun ardından hastanede ailesinin onu karşılaması ve ardından eve gelmesi ile başlar.
Matilda’nın dört yaşından başlamakta önceki dönemlere dair sadece iki yaşında akıcı bir şekilde konuşabildiği bildirir.
Matilda’nın altı yaşına gelen kadar olan süreçte yaşadıkları işlenir.
Matilda babasının ona aşağılayıcı ifadeler kullanması üzerine onu cezalandırmak için işe gitmeden önce taktığı şapkaya süper yapıştırıcı sürer.
Bay Wormwood çocuklarını iş yerine götürür ve orada yaptığı hileleri oğlu Michael anlatır. Matilda babasına bunun sahtekârlık olduğu söylediğinde aldığı kaba tepkinin üzerine şapkasına süper yapıştırıcıyı sürer.
Matilda babasının saçının sarıya boyanmasını sağlayan durumu şapkaya süper yapıştırıcı sürdükten sonra yapar.
Matilda ilk olarak babasının saçlarını sarıya boyanmasını sağlar.
Matilda beş buçuk yaşında okula başlar.
Matilda eve gelen kargoları almakla görevlidir ve ailede bu görevin yerine getirilmesi için onu okula göndermeyi pek düşünmez. Bay Wormwood bir gün müdire Bay Trunchbuul’a araba satar ve konuşmalarından onun çok sert bir eğitimci olduğunu anlar. Altı buçuk yaşındaki Matilda’ya bir nevi ceza vermek adına Bayan Truchbull’un yönetimindeki okula gönderir.
Okulun ilk günü Bayan Honey çocuklara sorular yöneltir ve Matilda sahip olduğu zekâyı orada hissettirir. Bunun üzerine Bayan Honey Matilda’ya yaşının epey üstünde sorular yöneltmeye başlar ve Matilda’nın bunları eksizsiz bir şekilde cevaplamasıyla onun olağandışı bir zekâya sahip olduğunu fark eder.
Matilda okulun açılmasından epey sonra okula başlar ve öğretmeni Matilda’nın da öğrenenleri yakalayabilmesi adına ilk olarak tekrar yapar. Bayan Honey o sırada o sınıf düzeyinin çözemeyeceği aritmetik bir soru sorar. Matilda bunu doğru cevaplar ve Bayan Honey buna çok şaşırır. Matilda’yı anlamak için ona sorular yöneltir ve onun üstün bir zekâya sahip olduğunu keşfeder.
Bu olaylar yaşanan birçok durumdan Çekiç Atmak adlı bölümde ele alınır.
Matilda okulun ilk günü Bayan Trunchbull’un okul içerisinde yaptığı olağanüstü hareketleri üst sınıflardan bir kız öğrenciden dinler ve Bayan
98
Trunchbull’ın Amanda’yı saç örgülerinden tutarak fırlatmasına şahit olur.
Bayan Honey öğrencilere Bayan Truchbull’un yarın derslerini kontrol etmeye geleceğini ve o gelmeden önce sınıftan birisini bir sürahi su ve bardağı masaya koymasını ister. Lavender bunu yapmak ister. Çünkü Lavender sürahinin içine su kertenkelesi koyarak Bayan Trunchbull’un zor durumda kalmasını planlar.
Bayan Truncbull bozulan arabasıyla okula giriş yapar ve arabayı ona Bay Wormwood sattığı için Matilda’yı zindana kapatarak cezalandırır. O günde Bayan Trunchbull’un Bayan Honey’in sınıfını kontrol etme günüdür. Lavender Bayan Truncbull’a Matilda’ya yaptığına karşılık ceza vermek ister. O gün arkadaşlarıyla yaptıkları bahçe araştırmasında bulduğu kertenkeleyi Bayan Trunchbull’un sürahisine atar.
Matilda beyin gücünü kullanarak eşyaları yerinden hareket ettirme yeteneğini öğretmenine göstermek ister ve masadan bardağı hareket ettirerek bunu gerçekleştirir.
Matilda öğretmenine bu yeteneğini göstermek ister fakat ne kadar odaklansa bile bardağı hareket ettiremez.
Bayan Honey’in eski ve eşyasız bir kulübede yaşadığı belirtilir ve Honey hayat hikâyesini Matilda’ya evde çay içerken anlatır.
Bayan Honey çiçeklerle bürülü ufak ama tatlı bir kulübede yaşadığı gösterilir. Honey yaşadıklarını Matilda ile birlikte evine doğru yol alırken anlatır.
Bayan Trunchbull sınıfa Matilda’ya ceza vermek için gelir. Fakat Bayan Trunchbull kendisi sınıfta hayatının en büyük şaşkınlığını ve korkusunu yaşar. Matilda yeteneğini kullanarak tebeşiri hareket ettirir ve tahtaya “Agatha ben Magnus. Agatha benim Arı Balımın evini ver, sonra oradan çek git.” yazar.
Bayan Trunchbull ders kontrolüne gelir ve o sırada öğrencilere yaptığı aşağılayıcı hareketlerden sonra Matilda tebeşiri hareket ettirerek tahtaya o ifadeleri yazar.
Bayan Trunchbuul’un kasabadan ayrılmasından sonra Bayan Honey’in babasının vasiyeti ortaya çıkar ve ailesinin tüm mali varlıkları Bayan Honey olur. Matilda zekâ seviyesine uygun sınıf düzeyine geçer. Matilda aynı zamanda gücünü artık kullanamadığını Bayan Honey’e söyler. Bayan Honey Matilda’ya artık beyninde yer alan enerjiyi yaşının iki katı büyük olan kişilerle aynı yolda ilerlerken kullandığı için bu gücünün yok olduğunu belirtir.
Bayan Honey Trunchbull’un şehirden ayrılmasından sonra ailesinin tüm mal varlığına sahip olur ve okulun yönetimini üstlenir. Bayan Honey’in yönetiminde olduğu okulda her öğrenci çok mutludur ve tüm eğitim hayatını burada sürdürmek istediğinde dolayı okulun lise bölümü de açılır.
Bay Wormwood yaptığı sahtekârlıklar dolayı polis tarafından yakalanacaktır ve polisler gelmeden önce ülkeyi terk etmeleri gerekir. Matilda ailesi ile birlikte gitmek istemez ve Bayan Honey yanına gelerek kendisini onunla yaşamak istediğini belirtir. Bayan Honey bunu çok istediği söyler, Matilda’nın ailesi de kızlarının Bayan Honey ile kalmasına izin verir. Kitap bu olayla son bulur.
Matilda ailesiyle birlikte ülkeden ayrılmak istemez ve babasına Bayan Honey’in kendisini evlat edinebileceğini belirtir. Bay Wormwood’un bununla uğraşacak vakit olmadığından için kabul etmez. Fakat Matilda babasının kaçak araba parçası işi yaptığından dolayı FBI tarafından evin gözlendiğini fark eder ve babasının bir gün cezalandırmaya geleceklerini bilir. Bu yüzden kütüphaneden evlat edinme evraklarını bularak hazır hale getirir. Bay ve Bayan Wormwood bu evrakları imzalar ve oradan ayrılır. Filmde Matilda ve Bayan Honey’in birlikte keyifli vakit geçirdikleri anları gösterir ve “Her ikisi de her daim özlem duydukları o sevgi dolu aileye sahip oldu.” ifadeleriyle biter.
Filmde kitaptan ayrı olarak Bay Wormwood’un bingodan kazandığı para ile ailesini yemeğe çıkarması, Matilda ve Bayan Honey’in Bayan Trunchbull’un evine gizlice girmesi, Matilda’nın beyin gücünü geliştirerek Bayan Honey’in porselen bebeğini Bayan Trunchbull’un evinden alması olayları işlenir.
99
Tablo 6’da görüldüğü üzere Matilda adlı edebî yapıt ile film arasında karşılaşılan ilk ayrım olaylar çerçevesinde olduğu görülür. Uyarlama filmde kitapta bulunan bazı olayların yer almadığı fark edilmekle beraber sinemanın kendi perspektifi ile çatışmayı güçlendirecek sahneler eklediği fark edilir. Karakter üzerinde farklılıklar kendini göstermemektedir. Fakat Bayan Trunchbull’ın karakteri etrafında yansıttığı kötü durumlar filmde kitaptaki kadar yoğun değildir. Bayan Wormwood kitapta kızı Matilda’ya karşı daha hoşgörülü bir görünüm çizer. Sinema gösteriminde ise Bayan Wormwood’un kızına karşı büyük bir öfkesi olduğu gözlenir. Bu durum modern ebeveyn ve çocuk çatışmasını daha keskin hale getirir. Matilda kitap sonunda sihirli gücünü kaybetmesi ve bunun bilimsellikle bağlantı kurularak açıklanması rasyonel bakış açısını güçlendirerek gerçekliği ortaya koyar. Filmde ise gerçeklik bağının göz ardı edildiği sezilir.
Görsel 11: Matilda Kitap Kapağı
Kaynak: https://www.cancocuk.com/kitap-detay/473
Görsel 12: Matilda Film Afişi
Kaynak:https://www.beyazperde.com/filmler/film-15277/fotolar/detay/?cmediafile=1000000792
100
4.2.1.3. Sosyolojik Eleştiri Kuramı Çerçevesinde Matilda
Matilda’da yazar insanların yoğun bir şekilde televizyon izlemelerine yönelik bir tenkit oluşturur. Kitabın meydana geldiği 1988 yılı medya aracı olarak televizyonun etkin bir hüküm sürdüğü dönemi gösterir. Sınırlı düzeyde medya araçlarının olması, televizyonun her eve girmeye başlaması, medyanın insanları etkisi altına alma konusunda uzmanlaşması ve kişilerin televizyonu önemli bir yayın organı olarak görmeleri toplumun belirli bir kitlesini egemenliği altınan alır. Bu dönemlerde kişiler vakitlerinin büyük bir çoğunluğunu belirli ideolojilere hizmet eden ve bireyin etkin üretim zamanını ele geçiren televizyon karşısında geçirdiği görülür. Dahl toplumda fark ettiği bu olumsuz durumu eserinde mizahsel bir dille ve zıtlıklar etrafında yer verir.
Matilda’nın ailesinden farklı olarak televizyon seyretmeyi hiç sevmediği, sürekli kitap okuduğu ve buna karşı babanın ona zorla televizyon izletmeye çalıştığı görülür. Matilda burada popüler kültüre karşı kendi korumayan çalışan, üretken, yaratıcı ve sorgulayan yönünü kaybetmemeye çalışan kişiyi temsil ederken baba güçlü sınıf tarafından çıkarlarını korumak için topluma zorla adapte edilmeye çalışan ideolojik görüşü ifade eder. Matilda’nın zorlama ideolojik görüşe uymaması sonucunda da ailesi tarafından hep normaldışı olarak adlandırılması toplumun içinde gerçekleşen temel dinamiği ortaya koyar.
Matilda’nın annesinin sadece yemek yapma, televizyon programı izleme, kumar oyunmak için dışarı çıkma özelliklerinin bulması, ortaya çıkan sorunlardan kaçması ile “Okumaktan benzi solan kızlardan hoşlanmam. Bir kız çocuğu kendisini çekici kılma konusunda kafa yormalı ki ilerde iyi bir koca bulabilsin. Görünüm kitaplardan daha önemlidir.” sözleri modern dünyanın kadınlara çizdiği pasif tüketici kadın modelini sergiler. Matilda’nın annesinin eşine sadece ekonomik bağlılık üzerine temellenen sevgisiz bir ilişki yürütmesi modern yaşamın yeniden biçimlendirdiği sevgi ve aile kurma niteliklerini de ifade eder.
Bayan Truchnbull karakteri üzerinde işlenen olağanüstü durumlar ülkedeki eğitim sisteminin katılığına, işlevsizliğine ve kendini günden güne eksilterek yitik hale getirmesine kara bir mizah ekseninde ifade edilir. Bayan Honey ise her insanı olduğu gibi kabul etmesi, sevgi dolu olması ve kendini her daim geliştirmeye çalışması ile eğitim sisteminde istenen eğitimci rolünü çizer. Matilda’nın gittiği
101
okulun eski, yıkık dökük ve ücretsiz bir eğitim vermesi ile Bayan Truchnbull karakterinin bağlantı kurulması iyi eğitimin para ile ilişkisine de alt metin yönünde işlediği hissedilir.
Matilda 1980 yıllarla birlikte hâkimiyet gücünü dünya üzerinde yerleştirmeye başlayan kapital sistemin inşa ettiği sorgusuz tüketici bireylerini ortaya koyar. Matilda bu dikte edilen sistem içinde kendine yabancılaşmaktan kaçmaya çalışan ve kültürüne bağlılık ile kendine geliştirmek isteyen normaldışı kişiyi çizer.
4.2.2. Çizgili Pijamalı Çocuk
İrlandalı yazar John Boyne tarafından 2006 yılında yazılan Çizgili Pijamalı Çocuk savaşın yol açtığı yıkımı iki farklı çerçeveden okuyucuya sunar. Roman II. Dünya Savaşı’nın gerçeklerini kurmaca bir düzeyde yeniden oluşturur. Anlatımda inancı yüzünden yaşama özgürlüğü elinden alınan bir çocuk ve insanların özgürlüklerini kendi elleriyle inşa ettiklerini söyleyen bir ailenin çocuğu bulunur.
4.2.2.1. Anlatıma Bağlı Olarak Çizgili Pijamalı Çocuk
Bruno II. Dünya Savaşı ortamında büyümeye çalışan kâşif ruhlu bir çocuktur. Bruno’nun babası Nazi subayıdır ve Führer tarafından terfi alır. Babasının terfi alması Bruno’yu Berlin’deki o çok sevdiği arkadaşlarından ve evinden ayırır. Aile babasının yeri görev yeri olan Austcwitshz’a taşınır. Bruno evlerini ilk gördüğünde büyük bir şaşkınlık yaşar. Berlin’deki evleriyle ortak hiçbir yönü bulunmayan yeni bir yere taşınmaları onu büyük bir hüzün verir.
Bruno yeni taşıdıkları bu yerde kendini çok yalnız hisseder. Oyun oynayacak tek kişi ablasıdır. Fakat Bruno ablasını umutsuz vaka olarak nitelendirir ve onunla ortak hiçbir yönleri olmadığını vurgular. Bruno evde keşiflere yaparak kendine eğlenceli vakitler geçirmek için bazı yollar bulmaya çalışır. Odasında bulunan küçük pencereden baktığında evlerinin ilerisinde birçok yan yana kulübeden oluşan bir yaşam yeri görür. Orada bulunan herkesin çizgili pijamalar giymesi Bruno’yu şaşırtır. Gördüklerini ablasına anlatır ve ablası da olayı anlayabilmek için pencereden Out-With denilen yere bakar.
“Modern tarzda evler olmalı,” dedi Gretel. “Babam modern şeylerden nefret eder.”
“O zaman onlardan pek hoşlanmaz.” dedi Bruno.
“Evet.” dedi Gretel.
102
Bruno ablası ile birlikte oranın nasıl bir yer olduğuna karar veremedi ve birçok çocuğun yaşadığı bu yer hakkında bilgi edinmek adına babasına sorar.
“Penceremden gördüğüm insanlar. Uzaktaki barakalarda. Hepsi aynı giyinmiş.”
“Ah, o insanlar,” dedi babası, başı ile onaylayıp biraz gülümseyerek. “O insanlar… şey, onlar insan değil Bruno”
“Değiller mi?”
“En azından bizim, sözcüğü anladığımız anlamda değil.”
Bruno içerisinde bulunan kâşiflik duygusunu buraya geldiği günden beri perçinlemeye çalışsa bile bunu başaramaz. Bir gün evlerinin biraz ilerisinde bulunan ve tam olarak tanımlayamadığı yere gitmeye karar. Bruno oraya vardığında sımsıkı tellerle örülü bu yeri incelemeye başlar. Etrafı gezerken birden tellerinin ardında bir çocuk görür ve onun yanına gider. Bruno burada Shumel ile tanışır ve telleriyle ardıyla olan macerası da böylece başlar.
Bruno her gün tel örgülerin bulunduğu yere gelerek yeni arkadaşıyla sohbet eder. Bruno Shumel ile birçok ortak noktası bulunur. Hatta ikisinin de doğum tarihlerinin aynı olmasından dolayı Bruno ikiz gibi olduklarını dile getirir. Bruno Shumel’e sorular sorarak neden orada insanların bulunduklarını anlamaya çalışır. Shumel ona Yahudi olduklarından dolayı askerler tarafından burada topladıklarını ve askerleri hiç sevmediğini belirtir. Bruno Shumel’e babasının iyi bir asker olduğunu ve onu sevebileceğini ifade eder. Shumel Bruno’nun bu görüşüne karşı sessiz kalır.
Bruno’nun annesi burasının bir çocuğun yetişmesi için uygun bir yer olmadığını sürekli dile getirir ve Berlin’e geri dönmek için eşini ikna etmeye çalışır. Yaklaşık bir yılın sonunda Bruno’nun babası eşinin görüşlerini onaylar ve Berlin’e geri dönmelerinin daha uygun olacağına karar verir. Bruno buradan ayrılacağını haber vermek için Shumel yanına gider. Shumel’de o gün babasının birden ortadan kaybolduğunu söyler. Bruno iyi bir kâşif olarak arkadaşına bir veda hediyesi vermek ister ve tel örgülerin altından Shumel’in yanına geçer. Bruno toplama kampında Shumel’in babasına dair ipucu bulmaya çalışır ama hiçbir şey bulamaz ve sonunda eve geri dönmeye hazırlanır. O sırada kampta kulakları irkilten bir düdük çalar ve herkesi zorla yürüyüşe çıkarır. Bruno içlerinde sıyrılarak eve gitmenin bir yolunu bulmaya çalışır ama Shumel sessiz olmasını yoksa askerleri sinirlendireceğini
103
belirtir. Yürüyüşten sonra insanlar sıcak bir odaya kapatılır. Bruno yağmur durana kadar burada duracakları düşünür fakat oda içerisinde bulunan herkes dünya üzerindeki son yürüyüşlerini yapmış olur.
Bruno’nun ailesi onu aramaya faaliyetleri başlatır ama hiçbir sonuç elde edemez. Bruno’nun babası bir yılın ardından Bruno’nun giysilerinin bulunduğu tel örgülerin yanına gider. Orada inceleme yaptığında zeminin düzgün tutmadığını ve altından ufak bir çocuğun geçeceği kadar bir boşluğun olduğunu fark eder. Bruno’nun babası yaşanan her şeyi mantıklı bir şekilde sıraya sokarak bir sonuç elde eder. Komutan Rafhl bu yaşananlardan birkaç ay sonra Out-With’dan ayrıldı ve Bruno ile ailesinin hikâyesi böylece son bulur.
4.2.2.3. Film Olarak Çizgili Pijamalı Çocuk
Birleşik Krallık yapımı olan film 2008 yılında beyaz perdede seyirciye sunulur. Film Mark Herman’ın yönetmenliği çerçevesinde oluşturulur. Çizgili Pijamalı Çocuk’un senaryosunda Mark Herman yanında romanın yazarı olan John Boyne’de bulunur. Filmin oyuncu kadrosu içerisinde Asa Butterfild, David Thewlis, Vera Farmiga ve Jack Scanlon gibi isimler yer alır. Filmin müzikleri James Horner tarafından bestelenir.
Film “Çocukluk mantığın karanlık saatleri büyümeden önce sesler, kokular ve görüntülerle ölçülür.” sözüyle başlar. Bruno arkadaşlarıyla birlikte okuldan çıkışta büyük bir keyifle sokakta oyunlarla oynayarak eve gelir. Eve girdiğinde eşyaların toplandığını görür ve bunu anlamlandırmak için annesine yanına gider. Annesi Bruno’ya babasının ordu içerisinde terfi aldığını ve bu yüzden Berlin’den taşınacaklarını bildirir. Bruno bu duruma çok üzülür çünkü arkadaşlarından ve evinden ayrılmayı hiç istemez.
Bruno ve ailesiyle birlikte Aushcwitz adıyla anılan yere taşınırlar. Bruno yeni evini ilk gördüğü an bir soğukluk hisseder. Bruno odasının penceresinden bakarak etrafı keşfetmeye çalışır ve o sırada evlerinin biraz ilerisinde birçok insanın bulunduğu bir yeri fark eder. Annesi Bruno’ya akşam yemeğinde yeni evlerinde neler keşfettiğini anlatmasını ister. Bruno penceresinden evlerinin ilerisinde yer alan bir çiftlik gördüğünü ve oradaki çocuklarla oynamaya gideceğini belirtir. Bu sözler anne ve babada büyük bir endişe uyandırır. Bruno’nun çiftlik olarak belirttiği yer
104
aslında bir toplama kampıdır ve Elsa -anne- eşine evlerinin oraya fazla yakın olmasından dolayı şikâyetlerini dile getirir.
Bruno burayı gün geçtikçe daha sıkıcı bulur ve eğlenceli durumlar ortaya çıkarmak için düşünür. Bruno bahçede bulunan ağaca bir salıncak kurmaya karar verir ve bunun için Teğmen Kostler’den yardım ister. Teğmen Kostler Bruno’nun salıncak yapabilmesi için Pavel’i görevlendirir. Pavel Brunoların evinde garsonluk yapan ve gün boyunca patates soyan toplama kampı tutsaklarındandır. Bruno tekerlek seçmeye gittiği yerde toplama kampına giden bir pencerenin olduğunu fark eder. Bruno kurduğu salıncakta sallanırken birden toplama kampından gelen siyah dumanlara dikkatini verir ve o sırada yere düşer. Pavel hemen Bruno yerden kaldırarak ona pansuman yapar ve o sırada Bruno Pavel’in aslında bir doktor olduğunu öğrenir.
Bruno bir gün annesi kasabaya alışverişe gittikten sonra barakada bulunan pencereden çiftlik olarak adlandırdığı yeri keşfetmeye gider. Bruno ormanlık alanda sürdürdüğü yürüyüşün ardından tellerin olduğu yere varır ve orada tellerin önünde bir çocuk olduğunu görür. Tel örgünün önüne giderek gördüğü çocukla tanışır. Bruno artık bu yeni yerde kendisine Shumel adlı bir arkadaş edinir. Shumel’e neden burada olduklarını, niçin herkesin çizgili pijama giydiğini, bunun bir oyunun parçası mı olduğunu ve tellerin hayvanlar çıkmasın diye mi yapıldığını sorar. Shumel Bruno’ya Yahudi oldukları için buraya askerler tarafından getirildiklerini, askerlerin giysilerini alıp onlara numara verdiğini, tellerin insanlar buradan çıkmasın diye yapıldığını söyler. Bruno’nun kafası arkadaşının anlattıkları üzerine çok karışır.
Bruno’nun öğretmeni tarih ve coğrafyaya çok fazla önem vermekte ve onlara Yahudilerin Almanya’ya yaptığı kötülüklere dair kitaplarını okutmaktadır. Ablası yine Yahudilerin kötü olarak tanımlandığı bir metin okur.
“İyi bir Yahudi yok mudur?”
“İyi bir Yahudi bulursan dünyanın en büyük kâşifi olursun Bruno.”
Bruno öğretmeni ve çevresindekiler ne derse desin arkadaşıyla birlikte zaman geçirmek için neredeyse her gün tel örgülerin olduğu yere gider. Her gittiğinde arkadaşına yiyecek bir şeyler de getirmeye çalışır.
Bruno’nun annesi kasabadan döndüğü bir gün toplama kampından gelen kokular dikkatini çeker. Teğmen Kostler “Yanınca daha kötü kokuyor değil mi?”
105
demesiyle birlikte Elsa büyük bir şaşkınlık içine girer ve bu durumun gerçekliğini öğrenmek adına eve girer girmez eşinin çalışma odasına girer. Elsa ile Rafl büyük bir tartışma yaşar. Çünkü Elsa bu yapılanın savaşla alakasının olmadığını ve bunu kabul etmediğini bildirir. Elsa bu olayı öğrendiği günden itibaren hastalıklı bir halde etrafta dolanır ve çocuklarını alarak buradan gideceği günü bekler.
Bruno bir gün eve Shumel’in geldiğini görür ve çok sevinir. Shumel parmakları küçük olduğu için küçük bardakları silmesi amacıyla eve getirilir. Bruno arkadaşına yiyecek bir şeyler vermek ister ama Shumel almakta ilk tedirginlik yaşar ama ardından alarak hızlıca yemeye başlar. O sırada Teğmen Kostler odaya gelir ve Shumel bir şeyler yediğini görür ve onu hırsızlıkla suçlar. Shumel yiyeceği çalmadığını, Bruno’nun arkadaşı olduğunu ve onun verdiğini belirtir. Teğmen Kostler Bruno’yu sıkıştırmaya başlar ve Bruno ondan korktuğu için Shumel arkadaşı olmadığını söyler. Bruno ardından yaptığı hatayı anlar ve her gün arkadaşını görmeye gider ama onu yerinde bulamaz. Günler sonra Shumel tel örgünün olduğu yere gelir ve yüzü morarmış bir haldedir. Bruno yaptığı hareketten dolayı arkadaşından özür diler ve onu affetmesini ister. Shumel arkadaşını affeder ve birlikte yeniden oyun oynamaya başlarlar.
Bruno’nun büyükannesinin vefat haberi gelir ve ailecek Berlin’e cenazeye giderler. Cenaze sırasında birden bir grup asker gelerek büyükannenin tabutunun üstüne Führer’den gelen bir çiçeği bırakır. Elsa bunu görür görmez tabutun üstündeki çiçeği almak ister fakat Rafl hakkında kötü söylemlerin çıkmaması için eşinin elini kaba bir şekilde tutarak buna engel olur. Bruno’nun büyükannesi bu savaşa ve yaşam hakkı kıyımına karşıdır ve oğlunun asker olmasından dolayı da çok üzgündür.
Elsa’nın bunalımlı halleri büyükannenin ölümden sonra daha çok ilerler ve eşi bu durumun tek çaresinin buradan ayrılmak olduğuna karar verir. Bruno ve Gretel’e annesiyle birlikte halaların yanında gideceklerini söyler. Bruno bu duruma üzülür çünkü arkadaşını bırakmak istemez. Bruno gideceğini söylemek için Shumel’in yanına gelir. Shumel’de ona babasının kaybolduğunu ve bulamadığını bildirir. Bruno en yakın arkadaşına gitmeden önce yardım etmek ister ve kâşiflik yeteneklerini kullanarak Shumel’in babasını bulacağını söyler.
Bruno Austwichtz’den ayrılacakları gün tel örgülerin altında kendisinin geçebileceği kadar yer kazır ve Shumel’in getirdiği çizgili pijamaları giyerek
106
toplama kampının içine girer. Bruno toplama kampında büyük bir endişe yaşar, hiçbir şey ona anlatılanlar gibi değildir. Shumel’in babasını bulmak için uğraşırken birden düdük sesi duyulur ve kulübede bulunan herkes yürütülmeye başlanır. O sırada Elsa Bruno’nun kaybolduğunu anlar ve eşine haber verir. Etrafta Bruno aranırken onun barakada bulunan pencereden atlayarak toplama kampına gittiği anlaşılır ve oraya gidilir. Rafl tüm askerlere kulübeleri aratır fakat Bruno hiçbir yerden çıkmaz. Bruno’da o sırada yürüyüşün ardından zorla pijamaları çıkarılarak girdiği odadadır. Rafl o odanın bulunduğu yere doğru bakar ve dumanların çıktığı görür. Elsa’da Bruno’nun tel örgünün önünde çıkardığı kıyafetlere sarılarak ağlar. Rafl ve Elsa’nın Bruno diye bağırma seslerinin birbirine karışmasıyla film son bulur.
Tablo 7: Çizgili Pijamalı Çocuk Kitap ve Gösterim Karşılaştırması
Roman
Gösterim
Bruno’nun eve geldiğinde taşınma hazırlığıyla karşılaşmasıyla başlar.
Bruno’nun okul çıkışı arkadaşlarıyla birlikte oyun oynayarak gelmesi ile başlar.
Kitapta Bruno’nun babasının terfisi üzerinde organize edilen bir parti yer almaz.
Bruno’nun babasının terfisi üzerine bir parti düzenlenir. Partide büyükanne oğlunun yeni görevine ve mesleğine pek sıcak bakmadığını düşünceleriyle ifade eder.
Bruno penceresinden baktığında topluma kampı ile karşılaşır. Gördüğü bu yeri pek fazla anlamlandıramaz ve ablasına gördüğü yeri anlatır. Ablası pencereden toplama kampına baktığında oranın çiftlik olabileceğini düşünür. Bruno ablasının bu cevabından pek fazla inanmaz ve gördüğü yer hakkında kesin sonuca ulaşabilmek için babasından bilgi almaya çalışır.
Bruno penceresinden baktığında gördüğü yeri çiftlik olarak tanımlar. Çiftlik olduğunu düşündüğü yeri yemekte annesine anlatır. Anne Bruno’nun anlattıklarından oranın toplama kampı olduğunu anlar. Bruno’nun annesi evlerinin toplama kampına bu kadar yakın olduğu için eşine sitem eder ve Bruno’nun penceresini tahta ile kapatır.
Bruno’nun toplama kampına dair merakı artar ve orayı keşfetmek adına evden ayrılarak uzun bir yürüyüşe çıkar. Yürüyüş sonunda tellerle örülü yere gelir ve orada Shumel ile tanışır.
Pavel Bruno’yu salıncak kurması için gerekli olan malzemeleri alması adına kulübeye götürür. Bruno kulübede gördüğü toplama kampına gitme yolunu keşfeder. Bruno annesinin kasabayı alışverişe gittiği bir gün kulübedeki pencereden atlayıp uzun bir yürüyüş yaptıktan sonra toplama kampına ulaşır. Tellerle örülü yere geldiğinde Shumel adlı bir çocukla tanışır.
Bruno Shumel ile sohbet etmeye başladığında aynı tarihte doğduklarını öğrenir ve bu durumdan dolayı onunla ikiz gibi olduklarına ifade eder. Shumel Bruno’ya kampa geliş hikâyesini, ailesini anlatır.
Bruno Shumel’i ilk gördüğünde ona neden çizgili pijama giydiklerini, pijamada yer alan numaraların oyunun bir parçası mı olduğunu, tellerin hayvanların kaçmaması için mi yapıldığına dair sorular sorar.
Kitapta Teğmen Kostler Elsa’ya toplama kampı hakkında herhangi bir şey söylememektedir.
Elsa-Bruno’nun annesi- kasabadan döndüğü bir gün toplama kampının oradan gelen ağır koku midesini bulandırır. Teğmen Kostler “Yanınca daha kötü kokuyorlar değil mi?” sözlerini Elsa’ya yöneltir. Elsa duyduklarının gerçekliğini teyit etmek için eşinin yanına gider. Rafl’ın –Bruno’nun babası- anlattıkları Elsa’yı çok üzer. Elsa bunun savaşla alakasını olmadığını düşünür ve Rafl’ın kendisinden uzak durmasını ister.
Büyükbaba Brunoları ziyarete gelmez. Teğmen
Bruno’nun büyükbabası onları ziyarete gelir.
107
Kostler’in bir akşam yemeğinde babasının parti ile düşüncelerinin ters olduğunu fark etmeden söyler. Bunun üzerine cepheye gönderilir.
Büyükbabanın gelişi üzerine aile Teğmen Kostler’i de davet ettiği bir akşam yemeği düzenler. Teğmen Kostler yemekte Komutan Rafl’ın köşeye sıkıştıran soruları yüzünden babasının savaş çıkmadan önce ülkeden ayrıldığını ifade eder. Böylece Teğmen Kostler’in babasının düşüncelerinin parti ile uyuşmadığı ortaya çıkar. Komutan Rafl Teğmen Kostler’e Elsa’ya gerçekleri anlattıklarından dolayı bir öfke duyar. Bu öfkesini gidermek adına Teğmen Kostler’in babasını merkeze bildirerek onun cepheye gönderilmesini sağlar.
Romanda bu olaylar mevcut değildir.
Bruno toplama kampı hakkında ablasına sorular sorar. Ablası Yahudilerin kötü oldukları için orada bulunduklarını söyler. Bruno’nun annesi de Teğmen Kostler’den öğrendiklerinden beri evin içerisinde hasta bir şekilde dolaşır ve eşiyle sürekli kavga eder. Pavel’de Teğmen Kostler’in onun hasta olduğunu bildiği halde kötü bir şekilde dövmesi üzerine vefat eder. Bruno tüm bu yaşananlar üzerine büyük bir hüzün ve düşünce içine girer. Gerçekte babasının kötü bir insan olduğuna dair inancı artmaya başlar. Bruno düşünceleri içinde boğuşurken babasının asker arkadaşları gelir ve birlikte toplama kampı hakkında kısa bir tanıtım videosu izlerler. Video da kampta çocuklar için okulların, parkların ve birçok etkinlik alanlarının olduğu; yetişkinler için kendilerini geliştirecekleri kursların bulunduğu ve çok sayıda kafenin yer aldığı gösterilir. Bruno bunu izleyince babasının kötü birisi olmadığını çünkü insanların orada mutlu bir hayat yaşadığını görür.
Rafl bulunduğu yerin çocuk yetiştirmek için uygun bir ortam olmadığını karar verir. Kararının ardından çocuklarına anneleriyle birlikte Berlin’e geri döneceklerini bildirir.
Rafl Elsa’nın hastalıklı hallerinin gün geçtikçe artması üzerine ailesinin burada daha fazla kalamayacağını anlar ve çocuklara anneleriyle birlikte halalarının yanına gideceklerini belirtir.
Bruno kaybolduktan sonra yoğun bir arama çalışması yapılır fakat herhangi bir sonuca ulaşılamaz. Rafl bir yıl sonra Bruno’nun elbiselerinin bulunduğu tel örgülerin önünde inceleme yaparken orada zeminin düz olmadığını fark eder. Rafl yaşananları mantık sırasına soktuğunda oğlunun yaşadığı durumu anlar. Rafl bunu anladıktan kısa bir süre sonra Austchwitz’den alınarak görev yeri değişir ve Bruno’nun hikâyesi tamamlanır.
Bruno’nun Yahudileri imha etmek için bulunan odaya girdiği Rafl tarafından anlaşılır. Elsa’da tel örgülerin önünde Bruno’nun elbiselerini bulur. Odadan siyah dumanlar çıkarken Rafl ve Elsa’nın Bruno diye bağırmasıyla birlikte film son bulur.
Kitapta Bruno ve Maria arasında geçen konuşma, Rafl’ın Maria’ya yaptığı iyilikler, Bruno’nun büyükannesinin her yılbaşı torunlarına oynattığı tiyatro oyunları, büyükannenin son yılbaşında Rafl’ın askerlik görevine karşı duyduğu tepkiyi dile getirmesi, Führer’in Brunoların evine akşam yemeğine gelmesi bölümleri filmde işlenmemektedir.
Tablo 7’de ifade edildiği üzer Çizgili Pijamalı Çocuk adlı yapıt ve sinema gösterimi arasında göze çarpan değişimlerin karakter özellikler ve olay döngüsü etrafında olduğu görülür. Çizgili Pijamalı Çocuk yapıtında Rafl Yahudilere karşı
108
daha sert ve acımasız bir davranış sergilemektedir. Filmde ise Yahudilere karşı gösterdiği tutumun mesleğinin zorunluluğu olarak yansıtır. Kitapta Rafl’ın bu acımasız yönünün kırılması adına Maria’ya yaptığı iyilikler dile getirilir. Elsa film içerisinde Yahudi kampında yaşanan durumdan daha fazla etkilenir. Elsa karakterinin oluşan durumlara karşı kendi akıl sağlığını etkileyecek duruma gelmesi kampta yaşanan dehşeti tüm yönleriyle gözler önüne çıkarır. Kitapta kampta yaşanan acımasız durumlar sinema gösterimindeki kadar yoğun işlenmemektedir. Edebî yapıtta Führer karakteri yer alarak yaşanan sorunların ana nedeni net bir şekilde sergilenir. Filmde ise Führer karakterine yer verilmeyerek yaşananların sebebi örtülü bir boyutta izleyiciye aktarılır.
Görsel 13: Çizgili Pijamalı Çocuk Kitap Kapağı
Kaynak:https://tudem.com/urun/kultur/1008/tudem_edebiyat/1626/cizgili_pijamali_cocuk.aspx
Görsel 14: Çizgili Pijamalı Çocuk Film Afişi
Kaynak: https://www.intersinema.com/cizgili-pijamali-cocuk-filmi/
4.2.2.3. Sosyolojik Eleştiri Kuramı Çerçevesinde Çizgili Pijamalı Çocuk
Çizgili Pijamalı Çocuk adlı sanatsal yapıt II. Dünya Savaşı’nda Alman toplumunun yürüttüğü ideolojik görüş etrafında oluşturulur. Nazilerin yapmış olduğu Holokost katliamının çocuk gözüyle yeniden incelenmesini sağlar. Nazilerin sahip olduğu toplumsal tutum Komutan Rafl ve Teğmen Kostler adlı karakterler üzerinden
109
sunulur. “O insanlar… şey, onlar insan değil Bruno.” (s.51) Komutan Rafl’ın bu sözleri halka karşı yoğun bir şekilde aktarılan sübjektif ve çıkara dayalı görüşün kişiler tarafından benimsenerek Yahudilere dair sahip olunan bakışı sergiler. Teğmen Rafl’ın toplama kampında esir olup evde yardımcı olarak çalışan Pavel’i hasta olduğunu bildiği halde sinirini çıkarmak için dövdüğü ve bunun sonucunda ölümüne sebep olduğu görülür. Yaşananlar Nazi Almanyası’nın Yahudilere karşı besledikleri kinle dolu acımasızlığı ifade eder.
Komutan Rafl’ın Maria’ya birçok yardımda bulunması ve ailesine sahip çıktığının anlatılması Nazilerin Yahudilere karşı merhametsiz bir duruşa sahip olduklarını ve sadece kendi insanlarına sahip çıktıklarını ortaya koyar. Bruno, Elsa ve Büyükanne karakterlerinin Yahudilere yapılan zalimce yaklaşıma karşı çıkmaları ve çevresinde bu katliama katılanlara tepki gösterdikleri görülür. Sergilenen bu tepki Almanların iyi bir karakteri bulunduğunu yaşanan tüm insanlıkdışı olayların Nazilerin çevresinde geliştiğini meydana çıkarır.
Nazilerin oluşturdukları görüşlerini halka adapte etmek için kullandığı etkin yollardan birinin eğitim olduğu ortadadır. Bay Lizst, Bruno ve Gretel’e ders anlatımı gerçekleştirirken Führer’in ideolojisi üzerinden yürütür ve çocuklara kitaplar, gazeteler, dergiler, medya programları üzerinden benimsetmeye çalışır. Gretel hocası olan Bay Lizst’in anlattıklarına inanarak aniden büyük bir değişim geçirir ve Nazi ideolojisine sorgulamadan körü körüne bir bağlılık oluşturur. Alman toplumunda kişilerin Yahudilere karşı besledikleri bu ideolojik öfkenin sürdürülebilir bir boyuta ulaşması için bireylere küçük yaşlarda eğitim aracıyla tasarlanan düşünce biçimi özümsetilir.
Bruno ve Shumel’in sergiledikleri davranışlar Nazilerin halka aktarmak istediği ideolojik baskının sorgulayan zihinlerde ve temiz yüreklerde etkili olamayacağını ortaya koyar. Bruno’nun Bay Listz’in anlattıklarını, babasının ve ablasının söylediklerini her zaman sorgulaması farklı bakışlardan değerlendirdiği görülür. Shumel’in de iyi bir kalbe sahip olarak Bruno’nun Alman olmasına rağmen onunla sevgiye dayalı bir arkadaşlık yürüttüğü sergilenir. Bruno ve Shumel karakterleri toplumda sınırsız bir egemenliğe sahip olan ideolojilerin etkisinin sorgulayıcı, analiz edici ve mantıksal bir düzlemde yeniden yapılandırıcı düşünce sistemi ve iyi niyete dayalı insanlık ilişkileri ile yıkılabileceğini ortaya koyar.
110
İrlandalı yazar ülkesinin II. Dünya Savaşı’nda tarafsız bir tutum sergilemesinin de etkisi ile eserinde Nazi Almanyası ve Alman toplumu arasındaki ayrımı objektif bir şekilde gerçekleştirmiştir. Eserde ortaya konulan çatışmalar yazarın savaşta yaşananları yansız bir bakış açısı ile ele aldığı anlaşılır.
4.2.3. Charlie’nin Çikolata Fabrikası
Charlie’nin Çikolata Fabrikası adlı eser 1964 yılında İngiliz yazar Roald Dahl kaleminden çıkar. Roald Dahl bu eserinde çocuk gerçekliğini ön planda tutarak toplumsal bir eleştiri oluşturur. Ele aldığı eleştiri noktalarını kimi yerlerde doğrudan dile getirirken kimi yerlerde alt bir okuma etrafında sergiler. Eserde olağanüstülükler üzerinde toplumsal olayları sorgulayan bir bakış açısı da yer alır. Dahl bu eserinde okuyucuyu yoğun alt okumaları ile gözünün önünde yaşanan ama fark edemediği birçok olayı, unsuru ve kavramları sorgulayarak yeniden biçimlendirmesini sağlar. Çocuk edebiyatının en temel ögesi olan çocuğa görelik ilkesi tüm hatlarıyla kendini görülür.
4.2.3.1. Anlatıma Bağlı Olarak Charlie’nin Çikolata Fabrikası
Charlie anne, babası, dedeleri ve nineleriyle birlikte derme çatma bir evde yaşar. Charlie’nin kentin en büyük fabrikası olan Çikolata Fabrikasına karşı büyük bir ilgi duyar. Bir gün Willy Wonka gazetede fabrikasına dair bir ilan yayınlar. Bu ilan Willy Wonka çikolatalarının beş tanesinin içerisinde altın bilet bulunduğunu, bu bileti bulan şanslı çocukların Wonka ile fabrikayı gezeceğini ve sonunda bir çocuğun özel bir armağana sahip olacağını belirtir. Charlie bu haberi öğrendiğinde hem çok sevinir hem de büyük bir üzüntüye kapılır. Üzüntüsünün sebebi Charlie’nin sadece doğum gününde çikolata alabilecek bir duruma sahip olmasıdır. Bu durumda altın biletin Charlie’ye çıkma ihtimalini düşürür.
Charlie’nin doğum günü geldiğinde ailesinin ona verdiği çikolata ve Joe dedenin isteği üzerine aldığı çikolata ile altın bilet şansını dener. Fakat iki seferde de altın bilet bulamaz. Charlie okuldan döndüğü bir gün yolda elli peni görür. Parayı alıp almamakta kararsız kalır ama açlıktan çok bitkin olduğu için parayı alarak bakkala yol alır. Bakkaldan bir tane çikolata alır ve büyük bir keyifle yer. Ardından Charlie bir çikolata daha alır ve onu açtığında büyük bir şaşkınlık yaşar. Çünkü hiç ummadığı bir sırada çikolatadan altın bilet çıkar. Charlie büyük bir sevinçle eve gelerek altın bileti ailesine gösterir.
111
Altın bileti kazanan herkes şubat ayının ilk günü saat onda çikolata fabrikasının önünde bekler. Altın bileti bulan kişiler sırasıyla şişman ve açgözlü olan Augustus Glop, ikinci kişi anne ve babasının fazlasıyla şımarttığı Veruca Salt, sabahtan akşama kadar sakız çiğnemekten başka bir şey yapmayan Violet Beauregarde, yaşamını televizyn izleyerek sürdüren Mike Teavee ve şans sayesinde bileti bulan Charlie Bucket şeklindedir.
Çocuklar ebeveynleri ile birlikte fabrikaya girmeye beklerken birden Willy Wonka ortaya çıkar ve fabrikanın kapıları açılır. Bay Wonka altın bileti kazanan çocukları sıcak bir şekilde karşılar ve hepsiyle tanışır. Ardından herkes fabrikaya girmeye başlar. Fabrikaya içerisinde yapılan uzun bir yürüyüşten sonra çikolata odasına girilir. Wonka ziyaretçilerine çikolata odasında yer alan her şeyi tek tek anlatır. O sırada çikolata nehrinin karşısında Umpa Lumpalar görülür ve Bay Wonka Umpa Lumpaların buraya gelme maceralarını ziyaretçilerine anlatır. Bu esnada Augustus çikolata nehrine ellerini daldırarak çikolatanın tadına bakar. Augustus’un hatalı hareketi yapması onun gezintisine son verir.
Yolculuk çikolata odasından sonra fabrikanın en önemli odası olan buluş odasıyla devam eder. Burada Willy Wonka’nın yeni buluşları yer alır. Buluşların içerisinden birisi de üç öğün yemeğin yerini tutan bir çiklettir. Çikletlere karşı bir hayranlığı olan Violet bu çikleti çiğnemek ister ama Bay Wonka buluşun tam bitmediğini o yüzden çiğnememesinin daha iyi olacağını belirtir. Fakat Violet söylenenleri umursamadan çikleti çiğnemeye başlar. Violet sergilediği bu davranıştan dolayı ziyaretten ayrılmak zorunda kalır.
Fabrika gezintisinde sıra ceviz odasını keşfetmeye gelir. Ceviz odasında eğitimli sincaplar büyük bir özenle cevizleri ayıklar. Veruca sincapları görürken anne ve babasından eğitimli sincaplardan ister. Veruca’nın büyük bir şımarıklıkla sincap elde etme isteği onu fabrikanın çöplüğüne götürür. Veruca’nın yolculuğu fabrikanın çöplüğünde devam eder.
Willy Wonka geride kalan ziyaretçilerini camdan asansöre bindirir ve orada Mike’nın Tele-Çikolata düğmesine basmasıyla o odaya giderler. Tele-Çikolata odasında Wonka çikolatalarını televizyona göndermeyi başarmıştır ve bunu ziyaretçilerine gösterir. Mike bu oda içerisinde televizyona olan tutkusunu engelleyemez. Anne ve babası onu küçücük bir şekilde televizyonun içinde bulur.
112
Mike’nın da fabrika yolculuğu sakız esnetme odasında devam eder.
Willy Wonka arkasına döndüğünde beş çocuktan geriye sadece Charlie’nin kaldığını görür. Bay Wonka Charlie’ye büyük ödülü kendisinin kazandığı söyler ve cam asansörde her zaman basmak istediği yukarı ve dışarı düğmesine basarak fabrikadan ayrılmalarını sağlar. Bay Wonka Charlie’ye büyük ödül olarak fabrikayı verdiğini söyler. Charlie’nin ailesi ile birlikte fabrikada yaşayabilecek ve Willy Wonka’dan çikolata yapımının sırlarını öğrenecektir. Willy Wonka Charlie’nin tüm ailesini asansöre sığdırarak fabrikaya yol almasıyla kitap biter.
4.2.3.2. Film Olarak Charlie’nin Çikolata Fabrikası
Charlie’nin Çikolata Fabrikası adlı yapıt ilk olarak 1971 yılında Willy Wonka ve Çikolata Fabrikası adıyla beyaz perdeye uyarlanır. Mel Stuart’ın yönetmen koltuğunda oturuduğu müzikal film 1972 yılında Akademi Ödülleri’nde yer alan En İyi Film Müziği kategorisinde aday gösterilir.
2005 yılında Roadl Dahl’ın bu eseri Tim Burton tarafından beyaz perdede yeniden yorumlanır. Filmin senaryosu John August tarafından meydana getirilir. Johny Depp, Freddie Highmore, Helena Bonham Carter, Nah Taylor, Misi Pyle gibi oyuncular filmde yer alır. Tim Burton Charlie Çikolata Fabrikası’nı kendi bakış açısıyla farklı bir düzlemde inşa eder. 2005 yapımı filmde baskın bir şekilde aile kavramı ön plana çıkar. Burton filme Willy Wonka’nın babası karakteri ekleyerek kitapta yer alan çatışmayı değişik bir alana kaydırır. Gösterimde kitaptan farklı olarak etkin olarak bir baba-oğul çatışması bulunur. Bu çatışma kolunda bulunan baba figürü katı, cezalandırıcı ve kısıtlayıcı bir boyuttadır.
Charlie’nin Willy Wonka’nın Çikolata Fabrikasına karşı büyük bir merakı vardır. Bir gün bu merakını giderecek bir durumla karşılaşır. Sokakta Willy Wonka’nın şanslı beş çocuğa fabrikasının kapılarını açacağına dair bir ilan okur ve bunu ailesine bildirir. O sırada Bucket ailesi de televizyonda bu haberi dinlemektedir. Beş adet Willy Wonka çikolatasının içinde yer alan altın bileti bulan çocuklar Bay Wonka ile birlikte fabrikayı gezmeyi elde edecek ve bir çocuğun sürpriz hediyeyi elde edeceği belirtilir. Altın biletler sırasıyla farklı ülkelerdeki çocuklar tarafından bulunur. Charlie bu sırada iki defa şansını dener ama altın bileti bulamaz.
Charlie bir gün yolda bulduğu parayla çikolata alarak son altın bileti bulur. Fakat Charlie ailesinin paraya ihtiyacı olduğunu bildiği için bileti ona para teklif
113
eden birisine satacağını söyler.
“Dünyada yeterince para var. Her gün daha fazlasını basıyorlar ama bu bilet özel. Bundan sadece beş tane var ve o kadar kalacak. Ancak bir aptal bunu para kadar sıradan bir şeyle değiştirir. Sen aptal mısın Charlie?”
Charlie Georgia dedesinin bu sözleri üzerine bileti satmaktan vazgeçer ve hızlı bir şekilde hazırlanarak Joe dedesiyle birlikte fabrikaya gider.
Altın bileti kazananlar fabrikanın önüne geldiklerinde onları bir gösteri karşılar ve ardından Willy Wonka görünür. Bay Wonka tüm ziyaretçilerini fabrikaya alır ve onları ana koridordan yürüterek çikolata odasına götürür. Çikolata odasında her şey yenilebilecek şekilde tasarlanmıştır. Burada fabrikada çalışan Umpa Lumpalar Bay Wonka tarafından ziyaretçilere tanıtır ve fabrikaya geliş maceralarını anlatır. Sadece çikolata nehrine hiçbir insan elinin değmemesi gerekir. Fakat açgözlü Agustos çikolata nehrine düşerek bu kuraları ihlal eder. Bu yüzden borular onu fabrikanın farklı bir yerine sürükler ve ziyareti ilk durakta sonlanır.
Wonka bir günlük fabrika ziyaretinde çocukları sırasıyla buluş odası, ceviz odası ve televizyon odasına götürür. Violet buluş odasında çiğnememesi gereken çikleti çiğnediği için böğürtlenli pastaya dönüşerek yolculuktan ayrılır. Veruca sincap odasında istediği her şeyi elde edebileceği düşüncesiyle sincaplar tarafından çöp odasına gönderilir. Mike her gün televizyon oyunu oynayarak zaman geçirmesine rağmen kendini çok zeki zanneden biridir. Sahip olduğu bu kibirlilik onu televizyon içinden küçücük bir boyutta çıkarır.
Sergiledikleri bu davranışlar sonucunda dört çocukta zaafları yüzünden elenir ve büyük sürprizi Charlie kazanır. Bay Wonka büyük ödül olarak çikolata fabrikasını Charlie verdiğini belirtir. Charlie’nin ödülü elde etmesi için ailesinden ayrılarak artık fabrikada yaşaması gerekir. Charlie ailesinden ayrılmayarak Bay Wonka’nın büyük ödülünü reddeder.
Willy Wonka Charlie’nin yaptığı bu harekete anlam veremez. Çünkü onun için aile önemli bir kavram değildir ve insanların yaratıcılığı açısından ayak bağıdır. Bay Wonka bu durum üzerine düşünür ve sonunda Charlie ile yeniden konuşmaya karar verir. Charlie ile konuşur ve hatta onunla birlikte uzun yıllardır hiç ziyaret etmediği babasının yanına gider. Bay Wonka bu ziyarette ailenin kişinin hayatında en önemli unsur olduğunu anlar. Film Willy Wonka’nın Charlie’nin ailesiyle birlikte
114
akşam yemeği yemesiyle son bulur.
Tablo 8: Charlie’nin Çikolata Fabrikası Kitap ve Gösterim Karşılaştırması
Roman
Gösterim
İlk olarak Charlie’nin ailesi tanıtılmakta ardından Charlie okuyucu ile karşılaşır.
Charlie’nin tanıtılması ve onun kişisel özellikleri hakkında bilgi verilmesiyle başlar.
Charlie’nin her akşam dede ve ninelerinin yanında giderek onlardan hikâye dinlediği belirtilir.
Joe Dede Charlie’nin maketini gördükten sonra Willy Wonka’nın yanında çalıştığı günleri hatırlar ve o günlerine dair anılarını Charlie’ye anlatır.
Willy Wonka’nın fabrikasının kapılarını beş şanslı çocuğa açacağı haberini Bay Bucket aileye vermektedir.
Charlie yolda yürürken bu haberin ilanını görür ve büyük bir heyecanla ailesine bunu iletir.
Charlie çikolatasını doğum gününde alır.
Charlie’ye yılda bir kez doğum gününde alınan çikolata doğum günü gelmeden önce anne ve babası tarafından ona verilir.
Violet ve Mike karakterlerinde bu özellikler görülmez.
Violet bir sürü şampiyonlukları bulunan bir sporcu olarak gösterilir. Mike çikolatalara altın bilet koyma formülünü çözen dahi olarak yer alır.
Bay Bucket fabrikanın aniden batması sonucunda işsiz kalır.
Çikolata satışlarının artmasının macun satışlarını olumlu yönde etkiler ve fabrikada elde ettiği kâr ile birlikte fabrikada modernleşmeye gider. Bu durum fabrikanın elde ettiği kâr düzeyini de daha çok arttırırken Bay Bucket’i işsiz bırakır.
Çocuklar anne ve babalarıyla birlikte gelir.
Sadece bir ebeveynlerinle gelme hakkı çocuklara verilir.
Bay Wonka çocukları çok içten bir şekilde karşılar ve onlarla sırasıyla tanışır.
Bay Wonka çocukları daha soğuk bir tavırla karşılar, onların hiçbirisiyle tanışmak istemez ve ebeveynlere karşı sert bir mizacı bulunur.
Umpa Lumpaların yerel giysilerinden ayrılmak istemedikleri belirtilir.
Umpa Lumpalar odaların durumuna göre farklı giysiler giydiği görülür.
Bay Wonka Violet’e sürekli ağzından çikleti çıkarması yönünde uyarıda bulunur.
Violet çikleti çiğnerken Bay Wonka herhangi bir müdahalede bulunmaz.
Asansör içinde yolculuk ederken Bay Teavee midesi bulanıp kusacağını belirtilirken Bay Wonka kusması için şapkasını ona verir.
Böyle bir sahne bulunmamakla birlikte Bay Wonka ebeveynlerin hiçbirisine herhangi bir yardımda bulunmaz.
Mike dünyada ilk kez televizyona ışınlanan çocuk olmak için cihaza girerek kendisini televizyona gönderir.
Mike kendisini çok zeki zannederek Bay Wonka’nın bir ışınlanma cihazı keşfettiğini ama bunu anlamadığını belirterek aniden kendini televizyona ışınlar.
Bay Wonka ile Charlie hatalı hareketleri yaparak büyük ödülü kaybeden çocukların fabrikadan çıkışına bakar ve onlar hakkında yorumlarda bulunurlar. Willy Wonka ziyaretçilerinin hepsine kamyon dolusu çikolata hediye eder.
Ödülü kaybeden çocuklar hakkında herhangi bir yorumda bulunmazlar ve Bay Wonka onlara çikolata hediye etmez.
Bay Wonka fabrikayı Charlie verdiğini söyledikten sonra asansörüyle birlikte Bucket
Filmde Bay Wonka Charlie’ye fabrikasını ailesini terk etmesi karşılığında verir. Charlie
115
ailesini evlerinden alarak onları fabrikada Charlie ile birlikte yaşamaya götürür ve eser sonlanır.
bunu kabul etmez ve ödülü reddeder. Bay Wonka buna anlam veremez çünkü onun gözünde aile insanın yaratıcılığını engelleyen bir ayak bağıdır. Charlie’nin neden bu kararı verdiğini öğrenmek için onunla yeniden görüşmeye karar verir. Charlie ile konuşmasının ardından onunla birlikte babasını ziyaret eder. Bay Wonka babasını ziyaret ettiğinde yıllardır babasının onu beklediğini ve onun başarılarıyla gurur duyduğunu anlar. Willy Wonka böylece ebeveynlerin çocukları ne yaparsa yapsın onları karşılıksız sevdiğini anlar. Bay Wonka’nın Bucket ailesi ile birlikte yemek yemesi ile film biter.
Fabrikaya girmeyi sağlayan altın bileti elde etmek için gangasterin banka soyarak bütün parayla Willy Wonka çikolataları aldığı ve bir profesörün çikolata içinde altın biletin yer alıp almadığını tespit eden bir cihaz yaptığı ifade edilir.
Film içerisinde bu sahneye rastlanılmaz.
Eserde böyle bir çatışma işlenmez.
Willy Wonka’nın babası karakteri ile filmde baba-oğul çatışmasını oluşturulur. Bay Wonka’ya anıları hatırlatan unsurlar flashback oluşumunu gerçekleşir. Flashback sahneleri Bay Wonka’nın ebeveynlere karşı neden bu kadar mesafeli olduğunu da gösterir.
Tablo 8’de ortaya konulduğu üzer Charlie’nin Çikolata Fabrikası adlı yapıt ile uyarlama filmi arasında göze çarpan en büyük ayrım çatışma yönünden yeniliklerin meydana gelmesidir. Sinema gösteriminde kitapta yer alan ana çatışmaya işlemekle beraber temele konulan bir baba-oğul çatışması bulunur. Filmin inşa ettiği bu çatışmanın gösterilebilmesi adına da Willy Wonka karakterinde keskin bir değişim ortaya konulur. Bay Wonka kitapta çocuklara ve ebeveynlere karşı nazik, yardımsever ve şefkatli bir görünüm sergilemektedir. Filmde ise Bay Wonka’nın çocuklara mesafeli bir yaklaşımda bulunmakla birlikte ebeveynleri asla tahammül edilemeyen kişiler olarak görmektedir. Bay Wonka’nın ebeveynlere bu gözle bakması ve flash back sahnelerin yer alması filmin temel çatışmasını ortaya koyar. Filmde bileti bulan beş çocuğun hangi ülkeden olduğu ve zaaflarının neler olduğu başta belirtilir. Kitapta çocukların ülkeleri ifade edilmemekle beraber zayıf yönleri fabrikadaki olaylara karşı sergiledikleri davranışlarda ortaya çıkar.
116
Görsel 15: Charlie’nin Çikolata Fabrikası Kitap Kapağı
Kaynak: https://www.cancocuk.com/kitap-detay/459
Görsel 16: Charlie’nin Çikolata Fabrikası Film Afişi
Kaynak: https://www.beyazperde.com/filmler/film-52933/fotolar/
4.2.3.3. Sosyolojik Eleştiri Kuramı Çerçevesinde Charlie’nin Çikolata Fabrikası
Eserde çocukların yaptıkları her hatalı davranışta ebeveynlerin yanlış yönlendirmelerinin sonucu olduğu ortaya konulur. Yapıtta ebeveyenlere karşı eleştirel bir tutumun olduğu, anne ve babaların çocuk yetiştirirken kolay yola başvurarak sorgulamayan, açgözlü, hırsları yüzünden önünü göremeyen, bencil ve kendini herkesten üstün gören bireyler yetiştirdiğini ifade eder. Bu durumla eser 1964 yılında yoğun bir modernleşme furyası içinde yeni oluşan aile yapılarını da gözler önüne serer. Anne ve babalar ekonomik göstergelerin tüm hayata egemen olmasından dolayı iş hayatlarını aile hayatlarından önde tutmaya başlar. İş hayatında da insanların mesleki ahlak yönlerini geri planda bırakarak en fazla kazanç için her durum yapılabilir düşünce ahlaki değerleri geri planda bırakan bir toplum inşa eder. Yetişkinlerin kendi elleriyle ortaya koydukları bu sosyal yaşamda çocuklarda
117
olumsuz davranışların onları ön plana çıkaracağını düşünür ve her isteklerinin gerçekleşme zorunluluğu olduğuna inanırlar.
Yapıtta farklı sınıfsal yaşantılardan gelen karakterler ele alınır ve bunların kendi kültürleri etrafında oluşturdukları yaşantılara değinilir. Büyük ödülü Charlie’nin kazanması yazarın dürüst, sorgulayan, meraklı, yardımsever ve ahlaklı yapıya sahip kişilerin yanında yer aldığı görülür. Charlie’nin ödülü kazanması modern yaşamın ürettiği bireyin topluma yarardan çok zarar getirdiğini ve sosyal yaşamda ahlaki değerlere bağlı bireylere ihtiyaç duyularak bunların yetiştirilmesi için çaba gösterilmesi gerektiğini ifade eder. Hayatlarında toplumsal değerler etrafında kendi etik çerçevelerini meydana getiren kişilerin ahlaki unsurlardan uzak bireylerin yanında her zaman kazanacaklarını da alt metin içinde ifade eder.
Charlie’nin Çikolata Fabrikası filminde eserde yaşanan bu durumlar yer almakla beraber ana eksen baba-oğul çatışması üzerinden yürütülür. Filmin yönetmeni Tim Burton’ın çocukluk anılarını iğrenç olarak tanımlaması, yaptığı en küçük hatada babası tarafından saatlerce odaya kilitlenmesi ve bunun sonucunda on yaşında evden kaçıp büyükbabasıyla yaşamaya başlamasının etkisi kendini gösterir. Wonka’nın da küçük yaşta çikolata dünyasını keşfetmek için babasına karşı gelerek evden ayrıldığı ve bir daha evine hiç geri dönmediği sergilenir. Wonka film boyunca anne ve babalara karşı hep soğuk davranır ve onlarla temas etmekten bile kaçınır. Fakat Charlie büyükbabası ile geldiği için Büyükbaba Joe’ya karşı daha yakın bir ilişki yürüttüğü ortadadır.
Charlie’nin ailesini bırakmak istememesi üzerine büyük ödülü olan çikolata fabrikasına sahip olmayı reddeder. Verilen karar Wonka tarafından şaşkınlıkla karşılanır çünkü Wonka ebeveynleri insanların yaratıcılıkları engelleyen ve zamanlarını çalan kişiler olarak görür. 2005 yılında yayınlanan sanatsal yapıt kırk bir yıl içinde modern yaşamın geliştirdiği aile kavramını ortaya koyar. Dahl anne ve babaların kendi çıkarları için çocuklarıyla ilgilenmeyerek veya yanlış yönelimlerde bulunarak olumsuz nitelikler taşıyan bireyler yetiştirdiğini ifade ederken Burton modern yaşamda aile kavramının ortadan kalkmasına yönelik bir gösterge ortaya koyar. Ailenin kişilere zarar verdiğini ve yaşamlarını kendi istekleri etrafında sürdürmek için aile ile bağların koparılması gerektiği yönünde bir düşünce hissedilir. Filmde ifade edilen bu fikir modern yaşamda etkin güçlerin bireye daha kolay ele
118
geçirmesi ve onu ideoloji etrafında yetiştirerek düşünme yönünü geri planda bırakmak için kişileri yalnızlaştırma stratejisini ifade etmektedir.
Charlie’nin Çikolata Fabrikası adlı sanatsal üretiminde kapitalist sistemin ortaya çıkardığı tipler de kendisini göstermektedir. Biletleri bulan her çocuk kapitalist sistemin temel argümanları olan tüketim çılgınlığı, bireycilik, kibirlilik ve çıkar odaklı ilişkiler üzerine yaşamını inşa etme göze çarpar. Augustus kapitalizmin varlığını devam ettirmesi için bireylere reklam, moda ve iletişim ağları üzerinden gönderdiği tüketim eksenli ideolojik mesajı tam anlamıyla yaşatan kişidir. Veruca kapitalist yaşantının maddi anlamda güce sahip olanları korumak amaçlı ürettiği “Bırakınız yapsınlar, bırakınız geçsinler.” bakışını ortaya koyar. İstediği her şeyi yapmakta özgür olan ve buna dair imkânı olan kişilerin benliklerinde oluşan bencilliği yansıtır. Violet kapitalist yaşantının tek tipleştirmesine örnek olmakla beraber kazanma hırsı ile önünü sisler bulutu ile inşa edenleri ifade eder. Eserde görüldüğü gibi Violet gibi kişiler meydana getirdikleri sis bulutları yüzünden attıkları adımlarının farkında olmadan uçurumdan aşağı kayarlar. Roald Dahl yapıtında modern yaşamın eleştirisini kapitalist sistem etrafında da ortaya koyar. Kapitalist sistemin insanlığı en temel değerlerinden uzaklaştırarak ahlaki yapısını yıpratması sonucunda oluşacakları fabrikada yaşanan olaylar ile gözler önüne serer. Charlie’nin bileti kazanmasını sağlaması da yazarın kapitalist sistemin kaybedeceğini ve hâlâ temel değerlerine sahip kişilerin hayatı kazanacağına dair mesaj vermektedir. İncelemede uyarlama gerçekleştirirken yönetmenin eserden farklı olarak yaşadığı dönemden aktarımlar eklediği görülür.
4.2.4. Savaş Atı
Micheal Morpurgo tarafından kaleme alınan Savaş Atı adlı roman 1982 yılında okuyucusu ile buluşur. Eser tüm insanlığın yaşadığı acı bir olguyu olan savaş kavramını ele alır. Sosyolojik bir zemin üzerine kendini oluşturan eser kapsamını genişleterek çatışmalarını evrensel bir boyuta taşır. Dramatik bir kurgu etrafında inşa edilen eser gerçeklikleri çarpıcı bir anlatımla okuyucusuna sergiler.
4.2.4.1. Anlatıma Bağlı Olarak Savaş Atı
Joey üç altın karşılığında sarhoş bir çiftçi tarafından satın alınır. Çiftçi satın aldığı ilk günden itibaren ona kötü davranır. Çiftçinin oğlu olan Albert ise Joey ile ahırda karşılaştığı ilk vakitte ona karşı büyük bir sevgi besler. Albert Joey’i hiçbir
119
zaman yanından ayırmaz ve onu çok güzel bir şekilde eğitmeye çalışır. Uzun zamandır söylentilerle kendisini hissettiren savaş resmi olarak başlar. Albert’in babası paraya ihtiyaç duyduğu bu savaş ortamında Joey’i Yüzbaşı Nicholls’a satar. Albert Joey ayrılmamak için savaşa katılmaya karar verir. Albert’in bu hareketi yüzbaşıyı çok etkiler ama yaşı küçük olduğu için Albert’i askere alamaz. Yüzbaşı Nicholls ile Joey arasında kısa sürede sıkı bir bağ oluşur. Yüzbaşı Nicholls boş zamanlarda Joey’in yanına gelerek onunla sohbet etmekten ve potresini çizmekten çok mutlu olur.
Joey Yüzbaşı Nicholls ile savaş meydanında dikkatli olabilmesi için eğitimden geçirilir. Belirli bir eğitimden sonra gönüllü süvari alayı Almanlar ile ilk çarpışmaya girer. Joey burada ciddi yaralar alır ve Yüzbaşı Nicholls ile sonsuz bir ayrılığa girerler. Bir müddet sonra İngilizlerle Almanlar yeniden çatışmaya girer. Çatışma sonucunda İngiliz askerleri ve onların atları Alman esiri olurlar. Joey’in savaştaki yaşamı artık Almanların tarafında devam eder.
Alman cephesinde Joey ve arkadaşı Tophorn çatışmada yaralanan askerleri taşımak için kullanılır. Joey ve Tophorn sahra hastanesine hasta taşırken yakınlarda bulunan çiftlikte bakımları yapılır. Çiftlikte bulunan küçük kız Emilie atların bakımına çok önem verir. Almanlar sahra hastanesi yerini değiştirirken Joey ve Tophorn’u Emilie’den ayırmak istemez ve bundan sonra Joey eskisi gibi bir çiftlik atı olur. Fakat Joey’in çiftlik atı olma süreci pek uzun sürmez. Bölgeye gelen yeni Alman taburu Emilie ve büyükbabasının her şeyini almakla birlikte atları da yanlarında götürür.
Joey’in arkadaşı Tophorn savaş sürecindeki bu ağır koşullara daha fazla dayanamaz ve bir nehir kenarında yaşamı son bulur. Joey arkadaşını kaybetmenin acısı ile çatışma alanında ateşlerden kaçarak koşmaya başlar. Joey koşarken vücuduna saplanan dikenlerle birlikte sahipsiz bölgede yere yığılır. Çatışmanın durmasının ardından İngiliz ve Alman cephesinden onu gören iki asker Joey’i o dikenlerden kurtarmaya gelir. Joey’in dikenlerden kurtulmasından sonra askerler onu kimin alacağını karar verebilmek için yazı tura atarlar ve Joey yeniden İngiliz tarafına geçer.
Joey yaralarının iyileşmesi için atların bakımının yapıldığı yere gönderilir. Orada Joey sahibi Albert ile sonunda buluşur. Joey savaş sırasında üst üste aldığı
120
yaralardan dolayı çok zorlu bir tedavi sürecinden geçer. Joey Albert’in ısrarlı ve bitmeyen desteği ile sağlığına yeniden kavuşur. Bu durum taburdaki tüm askerleri etkiler ve herkes bu azminden dolayı Albert’ı tebrik eder.
Herkesin savaşta en değer verdiklerini kaybetmesiyle savaş sona erer. Savaş sonunda atların açık arttırmaya çıkarılması kararı verilir. Açık arttırma sırasında bir sürpriz yaşanır ve Joey’i Emilie’nin dedesi satın alır. Albert vücudu yara izleriyle dolu bir ata birisinin bu kadar yüksek fiyat vermesi merak eder ve yaşlı adamla konuşmak ister. Yaşlı adam Albert’a Joey ile olan macerasını anlatır. Yaşlı adam da Binbaşı Martin Albert’in atını nasıl sevdiğini ve eğittiğini anlatmıştır. Bunun üzerine yaşlı adam torununun anısını herkese anlatması isteğiyle Joey’i Albert’a geri verir. Savaş dönüşü Albert Maisie Cobbledick ile evlenir ve Joey onların yanında mutlu bir şekilde yaşamını sürdürür.
4.2.4.2. Film Olarak Savaş Atı
Micheal Morpurgo aynı adlı eserinden 2011 uyarlanan filmin yönetmenliğini Steven Spielberg üstlenir. Filmin senaryosu Richard Curtis ve Lee Hal tarafından kaleme alınır. Filmin oyuncu kadrosunda Jeremy Irvine, Peter Mullan, David Thewlis, Benedicht Cumberbatch, Tom Hiddleston, Eddie Marsan gibi isimler görülür. Film kaynağı olan Savaş Atı adlı esere sadık kalmakla birlikte bazı yerlerde yönetmenin farklı noktalara teması hissedilir. Steven Spielberg filmde toplumsal bir unsura temas eden İngilizlerin sömürge kanallarını ifade eder.
Film Joey’in doğumunun gösterilmesiyle başlar. Joey açık arttırmaya çıkarıldığında onu sarhoş bir çiftçi satın alır. Narracott ailesi Joey’i satın aldıkları için çiftliklerinin sahibi Lyons’a olan borçlarını ödemekte zorlanırlar. Ted- Albert’in babası- Joey’in aşağıdaki taşlı tarlayı sürmesiyle borçlarını ödemeye karar verir. Fakat Lyons Joey gibi bir atın bunu başarabileceğine inanamaz ve eğer Joey’i eğiterek o tarlayı bir haftada sürerlerse borcu uzun süre erteleyeceğini ifade eder. Albert Joey’den ayrılmamak için büyük uğraşılar sonunda tarlayı sürmeyi başarır. Fakat aradan geçen zamanda tahmin edilmeyen yoğun yağışların olması ekinlere ziyan eder. Ekin ziyan olması ile birlikte dillerde dolaşan savaşın somut olarak kendisi göstermesiyle Joey’in satılması gerçeği meydana gelir.
Ted çiftliğini kaybetmemek için Joey’i bir yüzbaşıya satar. Yüzbaşı Nichollas ile Joey arasında sıcak bir ilişki oluşur. Joey Albert kadar olmasa bile Yüzbaşı
121
Nichollas karşı bir sevgi beslemeye başlar. Joey tatbikatlarda gösterdiği başarılar sayesinde askerler arasında herkesin gözdesi olur. Devam eden tatbikatlar sonunda İngilizler Almanlar karşı karşıya gelir. Bu karşılaşma İngilizlerin tahminleri etrafında gelişmez. Bunun sonucunda İngilizler Almanlar tarafından atlarıyla birlikte esir edilir.
Joey savaş ortamında devam eden yaşamında bu sefer Alman cephesinde bulunur. Alman tarafında Joey ambulans atı olarak kullanılır. Bu sırada Joey’in bakımı ile ilgilenen kardeşlerden bir tanesi siperlere çatışmaya gönderilir. Abisi kardeşinin yaşının küçük olması ve hiçbir askeri tecrübesi olmadığından siperlerde öleceğini anlar ve onu Joey ile birlikte cepheden kaçırır. Savaştan kaçan kardeşler bir değirmende sığınır. Alman askerleri kısa sürede kardeşleri bularak savaştan kaçma cezasını uygular.
Emilie sabah uyanıp değirmenini gittiğinde Joey ve arkadaşı Tophorn ile karşılaşır. Almanlar askerleri infaz ettikten sonra atları değirmende bırakarak cepheye geri dönmüştür. Emilie savaş yüzünden anne ve babasını kaybetme üzüntüsü içerisindeyken Joey ve Tophorn ona yeni bir umut kapısı olur. Emilie her gün atlarlar ilgilenir ve onları en yakın arkadaşı olarak görür. Fakat Emilie’nin bu mutluluğu fazla sürmez. Alman askerleri atları Emilie ve dedesinden alır.
Joey ve Tophorn bu sefer cephede daha ağır koşullarda çalıştırılır. Tophorn şiddeti gün geçtikçe artan bu savaş ortamında yaşamını daha fazla sürdüremez. Tophorn’un ölümünden etkilenen Alman asker Joey’in de bu şekilde vefat etmemesi için çatışma ortamında gizlice onu serbest bırakır. Joey gece yarısında devam eden çatışmada büyük bir acı ile bir taraftan diğer tarafına koşar.
Çatışma son bulup gün aydınlandığında Joey bir İngiliz ve Alman askeri tarafından etrafındaki sarılı diken tellerden kurtulur. Joey tedavisi edilmek için İngiliz tarafına doğru yol alır. Joey cepheye geldiği vakit herkes büyük bir şaşkınlık içinde kalır. O kadar şiddetli çatışmadan bir atın canlı çıkması bir mucizedir. Askerler bunu konuşurken Joey’i bulmak adına savaş katılan Albert bu mucize atın Joey olduğunu hemen anlar. Joey çatışmada atılan gaz kapsülü yüzünden gözlerinden yararlanmış ve sahra hastanesinde gözleri sarılı bir şekilde tedavidedir. Albert yaralı halde olmasına rağmen atın bulunduğu yere gider ve atın Joey olduğunu anlar. Doktor Joey’in tedaviye alır ve onun bakımıyla ilgilenir.
122
Joey’in ve Albert’in tedavisinin tamamlanmasının ardından savaş sonunda son bulur ve tüm askerler evlerine gönderilir. Savaş sonunda tüm atlar açık arttırmaya çıkarılır. Açık arttırma sırasında Albert Emilie’nin dedesi ile tanışma şansına sahip olur. Ardından Albert’in Joey’in üstünde gün batımında çiftliğine geri dönmesi ile film biter.
Tablo 9: Savaş Atı Kitap ve Gösterim Karşılaştırması
Kitap
Gösterim
Joey’in Albert’in babası tarafından satın alınması ile başlar.
Joey’in doğumu ve büyümesinin Albert tarafından gözlenmesi ile seyirciyi karşılar.
Albertlerin tarla sürecek bir ata ihtiyaçları olduğu belirtilmez ve Albert’in annesi Joey’in satın alınmasına sevinir.
Ted –Albert’in babası- Joey’i çiftlik sahibine duyduğu öfkeden dolayı satın alır. Ailenin tarla süren bir ata ihtiyacı olduğu için Rose –Albert’in annesi- Joey’in geri verilmesini ister. Albert buna karşı çıkarak Joey’i eğitme görevini üstlenir.
Albert’ın babası girdiği iddiayı kazanmak için Joey’in çifte koşmasını ister.
Aile çiftlik sahibine olan borçlarını Joey’i yükse bir fiyata satın aldıkları için ödeyemezler. Ted Lyson’a taşlı tarlayı sürerek şalgam ekeceğini ve borcunu ödeyeceğini bildirir. Lyson Joey’in bunu başaramayacağını düşünür. Lyson Joey eğer tarlayı sürerse borcu erteleyeceğini başaramazsa onu ellerinden alacağını belirtir.
Albert Joey’den ayrılmamak için çifte sürmeye çalışırken ona kötü davranır.
Albert Joey’i çifte sürmeye eğitirken kitaptaki gibi herhangi bir sert davranışta bulunmaz.
Albert’in babası Albert’ı domuzu Frusten’e götürmesini sağlayarak Joey’i ahırdan çıkarır ve satmaya götürür.
Ted bir sabah erkenden uyanarak Joey’i savaş için satın alımı yapılan yere götürür.
Albert’ın babası dün akşam barda konuştuğu Yüzbaşı Nicholls’a Joey’i satar.
Ted alanda Joey’e talip olan Yüzbaşı Nicholls’a onu satar.
Almanlarla girilen ilk çatışmada Yüzbaşı Nicholls’ın hayatını kaybetmesi üzerine Joey bir başka İngiliz askeri olan Süvari Warren’e verilir.
İlk çatışmada İngilizlerin kaybetmesi sonucu Joey Alman tarafına esir olur.
Joey Süvari Warren ile girdiği çatışma sonucunda savaş sürecinde Alman cephesinde bulunmaya başlar. Alman cephesinde atlardan anlayan Herr Hauptman Joey ve Tophorn –Joey’in Yüzbaşı Nicholls’a satıldıktan sonra eğitimde tanıdığı arkadaşı- top makinesi taşımak için kullanılamayacağını belirtir. Joey ve Tophorn yaralıları sahra hastanesine taşımak için kullanılır.
Alman askerleri Joey ve Tophorn’u öldürmek istediğinde atlardan anlayan genç bir asker onların çok iyi süvari atları olduğunu ve hasta taşımak için kullanabileceğini söyler. Böylece Joey ve Tophorn’un hayatını kurtarır.
Joey ve Tophorn yaralı askerleri taşırken bakımlarını cepheye yakın olan çiftliğin sahipleri Emilie ve dedesi karşılar.
Atlara bakan asker kardeşini cepheden kurtarmak için kaçırır ve bir değirmene saklanırlar. Almanlar değirmende kaçan askerleri bulup cezalarını verir ve atları değirmende bırakarak yollarına devam ederler. Emilie’de sabah değirmene gittiğinde Joey ve Tophorn’u bulur.
Emilie çiftliklerinin yakınına yeni gelen Alman askerlerin Joey ve Tophorn’u alması ile onlardan ayrılır.
Emilie Joey ve Tophorn ile ilk kez geziye çıktığında Alman askerleri tarafından yakalanması sonucunda onlardan ayrılmak zorunda kalır.
123
Joey ve Tophorn yeniden Alman cephesinde savaş ortamına girdiğinde onların bakımını deli Friendich adlı birisi üstlenir. Friendich savaşı anlamsız bulmakta ve bunca kişinin boş yere öldüğünü düşünür. Düşünceleri yüzünden kimseyle konuşmaz ve sadece kendisiyle konuşur. Bu özelliği yüzünden askerler ona deli Friendich demektedir.
Savaşın insan yaşamındaki olumsuz etkilerini gözler önüne seren Deli Friendich karakteri yer almaz.
Tophorn ağır topları taşımasından dolayı aldığı yaralardan ötürü daha fazla dayanamaz ve bir nehir kıyısında dinlenirken ölür.
Tophorn çatışmaya giderken bu savaş ortamına daha fazla dayanamaz ve vefat eder. Tophorn ölümü üzerine onunla ilgilenen Alman askeri çok üzülür. Joey’in de bu şekilde vefat etmemesi için onu gizlice serbest bırakır.
Albert’in Joey’i bulmak için savaşa katıldığı ve veteriner bölümünde görev aldığı belirtilir.
Albert’in savaşa katılması çatışmaya hazırlanırlarken görülür. Albert Almanlarla girdiği çatışmada atılan hava kapsülü yüzünden gözlerinden yaralanır.
Albert dikenli tellerden kurtularak tedavisi için getirilen atın Joey olduğunu anlar. Joey savaş sürecinde aldığı ağır darbeler sonucunda zorlu bir tedavi sürecine girmesi gerekir. Binbaşı Martin bu meşakkatli tedavi sürecini başlatmak istemez ama Albert Joey’i kaybetmemek için Binbaşı Martin’i ikna eder ve Joey’in tüm tedavi sürecini kendisi üstlenir.
Albert sahra hastanesinde tedavi görürken askerlerden mucize bir atın geldiğini işitir. Albert bu atın Joey olduğunu tahmin eder ve atın olduğu yere giderek ona öğrettiği şekilde çağırır. Atın bu seslenişe cevap vermesi, Albert’in tarif ettiği gibi dört ayağında beyaz renkli çorap ve alnında haç şeklinde beyaz lekenin yer alması bunun Joey olduğunu kanıtlar. Sahra hastanesinde Joey’in tedavisi de başarılı bir şekilde gerçekleşir.
Albert’in savaş dönüşü Maisie Cobbledick ile evlenmesi ve Joey’in mutlu bir şekilde yaşamını geçirdiği ifade etmesi ile biter.
Albert’ın Joey’in sırtında çiftliğine geri dönmesi ve annesinin onları görmesi ile sonlanır.
Yüzbaşı Nicholls çizim defteri Albert’a gönderilmez.
Yüzbaşı Nicholls’un vefatı sonrası içinde Joey’in portlerinin yer aldığı çizim defteri Albert’a arkadaşları tarafından gönderilir. Ayrıca Yüzbaşı Nicholls Albert’a savaşta Joey’in portlerini çizerek mektup eşliğinde göndereceğini bildirir.
Albert’in anne ve babası karakterlerine özel bir ad verilmez.
Albert’in babasının adı Ted, annesinin adı Rose olarak ifade edilir.
Albert’in arkadaşı olarak David yer alır ve onunla arasındaki ilişki savaşa katıldıktan sonra işlenir.
Andrew –Albert’ın arkadaşı- her daim arkadaşının yanında olduğu ve onu zor zamanlarında desteklediği görülür.
Tablo 9’da görüldüğü üzere Savaş Atı isimli edebî yapıt ve sinema gösterimi arasında dikkat çeken farklılıklar öncelikle karakterler üzerinde ortaya çıkar. Albert’in babası kitapta gaddar bir alkolik görünümü çizmektedir. Filmde ise Ted’in katıldığı savaşta gördüğü facialardan sonra insanları kendi çıkarları için bir hiç uğruna öldüren düzene duyduğu öfkeden dolayı alkolik olduğu belirtilir. Ayrıca filmdeki Ted karakteri kitaptaki gibi ailesine karşı kaba ve sinirli değildir. Kitapta
124
Yüzbaşı Nichollas’ın düşüncelere yer verilerek I. Dünya Savaşı’nda dünya tarihini etkileyen durumların nedenleri göz önüne serilir. Filmde ise Yüzbaşı Nichollas karakteri bu boyutta işlenmez. Fakat I. Dünya Savaşı’nın ortaya koyduğu durumlardan birisi olan sömürgecilik İngiltere-Hindistan ilişkisi üzerinden ele alınır. belirtilir. Ayrıca filmdeki Ted karakteri kitaptaki gibi ailesine karşı kaba ve sinirli değildir. Filmde Albert’ın ailesi ve çiftlikte geçirdiği olaylar daha yoğundur. Sinema gösteriminde olay ekseni Emilie ve dedesi üzerine daha fazla kalır. Kitap savaşın insanların yaşamından her şeylerini aldığını ve bitiminde yok olmuş bir hayattan yeniden varoluş yaratılmaya çalışıldığı karakterler üzerinden etkin bir şekilde dile getirir. Uyarlama filmde savaş kavramı objektif bir şekilde ama çatışma daha yoğun işlenerek gösterilir.
Görsel 17: Savaş Atı Kitap Kapağı
Kaynak:https://www.tudem.com/urun/kultur/1008/tudem_edebiyat/2736/tudem_modern_klasikler__savas_ati.aspx
Görsel 18: Savaş Atı Film Afişi
Kaynak: https://tr.wikipedia.org/wiki/Dosya:War_Horse_Film_Posteri.jpeg
4.2.4.3. Sosyolojik Eleştiri Kuramı Çerçevesinde Savaş Atı
Savaş Atı adlı sanatsal ürün içerisinde I. Dünya Savaşı’nda etrafında şekillenen bir hikâye bulunur. 1914 yılıyla başlayan eser o dönemde çiftçiler için
125
büyük bir öneme sahip olan at kavramı üzerine yoğunlaşır. 1914 yılında etkinliğini devam ettiren açık arttırma ile at alma ve atın bedelini altın karşılığında ödeme faktörü yapıtta yer alır. 1900 yılların ilk yarısında toplum içinde önemli bir geçim kaynağı çiftçilik unsuru eserin şekillenmesine olanak verir. Ailenin sahip olduğu Joey adlı at onların ekonomik açıdan refaha ulaşmaları için büyük bir önem arz eder. Çünkü savaş zamanında atlara büyük vazifeler düşer ve İngiltere savaş anlamında tam teknolojik bir boyuta ulaşmamıştır. Joey’in savaşa başlamadan önce İngiliz süvari askerine satılması ekonomik sıkıntı yaşayan kişilerin savaş ortamının yokluğunda daha fazla zorluk çekmemek için değer verdiklerinden vazgeçtiklerini ifade eder.
Yapıtta “Sanırım hiçbiri daha önce makineli tüfek ve top sesi duymamış.” ifadesi I. Dünya Savaşı ile birlikte insanların yaşamına giren teknolojik savaş aletlerini ifade eder. I. Dünya Savaşı ile birlikte dünyadaki savaş düzeninde değişiklikler meydana gelir ve ülkeler savaşın teknolojik ilerleme sayesinde kazanılacağını fark ederek bu alanda gelişim göstermeye başlar. Savaşların teknolojik silahlar etrafında zafer getirmesi dünya üzerinde toplumsal yaşamların yeninden biçimlenmesini zorunlu kılar. Dünya gücü ülkelerin teknolojin hızı ve acımasızlığı içinde büyük bir silahlanma içine girmesi ve bazı ülkelerin I. Dünya Savaşı’nın topluma yaşattıklarının intikamını alma peşine düşmesi ile II. Dünya Savaşı kendini gösterir. I. Dünya Savaşı’nın ardından insanlardaki merhamet duygusunu yok olması, teknolojin yetkinsiz bir şekilde kullanılması ve yeni düzende söz sahibi olma mücadelesi nükleer silahlanmayı da ortaya çıkarır.
I. Dünya Savaşı’nda yaşanan Almanların Fransız topraklarına girmesi yapıtta gösterilir. İngilizlerin o sırada Fransızlara yardımı ettiği ve Almanların ilerleyişini durdurmak için yoğun bir birlik güç gönderdiği dile getirilir. İfade edilen bu yardım savaşta İngiltere ve Fransa arasındaki müteffikliği sergilerken İngiltere’nin kendi ana topraklarına zarar gelmemesi için müteffikinin cephesinde mücadele verdiği anlaşılır. İngiltere’nin savaş sürecinde Fransa’da sahra hastaneleri kurup İngiliz doktor ve hemşirelerini oraya göndermesi, cephede kullanılan atların bakımı için veterinerlikler kurması ve gıda sevkiyatları yapması müteffikine sadece askeri güç yönünden değil her açıdan yardım ettiğini meydana getirir.
126
Filmde eserden farklı olarak 1914 yılında İngilizler tarafından sömürge durumunda bulunan Hindistan halkına da yer verilir. Hintli askerler İngiliz atlı süvarileri gelmeden önce tüm hazırlıkları yapar, Almanların bulunduğu cephe hattı hakkında bilgi toplar ve İngiliz askerlerinin nasıl ilerleyeceğini aktarır. Filmde gösterilen Hindistan detayı dünyanın her yerinde sömürgeleri olduğundan dolayı I. Dünya Savaşı sırasında Güneş Batmayan İmparatorluk olarak anılan İngiltere’nin sömürgeden elde ettikleri gücü de ifade eder. Yapıt savaşın herkesin bir şeylerini yok eden acımasız, katı ve merhametsiz yönünü dile getirirken hâlâ umudun var olduğuna da işaret eder.
4.2.5. Ekmek Parası
Ekmek Parası 1972 yılında Muzaffer İzgü tarafından kaleme alınır. Muzaffer İzgü Ekmek Parası adlı eserini Milli Eğitim Bakanlığı’nın kendisinden çocuk kitabı yazmasını istemesi üzerine oluşturur. Ekmek Parası yazarın çocukluk yaşamını gözler önüne serer. Yazarın yaşamı etrafında yoksulluğun zorlukları, çalışmak zorunda kalan çocukların yaşadığı sıkıntılar gerçekçi bir çerçevede dile getirilir. Eser bireyden yola çıkarak toplumsal bir sorunu ortaya koymaktadır. Yapıt sorunların ve olumsuz durumların üstesinde yaşama sevinci ve dayanışma ile gelinebileceğine ifade eder.
4.2.5.1. Anlatıma Bağlı Olarak Ekmek Parası
Kemal ailesi birlikte Hürriyet Mahallesi’nde yaşayan zeki ve umut dolu bir çocuktur. Kemal’in ailesiyle birlikte yaşadıkları ev küçük olmasının yanında yaşantılarındaki mutluluk kocamandır. Kemal’in babası diğer akrabalarından farklı olarak iş yaşantısına odacılık ile başlar. Okuma ve yazma bildiği için ve müdürün eşine yardım etmeyi kabul ederek bekçilik işine geçer. Bir süre sonra bekçilik işinden ayrılarak kahvehanede çalışmaya başlar.
Ahmet Efendi yoksunluklarla baş edebilmek için birçok buluşlar ortaya koyar. Ahmet Efendi aynı zamanda her yıl evine yenilikler katar ve bu yeniliklere ailesi de her daim destek olur. Soğuk kışlarda ayakta durabilmek için de Ahmet Efendi’nin bir buluşu bulunur. Oğulları Kemal ve Aile ile kömür tozlarını arabaya yüklerler. Evin önüne dökülen tozlar ailecek belli aşamalardan geçirilerek kışın yakılacak kömür hazırlanır. Kış için evin sıvana ve badanası tamamlanır, yiyecek olarak buğday kaynatılır. Bütün hazırlıklar tamamlandıktan sonra aile kışın çetin
127
soğuklarına hazır hale gelir.
Ahmet Efendi oğlunun okula başladığında ayakkabı ihtiyacını karşılamak için buluşlarını devreye sokar. Kemal’in yeni okul ayakkabısı nalının üzerine çakılı yemenden oluşan ağır bir ayakkabıdır. Ahmet Efendi’nin bu buluşu Kemal’in başına bazı sıkıntılar açar. Kemal bir gün büyük bir sevinçle sınıf defterini müdürün odasına götürür. Odaya girdiğinde ayakkabısının ağırlığı yüzünden ayağı takılır ve yere düşer. Yere düşmesinden dolayı müdürün misafiri olan müfettişinin kahvesi üzerine dökülür. Müdür bunun üzerine sinirlenerek Kemal’i odasından çıkarır. Kemal ayakkabısının teki odada kaldığı ve onu alamadığından dolayı ağlamaya başlar. Müdür ağlama sesini duyunca Kemal’i odasına çağırarak ona ayakkabısının tekini verir.
Kemal para kazanmak için sokak aralarında şeker satmaya başlar. Fakat bir adam Kemal’i gürültü yaptı gerekçesi ile tüm şekerlerini yere atıp tartaklar. Adamın yaptığı bu kaba ve nefret dolu harekete karşı Kemal hakkını savunarak adamdan şekerlerin parasını alır. Fakat Kemal bir daha böyle bir durum yaşamamak için ağabeyi ile birlikte şekerleri okulda satmaya karar verir. Kemal ikinci yaz tatilinde 23 Nisan kutlamalarında yeni bir pantolon ve ayakkabı alabilmek için darı satmaya başlar. Annesinin desteği ile birlikte Kemal darı satışından iyi bir kazanç elde eder ve istediği ayakkabı ve pantolonu alır.
Kemal’in yeni işi arkadaşı Seyit aracılığıyla sinemada gazoz satmak olur. Kemal çalışarak hem ailesine yardım eder hem de Seyit ile birlikte çok keyifli zamanlar geçirir. Seyit’in güvercinlerini besler ve oyunlar oynarlar. Fakat bir gün yaşanan talihsizlik sonucu Seyit düşerek belini kırar. Kemal arkadaşının bu durumuna çok üzülür ve kazandığı paranın yarısını Seyit’in annesi Dudu Teyze’ye verir.
Ahmet Efendi kahvehane sahibinin kahvehaneyi devretmesi ile birlikte işinden olur. Onun işsiz kalması aileyi maddi açıdan zor duruma sürükler. Bu sırada da Kemal ailesine yardım edebilmek için Limonatacı Hüseyin Efendi’nin yanında işe başlar. Hüseyin Efendi Kemal’e yanında çalıştığı müddetçe çok iyi davranır. Ahmet Efendi en sonunda lokantada garson olarak iş bulur. Garsonluk yaparken giyeceği kıyafeti de bir şekilde temin ederek işine başlar. Ahmet Efendi bu sırada çocuklarının daha fazla Münevver Hanım’a boyun eğmelerini istemez ve kendi evini yapmaya
128
karar verir. Yapacakları ev için hazırlıkları tamamlayarak el birliği ile kısa sürede evlerini tamamlarlar. Aile kendi evlerinde kimseye boyun bükmeden mutluluk içinde yaşarlar.
4.2.5.2. Film Olarak Zıkkımın Kökü
Zıkkımın Kökü Memduh Ün tarafından 1992 yılından beyaz perdeye uyarlanır. Filmin senaryosu Memduh Ün ve Macit Koper tarafından meydana getirilir. Oyuncu kadrosunda Menderes Samacılar, Emre Akyıldız, Meriç Başaran, Günay Girik Elif İnci gibi isimler bulunur. Filmin müzikleri Cahit Berkay’ın bestelerinden oluşur. Zıkkımın Kökü Adana Altın Koza, Kültür Bakanlığı, Tokyo Asya’nın En İyileri, Paris Cine Junior ödüllerini alır.
Film Muzo’nun kız arkadaşı Raziye ile buluşması ile başlar. Raziye’nin pamuk toplamak için mahalleden uzak bir yere gitmesi Muzo’yu üzer. Muzo sadece yazları gördüğü kız arkadaşı ile beraber vakit geçirmek için ailesinin tüm itirazlarına rağmen onun yanına pamuk toplamaya gider. Bir süre sonra Raziye’nin babası Muzo’nun kızıyla ne zaman evleneceğini öğrenmek ister. Muzo okuduğu için Raziye ile yedi yıldan önce evlenmesinin imkânı yoktur. Raziye’nin babası bekâr bir genç kızı bu kadar bekletmek istemez ve onu başka birine vermeye karar verir. Raziye gelinlikler içinde Muzo’nun önünden geçerken Muzo birden çocukluğunu hatırlamaya başlar.
Muzo’nun ailesi okulların açıldığı zaman çocuklarına alışveriş yapabilecek şartlara sahip değildir. Fakat Ahmet Efendi çocuklarının ihtiyaçlarını kendi etkin buluşları ile karşılamaya çalışır. Muzo’ya nalının üzerine çaktığı yemenle ayakkabı tasarlar. Muzo okula herkesten farklı ayakkabıları ile başladığında tüm gözler ona çevrilir. Muzo’nun sınıf arkadaşı Aysel’in dolma kalemi kaybolur ve sınıftaki herkes Muzo’yu suçlar. Öğretmen Muzo ile bu durum hakkında baş başa konuşur. Muzo küçücük kalan kaleminin ucuna takılan bir çubuklu kalemini öğretmenine göstererek bu sebepten dolayı arkadaşlarının onu suçladığını ifade eder. Aysel birkaç gün sonra kaleminin çantasının dibinde kaldığını fark eder ve arkadaşına kendi affettirmek için dolma kalemi ona hediye etmek ister. Ama Muzo dolma kalemi katiyen kabul etmez.
Muzo’nun en büyük hayallerinden birisi de kırmızı bir balonunun olmasıdır. Bir gün okul dönüşünde baloncu balonlarını sıraya sokarken elindeki birkaç balon ağaca takılır. Muzo hayalindeki balona kavuşmak için ağaca tırmanarak balonları
129
kurtarmaya çalışır. Balonların dördünü kurtarırken tepede kalan bir kırmızı balonu alamaz. Baloncuya kurtardığı balonları verdiğinde kendi balonunun ağacın en tepesinde takılı kalan kırmızı balon olduğunu öğrenir. Muzo koşarak eve gelir ve annesine Ulu Cami’nin oradaki ağaçta kendisinin bir balonu olduğunu sevinçle söyler. Muzo okula giderken balonunu patladığını görür. Baloncunun yaptığı hilekârlık Muzo’yu üzmez ancak elleriyle tutamadığı balonunun gözlerinin önünden de kaybolması onu çok üzer.
Muzoların karşı evlerine yeni evlenen bir çift taşınır. Muzo onları ilk gördüğünde çok şaşırır. Bu kadar yaşlı bir adamın gencecik bir kızla evlenmesini anlayamaz. Muzo gelinlikle mahalleye geldiği günden beri Müjgân ablasını çok sever. Muzo hem Müjgân ablasının yakınında olmak hem de para kazanmak için Müjgân’ın kocasının istediklerini alır. Mahalle kızı yaşında birisi ile evlendiği için adama papaz lakabını takar. Papaz Muzo’yu da zeki ve atik olduğu için sever ve onu sürekli yemeğe çağırır. Ama Muzo papazın Müjgân’ı sürekli dövmesinden dolayı onu hiç sevmez. Müjgân eşinin daha fazla dayağına katlanamayarak evden kaçar. Papazda bir süre Müjgân’ın dönme ümidi ile onun yolunu gözler ama kimseden hiçbir haber gelmez. Ardından evi boşaltarak Papaz da mahalleden ayrılır. Muzo hiçbir zaman o güzel yürekli Müjgân ablasını unutamaz.
Muzo arkadaşı aracılığıyla yazlık sinemada gazoz satma işine başlar. Akşamları insanları ezmeden aynı zamanda gazoz şişelerini de kırmamaya çalışarak satışlarını gerçekleştirir. Sabahları da arkadaşıyla birlikte akşamdan kalan kirlilikleri temizlerler. Muzo çalışması sonucunda biriktirdiği paralarla istediği çizmelere sahip olur. Çizmeleri giymeden önce yatağının önüne koyarak uyuyana kadar onlara bakar.
Muzo okula yeni çizmeleriyle gittiği gün sağanak bir yağmur kendini gösterir. Babasında bekçilikten sonra girdiği garsonluk işinden fazla para kazanmadığı için bu yıl yeterli bir kışlık hazırlıkları yoktur. Muzo eve gittiğinde bu soğuğa nasıl ders çalışacağını düşünürken arkadaşı ona halk kütüphanesine gitmesini önerir. Muzo okuldan çıktıktan sonra halk kütüphanesine gider. Orada ödevlerini bitirdikten sonra kütüphaneciden kitap ister ve Jules Verne ile böylece tanışır. Muzo bundan sonra her okul çıkışında kütüphaneye gider.
Filmde Muzo’nun çocukluğuna geri dönüş biter ve yeniden başlangıçtaki tarihe gelinir. Muzo askerden izne gelen abisine nehir kenarında Raziye’nin
130
evlenmesine duyduğu üzüntüyü anlatır. O sırada yaşadıklarına sinirlenerek formasının şapkasını nehre atar. Muzo şapkasız okula giremeyeceğini hatırlayınca nehirde şapkanın peşine düşmesi ile film sonlanır.
Tablo 10: Ekmek Parası Kitap ve Gösterim Karşılaştırması
Kitap
Gösterim
Ahmet Efendi’nin –Kemal’in babası- ailesiyle birlikte evi onarmasıyla birlikte başlar.
Başlangıçta Muzo’nun gençlik döneminde yaşamı gösterilir. Muzo tatilde kız arkadaşıyla birlikte vakit geçirmek için pamuk toplamaya gider. Raziye’nin –Muzo’nun kız arkadaşı- babası Muzo’nun okulu bitmeden evliliğin gerçekleşemeyeceğini öğrenince pamuk hasadı sonrası kızını başka birisiyle evlendirir. Muzo Raziye’nin gelinlikle evden ayrılışını görünce çocukluğu aklına gelir. Muzo’nun çocukluk anılarını oluşturan sahneler gösterilmeye başlanır.
Kemal evlerinin çatısını korumak amacıyla yerleştirilen Tarzan Ormanlar Kralı filminin afişindeki aslandan korkar.
Muzo’nun afişte bulunan aslandan korktuğu hissedilmez.
Ahmet Efendi çocuklarının kış soğuklarında hastalanmaması için uyurken üstlerine bir sürü yorgan sermektedir. Kemal ve abisi bu duruma itiraz ettiklerinde gömütçü emminin hikâyesini anlatır.
Ahmet Efendi çocukları yatağa yattığında üstlerine fazladan yorgan koyar. Fakat Muzo ve abisi bu duruma tepki göstermez ve babaları gömütçü emminin hikâyesi anlatmaz.
Kemal babasının kış soğuğa karşı o kadar önlem almasına rağmen hastalanır. Aile kendi yöntemleriyle Kemal’i iyileştirmeye çalışır ama başarılı olamaz. Kemal’i doktoru götürdüklerinde zatürre olduğunu öğrenirler. Doktorun yaptığı tedavi ve ailesinin ilgisi ile Kemal kısa sürede iyileşir.
Muzo kışın soğuğun etkisi ile hastalanmaz.
Münevver Hanım’ın yardımcısı ile Muzo ve abisi arasında herhangi bir sohbet gerçekleşmez.
Münevver Hanım’ın yardımcısı ile Kemal ve Ali arasında kısa bir sohbet gerçekleşir ve evden ayrılırken onlara eski kıyafetleri verir.
Kış hazırlığı için bulgur satın alınıp kaynatıldığı ve ardından değirmene gidildiği görülür.
Kış hazırlığı içerisinde bulgur hazırlama mevcut değildir.
Kemal’in anne ve babasının nasıl evlendiği, Ahmet Efendi’nin nasıl iş bulduğu anlatır.
Bu olaylar filmde ele alınmaz.
Kemal müfettişin üstüne kahveyi döktükten sonra müdür tarafından aniden odandan çıkarılır. Kemal bu yüzden ayakkabısını odadan alamaz ve kapının önünde hayaller kurarak onların odadan çıkmasını bekler. Ama onlar odadan uzun bir süre çıkmayınca Kemal ayakkabısız kalacağını düşünerek ağlamaya başlar ve müdür onun ağlama sesini duyarak yanına gelir. Kemal’i odaya geri alarak ayakkabısını verir.
Muzo ayakkabısını alarak odadan çıkar ve üstüne kahve döktüğü müfettişe “Annem kıyafetinizi yıkayabilir.” sözlerini dile getirir.
Kemal ağaçtaki balonunu yoldan geçen kişilere gösterir, balonunun yanında uzun süre kalır ve onunla sohbet eder.
Filmde balon sahnesinde bunlar yer almaz.
Kemal’in ilk işi abisi ile birlikte akide şekeri satmaktır ve buradan elde ettiği parayla lastik çizme alır.
Muzo akide şekeri satmaz ve lastik çizmeleri yaz boyunca çalıştığı işlerden elde ettiği kazançla filmin sonunda alabilir.
131
Sınıf Jale’nin kaybolan dolma kalemini Kemal’in aldığını düşünür. Sınftaki kişiler Muzo’yu ağlatarak zorla öğretmenin yanına götürür. Muzo kendisine yapılan bu harekete karşı çok üzülür ve ders boyunca ağlar. Eve geldiğinde yaşadıklarını ailesine anlatır.
Muzo sınıf arkadaşları tarafından zorla öğretmeninin yanına götürülmez, ders boyunca ağlamaz ve ailesine yaşadığı bu durumu anlatmaz.
Kemal’in annesi aniden hastalanır ve ameliyat olur. Annesi iyileşene kadar onun yaptığı tüm işleri Kemal ve abisi üstlenir. Kemal ile abisi pazara giderek annesi gibi pazarlık yapıp yüz elli tane darıyı alır. Darıyı eve taşırken çok zorlanırlar ve abisi Kemal’e yetmiş beş tane darıyı çuvala koyup eve götürmesini geri kalan yetmiş darıyı çuvalı geri getirdiğinde kendisinin götüreceğini söyler. Kemal’in abisi sokağa dökülü darılar başında beklerken zabıta onun yasak yerde darı mangalı yapıp satacağını zannederek darılara el koyar. Kemal olayı öğrendiğinde belediyeye abisinin yanına gider. Kemal darıları haksız yere el koydukları için geri almak ister. Fakat zabıtalar onu dinlemek istemedikleri için yetmiş beş tane darısı belediye binasında kalır.
Muzo’nun annesinin hastalanması olayı ve bu olayın doğurduğu yeni durumlar herhangi bir sahnede gösterilmez.
Ahmet Efendi kahvedeki işinden çıkarıldıktan sonra seyyar arabayla sebze meyve satma işine girer.
Ahmet Efendi kahvehanede çalışmaz, sebzecilik yapmaz. Film içerisinde Ahmet Efendi bekçi, tahsildarlık ve garsonluk işlerinde bulunur.
Kemal sinemada çalışırken seyircilerin ona yiyecek ikram ettiği ve film bittikten sonra Kemal ve arkadaşı Seyit’in sarhoşları uyandırması yer alır.
Muzo’nun sinemada çalışma sahnesinde bu olaylar dahil değildir.
Seyit’in kardeşi Salih’i sinemaya getirişi ve Kemal’in ona dondurma alması, Seyit ile Kemal’in okudukları kitaplar hakkında konuşması, Seyit’in güvercinleri bakarken damdan düşüp bacağını kırması ve Muzo’nun arkadaşı iyileşene kadar sürekli yanında kalması olayları bulunur.
Muzo’nun arkadaşı Seyit ile yaşadığı bu olaylar gösterilmez.
Kemallerin evini basar ve aile havalar iyileşene kadar Seyitlerin yanında kalırlar.
Yağan şiddetli yağmur sonucunda evlerinin bir tarafı yıkılır. Yağmurun diğer günler devam etmemesi sonucu ailecek evin yıkılan tarafı tamir edilir.
Ahmet Efendi çocuklarının ev sahibine daha fazla boyun eğmemesi için kendi evini yapmaya karar verir. Yıllardır biriktirdikleri parayı bir araya getirerek evin inşaatı başlanır. Aile el birliği ile kısa sürede kendi evlerini tamamlarlar.
Muzoların evlerini yapma sahnesi bulunmaz.
Kemallerin mahallerinden ayrılarak yeni evlerine taşınmaları ile biter.
Muzo askerden gelen abisine Raziye’nin evlenmesi üzerine duyduğu acıyı anlatır. Raziye’nin başkası ile evlenmesine çok sinirlenir ve şapkasını nehre atar. O sırada şapkasız okula giremeyeceğini hatırlayınca nehirde şapkasının peşinden giderken film sonlanır. Filmin sonunda Muzaffer İzgü’nün hayatına dair bilgiler verilir.
Kitapta bu olaylar bulunmaz.
Muzo sınıfı ile birlikte pikniğe gider. Orada herkes oyun oynarken Muzo kitabını okur. Piknikte Raziye ile birlikte dere kenarında vakit geçirirler.
132
Eserde Kemal’in kütüphane ile tanışma hikâyesine değinilmez.
Muzo havanın soğuk olduğu bir gün arkadaşının önerisi üzerine kütüphaneye giderek ödevlerini tamamlar. Muzo kütüphaneyi, orada tanıştığı Zihni Efendi’yi çok sever ve bundan sonra her okul çıkışında kütüphanede vakit geçirir. Zihni Efendi sayesinde birçok yeni yazarla tanışır. Kitaplara olan merakı gün geçtikçe daha çok artar.
Sinemada çalışma olayları içerisinde bu durum yer almaz.
Muzo sinemacı Celal Abi’den mahalledeki çocuklara film izletebileceği kutu yapmasını ister. Muzo bu kutuya parça parça filmler koyarak mahalledeki çocuklara bir kuruş karşılığında izletir.
Kemal arkadaşlarının ayakkabısıyla dalga geçmesini ailesine yansıtmaz.
Muzo arkadaşlarının ayakkabısı ile dalga geçmesi üzerine ailesinden yeni ayakkabılar ister. Yeni ayakkabısının alınmamasının karşı ailesine tepkisini göstermek adına onlarla akşam yemeği yemez.
Tablo 10’da ifade edildiği üzere Ekmek Parası adlı edebî yapıt ve Zıkkımın Kökü isimli uyarlama filminde göze çarpan ilk ayrım sanatsal ürünü temsil eden adlandırma yönündedir. Filmin Muzaffer İzgü’nün çocuklar için oluşturduğu biyografik eser olan Ekmek Parası üzerinden senaryolaştığı fark edilmektedir. Sinema gösteriminin tüm izleyici kitlesini ele almak için Muzaffer İzgü’nün biyografik eseri olan Zıkkımın Kökü adı kullanılır. Sinema gösterimi dâhilinde başlangıç ve bitişlerde kitaptan ayrı bir seyir izlendiği görülür. Filmde ana karakterin isminin Muzo olarak değiştirildiği fark edilir. Sinema gösterimi kitabın yazarı olan Muzaffer İzgü’nün yaşamını daha detaylı yansıtmak için bu yola başvurduğu düşünülür. Film edebî eserin ana çatışmasını beyazperdeye taşımakla beraber Müjgân abla ve eşi karakterleri etrafında kadın-erkek çatışmasını toplumsal gelenekler ve tepkiler doğrultusunda ifade eder. Sinema gösteriminde kitapta bulunan Hüseyin Emmi, Recep Emmi, Seyit’in annesi ve erkek kardeşi karakterlerinin bulunmadığı da fark edilir.
133
Görsel 19: Ekmek Parası Kitap Kapağı
Kaynak: https://www.bilgiyayinevi.com.tr/ekmek-parasi
Görsel 20: Zıkkımın Kökü Film Afişi
Kaynak: https://www.tsa.org.tr/tr/film/filmgoster/1012/zikkimin-koku
4.2.5.3. Sosyolojik Eleştiri Kuramı Çerçevesinde Ekmek Parası
Ekmek Parası adlı sanatsal yapıt belirli bir sınıfın özelliklerini ortaya koyar. Kemal (filmde Muzo) adlı karakter üzerinden yoksul sınıfın toplum içinde yaşadığı zorluklar, mücadeleleri, sosyal ilişkileri ve kişilik özellikleri ifade edilir. Kemal’in babasının yaptığı ayakkabı ile okula gitmesi sonucunda arkadaşlarının onunla dalga geçmesi halkın maddi yönden aşağıda olan sınıfa karşı üstünlük sergilemeden mutluluk duyduğunu ifade eder. Sınıfta kalem kaybolduğunda herkesin Kemal’i suçladığı ve sınıf arkadaşları tarafından fiziksel kabalıklara uğrar. Meydana gelen hadise toplum içinde ortaya çıkan kötülüklerin maddi yönden sıkıntılı kişiler tarafından gerçekleşeceği düşüncesini ortaya koyar.
Kemal’in abisi ile bağırarak şekerlerini satmaya çalışırken bir adam tarafından kaba bir davranışa maruz kalırlar. Yaşanan durum halk içinde bazı kişilerin karşısındaki bireyden üst bir sınıfa sahipse alt sınıfa karşı herhangi bir saygı göstermediğini ortaya koyar. Fakat çevredekilerin Kemal ve abisinin şekerlerinin
134
haksız yere dökülmesine karşı adama tepki göstererek şekerlerin parasını adama ödettiği görülür. Bu durum halkın göz göre göre yapılan haksızlıklara karşı sessiz kalmayarak toplu direnç gösterdiğini ifade eder.
Kemal’in mısırlarını yanlış bir anlaşılma yüzünden belediye tarafından el konulur ve Kemal zabıtaları gerçekleri anlatmaya çalıştığında dinlenmeye gerek duyulmayacak biri olarak görülerek kapı dışı edilir. Var olan bu davranış statüko gücünü elinde bulunduran kişilerin incelemeden, sorgulamadan ve neden sonuç denklemini kurmadan hareket ettiğini meydana çıkarır. Kemal’in yazları ihtiyaçlarını karşılamak için çalışması bu sınıfa bağlı çocukların yaşadıkları zorlukları gözler önüne serer. Kemal’in arkadaşı Seyit ile sürekli bir dayanışma içinde bulunması güçlü dostluk bağını ifade etmekle birlikte bulundukları mahalle kültüründe var olan birlik ve beraberliği de ifade eder.
Filmde bulunan Müjgân ve Papaz karakteleri toplumda yoksul ailelerin para karşılığında genç kızlarını yaşlı adamlara vermesi döngüsünü gözler önüne serer. Müjgân’ın kocası tarafından hizmetçi gibi algılanması, evden dışarı çıkarılmaması ve sürekli şiddet görmesi ataerkil toplumun ögelerini sergilemekle birlikte kadının erkek tarafından satın alınan önemsiz bir nesne gibi algılanmasını ifade eder. Müjgân’ın evden kaçması, bir daha dönmemesi, eşinin evi kapatarak mahalleden büyük bir utançla ayrılması kadının bağnaz ataerkil kalıplara karşı çıkışına ve kendi yaşamının öznesi olmasına dair verdiği mücadelenin zaferini ortaya koyar.
Feride Teyze Kemal’in kendi çocuğundan daha başarılı olması ve eşinin Kemal’i oğlunu yanında övmesinden dolayı evdeki eski bisikleti Kemallere vermez. Bu durum toplum içinde insanların yaşadıkları kıskançlıklar sonucunda kendisinden herhangi bir açıdan üstün gördüğü kişiye duygusal veya fiziksel yönden zarar vermek istediğini ortaya çıkarır. Kemal’in koşullar ne olursa olsun düzenli olarak derslerine çalıştığı, her fırsatta kitap okuduğu ve onun bu davranışlarından dolayı ailenin umudunu Kemal’e bağladığı görülür. Bulunan toplulukta maddi yönden sıkıntılı grupta yer alan kişilerin tek kurtuluşunun eğitim olduğu dile getirilir.
135
4.3.SİNEMAYA UYARLANAN ÇOCUK KİTAPLARINDAN TÜRKÇE ÖĞRETİMİNDE YARARLANILMASINA YÖNELİK ETKİNLİK ÖNERİLERİ
4.3.1. Heidi Adlı Sanatsal Ürünün Etkinlik Örneği
Etkinlik Adı: Doğru Zaman ve Yerde
Sınıf Seviyesi: 6.sınıf
Açıklama: Heidi kitabı ve uyarlama filmi arasında olayların sıralanışı ve mekânsal olarak meydana gelen değişimler bulunmaya çalışılır.
Yöntem ve Teknikler: Not alarak okuma, kavram haritası, tam okuma, not alarak dinleme/izleme, seçici dinleme/izleme, kartopu tekniği
Dil Becerileri: Dinleme/izleme, okuma, konuşma
Uygulama: Heidi eseri öğrenciler tarafından not alarak okuma, kavram haritası ve tam okuma teknikleri kullanılarak okunur. Okuma faaliyeti tamamlandıktan sonra öğrencilere Heidi filmini not alarak dinleme/izleme, seçici dinleme/izleme yöntemleri etrafında izlenir. Öğrenciler okuma ve izleme etkinliklerini gerçekleştirirken not aldıkları boyutlar arasında karşılaştırma yaparlar. Ardından öğrencilerin edebî eser ve film arasında yaptıkları mukayeseleri netleştirmeleri ve arkadaşları ile görüşlerini genişletmeleri amacıyla kartopu tekniği uygulanır. Gökalp’e göre kartopu tekniği içerisinde öğrenciler ilk olarak tek başına problem üzerine düşünürler, daha sonra ikili grup oluşturarak tartışma geliştirirler. Ardından dört kişi bir topluluk oluşturarak düşündüklerini karşılaştırır ve en sonunda sekiz kişilik grup dâhilinde tartışılıp karşılaştırmalar bir karara bağlanır. Grup içerisinde elde edilen veriler sınıfa sunularak grupların fikirleri gözden geçirilir.
Kazanımlar: T.6.1.5. Dinlediklerinin/ izlediklerinin konusunu belirler.
T.6.1.10. Dinlediklerinin/ izlediklerinin içeriğini değerlendirir.
T.6.1.11. Dinledikleriyle/ izledikleriyle ilgili görüşlerini bildirir.
T.6.1.12. Dinleme stratejilerini uygular.
T.6.2.1. Hazırlıklı konuşma yapar.
T.6.3.4. Okuma stratejilerini kullanır.
T.6.3.19. Metnin konusunu belirler.
T.6.3.22. Metindeki hikâye unsurlarını belirler.
T.6.3.24. Metnin içeriğini yorumlar.
136
T.6.3.25. Metinler arasında karşılaştırma yapar.
T.6.3.29. Okudukları ile ilgili çıkarımlarda bulunur.
T.6.3.32. Medya metinlerini değerlendirir.
4.3.2. Pal Sokağı Çocukları Adlı Sanatsal Ürünün Etkinlik Örneği
Etkinlik Adı: Ben Kimim?
Sınıf: 7. Sınıf
Açıklama: Pal Sokağı Çocukları kitabında yer alan karakterlerin film uyarlaması içinde yeniden biçimlenmesinin fark edilmesi sağlanır.
Yöntem ve Teknikler: Not alarak okuma, tam okuma, not alarak dinleme/izleme, seçici dinleme/izleme, sıcak sandalye
Dil Becerileri: Dinleme/izleme, okuma, konuşma
Uygulama: Pal Sokağı Çocukları adlı eser tam okuma, not alarak okuma yöntemleri üzerinden okunur. Okumanın ardından Pal Sokağı Çocukları filmi öğrenciler tarafından not alarak dinleme/izleme, seçici dinleme/izleme yöntemleri ile izlenmesi gerçekleşir. Öğrencilerden kitap ve filmde yer alan karakterlere dair aldıkları notları düzenlenmesi istenir. Sıcak sandalye tekniği kullanılarak öğrencinin uyarlama filmde kitaptan farklı olarak karaktere eklenen özellikleri ve yaşadığı değişimleri görmesi sağlanır. Sıcak sandalye tekniği soru sorma, görüşme, danışma, tartışma ve yaratıcılık yönlerin gelişmesini sağlayan bir yöntemdir. Sınıftaki birkaç öğrenci eserde yer alan karaktere bürünür. Öğrenciler arkadaşlarına içinde bulunduğu karaktere dair sorular sorar. Rol sahibi sınıf tarafından yöneltilen soruları cevaplamaya çalışılır. Bu teknik karakterlerin net bir şekilde anlaşılmasına destek olmaktadır (Erginer, 2004: 310-311; Gökalp, 2018: 242).
Kazanımlar: T.7.1.5. Dinlediklerinin/ izlediklerinin konusunu belirler.
T.7.1.8. Dinlediği/izlediği hikâye edici metinleri canlandırır.
T.7.1.10. Dinlediklerinde/ izlediklerinde tutarlılığı sorgular.
T.7.1.12. Dinlediklerinin/ izlediklerinin içeriğini değerlendirir.
T.7.1.13. Dinleme stratejilerini uygular.
T.7.2.1. Hazırlıklı konuşma yapar.
T.7.3.4. Okuma stratejilerini kullanır.
T.7.3.21. Metindeki hikâye unsurlarını belirler.
T.7.3.25. Metinler arasında karşılaştırma yapar.
137
T.7.3.28. Okudukları ile ilgili çıkarımlarda bulunur.
T.7.3.31. Medya metinlerini değerlendirir.
4.3.3. Tom Sawyer Adlı Sanatsal Ürünün Etkinlik Örneği
Etkinlik Adı: Cevap Veriyorum
Sınıf: 8. sınıf
Açıklama: Tom Sawyer kitabı ve filmi arasında ortaya çıkan değişimlerin karşılaştırma yapılarak fark edilmesinin sağlanması.
Yöntem ve Teknikler: Not alarak okuma, tam okuma, soru sorarak okuma, not alarak dinleme/izleme, soru turu tekniği
Dil Becerileri: Dinleme/izleme, okuma, konuşma
Uygulama: Tom Sawyer kitabı tam okuma, not alarak okuma, soru sorarak okuma yöntemleri etrafında okunur. Okuma eyleminin tamamlanmasından sonra Tom Sawyer adlı film sınıfta izlenir. Öğrenciler filmi not alarak dinleme/izleme yöntemi etrafında seyreder. Öğrenciler kitap ve filme dair aldıkları notları gözden geçirir. Öğrenciler uyarlama filmde kitaptan bağımsız olarak ortaya çıkan özgünlükler ve değişimler üzerine sorular hazırlarlar. Hazırlanan bu sorular soru turu tekniği kullanılarak sınıfta cevaplanır. Gökalp’e (2018) göre Soru turu tekniği bir konunun netleşmesine sağlar. Öğrencilerin yazma, soru hazırlama, anahtar kavramları bulma, açıklama yapma, yorumlama gibi üst düzey becerilerini geliştirir. Soru turu tekniği şu aşamalarla oluşur:
Öğrenciler boş kâğıtlara işlenen konuyla ilgili soruları yazarlar.
Her öğrenci sorusunu yazdıktan sonra kâğıdı solundaki arkadaşına iletir.
Öğrenciler kendilerine gelen soruyla ilgili cevabı kâğıda yazar. Ardından kâğıdı tekrardan solundaki kişiye ulaştırır.
Sınıftaki tüm öğrenciler bir soru veya cevap kâğıda yazdıktan sonra tur tamamlanır.
Kâğıda yazılanlar gözden geçirilir ve üzerine tartışılır.
Kazanımlar: T.8.1.5. Dinlediklerinin/ izlediklerinin konusunu tespit eder.
T.8.1.6. Dinlediklerinin/ izlediklerinin ana fikrini/ana duygusunu tespit eder.
T.8.1.11. Dinledikleri/ izledikleri medya metinlerini değerlendirir.
T.8.1.14. Dinleme stratejilerini uygular.
T.8.2.1. Hazırlıklı konuşma yapar.
138
T.8.3.4. Okuma stratejilerini kullanır.
T.8.3.15. Metinle ilgili sorular sorar.
T.8.3.16. Metnin konusunu belirler.
T.8.3.17. Metnin ana fikrini/ ana duygusunu belirler.
T.8.3.23. Metinler arasında karşılaştırma yapar.
T.8.3.33. Edebî eserin yazılı metni ile medya sunumunu karşılaştırır.
T.8.3.32. Medya metinlerini değerlendirir.
4.3.4. Siyah İnci Adlı Sanatsal Ürünün Etkinlik Örneği
Etkinlik Adı: Kelimeler Dünyamdır
Sınıf: 5. Sınıf
Açıklama: Siyah İnci kitap ve filminde anlamını bilmedikleri kelimelerin öğretiminin yapılması amaçlanır.
Yöntem ve Teknikler: Not alarak okuma, sessiz okuma, not alarak dinleme/izleme, hızlı tur tekniği
Dil Becerileri: Dinleme/izleme, okuma, konuşma
Uygulama: Siyah İnci adlı edebî metin sessiz okuma ve not alarak okuma yöntemi ile öğrenciler tarafından okunur. Okuma faaliyetinden sonra Siyah İnci adlı uyarlama film not alarak dinleme/izleme yöntemi eşliğinde izlenir. Öğrencilerin kitap ve filmde karşılaştıkları bilmedikleri kelimeleri tahtaya yazmaları istenir. Tahtaya yazılan kelimelere dair öğrencilerden tahmin alabilmek adına hızlı tur tekniği kullanılır. Hızlı tur tekniği içerisinde öğrenciler kelimelerle ilgili tahminleri de tahtaya yazılır. Hızlı tur tekniği her öğrencinin bir kavram, soru veya sorun hakkında konuşmasını sağlar. Öğrencilerden farklı görüşler alınmasını sağlayan teknik beyin fırtınasının yapılmasına da imkân verir. Öğrenciye hızlı bir biçimde soru sorulur, cevap veremeyen öğrenci “Geçiniz.” diyerek cevap hakkını diğer arkadaşına devreder (Açıkgöz, 2007; Doğanay, 2014).
Kazanımlar: T.5.1.2. Dinlediklerinde/ izlediklerinde geçen, bilmediği kelimelerin anlamını tahmin eder.
T.5.1.6. Dinledikleri/ izlediklerine yönelik sorulara cevap verir.
T.5.1.12. Dinleme stratejilerini uygular.
T.5.2.2. Hazırlıksız konuşma yapar.
T.5.3.4. Okuma stratejilerini kullanır.
139
T.5.3.5. Bağlamdan yararlanarak bilmediği kelime ve kelime gruplarının anlamını tahmin eder.
T.5.3.25. Medya metinlerini değerlendirir.
T.5.3.28. Bilgi kaynaklarını etkili şekilde kullanır.
4.3.5. Pollyanna Adlı Sanatsal Ürünün Etkinlik Örneği
Etkinlik Adı: Bana Göre
Sınıf: 5. Sınıf
Açıklama: Pollyanna adlı yapıt ile Hayat Sevince Güzel adlı uyarlama film arasında ortaya çıkan değişimlerin karşılaştırmalar eşliğinde keşfedilir.
Yöntem ve Teknikler: Not alarak okuma, sessiz okuma, seçerek okuma, not alarak dinleme/izleme, seçici dinleme/izleme, güdümlü konuşma, eleştirel konuşma, akvaryum tekniği
Dil Becerileri: Dinleme/izleme, okuma, konuşma
Uygulama: Pollyanna adlı sanatsal ürün sessiz okuma, seçici okuma, not alarak okuma yöntemleri etrafında okunur. Ardından Hayat Sevince Güzel isimli uyarlama film not alarak dinleme/izleme, seçici dinleme/izleme yöntemi doğrultusunda izlenir. Edebî eser ve uyarlama film arasında karakter, olay döngüsü ve çatışma noktasında meydana gelen farklılıklar alınan notlar çerçevesinde belirlenir. “Uyarlama filmde ne gibi değişimler mevcuttur?”, “Sinema gösterimde meydana gelen değişimler olaya ne gibi katkısı ve eksikleri olmuştur?” “Filmin çatışmaya kattığı özgünlükler nelerdir?” “ Bu özgün yönler ana mesajın anlaşılmasına yarar sağlamış mıdır?” “Kitap mı yoksa filmi kişiye mesajı daha etkileyici ve etkin aktarmaktadır?” gibi sorular akvaryum tekniği eşliğinde sınıfça tartışılır. Sönmez’e (2017) göre akvaryum tekniği öğrencilerin tartışmaya aktif bir şekilde dâhil olmalarını sağlar. Akvaryum tekniği boyutunda öncelikle iç içe iki çember meydana getirilir. İç çemberde bulunan öğrenciler sorular üzerine tartışırken dış çemberdeki öğrenciler tartışmayı dinler ve isterse iç çembere sorular yöneltebilir. Süreç ilerledikçe iç grup ve dış grubun yer değiştirmesi ile tartışma devam ettirilir.
Kazanımlar: T.5.1.3. Dinlediklerinin/ izlediklerinin konusunu belirler.
T.5.1.4. Dinlediklerinin/ izlediklerinin ana fikrini/ana duygusunu tespit eder.
T.5.1.6. Dinledikleri/ izlediklerine yönelik sorulara cevap verir.
T.5.1.9. Konuşmacının sözlü olmayan mesajlarını kavrar.
140
T.5.1.10. Dinlediklerinin/ izlediklerinin içeriğini değerlendirir.
T.5.1.11. Dinledikleriyle/ izledikleriyle ilgili görüşlerini bildirir.
T.5.1.12. Dinleme stratejilerini uygular.
T.5.2.1. Hazırlıklı konuşma yapar.
T.5.2.3. Konuşma stratejilerini uygular.
T.5.2.4. Konuşmalarında beden dilini etkili bir şekilde kullanır.
T.5.2.5. Kelimeleri anlamlarına uygun kullanır.
T.5.2.6. Konuşmalarında uygun geçiş ve bağlantı ifadelerini kullanır
T.5.3.1. Noktalama işaretlerine dikkat ederek sesli ve sessiz okur.
T.5.3.4. Okuma stratejilerini kullanır.
T.5.3.13. Okuduklarını özetler.
T.5.3.14. Metnin ana fikrini/ ana duygusunu belirler.
T.5.3.16. Metindeki hikâye unsurlarını belirler.
T.5.3.17. Metni yorumlar.
T.5.3.19. Metinle ilgili sorulara cevap verir.
T.5.3.25. Medya metinlerini değerlendirir.
T.5.3.31. Okudukları ile ilgili çıkarımlarda bulunur.
4.3.6. Matilda Adlı Sanatsal Ürünün Etkinlik Örneği
Etkinlik Adı: Her Şey Yerli Yerinde
Sınıf: 7. Sınıf
Açıklama: Matilda adlı eser ve uyarlama filminde mevcut olan olay örgüsünün akış çerçevesi ifade edilir.
Yöntem ve Teknikler: Sessiz okuma, not alarak okuma, seçici okuma, not alarak dinleme/izleme, seçerek dinleme/izleme, elma dersem git, armut dersem kal
Dil Becerileri: Dinleme/izleme, okuma
Uygulama: Matilda adlı edebî eser not alarak okuma, sessiz okuma, seçici okuma yöntemleri etrafında okunur. Uyarlama film not alarak dinleme/izleme, seçerek dinleme/izleme yöntemleri doğrultusunda izlenir. Ardından sınıf beşer kişilik gruplara bölünür. Her öğrenci bulunduğu gruba kitap ve filme ait meydana getirdiği olay döngüsünü sunar. Gruplar sanatsal ürünlere ait ortaklaşa bir olay döngüsü meydana getirir. Öğretmen gruplardan oluşturdukları olay örgüsünün her basamağını ayrı ayrı kâğıtlara yazmalarını ister. Edebî yapıt ve sinema filminin olay döngüsünün
141
sınıfça keşfedilmesi için elma dersem git, armut dersem kal tekniği uygulanır. Elma dersem git, armut dersem kal tekniği öğrencilerin işledikleri konuyla ilgili ortaklaşa bir değerlendirme yapmalarına imkân verir. Tekniğin aşamaları şu şekildedir:
Konuya dair kavram veya cümleler kartonlara yazılır.
Kartonlar sınıfın belirli yerlerine aralıklarla asılır.
Öğrenciler kartonları gözden geçirerek doğru kartonun olduğu yere doğru ilerlemeye başlar.
Öğrenci doğru kartona ilerlerken grubundaki arkadaşları “Elma” diye seslenir, yanlış kartona yöneldiğinde “Armut” diyerek onun yanlış yönden ayrılmasını sağlar.
Tüm işlem basamakları tamamlandıktan sonra sınıfça bir değerlendirme yapılır. Farklı düşünceler ortaya çıkarsa tamamlanan etkinlik yeniden gözden geçirilerek ortak bir karar verilir (Tok, 2015: 228; Gökalp, 2018: 178).
Kazanımlar: T.7.1.3. Dinlediklerini/ izlediklerini özetler.
T.7.1.4. Dinledikleri/ izlediklerine yönelik soruları cevaplar.
T.7.1.5. Dinlediklerinin/ izlediklerinin konusunu belirler.
T.7.1.6. Dinlediklerinin/ izlediklerinin ana fikrini/ana duygusunu belirler.
T.7.1.13. Dinleme stratejilerini uygular.
T.7.3.1. Noktalama işaretlerine dikkat ederek sesli ve sessiz okur.
T.7.3.15. Okuduklarını özetler.
T.7.3.16. Metnin konusunu belirler.
T.7.3.17. Metnin ana fikrini/ ana duygusunu belirler.
T.7.3.18. Metindeki yardımcı fikirleri belirler.
T.7.3.19. Metinle ilgili soruları cevaplar.
T.7.3.21. Metindeki hikâye unsurlarını belirler.
T.7.3.32. Medya metinlerini değerlendirir.
4.3.7. Çizgili Pijamalı Çocuk Adlı Sanatsal Ürünün Etkinlik Örneği
Etkinlik Adı: Yeniden Biçimlendiriyorum
Sınıf: 8. sınıf
Açıklama: Çizgi Pijamalı Çocuk isimli yapıt ile uyarlama filme yeni bir olay örgüsü ve görsel tasarlanması gerçekleştirilerek karşılaştırma yapılması sağlanır.
142
Yöntem ve Teknikler: Sessiz okuma, not alarak okuma, katılımsız dinleme/izleme, not alarak dinleme/izleme, bir metni kendi kelimeleri ile yeniden oluşturma, istasyon tekniği
Dil Becerileri: Dinleme/izleme, okuma, yazma
Uygulama: Çizgili Pijamalı Çocuk adlı kitap sessiz okuma yöntemi, not alarak okuma ile okunur. Uyarlama film katılımsız dinleme/izleme, not alarak dinleme/izleme yöntemi ile izlenir. Ardından öğrencilerin edebî yapıt ve uyarlama film arasında meydana gelen değişimleri ifade etmeleri istenir. Öğrencilerin kitap ve filme dair belirttikleri farklılıklar tahtaya tablo şeklinde gösterilir. Öğrenciler farklılıkları sıraladıktan sonra kitap ve filme yeni bir son yazmaları ve yeni bir görsel tasarlamaları için istasyon tekniği kullanılır. Birinci istasyonda kitaba yeni bir son oluşturulur, ikinci istasyonda film için farklı bir son meydana getirilir, üçüncü istasyonda kitaba yeni bir kapak tasarlanır ve dördüncü istasyonda sinema gösterimine yeni bir afiş oluşturulur. Öğrenciler sırasıyla her istasyon grubunda çalışması sağlanır. İstasyon tekniği sınırları belirlenmiş bir konunun birçok noktadan kollektif bir boyutta ele alınarak ortak bir ürünün meydana getirildiği aktif öğrenme tekniğidir. İstasyon tekniğinin hedeflenen sonuca erişebilmesi için her aşamanın titizlikle hazırlanması, istasyonların plan dâhilinde ilerlemesi ve grupların dikkatli belirlenmesi gerekir (Güneş, 2009: 9; Hesapçıoğlu, 2008: 330; Ocak, 2008: 250).
Kazanımlar: T.8.1.4. Dinledikleri/ izlediklerine yönelik sorulara cevap verir.
T.8.1.5. Dinlediklerinin/ izlediklerinin konusunu tespit eder.
T.8.1.6. Dinlediklerinin/ izlediklerinin ana fikrini/ana duygusunu tespit eder.
T.8.1.10. Dinledikleriyle/ izledikleriyle ilgili görüşlerini bildirir.
T.8.1.14. Dinleme stratejilerini uygular.
T.8.3.1. Noktalama işaretlerine dikkat ederek sesli ve sessiz okur.
T.8.3.4. Okuma stratejilerini kullanır.
T.8.3.14. Metinle ilgili soruları cevaplar.
T.8.3.16. Metnin konusunu belirler.
T.8.3.17. Metnin ana fikrini/ ana duygusunu belirler.
T.8.3.18. Metindeki yardımcı fikirleri belirler.
T.8.3.32. Medya metinlerini değerlendirir.
T.8.3.21. Metnin içeriğini yorumlar.
143
T.8.3.25. Okudukları ile ilgili çıkarımlarda bulunur
T.8.3.33. Edebî eserin yazılı metni ile medya sunumunu karşılaştırır.
T.8.4.3. Hikâye edici metin yazar.
T.8.4.4. Yazma stratejilerini uygular.
T.8.4.17. Yazdıklarını paylaşır.
T.8.4.6. Bir işi işlem basamaklarına göre yazar.
T.8.4.5. Anlatımı desteklemek için grafik ve tablo kullanır.
4.3.8. Charlie’nin Çikolata Fabrikası Adlı Sanatsal Ürünün Etkinlik Örneği
Etkinlik Adı: Kulaktan Kulağa
Sınıf: 7. Sınıf
Açıklama: Charlie’nin Çikolata Fabrikası adlı edebî eser ile kitabı arasında meydana gelen farklılıkların ortaya konulması sağlanır.
Yöntem ve Teknikler: Sessiz okuma, not alarak okuma, not alarak dinleme/izleme, not alarak dinleme/izleme, dedikodu tekniği
Dil Becerileri: Dinleme/izleme, okuma, konuşma
Uygulama: Charlie’nin Çikolata Fabrikası adlı yapıt sessiz okuma, not alarak okuma yöntemleri ile okunur. Charlie’nin Çikolata Fabrikası isimli film uyarlaması katılımsız dinleme/izleme, not alarak dinleme/izleme yöntemleri ile izlenir. Öğrenciler aldıkları notlar etrafından edebî eser ve filmde fark ettikleri farklılıkları belirli bir çerçevede sıralarlar. Öğrencilerin kitap ve sinema gösterimi arasında gerçekleşen değişimleri net olarak kavrayabilmeleri için dedikodu tekniği kullanılır. Dedikodu tekniği öğrencilerin konuyu kavramasına, konuya dair farklı bakış açılarını keşfetmesine ve değerlendirmesine imkân verir. Dedikodu tekniğinin aşamaları şu şekildedir:
Öğrenciler ikişerli gruplar oluşturur.
Ele alınan konu ya da sorunla ilgili fikirlerini birbirleriyle paylaşırlar.
Eşler birbirlerinden ayrılarak yeni bir ikili gruplar oluştururlar.
Öğrenciler yeni grup eşlerine kendi düşüncelerini, önceki eşinin düşüncelerini, kendi düşüncesinde ortaya çıkan değişimleri, grup eşinin katılıp katılmadığı noktaları ifade ederler.
144
Sınıf içerisinde oluşturulan her düşüncenin paylaşılabilmesi için birçok kez yeni ikili gruplar oluşturulur.
Sürecin bitiminde ortaya konulan düşünceler sınıf eşliğinde tartışılır (Sönmez, 2017: 230; Gökalp, 2018: 174).
Kazanımlar: T.7.1.4. Dinledikleri/ izlediklerine yönelik soruları cevaplar.
T.7.1.5. Dinlediklerinin/ izlediklerinin konusunu belirler.
T.7.1.6. Dinlediklerinin/ izlediklerinin ana fikrini/ana duygusunu belirler.
T.7.1.11. Dinledikleriyle/ izledikleriyle ilgili görüşlerini bildirir.
T.7.1.12. Dinlediklerinin/ izlediklerinin içeriğini değerlendirir.
T.7.1.13. Dinleme stratejilerini uygular.
T.6.2.1. Hazırlıklı konuşma yapar.
T.7.3.1. Noktalama işaretlerine dikkat ederek sesli ve sessiz okur.
T.7.3.4. Okuma stratejilerini kullanır.
T.7.3.16. Metnin konusunu belirler.
T.7.3.17. Metnin ana fikrini/ ana duygusunu belirler.
T.7.3.18. Metindeki yardımcı fikirleri belirler.
T.7.3.19. Metinle ilgili soruları cevaplar.
T.7.3.28. Okudukları ile ilgili çıkarımlarda bulunur.
T.7.3.31. Medya metinlerini değerlendirir.
T.7.3.35. Metinlerin yazılı hâli ile medya sunumlarını karşılaştırır.
4.3.9. Savaş Atı Adlı Sanatsal Ürünün Etkinlik Örneği
Etkinlik Adı: Varsayımlar Kalesi
Sınıf: 7. Sınıf
Açıklama: Savaş Atı adlı edebî yapıt ve sinema gösterimi arasında meydana gelen özgün ve farklı noktaların tahminler eşliğinde bulunmasına imkân verilir.
Yöntem ve Teknikler: Sessiz okuma, not alarak okuma, not alarak dinleme/izleme, not alarak dinleme/ izleme, kavram haritası, arkası yarın tekniği
Dil Becerileri: Dinleme/izleme, okuma, konuşma
Uygulama: Savaş Atı adlı yapıt sessiz okuma, not alarak okuma yöntemi eşliğinde okunur. Okuma faaliyeti sürecinde eserin kavram haritası çıkarılır. Savaş Atı adlı film arkası yarın tekniği etrafında izlenir. Öğretmen filmi birçok noktada keserek “Sizce film bu sahneden sonra kitaptaki işlenişe sadık mı kalmıştır? Yoksa
145
olayı farklı bir çerçeveden mi sunmuştur? Sadık kalması mı daha uygundur? Eğer farklı bir açıdan yansıttıysa neden bunu yapmıştır?” şeklindeki soruları öğrencilere yöneltir. Öğrencilerin verdikleri cevaplar tahtaya yazılır. Filmin bitiminde öğrencilerin verdikleri cevaplarla birlikte kitap ve filmin karşılaştırılması yapılarak sanatsal ürünün net bir boyutta kavranması sağlanır. Arkası yarın tekniğinde durum, fenomen, film, öykü sınıfa sunulur ve birçok yerinde kesilir. “Bundan sonra ne olabilir, niçin?” gibi sorular yöneltilir ve öğrencilerden gerekçelerini de belirten yanıtlar alınarak tahtaya yazılır. İkinci bölümde de öğrencilerin cevapları ile sunulan olay, öykü, durum ve filmin devamı arasında karşılaştırma yapılır. Öğrencilerin hangi kısımlarda yanıldıkları veya haklı oldukları tartışılır ve etkinlik sonlandırılır (Yıldızlar, 2019; Doğanay, 2021: 228).
Kazanımlar: T.7.1.1. Dinlediklerinde/ izlediklerinde geçen olayların gelişimi ve sonucu hakkında tahminde bulunur.
T.7.1.4. Dinledikleri/ izlediklerine yönelik soruları cevaplar.
T.7.1.11. Dinledikleriyle/ izledikleriyle ilgili görüşlerini bildirir.
T.7.1.12. Dinlediklerinin/ izlediklerinin içeriğini değerlendirir.
T.7.1.13. Dinleme stratejilerini uygular.
T.7.2.2. Hazırlıksız konuşma yapar.
T.7.3.1. Noktalama işaretlerine dikkat ederek sesli ve sessiz okur.
T.7.3.4. Okuma stratejilerini kullanır.
T.7.3.16. Metnin konusunu belirler.
T.7.3.17. Metnin ana fikrini/ ana duygusunu belirler.
T.7.3.18. Metindeki yardımcı fikirleri belirler.
T.7.3.21. Metindeki hikâye unsurlarını belirler.
T.7.3.22. Metnin içeriğini yorumlar.
T.7.3.31. Medya metinlerini değerlendirir.
4.3.10. Ekmek Parası Adlı Sanatsal Ürünün Etkinlik Örneği
Etkinlik Adı: Fikirler Kümesi
Sınıf: 6. Sınıf
Açıklama: Ekmek Parası adlı kitap ve uyarlaması olan Zıkkımın Kökü isimli film arasındaki farklılıklar tartışma ortamında keşfedilir.
146
Yöntem ve Teknikler: Sessiz okuma, not alarak okuma, katılımsız dinleme/izleme, not alarak dinleme/izleme, güdümlü konuşma, tartışma, Phillips 66 tekniği.
Dil Becerileri: Dinleme/izleme, okuma, konuşma
Uygulama: Ekmek Parası adlı yapıt sessiz okuma, not alarak okuma yöntemleri etrafında okunur. Zıkkımın Kökü isimli sinema filmi katılımsız dinleme/izleme ve not alarak dinleme/izleme yöntemleri çerçevesinde izlenir. Öğrenciler aldıkları notlar etrafında karşılaştırmalar yaparak edebî eser ve film arasındaki değişimleri fark eder. Sınıf içerisinde sanatsal yapıtlara dair her görüşlerin ortaya konulması ve farklılıkların tüm hatlarıyla ifade edilebilmesi adına Phillips 66 tekniği kullanılır. Phillips 66 tekniği Donald Phillips tarafından meydana getirilen öğrencilerin sorumluluk alma, liderlik, kişileri dinleme ve fikir elde etme gibi sosyal becerilerini geliştiren tartışma tekniğidir. Bu teknik içerisinde sınıf altışar kişilik gruplara ayrılır. Gruplar bir dakika içerisinde sekreter veya lider tarafından toplanır. Bir dakikanın ardından sorun hakkında net bir açıklama ortaya konulur. Tartışmaya katılan kişiler özel soruları yanıtlamak için altı dakika içerisinde görüşlerini sunarlar (Gökalp, 2018: 232; Doğanay, 2021: 218).
Kazanımlar: T.6.1.4. Dinledikleri/ izlediklerine yönelik soruları cevaplar.
T.6.1.5. Dinlediklerinin/ izlediklerinin konusunu belirler.
T.6.1.6. Dinlediklerinin/ izlediklerinin ana fikrini/ana duygusunu belirler.
T.6.1.11. Dinledikleriyle/ izledikleriyle ilgili görüşlerini bildirir.
T.6.1.12. Dinlediklerinin/ izlediklerinin içeriğini değerlendirir.
T.6.1.12. Dinleme stratejilerini uygular.
T.6.2.1. Hazırlıklı konuşma yapar.
T.6.2.3.Konuşma stratejilerini uygular.
T.6.2.4. Konuşmalarında beden dilini etkili bir şekilde kullanır.
T.6.2.5. Kelimeleri anlamlarına uygun kullanır.
T.6.2.6. Konuşmalarında uygun geçiş ve bağlantı ifadelerini kullanır.
T.6.2.7. Konuşmalarında yabancı dillerden alınmış, dilimize henüz yerleşmemiş kelimelerin Türkçelerini kullanır.
T.6.3.1. Noktalama işaretlerine dikkat ederek sesli ve sessiz okur.
T.6.3.4. Okuma stratejilerini kullanır.
147
T.6.3.17. Metinle ilgili soruları cevaplar.
T.6.3.18. Metinle ilgili sorular sorar.
T.6.3.20. Metnin ana fikrini/ ana duygusunu belirler.
T.6.3.24. Metnin içeriğini yorumlar.
T.6.3.32. Medya metinlerini değerlendirir.
148
BEŞİNCİ BÖLÜM
Bu bölümde incelenen verilerden elde edilen sonuçlar, tarışma ögeleri ve öneriler yer almaktadır.
5. SONUÇ, TARTIŞMA VE ÖNERİLER
Edebiyat yaşamı kendi çerçevesindeki sonsuzluk ekseni ile anlamlandırıp dil aracılığıyla insana ulaştıran bir sanat dalıdır. Edebiyatın farklı yaşamlar arasında iletişim kurma, bireysel ve toplumsal sorunlara sınırların ötesinde çözümler sunma ve okuruna özgün bir dünyanın kapısını açma özellikleri bulunmaktadır. Edebiyatın yaşamın kopyası değil, bir yapıtaşı olması onun bireyler üzerindeki etkinliğini de arttırmaktadır. Edebiyat toplum içindeki tüm bireylere seslenerek ebedî yönünün bir noktasını ortaya koymaktadır. Bu özelliği yönüyle ayrı yaş gruplarının, farklı yaşantıların ve birbirinden bağımsız ama aynı zamanda birbirinden beslenen düşüncelerin sahip olduğu bir edebiyat bulunmaktadır. Çocuk edebiyatı da edebiyat içinde kendi merkezi kolunu ortaya koymaktadır.
Çocuk edebiyatı bireyin duygu, düşünce ve yönelimlerini farklı noktalarda değerlendirmesine imkân veren, değişik bakış açılarını irdelenmesini sağlayan, yaratıcılık yönünü geliştiren çocuk duyarlılığı ve çocuk gerçekliğini üslubuna dâhil eden bir anlatıdır. Çocuk edebiyatının ortaya çıkışı toplumsal yapının değişmesiyle birlikte kendini göstermektedir. Aydınlanma hareketleri ve Sanayileşme ile birlikte kentleşme kavramının doğması yeni bir insan modelinin yetiştirilmesini gerek kılmaktadır. Yeni bir sınırla çizilen insan modelinin etkin kılınması için eğitimin yeniden şekillenmesi gerekmektedir. Eğitiminin baştan şekillenmesi ile içerisine çocuk edebiyatı denilen kavramda girmektedir.
XVIII. yüzyıl ile birlikte çocuk edebiyatı yetişkin edebiyatından uyarlamalar etrafında temelini oluşturmaktadır. Klasik olarak adlandırılan çocuk edebiyatı eserlerinin birçoğu bu yüzyıl dâhilinde ortaya çıkmaktadır. Daniel Defoe’nun Robinson Cruseau, Jonathan Swift’in Gulliver’in Gezileri adlı romanı Aydınlanma hareketinin sunduğu niteliklerin edebiyatı yansımasını da göstermektedir. Bu dönem içerisinde çocuk edebiyatı ortaya çıkışına kaynaklık eden halk edebiyatından
149
beslenmektedir. Batı’da birçok yerde masallar derlenip yazı formatına geçirilerek çocuk düzeyine indirgenmektedir.
XIX. yüzyıl çocuk edebiyatının kendi boyutlarını net bir şekilde belirlediği dönem olarak karşımıza çıkmaktadır. Çocuk kavramının anlaşılması ile birlikte doğrudan çocuğu merkeze koyan eserler oluşmaktadır. Carlo Collodi’nin Pinokyo adlı yapıtı ve Johanna Spyri’nin Heidi adlı eseri çocuk olgusu etrafında oluşan edebî ürünler olarak yer almaktadır. XIX. yüzyıl içerisinde Reform ve Rönesans’ın açtığı yol ile akıl ve bilim her boyutta üstün tutulmaktadır. Toplumdan beslenerek kendini oluşturan edebiyat alanı da bundan etkilenmektedir. Çocuk edebiyatında Jules Verne’nin Dünyanın Merkezine Yolculuk, Seksen Günde Devr-i Alem, Aya Yolculuk, Kaptan Grant’ın Çocukları gibi bilimin yaşamı aydınlatacağını ve insanlığı refah bir düzeye çekeceğini sergileyen eserler yer almaktadır.
XX. yüzyıl dâhilinde çocuk edebiyatı iki farklı açıdan bir yaşantı yaşamaktadır. II. Dünya Savaşı’na kadar olan kısım hattında klasik çocuk edebiyatı olgusunun devam ettiği, çocuk gerçekliğinin tam anlamıyla ele alınmadığı ve sınırları belirlenen çocuk kavramının işlendiği edebî eserler karşımıza çıkmaktadır. Mark Twain’in Tom Sawyer’i, Lewis Carrol’un Alice Harikalar Diyarında, R. Louis Stevenson’un Define Adası adlı eserleri ilk dönemi yansıtmaktadır.
İkinci Dünya Savaşı’nın ardından toplumun kendini yeniden şekillendirmeye başlaması ile savaş kavramına karşı insanların olumsuz bir bakış açısı geliştirmektedir. Yaşamın gerçekliği her alanda gözler önüne serilmek istenmekte, insanlar kuralları gücü elinde tutanlar tarafından belirlenen yapmacık bir hayat yaşamak istememekte, özgürlük, eşitlik ve adalet gibi olguların tam anlamıyla hayatın içinde olması için çalışılmakta ve iki büyük savaş ardından milletlerin ulus devlet kavramına daha sıkı bağlanması ile yeni bir edebiyat yönü ortaya çıkmaktadır. Çağdaş çocuk edebiyatı olarak tanımlanan, yeni toplumu yansıtan bu edebiyat kavramı içerisinde çocuğa görelik ve çocuk gerçekliği kavramı net olarak anlaşılmaktadır. Roald Dahl, Micheal Ende, Christine Nöstlinger, Erich Kaestner gibi yazarlar çocuğun kitapta kendi yaşamını bulduğu, karakterle özdeşim kurabildiği, eleştirel düşünce ve sorgulama yönünü geliştirdiği yapıtlar ortaya koymaktadır. Çocuk edebiyatındaki yoğun didaktik öğretiden ayrılarak çocuk gerçekliğine önem verildiği ve saygı duyulduğu, çocuk edebiyatı kavramının sorgulandığı, çocuğa özgü
150
edebiyat ilkelerinin net olarak belirlendiği görülmektedir.
Edebiyatın bu şekilde toplumu ele alarak sanatını icra etmesi en genç sanatlardan biri olan sinemayı beslemesine ve desteklemesine imkân tanımaktadır. Sinema kendi eksenini çizmek için kendinden önce meydana gelen sanatlar içerisinde en fazla edebiyattan etkilenmektedir. Sinema ve edebiyatı aynı düzlemde birleştiren unsur yaşamın anlatı kavramı üzerinden işlenmesi olarak görülmektedir. Yedinci sanat ortaya çıktığı ilk zamanlardan bugüne kadar hammaddesini oluşturma çizgisinde edebî ürünlere başvurmaktadır. Edebiyat sinemaya sağladığı bu yarar ile onun kendi anlatı evrenini oluşturmasına katkı sağlamaktadır.
Sinema boyutunu net bir şekilde oluşturduktan sonra kendi içinde kollara ayrılmaya başlamaktadır. Çocuk sineması da sinemanın en eski kollarından biri olarak yer almaktadır. Çocuk sineması çocukların dünyasına girebilmek için çocuklar ile yüzyıllardır iç içe olan edebiyata yönelmektedir. Yedinci sanat çocuk kavramına yaklaşımını edebiyatın perspektifinden yürütmektedir. Çocukların edebiyat sanatı ile ilk karşılaşması masal üzerinden gerçekleşmektedir. Sinema da çocuklara yönelik yaptığı ilk film uyarlamasını Pamuk Prenses ve Yedi Cüceler olarak etrafında gerçekleştirmektedir. Sinema çocuk edebiyatı içerisinde yer alan yaş grupları eksenini kendisine dâhil etmektedir. Yaş grupları üzerinden yaptığı film düzlemi çocuk edebiyatının edebî ürünlere yaptığı belirleme ilkeleri ile benzerlik göstermektedir. Çocuk edebiyatı ile çocuk sineması arasındaki bu ilişki yıllarca birbirini destekleyerek devam etmektedir.
Bu araştırma da Türkçe öğretiminin yeni yaklaşımlar elde edebilmesi için edebiyatla sıkı bir bağı bulunan yedinci sanatı çocuk sineması etrafında ele almaktadır. Klasik ve modern çocuk edebiyatı ürünleri sinemadaki anlatımı ile karşılaştırmayı, Türkçe öğretiminde sinema sanatının tanıtılmasını ve ana dil öğretiminde yeni ve farklı açıların bulunmasını amaçlamaktadır. Ortaya koyulan bu amaç doğrultusunda beş adet klasik ve beş adet modern çocuk edebiyatı yapıtının beyaz perdeye aktarım şekli incelenmektedir. İncelenen edebî ürün ve sinema yapıtı üzerinden bulgular elde edebilmek adına doküman inceleme yöntemi kullanılmaktadır.
İncelenmek üzere Heidi, Tom Sawyer, Pal Sokağı Çocukları, Siyah İnci, Pollyanna adlı beş adet klasik ve Matilda, Savaş Atı, Çizgili Pijamalı Çocuk,
151
Charlie’nin Çikolata Fabrikası ve Ekmek Parası isimli beş adet modern olmak üzere toplamda on adet yapıt ele alınmaktadır. Heidi, Tom Sawyer, Matilda, Çizgili Pijamalı Çocuk, Ekmek Parası adlı uyarlamalar romanın aslına sadık kalan bir uyarlama göstergesi oluşturmaktadır. Karakterlerin ve çatışmaların kitaptaki görünümleri ile aynı doğrultuyu sergilediği görülmektedir. Uyarlamalar sinema dilinin kendine özgü yapısında yer alan müzik, kamera açısı, oyuncuların sergilediği jest ve mimikler ile bazı olayların etki gücünü arttırmayı sağlamaktadır. Film kendisine çizilen sınırlı vakit dairesinden dolayı bazı durumları ele alma şansı yakalamamaktadır. Bu durumdan dolayı seyirciye çatışmayı net olarak sergileyecek olaylar ele alınmaktadır.
Pal Sokağı Çocukları, Siyah İnci, Savaş Atı uyarlamaları dönüştürme ekseninde kendini sergilemektedir. Karakter ve olaylar üzerinde yönetmen ve senaristin yaratıcılığı ön plana çıkmaktadır. Pal Sokağı Çocukları adlı uyarlamadan ana karakter olan Nemeceks ve Boka karakterlerinin özellikleri değişime uğramaktadır. Filmde Nemeceks’in cesaret ve arazisine olan bağlığı yoğun olarak vurgulanmaktadır. Boka kitaptan farklı olarak filmde daha sert ve katı kuralları olan bir lider olduğu görülmektedir. Siyah İnci adlı filmde anlatım sadece tek bir merkez üzerinden gerçekleşmektedir. Olay farklı karakterlerin bakış açıları etrafında aktarılmayarak seyirciye tek bir odak noktası vermektedir. Savaş Atı filminde kitapta yer alan karakterlerin özellikleri filmde daha net çizilmektedir. Kitapta adı bulunmayan karakterler üzerine yeni olaylar biçimlenmekte ve ortaya atılan çatışma daha geniş bir alanda ortaya konulmaktadır. Filmde toplumsal bir sorun olan sömürgeciliğe de gönderme yapılarak alt metin okumaları arttırılmaktadır. Dönüştürme çerçevesinde yaşanan olaylar da sinema dilinde yeniden yorumlanarak seyirciye sunulmaktadır. Yapılan yorumlamalar ile çatışmanın daha etkin ifade edilmesi için kitaptan farklı yeni olaylar meydana gelmektedir. Bazin’e (1996) göre bire bir çeviriyi kullanılmaz kılan ya da çok serbest bir çeviriyi de kabul edilemez bir boyuta çeken neden aynıdır; hangi kategoride ele alındığından bağımsız olarak iyi bir uyarlama filminin başarısını gösteren unsur kaynak metnin özünün ve anlatısının yeniden oluşturulabilmesiyle örtülüdür.
Hayat Sevince Güzel ve Charlie’nin Çikolata Fabrikası adlı film romandan farklı bir seyir işlemektedir. Hayat Sevince Güzel filminin romandan farklı bir
152
kültürde meydana gelmesi buna etki eden en temel unsur olmaktadır. Karakterlerin isimlerinde ve özelliklerinde meydana gelen değişimlerle birlikte olayların ele alınış şeklinde de farklılıklar rastlanmaktadır. Yapıt beyaz perde düzleminde yeniden inşa edilmekte ve filmin oluşmasında bir esinlenme açısı ortaya koymaktadır. Gösterimde ana merkeze eserden farklı olarak köylü-kentli çatışması konulması ana konunun farklı bir merkezde işlendiğini de sergilemektedir. Erus’un (2005) ifadelerine göre de uyarlama filmler, kaynak metne her yönden bağlı olabileceği gibi değişim ve gelişim eksenine girerek metin tartışma içine girebilir. Metin anlam boyutunda farklı bir kültür veya zamana geçebilir. Bu durumla birlikte film, üzerine gelişim gerçekleştirdiği metinden bağımsız bir sanat eseri konuma geçiş sağlar.
Charlie’nin Çikolata Fabrikası filminde eserde bulunan olaylar etrafında bir esinlenme yaşanarak gösterim oluşmaktadır. Filmde yer alan karakterlerin sahip olduğu niteliklerin eserden keskin bir çizgiyle ayrıldığı görülmektedir. Yönetmenin filmi yeniden şekillendirdiği fark edilmektedir. Ortaya çıkan bu yeni yorum içerisinde yeni çatışmaları da doğurmaktadır. Film baskın olarak bir baba-oğul çatışması ve bunun minvalinde ebeveynlere dair olumsuz bir bakış açısı ortaya konulmaktadır. Yazarın temelde bulunan ebeveyn eleştirisi toplumsal bir düzlemden çıkarılarak mikro düzeye çekilmektedir. Romandan farklı bir seyir bağlamında oluşan anlatımlarda sinemanın ögeleri ile kaynağı ayrı bir boyutta ve değişik bir ölçekte oluşarak beyaz perdeye aktarılmaktadır.
Beyazperde ilk ortaya çıktığı vakit uyarlama etrafında edebiyattan yararlanarak sağlam bir temel elde etmiştir. Çalışmada ele alanın veriler de buna destek gösterecek şekildedir. Fakat günümüzde sinema, geçmişte edebî alandan aldığı desteğin karşılığını ödemek adına bugün edebiyata birçok yönden katkıda bulunmaktadır. Kayadevir’de (2019) çalışmasında sinema ve edebiyat arasındaki ilişki yedinci sanatın var olmaya başladığı dönemden itibaren edebiyatın konu açısından sinemayı desteklediğini nitelendirir. Ancak günümüzde sinemaya başka bir boyuttan bakıldığında edebiyata gönürlük aktaran, geçmiş yapıtları gündeme taşıyan ve güncelliğini yenilen bir yönünün bulunduğunu ifade eder.
Sosyolojik eleştiri kuramı içerisinde birden çok eksen bulundurarak farklı perspektiflerden incelemelerin ortaya çıkmasına imkân vermektedir. Bu araştırmada da ele alınan veriler sosyolojik eleştiri kuramının farklı alanları etrafında
153
incelenmektedir. Heidi, Siyah İnci, Çizgili Pijamalı Çocuk, Savaş Atı ve Pollyanna adlı sanatsal ürünler Hippolye Taine’nin etnisite, dönem ve coğrafya birleşenleri üzerinden oluşturduğu paradigma doğrultusunda incelenmektedir. Savaş Atı ve Çizgili Pijamalı Çocuk adlı yapıtların tarihsel roman özelliği göstermesi irdelemenin dönemsel inceleme içerisinde yapılmasına olanak vermektedir. Pollyanna’nın Hayat Sevince Güzel adlı uyarlamasında yaşanan kültürel değişimin etkisi ile ideolojik bir bakış açısının hâkim olmasını sağlamaktadır. Hayat Sevince Güzel adlı eserin belirttiği köylü-kentli çatışması ideolojik kapsam dâhilinde incelenmektedir.
Tom Sawyer, Matilda ve Charlie’nin Çikolata Fabrikası isimli sanatsal ürünler sosyolojik eleştiri kuramının temel gövdesinde yer alan ideolojik yaklaşım içinde ele alınmaktadır. Tom Sawyer üretildiği ortam olan ABD’de Kızılderelileri karşı hâlâ devam eden barbar insan ve kötülüklerin temsili ideolojik görüşünü metnin alt yapısı içerisinde sunmaktadır. Eser boyutunda sözcükler arasına yedirilen bu ideolojik görüş bireylerin hayatlarındaki yönelimlerine ve ilişki bağlarına da etki etme şansına sahip olmaktadır. Matilda ve Charlie’nin Çikolata Fabrikası II. Dünya Savaşı’ndan sonra hızlı bir şekilde tüm coğrafyalarda inşa edilmek istenen modern dünya ideolojisi ve kapital sistemin yerleşmesi için kültürel değerleri değiştirme ve yok etme görüşüne karşı eleştirel bir düzlem oluşmaktadır. Roald Dahl ideolojik aksiyom üzerinden öncelikle toplumda kapital sistemi temsil eden bireyleri betimlemektedir. Ardından bu kişilerin verdiği zararların etkilerini gözler önüne sermektedir.
Pal Sokağı Çocukları ve Ekmek Parası adlı sanatsal eserler sosyolojik eleştiri içerisinde yer alan Marksist kuram doğrultusunda irdelenmektedir. Pal Sokağı Çocukları ve Ekmek Parası’nda Marksist kuramın ana kökenini oluşturan sınıfsal çatışmalar yer almaktadır. İki eserin alt metninde Marksist söylemin ifade ettiği burjuva-proleterya çatışması hissedilmektedir. Çatışmanın doğurduğu olaylar doğrultusunda sınıfların sergiledikleri davranışlar ortaya konulmaktadır. Eserler bazı yönleriyle her ayrımın sınıfsal olmadığını bazı ayrılıkların görüşsel olduğuna dair bi görüntü çizmektedir. Fakat tüm bağlantılar birbiri ile etkileşim içinde olduğu düşünüldüğünde sadece aynı sınıfın içerisinde yaşanan ayrılıkların fikirsel düzeye sahip olacağı görülmektedir. Bu mihverde yaşanan çatışmaların sınıfsal bir teoriyi sergiledikleri ifade edilmektedir. Sosyolojik eleştiri kuramı etrafında ele alınan
154
verilerin hepsinde ideolojik bir yönelim bulunduğu görülmektedir. Klasik eserler toplumların yaşadıkları gündelik sorunları ya da kendi coğrafyalarının ideolojik yönelimlerini ortaya koymaktadır. Çağdaş yapıtlar daha genel bir ortama sahip olarak uluslararası sorunlara seslenmektedir. Dünyanın tamamında sorun teşkil eden modern dünya ve kapitalist sistemin yok ettiği kültürel değerlere sert bir eleştirel tutum meydana gelmektedir. Çağdaş sanatsal ürünlerin bakış açıları evrensel bir düzeye sahip olmasıyla birlikte sorgulayıcı yönleri de daha keskin bir hattı çizmektedir.
Bulgular sonucunda ele alınan uyarlama filmlerin 2019 Türkçe Öğretim Programında yer alan
T.1.3 Dinlediklerini/izlediklerini özetler
T.1.4 Dinledikleri/izlediklerine yönelik sorulara cevap verir.
T.1.6 Dinledikleri/izlediklerinin ana fikrini/ana duygusunu tespit eder.
T.1.10 Dinlediklerinin/izlediklerinin içeriğini değerlendirir.
T.1.11 Dinledikleri/izledikleri ile ilgili görüşlerini bildirir.
T.1.1 Dinlediklerinde/izlediklerinde geçen olayların gelişimi ve sonucu hakkında tahminde bulunur.
T.1.9 Dinlediklerinde/izlediklerinde tutarlılığı sorgular.
T.1.8 Dinledikleri/izlediklerine farklı başlıklar önerir.
Kazanımlar ile uyum içinde olduğu görülmektedir. Türkçe öğretiminde edebiyatın etkin bir rol oynaması gibi edebiyattan beslenerek kendini oluşturan ve hâlâ edebiyat ile gelişimini sağlayan yedinci sanatın da yer alacağı ortaya konulmaktadır. Dil öğretiminin aktif bir düzlemde yürütülmesi için sinema sanatının ögeleri çağdaş dil öğretimini de desteklemektedir.
Willis’e (1996) göre dil öğretiminde ortaya çıkan iletişim odaklı yaklaşımının en iyi şekilde uygulamaya konulması görev temelli ders çerçevesinde ortaya koyulmaktadır. Görev temelli ders sürecinde bulunan ön görevde konu tanıtımı yapılmakta, öğrencilerin kelime ve ifadeleri öğrenmesine yardımcı olacak etkinlikler oluşturulmakta ve görev yönergeleri izah edilmektedir. Sonrasında yer alan görev döngüsünde görev ortaya atılmakta, planlar tasarlanmakta ve rapor oluşturmaktadır. Son olarak dile odaklanma ekseninde analiz yapılarak alıştırmalar meydana getirilmektedir. Bu görevlerin işlevsel bir şekilde gerçekleşmesi için yer alan ana
155
görevlerden bir tanesinin karşılaştırma olduğu görülmektedir. Karşılaştırma dâhilinde benzerlik ve farklılıkları bulma etkinlikleri bulunmaktadır. Bulgular kısmında ortaya konulan film ve kitap karşılaştırmaları bu etkinliklerin gerçekleşmesine imkân tanımaktadır. Ele alınan bu araştırma görev temelli dil öğretimine de malzeme oluşturduğu görülmektedir.
Sinemanın edebiyatla ile içi içe bir süreç yürütmesi ve dil öğretiminde edebiyatın etkin bir şekilde kullanılması yedinci sanatın Türkçe öğretiminde yer almasına olanak tanımaktadır. Türkçe ders kitaplarında film uyarlaması bulunan edebî metinlere yer verilmesi öğrencilerin sinema sanatıyla tanışmalarını sağlamakta ve karşılaştırmalı bir şekilde izleme gerçekleştirmeleri sinema dilini keşfetmelerine zemin hazırlamaktadır. Günümüzde etkin bir sahaya sahip olan sinema sanatıyla bireylerin erken bir dönemde tanışmaları onların beyaz perdeye dair bilgi ve becerilerinin artmasını sağlamaktadır. Sinemanın görsel, ses, ışık ve tasarımsal figürleri bir arada kullanma olanağına sahip olması onun derin bir metinsel alt yapıya sahip olduğunu gözler önüne çıkarmaktadır. Dilin de içerisinde sanatsal bir düzlemin var olması yedinci sanatın öğrencilere öğretilmesine dair alanlar sunmaktadır. Türkçe öğretiminde edebî metinlerle karşılaştırmalı sinema okumalarının yapılması öğrencilerin alt metinsel yapıları fark etmelerine ve yorumlamalarına ortam oluştrumaktadır. Dil öğretimine kazanımlar açısında yarar sağlayan sinema sanatı etkinlik etrafında öğrencilere aktarılmalı ve Türkçe ders kitaplarında sinema ve edebiyat adlı temaların var olmalı, öğrencilerin belirli aralıkla sinema okumaları yapmalı ve sinema ve edebiyat adında seçmeli dersler oluşturulmalıdır. Okul kütüphanelerinde uyarlaması gerçekleşen edebî yapıtlar için ayrı bir bölüm oluşturularak öğrencilerin uyarlama filmlere dvd veya çevrimiçi platform üzerinden ulaşmasına imkân tanınmalıdır. Türkçe öğretim programında yer alan bazı kazanımlar aktarılması için sinema sanatına yer verilmelidir. Program içinde kazanıma uygun filmlerin listesi verilmeli ve sürecin nasıl yürütüleceğine dair bilgilendirme oluşturulmalıdır. Türkçe öğretmenlerinin ders süreçlerinde aktif bir şekilde sinema sanatını kullanmaları adına sinemanın edebiyat ile bağlantısı, dil üzerinden öğretiminin yapılması ve kazanımlarla örtülü ilişkisinin ortaya çıkması için eğitimler verilmelidir. Türkçe öğretiminde edebiyatın sahip olduğu geniş ve işlek bir alan sinema boyutuna da belirli adımlarla yansıtılmalı ve yedinci sanat dil
156
öğretimdeki yerini temellendirerek etkin sahasını ilerletmelidir.
157
KAYNAKLAR
Akalın, Ş. (Hazırlayan) (2011). Türkçe Sözlük. Türk Dil Kurumu Yayınları: Ankara
Akbulut, H. (2015). Film Çözümlemeleri, İstanbul Üniversitesi Açık ve Uzaktan Eğitim Üniversitesi: İstanbul
Althusser, L. (2000). İdeoloji ve Devletin İdeolojik Aygıtları, İletişim Yayınları: İstanbul
Arıcı. A.F. (2016). Çocuk Edebiyatı ve Kültür. Pegem Yayınları: Ankara
Aykın, C. (1983). Batı Toplumlarında Roman ve Sinema İlişkileri. Türk Dili(383), 482-502.
Aytekin, H. (2016) Çocuk ve Gençlik Edebiyatı. Anı Yayıncılık: Ankara
Bakırcıoğlu, R. (2012). Ansiklopedik Eğitim ve Psikoloji Sözlüğü. Anı Yayınları: Ankara
Banarlı, N.S. (1983). Resimli Türk Edebiyatı Tarihi. Milli Eğitim Basımevi: İstanbul
Bauman, Z. (2003). Modernlik ve Müphemlik. Ayrıntı Yayınları: İstanbul
Bazin, Andre (2011). Sinema Nedir? Doruk Yayınları: İstanbul
Betton, G. (1986) Sinema Tarihi Başlangıcından 1986’ya Kadar. İletişim Yayınları: İstanbul
Bodur, E. (2017). Erich Kastner’in Emil ve Dedektifler, Noktacık İle Anton ve Uçan Sınıf’’ Adlı Öykülerinde Toplumsal Olayların Çocuk Perspektifinden Yansıması, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum
Boratav, P. N. (1969). 100 Soruda Halk Edebiyatı. Gerçek Yayınevi: İstanbul
Boyne, J. (2020). Çizgili Pijamalı Çocuk. Tudem Yayınları: Ankara
Carloni, J.C. , Filloux, J.C. (2000). Eleştiri Kuramları, Multılıngual Yabancı Dil Yayınları: İstanbul
Charlie’nin Çikolata Fabrikası Film Afişi. https://www.beyazperde.com/filmler/film-52933/ Erişim tarihi: 09.07.2021
Charlie’nin Çikolata Fabrikası Kitap Kapağı. https://www.cancocuk.com/kitap-detay/459 Erişim Tarihi: 19.11.2021
Charlie’nin Çikolata Fabrikası. https://www.sinefil.com/title/7y73dn1 Erişim tarihi: 03.07.2021
Collodı, C. (2018). Pınokyo. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları: İstanbul
158
Çelebioğlu, A. (1995). Türk Ninniler Hazinesi. Kitabevi Yayınları: İstanbul
Çizgili Pijamalı Çocuk Film Afişi. https://www.intersinema.com/cizgili-pijamali-cocuk-filmi/ Erişim Tarihi: 18.11.2021
Çizgili Pijamalı Çocuk Kitap Kapağı. https://tudem.com/urun/kultur/1008/tudem_edebiyat/1626/cizgili_pijamali_cocuk.aspx Erişim Tarihi: 18.11.2021
Dahl, R. (2018) Matilda. Can Yayınları: İstanbul
Dahl, R. (2019) Charlie’nin Çikolata Fabrikası. Can Yayınları: İstanbul
Defoe, D. (2017). Robinson Crusoe. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları: İstanbul
Demirci, B.N. (Editör) (2018). Çocuk Edebiyatı Özel Sayısı. Hece Yayınları: Ankara
Doğanay, Ahmet (ed.) (2021). Öğretim İlke ve Yöntemleri. Pegem Akademi Yayıncılık: Ankara
Eagleton, T. (2014). Marksizm ve Edebiyat Eleştirisi. İletişim Yayınları: İstanbul
Ekmek Parası Kitap Kapağı: https://www.bilgiyayinevi.com.tr/ekmek-parasi Erişim Tarihi: 19.11.2021
Enginün, İ. (2016). Çocuk Edebiyatı ve Çocuk Kitapları. Uludağ Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi. C. 19, S. 1, ss: 213-222
Erginer, E. (2004). Öğretim İlke ve Yöntemleri. Pegem Akademik Yayıncılık: Ankara
Erus, Z. Ç. (2005). Amerikan ve Türk Sinemasında Uyarlamalar : Karşılaştırmalı Bir Bakış. İstanbul: Es Yayınları.
Esen Kuyucak, Ş. (2010). Türk Sinemasının Kilometre Taşları. Agora Kitaplığı: İstanbul
Geçgel, H. ve Güleç Çakmak, H. (2005). Çocuk Edebiyatı. Kök Yayıncılık: Ankara
Gökalp, M. (2018). Öğretim İlke ve Yöntemleri. Pegem Akademi Yayıncılık: Ankara
Gürel, Z. (1995). İbrahim Alâettin Gövsa. T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları: Ankara
Hayat Sevince Güzel Film Afişi. https://www.tsa.org.tr/en/film/filmgoster/2397/hayat-sevince-guzel Erişim tarihi: 01.08.2021
Heidi Film Afişi. https://www.imdb.com/title/tt3700392/mediaviewer/rm3978879232/ Erişim Taihi: 15.11.2021
Heidi Kitap Kapağı. https://www.iskultur.com.tr/heidi-ciltli.aspx Erişim Tarihi:
159
15.11.2021
Heidi. https://tr.wikipedia.org/wiki/Heidi_(film,_2015) Erişim tarihi: 27.03.2021
Hesapçıoğlu, M. (2008). Öğretim İlke ve Yöntemleri Eğitim Programları ve Öğretim. Nobel Akademik Yayıncılık: Ankara
İzgü, M. (2020) Ekmek Parası. Bilgi Yayınevi: İstanbul
Kabaklı, A. (1971). Türk Edebiyatı, C. 1, İstanbul: Türk Edebiyatı Vakfı Yayınları.
Kaplan, M. (1995). Türk Edebiyatı Üzerine Araştırmalar I, Dergâh Yayınları: İstanbul
Kaplan, M. (2015). Hayriyye-i Nabi. Atatürk Kültür Merkezi Yayınları: Ankara
Kaya, K. (2019). Pal Sokağı Çocukları. https://ortakoltuk.com/kult-filmler/pal-sokagi-cocuklari Erişim tarihi: 09.04.2021
Kayadevir, R.Y. (2019). Uyarlama Sinema Filmleri Üzerine Bir Sorgulama: Sinema Seyircilerinin Okuma Pratikleri. SineFilozofi Dergisi 2019 Özel Sayısı, 453-473
Kayım, C. (2006). Sinema’da Edebiyat. Cinemacope Dergisi. S. 2, ss: 50-55 https://arsiv.tsa.org.tr/uploads/documents/sinema_da_edebiyat_6517/cinemascope_2006_10_50_55.pdf Erişim tarihi: 03.02.2021
Kıbrıs, İ. (2010). Çocuk Edebiyatı. Kök Yayıncılık: Ankara
Kongar, E. (2019). Toplumsal Değişme Kuramları ve Türkiye Gerçeği, Remzi Kitabevi: İstanbul
Lanson, G. (2017). Edebiyat Tarihinde Usûl, Büyüyenay: İstanbul
Mardin, Ş. (1997). Toplu Eserleri 3: İdeoloji, İletişim Yayınları: İstanbul
Marx, K., Engels, F. (1980). Sanat ve Edebiyat Üzerine, Birikim Yayınları: İstanbul
Matilda Film Afişi. https://en.wikipedia.org/wiki/Matilda_(1996_film) Erişim tarihi: 25.04.2021
Matilda Kitap Kapağı. https://www.cancocuk.com/kitap-detay/473 Erişim Tarihi: 18.11.2021
Molnar, F. (2020). Pal Sokağı Çocukları. Yapı Kredi Yayınları: İstanbul
Monaco, J. (2002). Bir Film Nasıl Okunur? , Oğlak Yayıncılık: İstanbul
Moran, B. (2002). Edebiyat Bilgi ve Kuramları, İletişim Yayınları: İstanbul
Morpurgo, M. (2019) Savaş Atı. TudemYayınları: Ankara
Mutluay, R. (1970). 100 Soruda Türk Edebiyatı. Gerçek Yayınevi: İstanbul
160
Mutluay, R. (1977). 50 Yılın Türk Edebiyatı. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları: İstanbul
Neydim, N. (2019) Çocuk Edebiyatı. İstanbul Üniversitesi AUZEF: İstanbul
Ocak, G. (ed.) (2008). Öğretim İlke ve Yöntemleri. Pegem Akademik Yayıncılık: Ankara
Oğuzkan, A.F. (2010). Yerli ve Yabancı Yazarlardan Örneklerle Çocuk Edebiyatı. Anı Yayıncılık: Ankara
Onaran, Â.Ş. (1994). Türk Sineması-Birinci Cilt, Kitle Yayınları: İstanbul
Onaran, Â.Ş. (1995). Türk Sineması-İkinci Cilt, Kitle Yayınları: İstanbul
Özdemir, E. (1980). Türk ve Dünya Edebiyatı. Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları: Ankara
Özgüç, A. (1990). Başlangıcından Bugüne Türk Sinemasında İlkler, Yılmaz Yayınları: İstanbul
Özün, N. (1990) 100 Soruda Sinema Sanatı.. Gerçek Yayınevi: İstanbul
Pal Sokağı Çocukları Film Afişi. https://ortakoltuk.com/kult-filmler/pal-sokagi-cocuklari Erişim Tarihi: 15.11.2021
Pal Sokağı Çocukları Kitap Kapağı. https://www.yapikrediyayinlari.com.tr/pal-sokagi-cocuklari-kucuk-boy.aspx Erişim Tarihi: 15.11.2021
Pembecioğlu, N. (2018). Türk ve Dünya Sinemasında Çocuk İmgesi, Nobel Yayınları: Ankara
Pollyanna Kitap Kapağı. https://iletisim.com.tr/kitap/pollyanna/9699 Erişim Tarihi: 16.11.2021
Porter, E. H. (2019). Pollyanna. Türkiye İş Bankası Yayınları: İstanbul
Rousseau. J.J. (2009). Emıle. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları: İstanbul
Sakallı, F. (Editör) (2011). Edebiyat ve Sinema, Hat Yayınevi: İstanbul
Savaş Atı Film Afişi. https://tr.wikipedia.org/wiki/Sava%C5%9F_At%C4%B1 Erişim tarihi: 13.07.2021
Savaş Atı Kitap Kapağı. https://www.tudem.com/urun/kultur/1008/tudem_edebiyat/2736/tudem_modern_klasikler__savas_ati.aspx Erişim Tarihi: 19.11.2021
Scognamillo, G. (2010). Türk Sinema Tarihi. Kabalcı Yayınevi: İstanbul
Scognamillo, G. ve Demirhan M. (2005). Fantastik Türk Sineması. Kabalcı
161
Yayınevi: İstanbul
Sever, S. (2019). Çocuk ve Edebiyat. Tudem Yayınları: Ankara
Sinema Özel Sayısı (2020). Türk Dili Yayınları: Ankara
Siyah İnci Film Afişi. https://www.sinefil.com/title/jg048qn Erişim tarihi: 29.04.2021
Siyah İnci Film Afişi. https://www.sinefil.com/title/jg048qn Erişim Tarihi: 16.11.2021
Siyah İnci Kitap Kapağı. https://www.arkadas.com.tr/kitap/siyah-inci/9789755096728 Erişim Tarihi: 16.11.2021
Sönmez, V. (2017). Öğretim İlke ve Yöntemleri. Anı Yayıncılık: Ankara
Spyrı, J. (2019). Heıdı. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları: İstanbul
Sweel, A. (2018). Siyah İnci. Arkadaş Yayınları: Ankara
Swıft, J. (2017). Gullıver’in Gezileri. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları: İstanbul
Şimşek, T. (Editör) (2018). Kuramdan Uygulamaya Çocuk Edebiyatı. Grafiker Yayınları: Ankara
Şirin, M.R. (Editör) (2000). 99 Soruda Çocuk Edebiyatı. Çocuk Vakfı Yayınları: İstanbul
Tanpınar, A.H. (2011). Edebiyat Üzerine Makaleler. Dergah Yayınları: İstanbul
Teksoy, R. (2005). Sinema Tarihi-Birinci Cilt, Oğlak Yayıncılık: İstanbul
Teksoy, R. (2005). Sinema Tarihi-İkinci Cilt, Oğlak Yayıncılık: İstanbul
Temizyürek, F. , Gürel, Z. Ve Şahbaz, N.K. (2007). Çocuk Edebiyatı. Öncü Kitap: Ankara
The Adventures of Tom Sawyer. https://mubi.com/tr/films/the-adventures-of-tom-sawyer Erişim tarihi: 17.04.2021
The Boy in the Striped Pyjamas. https://www.beyazperde.com/filmler/film-135215/ Erişim tarihi: 12.05.2021
Tom Sawyer Film Afişi. https://www.imdb.com/title/tt0029844/mediaviewer/rm3155775232/ Erişim Tarihi: 15.11.2021
Tom Sawyer Kitap Kapağı. https://www.iskultur.com.tr/tom-sawyerin-maceralari-sert-kapak.aspx Erişim Tarihi: 15.11.2021
Touraıne, A. (2002). Modernliğin Eleştirisi, Yapı Kredi Yayınları: İstanbul
162
Turan, L. ve Yılar, Ö. (2007). Eğitim Fakülteleri İçin Çocuk Edebiyatı. Pegem Akademi Yayıncılık: Ankara
Tutumlu, R. (2002). Anlatı Bilimi Açısından Roman-Sinema Etkileşimi Ve Bir Uygulama: Anayurt Oteli. Bilkent Üniversitesi Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstitüsü: Ankara
Türk, İ. (2013). Memduh Ün: ‘Küçük Dünya’dan Fragmanlar. https://altyazi.net/yazilar/yonetmen-portreleri/memduh-un-kucuk-dunyadan-fragmanlar/ Erişim tarihi: 31.07.2021
Türkçe Öğretim Programı (2019). https://mufredat.meb.gov.tr/Dosyalar/20195716392253-02-T%C3%BCrk%C3%A7e%20%C3%96%C4%9Fretim%20Program%C4%B1%202019.pdf Erişim tarihi: 17.08.2021
Twain, M. (2017). Tom Sawyer. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları: İstanbul
Uyar, E. ve Ud, M. (2013). Sanat Yasakla ve Buyrukla Olmaz. https://www.evrensel.net/haber/46129/sanat-yasakla-ve-buyrukla-olmaz Erişim tarihi: 02.08.2021
Willis,J. (1996) A framework fort ask- based learning. https://www3.gobiernodecanarias.org/medusa/proyecto/38010141-0004/wp-content/uploads/sites/245/2018/01/a-flexible-framework-for-task-based-learning.pdf Erişim tarihi: 11.08.2021
Yalçın, A. ve Aytaç, G. (2016). Çocuk Edebiyatı. Akçağ Yayınları: Ankara
Yıldırım, D. (2016). Türk Edebiyatında Bektaşi Fıkraları. Akçağ Yayınları: Ankara
Yıldız, B.C. (Editör) (2019) VI. Uluslararası Çocuk ve Edebiyat Sempozyumu. Akademi Ajans Matbaa: İstanbul
Yıldızlar, Mehmet (2019). Öğretim İlke ve Yöntemleri. Pegem Akademi Yayıncılık: Ankara
Zıkkımın Kökü Film Afişi. https://www.tsa.org.tr/tr/film/filmgoster/1012/zikkimin-koku Erişim tarihi: 25.07.2021