169

Emine MUTLU
TARİH-İ OSMANÎ ENCÜMENİ’NDEN TÜRK TARİHİ ENCÜMENİ’NE
(1909-1931)

I
İÇİNDEKİLER
ÖZET ........................................................................................................................... IV
ABSTRACT ................................................................................................................. V
KISALTMALAR ....................................................................................................... VI
ÖNSÖZ ....................................................................................................................... VII
GİRİŞ ........................................................................................................................... 1
BİRİNCİ BÖLÜM
TARİH-İ OSMANÎ ENCÜMENİ
1.1.ENCÜMEN’İN KURULUŞU ............................................................................... 4
1.2. ENCÜMEN’İN TEŞKİLATLANDIRILMASI .................................................. 7
1.3. ENCÜMEN’İN VAZİFELERİ .......................................................................... 12
1.4. ENCÜMEN’İN MALİYESİ .............................................................................. 13
1.5. ENCÜMEN’DE GÖREVLİ KİŞİLER ............................................................. 14
1.5.1. Reis ........................................................................................................................... 15
1.5.2. Azalar ....................................................................................................................... 15
1.5.2.1. Aza-i Daime ...................................................................................................... 16
1.5.2.1.1. Abdurrahman Şeref Efendi ...................................................................... 17
1.5.2.1.2.Ahmet Refik Bey (Altınay) ........................................................................ 21
1.5.2.1.3. Ahmet Mithat Efendi ................................................................................ 23
1.5.2.1.4. Necip Asım Bey (Yazıksız) ....................................................................... 25
1.5.2.1.5. İskender Yanko Hoçi Bey ......................................................................... 26
1.5.2.1.6. Efdalettin Bey (Tekiner) ........................................................................... 27
1.5.2.1.7. Diran Kelekyan ........................................................................................ 29
1.5.2.1.8. Zühdü Bey .................................................................................................. 31
1.5.2.1.9. Ali Seydi Bey ............................................................................................. 32
1.5.2.1.10. Mehmet Arif Bey ..................................................................................... 33
1.5.2.2. Aza-i Muavine .................................................................................................. 35
1.5.2.3. Aza-i Muhabire ................................................................................................ 35
1.7. ENCÜMEN TOPLANTILARI ......................................................................... 36
1.8. ENCÜMEN FAALİYETLERİ .......................................................................... 37
1.8.1. Kaynak Toplanması ................................................................................................ 37
II
1.8.2. Viyana ve Berlin’de İnceleme Yapılması ............................................................. 42
1.8.3. Osmanlı Tarihi Yazım Çalışmaları ....................................................................... 45
1.8.4. Osmanlı Devletinin Kuruluş Gününün Tespiti .................................................... 48
1.9. TARİH-İ OSMANÎ ENCÜMENİ MECMUASI .............................................. 49
1.10. ENCÜMEN’İN ŞUBELERİ ............................................................................ 52
1. 11. ENCÜMEN’İN İSİM DEĞİŞİKLİĞİ ........................................................... 53
İKİNCİ BÖLÜM
TÜRK TARİH ENCÜMENİ
2. 1. ENCÜMEN’İN KURULUŞU ........................................................................... 54
2. 2. ENCÜMEN’İN TEŞKİLATLANMASI .......................................................... 55
2. 3. ENCÜMEN’İN VAZİFELERİ VE YETKİLERİ .......................................... 56
2. 4. ENCÜMEN’İN MALİYESİ ............................................................................. 58
2.5. ENCÜMEN’İN TOPLANTILARI .................................................................... 59
2. 6. ENCÜMEN’DE GÖREV ALAN KİŞİLER ................................................... 60
2.6.1. Mehmet Fuat Köprülü ........................................................................................... 60
2.6.2. Halil Ethem Eldem ................................................................................................. 62
2.6.3. Mükrimin Halil Yinanç ......................................................................................... 64
2.6.4. Hüseyin Hüsameddin Yaşar ................................................................................... 66
2.6.5. İbnü’l-Emin Mahmut Kemal İnal ......................................................................... 67
2.6.6. Ali Canip Yöntem................................................................................................... 69
2.6.7. Yusuf Akçura .......................................................................................................... 70
2. 7. ENCÜMEN’İN FAALİYETLERİ ................................................................... 71
2. 8. TÜRK TARİH ENCÜMENİ MECMUASI .................................................... 73
2. 9. ENCÜMEN’İN KAPATILMASINA DAİR .................................................... 74
SONUÇ ...................................................................................................................... 75
KAYNAKÇA ............................................................................................................ 77
EKLER ...................................................................................................................... 81
Ek:1 Tarihi Osmani Encümeni Mecmuası Sayıları .......................................... 81
Ek:2 Türk Tarih Encümeni Mecmuası Sayıları ............................................... 94
Ek:3. Sultan V. Mehmet Reşat ........................................................................... 99
Ek:4. Sadrazam Hüseyin Hilmi Paşa ............................................................... 100
Ek:5. Son Vakanüvis Abdurrahman Şeref Efendi ........................................... 101
III
Ek: 6 Ahmet Mithat Efendi .............................................................................. 102
Ek: 7 Ali Canip Yöntem .................................................................................... 103
Ek: 8 Necip Asım Yazıksız ................................................................................ 103
Ek: 9 Halil Ethem Eldem .................................................................................. 104
Ek: 10 Mehmet Fuat Köprülü .......................................................................... 104
Ek: 11 İbnülemin Mahmut Kemal İnal ........................................................... 105
Ek: 12 Hüseyin Hüsamettin Yaşar ................................................................... 105
Ek: 13 Mükrimin Halil Yinanç ......................................................................... 106
Ek: 14 Ahmet Refik Altınay.............................................................................. 106
Ek: 15 Yusuf Akçura ........................................................................................ 107
ÖZGEÇMİŞ............................................................................................................. 108
IV

TARİH-İ OSMANİ ENCÜMENİ’NDEN TÜRK TARİHİ ENCÜMENİ’NE (1909-
1931)

Tarih araştırmacılığı ve yazıcılığı gibi iki önemli vazifeyle 1909 yılında
kurulmuş olan Tarih-i Osmani Encümeni ve Cumhuriyet’in ilanından sonra 1931 yılına
kadar Türk Tarih Encümeni adıyla faaliyet gösteren iki kurum tez çalışmasının amacını
oluşturmuştur. Her iki kurum da kuruldukları dönemin siyasi şartlarının ağırlığına
rağmen böyle önemli bir vazifeyi üstlenmiş, bu günkü tarih çalışmalarına da ışık tutan
eserler ortaya koymuşlardır.
Sultan Reşat’ın tahta geçişinin ardından Osmanlı tarihi yazmak amacıyla bir
kurum oluşturulmasını istemiştir. Gerekli çalışmaları yapması için Sadrazam Hüseyin
Hilmi Paşa’yı görevlendirmiştir. O dönemde eğitim görmüş kişilerden seçilerek
oluşturulmuş olan kurum tarih araştırmalarında bulunmuş, Osmanlı tarihinin ancak bir
cildini yayınlayabilmiştir. Bu çalışmalarının yanı sıra Encümen ayrıca bir mecmua
yayınlamış ve mecmuada da önemli makale ve eserlere yer vermiştir. Daha sonra Türk
Tarih Encümeni olarak yoluna devam etmiş olan kurum yine mecmua yayınlamaya
devam etmiştir. 1931 yılına kadar faaliyet göstermiş olan Encümen Atatürk’ün isteğiyle
kapatılmış ve yerine Türk Tarih Kurumu kurulmuştur.
V
ABSTRACT
MASTER THESIS

Two institution actually an institution that showed activity as Council of Ottoman
History that was founded in 1909 and named Council of Turkish History from
declaration of the republic to 1931 with two important tasks such as resource and
writing is the subject of the thesis. Thinking this two institution that works that shed
light on works of history present days publish and such an important task undertaken
although the weight of the political conditions of period were established required to
investigate and acquisition more information about, to presentation to the world of
science the information obtained gathering under a title has been the main purpose.
Sultan Reshad wanted to the creation of an institution in order to write the history
of the Ottoman after mount the throne. He commissioned to do the necessary work. The
institutions that created were selected from trained individuals were found in historical
studies, could published only a volume of Ottoman history. In addition to these studies
Council also published a journal and published important articles and works in this
journal. Then Council continued the path as Turkish History Council. The council was
active until 1931 was closed down with Ataturk’s request and instead of council
established the Turkish Historical Society.
VI
KISALTMALAR
BEO : Bab-ı ali Evrak Odası
BKZ : Bakınız.
BOA : Başbakanlık Osmanlı Arşivi
DUİT : Dosya Usulü İradeler Tasnifi
MF MKT : Maarif Nezareti Evrakı
ŞD : Şura-yı Devlet Evrakı
TİTE : Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü
TOEM : Tarih-i Osmani Encümeni Mecmuası
TTK : Türk Tarih Kurumu
YAY. HAZ : Yayına Hazırlayan
YY : Yüz Yıl
VII
ÖNSÖZ
Osmanlı devleti döneminde ilmi açıdan faaliyet gösteren kurumlar arasında uzun
süre var olmayı başarmış, tarih çalışmaları adına önemli adımlar atmış olan iki kurum
Tarih-i Osmanî Encümeni ve Türk Tarih Encümeni kendilerinden sonra tarihi
araştırmak amacıyla kurulan diğer kurumlara da öncülük etmiş, tarih ile ilgili çalışma
yapan herkesin yararlanabileceği önemli eserler meydana getirmişlerdir. Öyle ki bu
eserler günümüze kadar yapılmış olan ve bundan sonrada yapılacak tarih çalışmalarında
önemli kaynaklar bütününü oluşturmuştur.
Her iki Encümen’in de tarih araştırmaları açısından sahip oldukları önem ve
daha önce bu konuyla ilgili detaylı olarak çok fazla araştırma yapılmamış olması bizi bu
konuyla ilgili bir çalışma yapmaya ve her iki kurumunda göstermiş oldukları faaliyetleri,
yayınladıkları mecmualarda hangi konuları ele aldıklarını, yaptıkları diğer yayınları
incelemeye yöneltmiştir.
Bu çalışma hazırlanırken ilk olarak kurumlarla ilgili bilgi ve belgelerin olduğu
Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Cumhuriyet Arşivi, Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü
Arşivi’nde incelemeler yapılarak, buradaki belgeler elde edilmiştir. Daha sonra bu
konuyla ilgili Milli Kütüphane ve Beyazıt Devlet Kütüphaneleri gibi önemli
kütüphaneler ve bu iki kurumun ardından Atatürk’ün girişimleriyle kurulmuş olan Türk
Tarih Kurumu kaynakları taranarak buradaki makale ve bilgiler de toplanmıştır. Ayrıca
bu iki kurum ve kurucuları hakkında internet taraması yapılarak internet üzerinden
sunulmuş olan bilgilere de ulaşılmıştır. Bilgi ve belge toplama işleminin ardından arşiv
belgeleri ve diğer Osmanlıca olan kaynaklar günümüz Türkçesine çevrilerek konularına
ve tarihlerine göre tasnif edilmiştir. Daha sonra da ortaya çıkartılan bu bilgiler ilmi
metotlar kullanılarak kaleme alınmıştır.
Birinci bölümde Tarih-i Osmanî Encümeni hakkında ikinci bölümde ise Türk
Tarih Encümeni hakkında bilgiler verilmiştir. Encümenlerin ne zaman, ne amaçla ve
nasıl kurulduğu anlatılarak kurucuları, maliyesi, faaliyetleri ve çıkardıkları mecmualar
hakkında bilgi verilmiştir.
Böylesine önemli bir konuda çalışma yapmak için beni destekleyen ve elinden
gelen çabayı sarf eden değerli danışman hocam Prof. Dr Yavuz ASLAN’a her türlü
desteğinden dolayı teşekkürlerimi sunarım.
VIII
Ayrıca bu çalışmanın hazırlanması sürecinde emeği geçmiş olan değerli
hocalarım Yrd. Doç Dr. Cemil KUTLU’ya, Doç. Dr. İ.Ethem ATNUR’a, Yrd. Doç.Dr.
Yavuz ÖZDEMİR’e ve değerli aileme de teşekkürlerimi bir borç bilirim.
Erzurum 2011 Emine MUTLU
1
GİRİŞ
Tarih bilimi açısından iki önemli nokta vardır. Bunlardan birincisi tarih
araştırmacılığı ikincisi ise tarih yazıcılığıdır. Tarih-i Osmanî Encümeni ve Türk Tarih
Encümeni ise bu iki görevi birden üstlenmişlerdir. Hem Osmanlı tarihi yazımı görevini
hem de arşivlerimizin düzenlenerek, içinde bulundukları terk edilmişlikten kurtarılarak
tasniflenmesi ve yayınlanması Encümenlerin hem amaçları hem vazifeleri olmuştur.
Avrupa da modern arşivcilik anlayışı 1789’da Fransız İhtilâli ile ortaya
çıkmışken, Osmanlı’daki arşivcilik çok sonra gelişme göstermiştir. Osmanlı devleti ilk
devirden itibaren bütün resmi belgelerin saklanmasını sağlamıştır. Fakat saklanma
koşullarını iyileştirme konusunda bir girişimde bulunmamış ve yıllar boyunca biriken
evrak mahzenlerde öylece torbalara ve dolaplara tıkılmış veya ortalığa gelişi güzel bir
şekil de bırakılmıştır. Binalar ise tamamen bakımsız örümcek ağları ile kaplı, karanlık,
tavanlarının su sızdırdığı binalardı. Dolayısıyla buradaki evrakta zamanla ıslanmış
çürümüş tahrip olmuştur. Daha sonra Abdurrahman Şeref Efendi ve arkadaşları bu
arşivlerde çalışmış ve düzenlemelerde bulunmuş ve bu mahzenlerdeki evrakların daha
iyi koşullarda saklanabileceği yerlere sevkini sağlamışlardır.
Bu durum daha önce sefaretle beraber Avrupa’ya giden ve Avrupa’daki arşivlere
ne derece önem verildiğini gören Mustafa Reşit Paşa’nın kendisinin ilk sadaretinde
1847 yılında Bab-ı Âli arsası içinde bulunan Hazine-i Evrak binasını yaptırana kadar
devam etmiştir. Binanın inşa edilmesiyle birlikte biriken evraklar burada saklanmış
fakat daha önceki evrakların durumunu iyileştirmek için herhangi bir girişim de
bulunulmamıştır. Ne yazık ki Hazine-i Evrak Dairesi de kısa zamanda dolmuştur. Fakat
bu binanın yaptırılması Osmanlı arşivciliğinin temelini oluşturmuştur.1
Türk tarihinde aydınlanma hareketleri Tanzimat Fermanı’ndan sonraya tarihlenir.
Özellikle Tanzimat’tan sonra kültürel alanda eğitim öğretim kurumlarının
çağdaşlaştırılması için uğraşılmıştır. Dilde, edebiyatta ve diğer alanlarda batı örnek
alınmaya başlanmıştır. Bunun sonucu olarak da aydınlar doğulu kimliği ve batılı
yenilikler arasında sıkışmıştır. Bir kimlik arayışına girmiş yeni akımlar oluşturmaya
başlamışlardır. Bu yeniliklerin içersinde batılı ilim akademilerinin örnek alınarak
Osmanlı’da da benzer kurumların oluşturulması çalışmaları vardır. Daha öncesinde de
1 Abdurrahman Şeref Efendi, “Evrak-ı Atika ve Vesaik-i Tarihiyemiz”, Tarih-i Osmanî Encümeni
Mecmuası, Sayı: 1, İstanbul 1911, s. 15.
2
benzer girişimler olmuştur. Lale devri’nde Sadrazam Damat İbrahim Paşa’nın isteğiyle
1725’de bir “İlmî Encümen” oluşturulmuş, Vehbi ve Nedim gibi önemli şairler
Encümen’de yer almıştır. Bu kurumun amacı genel ve İslam Tarihiyle alakalı yabancı
dille yazılmış eserlerin Türkçeye çevrilmesi olarak belirlenmiştir.2
Bir diğer ilmi kurum ise “Beşiktaş Cemiyet-i İlmiyesi”dir. II. Mahmut
Dönemi’nde faaliyet göstermiştir. Amacı ise bilim ve kültür dallarında isteyenlere
eğitim vermekti. Bu kurum batı düşüncesinin tartışıldığı ilk yer olmuştur.
Tanzimat’tan sonra eğitim alanında modernleşme çalışmalarına başlanmış, ilk
kez bir eğitim bakanlığı kurulmuş ve ilköğretimden üniversiteye kadar eğitimde bir
sistem oluşturulmaya çalışılmıştır. Bunun sonucu olarak 1841’de Meclis-i Maarif-i
Umumiye, 1845’te Meclis-i Maarif-i Muvakkat kurulmuştur. Bu meclislerin görevleri
eğitim için gerekli görülen reformların hazırlanması olarak belirlenmiştir. Bu görev
doğrultusunda çalışmalarını yürüten meclislerin hazırladıkları raporlarda eğitimin
modernleştirilmesi, Avrupa’ya öğrenci gönderilmesi, bununla ilgili yönetmelik
hazırlanması, Darülfünun’un kurulması gibi öneriler yer alıyordu. Meclis-i Maarif-i
Umumiye 1856’da Maarif Nezareti’ne bağlanmıştır.3
Osmanlı Devleti’nde Encümenlerin kuruluşundan önce tam olarak Tarih
araştırmaları ve bir Osmanlı tarihi yazımı göreviyle değilse de bu amaca katkı sağlayan
bir başka kurumun varlığını daha görüyoruz ki o da Encümen-i Daniş’tir.
Darülfünun’un kurulması fikriyle beraber orada okutulacak kitapların hazırlanması,
ilmi değeri olan eserlerin tercüme edilmesi ve telif eserler verilmesi amacıyla bir
kurumun oluşturulması fikri de ortaya çıkmıştır. Tanzimat’tan sonra batılı benzer
kurumlar örnek alınarak Sultan Abdülmecit zamanında kurulan ve ilk akademik kurum
olan Encümen-i Daniş, kırk asıl üyeden oluşmaktaydı. Yardımcı üyeler için herhangi bir
sınırlama da getirilmemişti. İki başkanı olan kurumun birinci başkanlığına Ataullah
Efendizade Şerif Mehmet Efendi, ikinci başkanlığına ise Hayrullah Efendi getirilmişti.
Kurum da İngiliz, Fransız, Alman ve Amerikan üyeler de bulunmaktadır. Kurum dilde
sadeleşmeyi ve halkın anlayabileceği şekilde yayınlar yapılmasını savunmuştur.
2 Cahit Bilim, “ İlk Türk Bilim Akademisi: Encümen-i Daniş”, Hacettepe Üni. Edebiyat Fak. Dergisi,
1985, cilt: 3, Sayı: 2, s. 8, Erişim Tarihi: 06. 06. 2010, http://www.tarihimiz.net/v3/Haberler/Tarih/Ilk-
Turk-Bilim-Akademisi-Encumen-i-Danis.html, s. 81.
3 Bilim, “ İlk Türk Bilim Akademisi: Encümen-i Daniş”, s. 82,84.
3
Encümen ilk iş olarak, bir sözlükle beraber bir Osmanlıca gramer kitabı hazırlamayı
kararlaştırdı. 4
Kurumun ortaya koyduğu eserlerden ilki Cevdet ve Fuat Efendi’lerin Bursa’da
birlikte yazmış oldukları Kavaid-i Osmanî’dir. Bunun haricinde diğer önemli eser ise
Tarih-i Cevdet’tir. Malûmat-ı Fenniye, Devlet-i Aliye-i Osmanîye Tarihi, İbn-i
Haldun’un mukaddimesi, Tarih-i Kudeman Encümen’in bilim dünyasına kazandırdığı
eserlerden bazılarıdır.
Daha sonra kesin olarak hangi nedenlerle ve ne zaman kapatıldığı bilinmese de,
kuruluşunda önemli rol alan Mustafa Reşit Paşa’nın Sadaretten ayrılması, fazla masraflı
olduğunun düşünülmesi ve ilgili ilgisiz çok fazla kişinin üye seçilmiş olması
Encümen’in eski önemini yitirerek dağılmasına neden olduğu düşünülmektedir5.
Bu dönemden sonra Abdülaziz dönemi gelir ki, bu dönem istibdat döneminin
başlangıcıdır. Ardından V. Murat döneminde geçici bir rahatlama görülse de II.
Abdülhamit’in tahta çıkışıyla istibdat dönemi yeniden başlamış, basında uygulanan
sansür ilmi çalışmalarda da uygulanmış, birçok tarih kitabı yasaklanmış,
kütüphanelerden toplatılmış ve böylece tarih yazıcılığında da tam bir durgunluk
yaşanmıştır. Ardından V. Mehmet Reşat’ın başa geçmesi, bu dönemde İttihat ve
Terakki’nin etkili olması tam bir özgürlük ortamı oluşturmuştur. Yeniden gazeteler
çıkarılmaya ve yeni eserler yazılmaya başlanmıştır. Eski değerli eserler toplanarak yeni
kütüphaneler oluşturulmuştur. Bu özgürlük ortamında tam manasıyla bir Osmanlı tarihi
yazmak ve tarih araştırmalarıyla daha yakından ilgilenebilmek amacıyla yeni bir
Encümen’in kurulmasına karar verilmiştir.
4 Encümen-i Daniş, (t. y.), Erişim tarihi: 06.06.2010, http://www.tarihbilinci.com/forum/e-174/encumeni-
danis-253/
5 Bilim, “ İlk Türk Bilim Akademisi: Encümen-i Daniş”, s. 86,88.
4
BİRİNCİ BÖLÜM
TARİH-İ OSMANÎ ENCÜMENİ
1.1.ENCÜMEN’İN KURULUŞU
Tarih-i Osmanî Encümeni Padişah iradesiyle 27 Kasım 1909’da Osmanlı tarihini
araştırmak ve yazmak amacıyla kurulmuştur. Böyle bir kurumun kuruluşunu hazırlayan
nedenleri incelenecek olursa; II. Meşrutiyet’in ilanının getirdiği özgürlük ortamı ve V.
Mehmet Reşat’ın tahta geçişi bu kurumun ortaya çıkışını hazırlayan en önemli sebepler
olarak görülmektedir. Çünkü II. Meşrutiyet öncesi II. Abdülhamit istibdat döneminde
tarih yazımı ve eğitiminde de bir baskının olduğu bilinmektedir. Yasaklanan tarih
kitapları arasında Selim Sabit Efendi’nin ve Ahmet Vefik Paşa’nın tarihleri, Ahmet
Mithat Efendi’nin Üss-ü İnkılâp adlı eseri, Katip Çelebi’nin Mizan-ül Hak’ı, Cevdet
Paşa’nın Kıssa-ı Enbiya’sı ve Hammer Tarihi de vardı.6 Bu durumdan Abdurrahman
Şeref Efendi tarafından yazılmış bir belgede de bahsedilerek sansür olaylarının olduğu
II. Abdülhamit devrinde dikkat çeken tarih kitaplarının basımının yasaklandığını ve
kütüphanelerdeki nüsha-i nadire-i vakfiyelerin kaldırıldığı söylenmektedir. 7
Meşrutiyetin ilanından sonra bu durum ortadan kalkmıştır. Ayrıca II. Abdülhamit’in
tahttan indirilerek yerine V.Mehmet Reşad’ın geçirilmesiyle bu rahatlama dönemi
devam etmiştir.
V. Mehmet Reşat tarihe önceden beri özel bir ilgi duymuştur. Vakanüvisi
olmayan bir padişahı eksik olarak gördüğü için öncelikle Abdurrahman Şeref Efendi’yi
vakanüvis tayin etmiştir. Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan Sultan Reşat dönemine
kadar mufassal ve mükemmel bir Osmanlı tarihi yazılmadığı ve vakanüvislerin memur
oldukları dönemlerin olaylarını kaydettikleri tarihler bir silsile oluşturmaktadır. Bunlar
günlük olayların tutulduğu ve salname tabirine müstahak resmi eserlerdir. Bu yüzden de
Sultan Reşat tam bir Osmanlı tarihi yazılması gereğini fark etmiş ve bu amacı
gerçekleştirmek için bir kurum kurulması girişiminde bulunmuştur. 8Bu girişim 14
Mayıs 1325(27 Mayıs 1909) Sabah gazetesinde şöyle yayınlanmıştır: “Zat-ı ali-i hazreti
padişahi geçen Salı günü mecruhin-i guzat-ı Osmaniyeyi taltifen Etfal Hastanesini
teşriflerinde arabada muvacehe-i hümayunlarında bulunan Harbiye Nazırı Salih Paşa
6Mehmet Demiryürek, “Tarih-i Osmani Encümeni’nin Kuruluşu”,Toplumsal Tarih Dergisi, S.8, İstanbul,
2001, ss. 41, 42.
7 Başbakanlık Osmanlı Arşivi, DUİT, Dosya No: 19,Gömlek No:4,B. No: 5.
8 BOA,DUİT,D.No:19,G.No:4,B.No:5.
5
hazretlerine hitaben: “Şehzadeliğimde günde üç saat tarih okudum.Çünkü medarı iştigal
olacak başka bir şeyim yok idi. Bu münasebetle Osmanlı tarihlerini kâmilen okudum.
Bu tarihlerdeki noksan pek ziyade mütebariz olduğu gibi tekmil vekayii cem ve edvarı
muhtevi bir tarih bulunmadığını da maa-t-tesadüf gördüm. Müellifat-ı makbule-i
Osmaniye meyanın da güzel ve şerait-i lazıme ile müdellel bir Tarih-i Osmani mevcut
olduğunu arz ederim. Böyle bir tarihin ez her cihet mükemmel olması matlub
olduğundan Bab-ı Âli’den bulundurulacak vakanüvis ve memurinden maada zabitandan
da sahibi olanlardan birkaç zattan mürekkep bir komisyon teşkilini sadrazam paşaya
söyleyeceğim, zabitanımızın vekayi-i askeriyeyi daha iyi yazacakları bedihidir. Böyle
bir tarih te’lif edildiği takdirde mesarifini ben kendi kesemden tesviye edeceğim.”9.
Sultan Reşat’ın bu arzusu herkes tarafından destek görmüştür. Dönemin
tarihçilerinden ve daha sonra encümende azalık görevinde bulunan Ali Seydi ve Mirgün
Tanin gazetesinde bu durumla ilgili bir yazı yazmıştı: “… Tarihsiz bir millet ilmihalsiz
bir ümmet olmaz Devr-i sabıkta tarihlerin müverrihlerin en büyük düşmanı, hasmı
makam-ı saltanat idi. Evvelce vükeladan, ulemadan hiçbiri tarihin lüzumundan bahse
cesaret edemezler, mekteplerin tarihten tathiri hakkındaki teşebbüsata karşı ses
çıkaramazlardı. Bugün ise makam-ı mualla-yı hilafet ve saltanata revnak-bahş-ı ikbal
olan Padişahımız Efendimiz Hazretleri tarihe herkesten her şeyden ziyade ehemmiyet
veriyor,[Şerait-i lazıme ile müdellil bir Tarih-i Osmanî mevcut olduğunu arzu
ederim]diyor, buna ilaveten bu babda [ Bir komisyon teşkilini Sadrazam Paşa’ya
söyleyeceğim… mesarifini kendi kesemden vereceğim] buyuruyorlar. Ne şahane niyet;
ne şehri’yarane himmet! Şimdi şu latif atıfet-i mahsusadan acilen istifade etmek vazifesi,
hizmeti doğrudan doğruya Sadrazam Paşa’nın, hissiyat-ı maarif-perveranelerine vasıkül
i’timat olduğumuz Hüseyin Hilmi Paşa hazretlerinin duş-ı hamiyetlerine teveccüh ve
terettüp ediyor, bütün müşakat-maarifin enzar –ı terakkubu kendilerine mün’atıf
bulunuyor. İşte tarihte ifa-yı nam için güzel bi fırsat;işte meydan-ı himmet ve hamiyet!
Vakanüvislik hizmet-i mühimmesine geçenlerde üstad-ı ekremimiz Abdurrahman Şeref
Efendi tayin olundu. Ehle mahalle. Lakin vakanüvis olan zat -her kim olursa olsunyalnız
başına bir şey göremez. Hususa ki onun vazifesi öyle arzu ettiğimiz ve muhtaç
olduğumuz müselsel, müdellel, mufassal, bir tarih yazmaya taalluk etmez. Bunu ancak
bir heyet-i resmiye-i mukdedire vücuda getirebilir ki: Bu heyet de bittabi vakanüvisin
9 Demiryürek, “Tarih-i Osmani Encümeni’nin Kuruluşu”, s.42.
6
taht-ı riyaset ve nezaretinde teşekkül edebilir. Milel-i müterakkiye de bu gibi hidemat-ı
nafiayı (akademi)ler ifa eder veya ettirirler”10 demişlerdi. Onlara göre böyle bir tarih
yazımı sadece vakanüvisin altından kalkabileceği bir görev değildir. Bu görevi
başarabilmek için bir akademi kurulmalıdır. Osmanlı tarihi yazmak amaçtı. Fakat bu
amacı nasıl bir kurumun üstlenebileceği tartışma yaratmıştı. Sultan Reşat konuyu dile
getirdiğinde bundan komisyon olarak bahsetmiş, Ali Seydi ve Necip Asım Bey gibi
tarihçiler bir akademi olarak kurulmasının doğru olacağını bildirmişti. Abdurrahman
Şeref Efendi ise bu konudaki görüşlerini bildirdiği ve 20 Mayıs 1325 tarihinde Sabah
gazetesinde yayınlanan yazısında bu konuya şöyle değinmektedir:
“… Arzu olunan işbu eser ancak bir heyet marifetiyle meydana gelebilir. Bu
heyet meyanın da elsine-i muhtelifeye aşina zevatın bulunması la-büddür. Necip Asım
Efendi biraderimiz dünkü Tanin gazetesinde münderic mektubunda akademiya teşkiline
bile lüzum gösteriyor. Zann-ı acizaneme göre seyyar tetebbu memurlarından maada
evsaf-ı lazımeyi haiz on kadar zevattan mürekkeb bir heyet taksim-i a’mal kaidesine
tevfikan ve bir program dahilinde ciddiyetle çalışır ise ale-t-tedric maksat hasıl olur.”11
Kurulacak bu kurumun bir heyet mi yoksa akademi mi yada komisyon mu
olacağı tartışıldıktan sonra ilk olarak bir heyet oluşturulmuştur ve heyetin başına
Abdurrahman Şeref Efendi getirilmiştir. Abdurrahman Şeref Efendi sadarete yazdığı
yazıda komisyonun kuruluşunu bildirdikten sonra şöyle devam etmektedir:
“…3-4 aydan beri hasıl olan tecrübeye nazaran komisyonda devam mesaisi ve
temin muktezi hükümet-i seniyenin sahabet ve muavenetine mazhar olmasıyla ve
resmiyet, bazı kuyud ve şurud altına alınmasıyla husul pezir olacaktır. Binaenaleyh bu
babda bir talimat layihası kaleme alınarak leffen huzur-u sami-i asafilerine takdim
kılınmıştır.”12 Abdurrahman Şeref Efendi bu yazıda komisyonun, hükümetin himaye ve
yardımını almakla beraber resmi işlemler yapılarak, kayıt ve şart altına alınmasıyla
oluşturulacağını ve bir talimat tasarısı hazırlandıktan sonra yazıyla sadarete
bildirildiğini söylemektedir. Komisyon kurulduktan sonra resmen tanınması 3-4 ay
sürmüş ve komisyon tanınırken Tarih-i Osmanî Encümeni adını almıştır.
Encümen’in kuruluşunun esas gerekçesi Osmanlı tarihi yazmak idi. Politik
gerekçe ise milli tarih vasıtasıyla millet bilinci yaratılması olarak bildirilmişti. Bu konu
10 Demiryürek, “Tarih-i Osmani Encümeni’nin Kuruluşu”, s.43.
11 Demiryürek, “Tarih-i Osmani Encümeni’nin Kuruluşu”, s. 46.
12 BOA,DUİT,D.No:19,G.No:4,B.No:5.
7
hakkında Abdurrahman Şeref Efendi Encümen’in çıkardığı yayın olan Tarih-i Osmani
Encümeni Mecmuası’nın birinci cildinde İfade-i Meram başlığı ile kaleme aldığı
yazısında şöyle anlatmaktadır:
“Sergüzeştine vakıf olmayan aba vü ecdadının fezail ve ihtimamatına nakais ve
hatiyatına mutali’ olup da mahkeme-i vicdanında Tahsin ve takbih hükmünü vererek
mahesin ve maliye meftuniyet ve taksirat ve kabayihe esef ve nefret hissiyatı
uyanmayan milletlerde vatan-ı azize, o mader-i mihrabane irtibat ve muhabbet
tamamıyla tecelli edemiyor.”13
1.2. ENCÜMEN’İN TEŞKİLATLANDIRILMASI
Sultan Reşat’ın emriyle masrafları kendi hazinesinden karşılanmak kaydıyla
kurulan Tarih-i Osmanî Encümeni’nin kuruluşu, Sadrazam tarafından Şura-yı Devlet
riyasetine yazılan 19 Mart 1325 (1 Nisan 1909) tarihli bir belgede şöyle geçmektedir:
“ Semahatlü Efendim Hazretleri
Masarif-i tabiyesi ceyb-i hümayun mülükane den tesviye olunmak üzere mükemmel bir
Tarih-i Osmanî vücuda getirilmesi zımnında emr-i ferman-ı hümayun ayandan
vakanüvis Abdurrahman Efendi hazretlerinin tahtı riyasetinde teşkil olunan komisyonun
Tarih-i Osmanî Encümeni namıyla resmen tanınması ve bu babda kaleme alınan talimat
layihasının mevki’ tatbiki ve zımn-ı hususuna müşarün-ileyh tarafından vuku’ bulan
iş’ar üzerine meclisi mahsusa-i vükela kararıyla bi-l-istizan irade-i seniyye cenab-ı
hilafetpenahi şeref-müteallik buyrulmuş ve mezkur encümen aza-yı daimesinden
hıdmet-i devlette bulunanlara encümenin eyam-ı inikadiyesinde hazır bulunmak üzere
mensub oldukları dairelerce müsaade ve bunların mümkün mertebe İstanbul’da istihdam
olunmalarının nazarı dikkate ahz olunması ve aza-yı daimeden başka devairi hükümette
müstahdem olan aza-yı muavinenin vesaire bazı erbab-ı ihtisasın dahi lede-l-hace
encümene davetlerinde ruhsat verilmesi ve encümen azasının la acel devairin evrak
mahzenlerine müracaata mezun olmaları zikr olunan talimatın cümle-i mündericatından
olarak müşarün-ileyhe ve bi-l-umum devaire tebligat icra kılınmış olmakla riyaset-i
celilelerince de ona göre iktizasının ifasına himmet buyrulması siyakında tezkere-i
senaveri terkim kılındı efendim.”14
13 Abdurrahman Şeref Efendi, “İfade-i Meram”, Tarih-î Osmani Encümeni Mecmuası, S.1, İstanbul
1927,s.1.
14 BOA, ŞD, D. No:2791, G. No:15, B. No:1
8
Bu belgeden de anlaşılacağı üzere Osmanlı tarihi yazmak amacıyla önce
komisyon olarak teşkil edilen sonra Tarih-i Osmanî Encümeni adıyla resmen tanınan
kurum Padişah’ın isteği üzerine Meclis-i Mahsusa-i Vükela kararıyla kurulmuş ve
encümende görev yapacak daimi azaların toplantı günlerinde hazır bulunmak üzere asıl
görev yaptıkları kurumlardan izin almaları ve bu kişilerin mümkün olduğunca
İstanbul’da istihdam edilmeleri istenmiş ve ayrıca evrak mahzenlerinde çalışma
yapmalarına izin verilmiştir.
Encümen kurulduktan sonra ilk olarak Encümen’de görev yapacak kişiler
belirlenmiştir. Encümen’in kaç kişiden oluşacağı ve bu kişilerin nasıl görev yapacağı 14
Teşrinisani 1325 (27 Kasım 1909) tarihli talimatname suretinde açıkça belirtilmiştir.15
Bu konular teşkilat başlığı altında verilmiş olup ilk maddede erbab-ı ihtisastan on iki
azadan merkep olmak üzere bir Tarih-i Osmanî Encümeni teşkil edileceği; azadan
birinin Encümen’e riyaset edeceği ve reis bulunmadığı zaman azanın en kıdemlisi reis
vekaletini yerine getireceğinden bahsedilmektedir. İkinci maddede ise reis ve azaların
hükümet tarafından seçileceğinden eğer kadro boşalırsa aza seçme görevi mevcut
azalara bırakılacağından; üçüncü maddede bu on iki daimi azaların ve diğer azaların
hepsinin kayıt edileceğinden; dördüncü maddede devlette başka görevlerde memur
olanlara encümenin toplantı günlerinde hazır bulunabilmeleri için mensup oldukları
dairelerce izin verileceğinden ve bu azaların mümkün mertebe İstanbul’da istihdam
edilmeleri gerektiğinden; beşinci maddede azaların evrak mahzenlerinde inceleme
yapmalarına izin verildiğinden; altıncı maddede ise yardımcı azalar ve diğer bazı erbabı
ihtisasın ihtiyaç görüldüğünde encümene davet edildiklerinde bağlı bulundukları diğer
dairelerin bu göreve izin vereceğinden; yedinci maddede encümen haftada bir gerekirse
iki defa toplanacağından gelecek toplantının günü reis tarafından azaya
bildirileceğinden; sekizinci madde de encümenin bir kütüphanesi ve bir kütüphane
memuru ve iki katibi olup kütüphane memuruyla katiplerin toplantı günlerinin haricinde
de görev yapacaklarından; dokuzuncu madde de ise kütüphane doğrudan doğruya satın
alma ve tedarik ve gerek erbab-ı hamit tarafından hediye edilecek kitap, risaleler,
evraklar karşılığında kütüphaneden kitap emanet verilebileceğinden ve diğer azaların
encümenin toplanmadığı günlerde kütüphanede istediği kitabı okuyabileceğinden
15 Abdurrahman Şeref Efendi, “Tarih-i Osmani Encümeni Talimatı Ve Azasının Esamisi”, Tarih-i
Osmanî Encümeni Mecmuası, s.1, İstanbul 1927, s.4.
9
bahsedilmektedir.16 Talimatnamenin sekizinci maddesinde yer alan kütüphane memuru
ve iki katibin göreve atanmasıyla ilgili konuya Abdurrahman Şeref Efendi Sadrazam’a
yazdığı 5 Mart 1325(18 Mart 1909) tarihli tezkerede şöyle değinmiştir:
“… kütüphane memuruyla istihdamı zaruri olan iki katibe Hazine-i Devletten
maaş verilip mesarif-i sairesi Hazine-i Hassa-i Şahane’den tesviye buyrulmak suret-i
tensip edilmiş ve el yevm kadro haricinde birtakım memurin ve ketebe bulunduğu
cihetle kütüphane memuruyla encümen katiplerinin anlardan intihabı fıkdan-ı tahsisat
müşkilatına şimdilik mahal vermeyeceği derkar bulunmuştur.”17
Abdurrahman Şeref Efendi’nin bu tezkeresi Meclis-i Mahsusa-i Vükela’da
okunmuş ve kütüphane memuru ile iki katip için toplam üç bin altı yüz kuruş maaş için
Hazine-i Celile’den münasip bir karşılık bulunmak üzere bunların aylıklarının
yazılabilmesi için kadro dışındaki memurlardan seçilmesine karar verilmiştir.18 Daha
sonra bu mazbatalar sadrazam tarafından padişaha yazılan tezkere ile padişahın onayına
sunulmuştur.
Talimatnameden anlaşıldığı üzere encümenin on bir aza ve bir reis ile on iki
kişiden oluşması ve başkanlığına Abdurrahman Şeref Efendi’nin getirilmesi ile ilgili
olarak sadrazam Hüseyin Hilmi Paşa Sultan Reşad’a bilgi veren ve bu durumu onayına
sunan 2 Kanuni evvel 1325(15 Aralık 1909)tarihli şöyle bir tezkere yazmıştır:
“Utufetlü Efendim Hazretleri
(…) Meclis-i Mahsusa-i Vükela kararıyla bi’l-istizan makrun-i müsaade-i seniyye-i
canib-i padişahi olan Tarih-i Osmanî Encümeni talimatnamesinin birinci ve ikinci
maddelerinde mezkur encümenin erbab-ı ihtisastan on iki azadan mürekkeban teşkil
olunup azadan birinin encümene riyaset edeceği, reis ve azanın bidayeten taraf-ı
hükümet-i seniyyeden intihab olunacağı muharrer olmasına binaen ayandan vakanüvis
Utufetlü Abdurrahman Efendi ve Divan Muhasebat reis-i sabıkı Utufetlü Zühdü Bey
Efendi Hazretleriyle esamisi leffen arz ve takdim kılınan pusulada muharrer diğer on iki
zatın zikrolunan encümen azalığına müşar ve mumaileyhden Abdurrahman Şeref Efendi
hazretlerinin mezkur riyasete tayinleri ifade-i müşarün-ileyh ile bil-müzakere tensip
olunmuş ise de İrade-i Seniyye-i Cenab-ı Padişahı’na vechile şeref-sudur buyruluyor ise
de mantuk-ı alisi infaz olacağı beyanıyla tezkere-i senaveri terkim kılındı efendim.
16 Safvet Bey, “Tarih-i Osmanî Encümeni Talimatname Sureti”, s. 3,4.
17 BOA,DUİT,D.No:19,G.No:4,B.No:5.
18 BOA, BEO, D.No:3671, G.No:275266, B.No:1
10
Sadrazam”
Bir gün sonra aynı belgenin altına Padişah’ın bu düzenlemeleri uygun
gördüğüne dair onaylama yazısı düşülmüştür. 19 Encümen’de görev yapmak üzere
seçilen bu on iki azanın isimleri şunlardır;
Reis: Abdurrahman Şeref Efendi, ( Son vakanüvis)
Aza: Ahmet Tevhit Bey, (Hariciye Nezareti tercüme odası halefatından)
Aza:Ahmet Refik Bey (Altınay), (Piyade Yüzbaşılardan)
Aza: Ahmet Mitat Efendi, (Meclis Sıhhıye Reis sabıkı)
Aza: İskender Yako Hoçi Bey, (Şuray-ı Devlet Azasından)
Aza: Efdalettin Bey (Tekiner), (Darülfünun muallimlerinden ve Dahiliye mektubi
kalemi şube müdürlerinden)
Aza:Diran Kelekyan Efendi, (Darülfünun muallimlerinden ve Sabah gazetesi
muharrirlerinden)
Aza: Zühdü Bey, (Divan-ı muhasebat Reis sabıkı)
Aza: Ali Seydi bey , (Mülkiye müfettişlerinden)
Aza: Karolidis Efendi, (Mebusandan)
Aza: Mehmet Arif Bey, (Maliye Nezareti mümeyyizi sabıkasından)
Aza:Necip Asım Bey, (Piyade Kaymakamlarından ve Darülfünun muallimlerinden.)20
Encümende daimi azaların yanı sıra görev yapmak için ayrıca yardımcı azalar da
seçilmişti. Bu yardımcı azaların listesi ise şöyledir:
Ebul Fuad Refik Bey, (Erkan-ı Harb binbaşısı)
İsmail Paşa, (Jandarma mirlivalığından mütekai)
Ehram Rahmeni Efendi, (Süryani Katolik Patriki)
Emiri Efendi, (Defterdarlıktan mütekaid)
Tevfik Paşa, (Terbiye ve Tedrisat-ı Askeriye müfettişi)
Halil Bey, (Müze-i Osmanî müdürü)
Süleyman Bey,
Süleyman Nazif Bey, (Basra Valisi)
Şükrü Bey, (Mekteb-i Bahriye Tarihi muallimi)
Safvet Bey, (Erkan-ı Harbiye-i Bahriye Kaymakamı)
Tahir Bey, (Bursa Mebusu)
19 BOA, İrade Maarif, Vesika No:1, B.No:2
20 Abdurrahman Şeref Efendi , “Tarih-i Osmanî Encümeni Talimatı Ve Azasının Esamisi”, s.8
11
Arifi Paşa, (Konya Valisi)
Osman Ferit Bey, (Sadaret şifre kaleminden)
Ali Bey, (Tophane Meclis aza-i sabıkasından,mir alay)
Faik Reşat Bey,(Takvim-i Vekayi müdürlüğünden mütekaid)
Fehmi Efendi, (Darülfünun muallimliğinden)
Mehmet Galib Bey, (Saruhan mutasarrıf sabıkı)
Musa Kazım Efendi, (Kozan mutasarrıf esbakı)
Mistakidis Efendi, (Müze-i Osmanî muhafızlarından)
Natki Bey, (Bahriye kaymakamlarından)21
Görüldüğü üzere devletin her kademesinde görevli aydın insanlara hem de
Karolidis ve Diran Kelekyan gibi gayrimüslim aydınlara da bu kurumda görev verilmiş
ve tarih yazımına katkıları istenmiştir. Aza seçimi yapıldıktan sonra encümen
çalışmalarına başlamıştır. Encümen’e görevlerini yürütmesi için ayrıca bir bina tahsis
edilmediği için Encümen çalışmalarına 9 Şubat 1910 tarihinde Bab-ı Ali Sadaret Dairesi
altındaki vakanüvislik odasında başlamıştır.22
İlk önce İstanbul’da kurulmuş olan Encümen’in, aradan yaklaşık bir yıl geçtikten
sonra Osmanlı’nın diğer vilayetlerinde de birer şubesi kurulması için girişimlerde
bulunulmuştur. Bunun sonucu olarak Hüdavendigâr(Bursa) vilayetinde “Tarih-i Osmanî
Encümeni Hüdavendigâr şubesi” ismiyle bir şube kurulması için Encümen Riyaseti,
Sadaret, Dahiliye Nezareti ve Hüdavendigâr Vilayeti arasında 1911 yılının mayıs ve
haziran aylarında yazışmalar yapılmış, ardından şubenin kurulmasına karar verilmiştir.
Bu şubede görev yapmak üzere Mektebi Sultanî Müdürü Sami ve mekteb-i mezkur
malumat-ı medeniye ve hukukiye muallimi Behçet ve Evkaf müdürü Ali Cemal Beyler
ve başka kişiler de görevlendirilmiştir. Ayrıca bu şubenin vazifesini açıklayan ayrı bir
talimatname hazırlanmıştır. Hüdavendigâr şubesinin kuruluşu diğer müstakil vilayetlere
de bildirilmiş ve oralarda da birer şube teşkili arzu edildiği belirtilmiştir.23
21 Abdurrahman Şeref Efendi , “Tarih-i Osmanî Encümeni Talimatı Ve Azasının Esamisi”, s.8
22 Hasan Akbayrak, “Tarih-i Osmani Encümeni’nin Osmanlı Tarihi Yazma Serüveni”, Tarih ve
Toplum,VII, (42), İstanbul 1987, s.1.
23 BOA, DH-İD, D.No:26-1, V.No:41 B.No:1,2,3,4.
12
1. 3. ENCÜMEN’İN VAZİFELERİ
Encümen’in kuruluş amacı aynı zaman da en temel vazifesini de karşılamaktadır.
Bu nedenledir ki TOEM’in birinci cildinde yayınlanan talimatnamede vazifeler
kısmında ilk olarak Osmanlı Devleti için mükemmel bir Osmanlı tarihi meydana
getirmek ve Osmanlı tarihine ait risaleler, evrak ve kayıtları basmak ve yazmak vazifesi
zikr edilmiştir. Basılacak ve yazılacak evrak, kayıt ve risalelerin şimdilik Osmanlı tarihi
ile sınırlı olduğu ve ilerde genişletilebileceği de belirtilmiştir.24
Encümen’in bu görevle daima yükümlü olduğundan ve bu konuda ortaya
çıkabilecek maddi manevi her türlü sıkıntıya Encümen’de görev yapan kişilerin
memnuniyetle katlanacağından bahsedilmiştir.
Encümen’in diğer bir görevi ise Osmanlı tarihinin sırasıyla devir ve fasıllara
ayrılarak, her dönemin yazımını azadan uygun kişiye havale etmektir. Daha sonra
yazılan bu kısımların Heyet-i Umumiye’de okunarak gerekli olan düzeltmeleri
yapaparak her dönemi sırasıyla basmaktır. Eğer yazan zat isterse yazdığı kısmın altına
imzasını atabilecektir.
Ayrıca erbab-ı vukuf ve iktidardan tarih yazımına katılmak isteyen olursa
memnuniyetle kabul olunacağı belirtilmiştir. Bu kişilerin Encümen’in programı
dahilinde kaleme aldıkları kısımlar hakkında Encümen’de görevli kişilerle aynı
muameleyi göreceklerinden bahsedilmektedir.
Diğer bir vazifesi ise kendisine gönderilecek veya hediye edilecek her türlü
evrak, kitap, risale, matbuat ve tarihi vesika veya suretlerini kabul etmek ve gazeteler
aracılığıyla halka duyurmak ayrıca gelecek her türlü ihbar ve ihtarı da dikkate
almaktır.25
Encümen ayrıca Osmanlı tarihi yazmak noktasında Osmanlı sınırları içindeki ve
yabancı memleketlerdeki kütüphanelerde araştırma ve inceleme yapmak; kitabeler,
haritalar, planlar ve vesika kayıtlarını kopyalamak için icap eden yerlere memurlar
göndermek veya haberleşme yoluyla bu kütüphanelerden malumat talep etmekle
görevlidir.
Encümen’in bu görevleri haricinde kütüphane memurlarının görevleri ise
kütüphanede bulunan kitap, risale, matbuat ve evrakın düzenli bir defterini tutmak ve
24 Safvet Bey, “Tarih-i Osmani Encümeni Talimatname Sureti”, s. 4.
25 Safvet Bey, “Tarih-i Osmani Encümeni Talimatname Sureti”, s. 5.
13
defteri günü gününe yürütmek; kütüphaneye gönderilecek eserlerin sahiplerine teşekkür
ederek haber göndermek ve encümenin haberleşmelerine nezaret etmektir.
Ayrıca Encümen’de üç azadan oluşan bir heyet-i idare var olduğundan bu idare
heyeti idari ve mali tüm hususlarla ilgilenecek ve kitapların basım işlerine nezaret
edecektir. Bu idare heyetinin görev süresi bir sene olup süre dolunca tekrar
seçilebilirler.26
1.4. ENCÜMEN’İN MALİYESİ
Encümen reis ve azaları zaten başka kurumlarda da memur oldukları için ayrıca
bir maaş bağlanmamıştır. Fakat taşraya veya da yurtdışına incelemelerde bulunmak ve
araştırma yapmak amacıyla gönderilecek memurlar için münasip miktarda harcırah
verilmiştir.
Encümen’in kuruluşunun ardından kütüphane memuru ve iki katibin atanması ve
bunlara toplam üç bin altı yüz kuruş maaş bağlanması hususu encümen tarafından
talimatnamede bildirilmişti. Bu meblağ devlet hazinesinden karşılanmak üzere
kütüphane memuruna aylık iki bin kuruş ve katiplerden birine bin diğerine altı yüz
kuruş maaş verilecek şekilde paylaştırılmıştır.27 Bu konuyla ilgili belgelerde aylık üç
bin altı yüz kuruş, senelik ise kırk üç bin iki yüz kuruş eden bu meblağın Maarif
Nezareti’nin 1326 (1910) yılı bütçesine eklenmesi gerektiği Maliye Nezareti’nden
Meclis-i Mebusan Riyaseti’ne bildirildiği fakat bu evrak Çırağan yangınında yanınca bu
meblağın Maarif Nezareti bütçesine eklenmesi unutulduğu, daha sonra bu meblağın
bütçenin Heyet-i Umumiye de müzakeresinden önce Maarif Nezareti bütçesine
eklenmesinin gerektiği Encümen riyasetinden Riyaset-i Celile’ye bildirildiği
geçmektedir.28
Encümen harcamaları için Hazine-i Hassa-i Şahane’den senelik on bin kuruş
ayrılmıştır. Ayrıca daha önce de belirtildiği gibi Osmanlı tarihi yazımında gerekli olan
kaynakların incelenmesi için gerek Osmanlı vilayetlerin de gerekse yurt dışında
yapılacak seyahatlerin harcırahı da yine aynı hazineden karşılanmıştır.
Ayrıca Osmanlı tarihini yazan kişilere yazdıkları her on altı sayfalık kısım için
üç yüz kuruş ikramiye verilmiştir.
26 Safvet Bey, “Tarih-i Osmanî Encümeni Talimatname Sureti”, s. 5,6.
27 Safvet Bey, “Tarih-i Osmanî Encümeni Talimatname Sureti”, s. 6.
28 BOA, BEO, D.No:3734, G. No:279980, B.No:1,2
14
Ayrıca yapılacak tüm masraflar, önce Heyet-i İdare’de kararlaştırılıp ardından
Heyet-i Umumiye’de tasvip ve tasdik edildikten sonra ödeme yapılıyordu. Hesap
işlerinin sorumluluğunu Heyet-i İdare’de görevli biri üzerine alıyordu.
Daha önce Encümen harcamaları için Hazine-i Hassa-i Şahane’den on bin
kuruşluk ödenek ayrıldığını belirtmiştik. Fakat daha sonra Osmanlı tarihinin tabii
masrafları için Hazine-i Hassa-i Hazret-i Padişahi’den ayrıca bir on bin kuruşluk ödenek
daha yapılmıştır. Ayrıca kitap satışından ortaya çıkacak olan ve bunun yanı sıra
yardımsever kişiler tarafından yapılacak yardımlar da encümene kayıt olunarak daha
sonra gerektiği zaman encümen tarafından sarf olunmuştur. Her türlü masrafın bir sureti
düzenlemelere uygun olarak kaydedilmiştir.
Encümen ayrıca her senenin sonunda bir muhasebe cetveli oluştururdu. Bu
cetveli evrak-ı müsbetesi ile birlikte Hazine-i Hassa-i Şahane Müdüriyet-i
Umumiyesi’ne gönderir. Ayrıca gerekli hallerde bir suretini de gazetelerde yayımlardı.
Encümen’in muhasebe işlerini yürütmek üzere azalar arasından seçilen bir kişi
bir yıl görev yapar ve görev süresi dolunca tekrar seçilebilirdi. Muhasip olan bu zat
Encümen’in tahsisat, hibe ve neşriyatından hasıl olan varidatını ve masraflarını
kaydeder ve sene sonunda encümenin mali durumunu gösteren bir rapor hazırlardı.29
Encümen’in mevcut parası cari hesap suretiyle Bank-ı Osmanî’ye tevdi’
olunurdu. 30 Bu burumu gösteren bir belgede Bank-ı Osmanî namına müdür vekili
tarafından Tarih-i Osmanî Encümeni riyasetine yazılan bir yazıda Bank-ı Osmanî
nezdinde olup Encümen’e ait olan cari hesabın 28 Şubat 1917 tarihinde kesildiğinden ve
bu hesabın bir özetinin ekli olarak takdim edildiğinden; yüz otuz sekiz lira yirmi dört
kuruşun ileriye devredildiğinden ve bu hesap özetinin incelenerek uygun kayıt
bulunduğunun bankaya bildirilmesinin rica edildiğinden bahsetmektedir. 31
1.5. ENCÜMEN’DE GÖREVLİ KİŞİLER
Encümen’de görev yapan kişilerin başında Encümen’e riyaset eden reis gelir.
Ardından daimi, yardımcı ve muhabir azalar gelmektedir. Bu kişilerin haricinde
Encümen’de ayrıca bir kütüphane memuru ile iki katip ve bir de muhasebeden sorumlu
kişi görev yapmaktaydı. Encümen katibi, Encümen’in kararıyla seçilirdi. Katibin
29 Safvet Bey, “Tarih-i Osmani Encümeni Talimatname Sureti”, s.12.
30 Safvet Bey, “Tarih-i Osmani Encümeni Talimatname Sureti”, s.12,13.
31 Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Arşivi, Kutu No:2, Gömlek No:85, Belge No: 85001.
15
görevleri ise Encümen zabıtlarını tutmak, havale edilen evrakı kaydetmek, evrakları
yazmak ve temize çekmek, bunların dosyalarını düzenleyerek muhafaza etmekti.32
1.5.1. Reis
Başkanlık makamı olan riyasetin başındaki kişi reis unvanıyla anılırdı. Encümen
teşkil edildiğinde reisliğine Sultan Reşat tarafından vakanüvis Abdurrahman Şeref
Efendi tayin edilmişti. Daha sonra bu göreve başka kişiler de seçilmiştir. Reisin
talimatnamede belirtilen görevleri arasında önce Encümen’in müzakere ve
muamelelerini idare etmek yer alırdı.33 Encümen’in bütün haberleşme evrakları reis
tarafından imza olunur ve başka kurumlardan encümene yazılacak her türlü yazı
riyasete yazılırdı.
Reisin bulunmadığı toplantı günlerinde azalardan en kıdemlisi ve kıdemce denk
olduklarında da en yaşlısı reise vekalet ederdi.
Eğer reis kadrosu boşalırsa azanın en yaşlısı daimi azaları genel ve olağanüstü
toplantıya çağırırdı. Reis gizli oy usulüyle ve azaların mutlak çoğunluğunun oyunu
alarak seçilirdi. Eğer birinci defa da mutlak çoğunluk sağlanamazsa ikinci defa seçim
yenilenir ve bu defa en çok oyu alan reis seçilmiş olurdu. Ayrıca reis seçilen kişinin
ismi mazbata ile sadaret makamına bildirilirdi.34
1.5.2. Azalar
Encümen azalarını dört ayrı kısımda toplamak mümkündür. Bunlar; aza-i daime,
aza-i fahri, aza-i muavine ve aza-i muhabiredir. Aza-i daimenin sayısı on iki olup diğer
azaların sayısı belli değildi.
Kanunen devlet hizmetinden uzaklaştırılan veya medeni hukuktan düşürülenler
azalıktan da uzaklaştırılmış olur. Her ne suretle olursa olsun azalıktan uzaklaştırılan kişi
bir daha aza seçilemezdi.35
32Safvet Bey, “ Tarih-i Osmani Encümeni Talimatname Sureti”, s.13.
33Safvet Bey, “Tarih-i Osmani Encümeni Talimatname Sureti”, s.8.
34Safvet Bey, “Tarih-i Osmani Encümeni Talimatname Sureti”, s. 8.
35Safvet Bey, “Tarih-i Osmani Encümeni Talimatname Sureti”, s. 9.
16
1.5.2.1. Aza-i Daime
Daimi azalar belirli nedenlerle görevleri son bulmadıkça görevde kalabilirlerdi.
Eğer daimi aza kadrosunda boşalma olursa Encümen reisi durumu heyete bildirir ve aza
adayları belirlenirdi. Azadan iki kişinin bir aday gösterme hakkı vardı. Adayların otuz
yaşını doldurmuş olmaları ve Osmanlı tarihi yazma konusunda da bilgili olmaları
gerekliydi.36
Boşalan kadro Encümen heyetine bildirildikten sekiz hafta sonra aday gösterme
süresi dolmuş olur ve dokuzuncu hafta da seçim işlemi gerçekleştirilirdi. Seçim işlemi
reisin seçim işlemiyle benzer olup, gizli oy usulüyle mutlak çoğunluk şartı aranırdı.
Adaylardan hiçbiri ilk seçimde mutlak çoğunluğu sağlayamazsa seçim tekrarlanır. Yine
çoğunluk sağlanmazsa üçüncü seçimin ardından en çok oyu alan seçilmiş olurdu. Eğer
adayların oylarında eşitlik olursa birinin tercihi için yine oylama yapılır ve çoğunluğu
alan seçilmiş olurdu.
Encümen’in listesini yukarıda verdiğimiz ilk daimi azalarının, yerlerinde
boşalmalar olmuş ve bunların yerine yeni azalar seçilmiştir. Örneğin; Ahmet Mithat
Efendi’nin yerine muavin azalardan Halil Edhem Eldem seçilmiştir. Ayrıca, önce
muavin aza seçilmesine rağmen sonra daimi azalar arasına seçilmiş olan Keçecizade
Reşat Fuat Bey’in yerine yine muavin azalardan Miralay Ali Bey seçilmiştir. Bu durum
Ali Bey’e 29 Mart 1339(1923) tarihinde bildirilerek: “Reşat Fuat Bey merhumeden
inhilal eden azalığa zat-ı alinizin müttefikan intihab edilmiş olduğunuzdan
muvaffakiyet-i alinizi temenni ile beyan-ı tebrikat ve malumat eyler. Encümen’in yevmi
içtima’ olan Perşembe günleri saat 2’de Encümen’e işbaşı vücut etmenizi rica eylerim
efendim.” denilmiştir.37
Toplantı günlerinde İstanbul’da bulanan azanın toplantıya katılması gereklidir.
Altı ay boyunca Encümen toplantılarında bulunmayan aza, eğer özrü devam etmiyorsa
toplantılara katılması noktasında Encümen riyaseti tarafından ihtar edilirdi. Aza altı
ayın sonundan yıl sonuna kadar yine bu suretle toplantılara katılmazsa reis heyete nasıl
muamele edileceğini sorardı. Daha sonra o aza gizli oy sistemiyle aza-i mertebeden üçte
ikilik kısmının azalıktan uzaklaştırılması yönünde oyunu alırsa daimi azalıktan
uzaklaştırılır ve durum kendisine yazıyla bildirilirdi. Devlet veya Encümen tarafından
memur olarak taşraya gönderilen azanın daimi azalığı devam ederdi. Ayrıca reis ve
36Safvet Bey, “ Tarih-i Osmani Encümeni Talimatname Sureti”, s. 9.
37 TİTE Arşivi, K. No: 1, G. No: 11, B. No: 11.
17
azaların seçilmesi veyahut da bu görevlerden uzaklaştırılması konularının görüşüldüğü
zamanlarda Encümen’de daimi azanın dışında kimsenin olmaması gerekmekteydi. 38
Ayrıca kütüphane memuru da daimi azadan olmak zorundaydı. Fakat daimi
azalardan bu görevi kabul edecek birisi olmadığı takdirde dışarıdan bir zat, Encümen’in
karar ve seçimi ile göreve atanırdı.39 Encümen’in teşkilinin ardından ilk aza-i daimeliğe
seçilen kişiler başta Abdurrahman Şeref Efendi olmak üzere ; Ahmet Tevhit Bey,
Ahmet Refik Bey, Ahmet Mithat Efendi, İskender Yako Hoçi Bey, Efdalettin Bey,
Diran Kelekyan, Zühdi Bey, Ali Seydi Bey, Karolidis Efendi, Mehmet Arif Bey, Necip
Asım Bey idi.40
1.5.2.1.1. Abdurrahman Şeref Efendi
Son Osmanlı vakanüvisi, tarihçi, eğitimci, milletvekili ve Tarih-i Osmanî
Encümeni reisliği yapmış biri olarak Abdurrahman Şeref Efendi sadece Tarih-i Osmanî
Encümeni riyasetinde olmasından dolayı değil, diğer kimlikleriyle de Türk tarihinde
önemli yer teşkil etmiş bir şahsiyettir. Abdurrahman Şeref Efendi’nin hayatını daha
ayrıntılı ele alacak olursak, kendisi kimi kaynaklarda 6, kimi kaynaklarda ise 20 ağustos
1853’te İstanbul’da doğmuştur. Babası Tophâne-i Amire muhasebe mümeyyizlerinden
Hasan Efendi’dir. Dedesi ise Safranboluludur.41
Abdurrahman Şeref Efendi ilköğrenimini Otakçılar mahallesinde bir okul binası
bulunmadığından Otakçılar Camii müezzin mahfilinde gördü. Müteakiben Eyüp
Rüştiyesi’nden şehadetnâme alarak Mekteb-i Sultanî’ye (Bugün ki adıyla Galatasaray
Lisesi) ilk kaydolan öğrenciler arasındadır. Türkçe ve Fransızca kısımlarından pekiyi
derece ile 1873’te mezun olmuştur. Böylece hem mahalle mektebinde hem de modern
okullarda öğrenim görerek farklı kültürel yaklaşımları gözlemleme fırsatı bulmuş bu da
onun bir aydın olarak yetişmesinde önemli rol oynamıştır. 42
Mezuniyetten sonra Mahrec-i Aklâm nâmındaki mektebe Tarih-i Umumi
mu’allimi olmuştur. Bu dönemde 21 yaşındadır. Daha sonra Mekteb-i Sultanî’nin
38 Safevt Bey, “Tarih-i Osmani Encümeni Talimatname Sureti” s. 10.
39Safvet Bey, “Tarih-i Osmani Encümeni Talimatname Sureti”, s. 13.
40 Abdurrahman Şeref Efendi, “Tarih-i Osmani Encümeni Talimatı Ve Azasının Esamisi”, s. 8.
41 Bayram Kodaman, Mehmet Ali Ünal, Son Vakanüvis Abdurrahman Şeref Efendi Tarihi II Meşrutiyet
Olayları (1908-1909), TTK Yayınları, Ankara 1996, s.XIII.
42 Nazım Timuroğlu, “Abdurrahman Şeref Efendi”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Türkiye
Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul 1993, I, 20.
18
kavaid, imla ve Darül-mu’allimin’in Tarih-i Umumi muallimliğine atanmıştır.431877-
1894 yılları arasında Mekteb-i Mülkiye’de öğretmenlik ve müdürlük yapmıştır. Bunun
yanı sıra Mekteb-i Sultanî ve Darülmuallimin’de de derslere girmiştir. Daha sonra
1894’te Mekteb-i Sultanî müdürlüğüne atanmıştır. Bu görevi 1908’e kadar sürmüştür.
Bu dönem Galatasaray Lisesi’nin en parlak yıllarını kapsar. Okuttuğu derslerde
öğrencilere bilgi aktarmaktan çok onların ufkunu açmayı hedeflemiştir. Aralarında
Tevfik Fikret, Hamdullah Suphi Tanrıöver, Ahmet Haşim, İzzet Melih Devrim, Reşit
Safvet Atabinen’nin bulunduğu Galatasaraylı ve Mülkiyeli gençler Abdurrahman Şeref
Efendi’den oldukça yararlanmışlardır. 44Abdurrahman Şeref Efendi bu memuriyetler
sırasında bir dönem Maarif Nazırı’nın başkanlığında teşekkül eden Tedkik-i Müellefat
Komisyonu azalığı da yapmıştır.45 1907’de kısa bir süre Maarif Nazırlığı yapmış ve
daha sonra 16 Aralık 1908’de Meclis-i Ayan üyeliğine atanmıştır. 1909’da kısa süreli
Kamil Paşa, Hüseyin Hilmi Paşa, Tevfik Paşa kabinelerinde Maarif Nazırı olarak görev
yapmıştır.
V. Mehmet Reşat’ın tahta geçmesiyle Abdurrahman Şeref Efendi’nin hayatı da
değişmiştir. Sultan Reşat’ın tarihe ayrı bir ilgisi vardı ve bu durumu baş katibi Halit
Ziya Bey şöyle anlatıyor:
“ Padişahın saltanat ananeleri ile ilgileri vardı. Vakanüvisi olmayan bir
padişahlığa tam nazarı ile bakamıyordu.” 46 Bu yüzden Abdurrahman Şeref Efendi
birçok alanda hizmet vermiş olmasına rağmen asıl ününü sağladığı görevi, son Osmanlı
Devleti Vakanüvisliği’ne 18 Mayıs 1909’ da Lütfi Efendi’nin yerine Sultan Reşad
tarafından atanması olmuştur. Halid Ziya Uşaklıgil’e göre Abdurrahman Şeref Efendi
tam bir vakanüvis olamamıştı. Bunun nedenini de şöyle izah etmektedir:
“…Abdurrahman Şeref tam manasıyla bir vakanüvis olamamıştı.Vak’a yoktu ki
onu yazmak vesilesi olsun. Birkaç ayda bir, güzel yazı ile takrirlik kağıtlarda ve iyi bir
ciltte ufak risalecikler takdim ederdi. Bunlardan bir ikisini gördüm: Sade, kısa, ancak
padişaha taalluk eden hadiselerin hikayeleri. Hünkar belki daha mufassal müzeyyen
şeyler umardı fakat ayandan olan ve zamanın icabatına tam riayeti farize bilen bir
43 Kodaman, Ünal, Son Vakanüvis Abdurrahman Şeref Efendi Tarihi II Meşrutiyet Olayları (1908-1909),
s. XIII.
44 Timuroğlu, “Abdurrahman Şeref Efendi”, s. 20,21.
45 Kodaman, Ünal, Son Vakanüvis Abdurrahman Şeref Efendi Tarihi II Meşrutiyet Olayları (1908-1909)
s. XIII.
46 Halit Ziya Uşaklıgil, Saray ve Ötesi, cilt:2, Hilmi Kitabevi, İstanbul 1941, s.40.
19
vakanüvisten daha fazlası sadır olamazdı.”47Abdurrahman Şeref Efendi vakanüvislik
hizmetine atandı ise de bu görevin yanı sıra Defter-i Hakanî, Evkaf, Posta ve Telgraf ve
Maarif nazırlıkları, Şura-yı Devlet reisliği, Hilal-i Ahmer Cemiyeti reisliği görevlerinde
de kısa süreliğine bulunmuştur. 48 Daha sonra Tarih-i Osmanî Encümeni’nin
kurulmasıyla Encümen reisliğine tayin edilmiştir. Encümen içinde önemli bir yer tutan
Abdurrahman Şeref Efendi vakanüvis tayin edildikten ve Encümen reisliğine atandıktan
sonra tarih araştırmalarıyla daha yakından ilgilenme fırsatı bulmuştur. Tarih yazımı için
gerekli vesika ve evrakı araştırmak, incelemek ve toplamak görevini üstlenmiş;
öncelikle Bab-ı Âli’ye ve Divan-ı Hümayun’a ait evraklar daha sonra Defter-i
Hakanî’ye ait evraklar, devletin muhasebatına ve emr-i maliyesine ait evraklar, defterler
gibi evrak ve vesikaları incelemekle göreve başlamıştır.49 Yalnızca Osmanlı’da bulunan
evrakları incelemekle kalmamış ayrıca Berlin ve Viyana kütüphanelerinde de
incelemelerde bulunmuştur. Bu incelemeler sonunda elde ettiği bilgileri makaleler
halinde TOEM de yayınlamıştır.
Abdurrahman Şeref Efendi Encümen reisliği görevini ölünceye kadar devam ettirmiştir.
Vakanüvislik görevinin ise bir çok kaynakta saltanatın kaldırılması tarihine kadar
devam ettiği bildirilmektedir. Fakat Lütfü Simavi, Son Osmanlı Sarayında Gördüklerim
adlı eserinde bu konuyla ilgili olarak “13 Haziran 1919. Bugün eski sadrazamlardan
Ahmet İzzet Paşa’nın ziyaretine gittim. Yolda Abdurrahman Şeref Bey’e rastladım. O
da nazır olmadığı halde, kabine toplantılarına sürüklenenlerden biriydi. Nasıl olup da bu
vazifeyi kabul ettiğini sual ettim. Çünkü kendisi Vahdet-i Milliye Cemiyeti azalarından
olduğu için Damat Ferit Paşa Padişaha söyleyip kendisini vakanüvislikten azlettirmişti,
hatta bu azil muamelesini bütün gazeteler yazmışlardı. Bir hokkabazlığa getirildiğini ve
oldu bitti karşısında bırakıldığını söyledi.”şeklinde bahsetmiştir. 50 Lütfü Simavi’ye
göre Abdurrahman Şeref Efendi 1919 yılında vakanüvislikten azledilmiştir. Dolayısıyla
vakanüvislik süresinde de ihtilaflar bulunmaktadır.
Daha sonra Osmanlı Devleti’nin yıkıldığı, yeni bir devlet olarak cumhuriyetin
kurulduğu dönem boyunca Abdurrahman Şeref Efendi İstanbul’da kalmış ve Vahdet-i
Milliye Cemiyeti kurucu ve yöneticiliği yapmıştır. Ayan Meclisi üyeliğinde bulunmuş
47 Uşaklıgil, Saray ve Ötesi, s. 40.
48 Timuroğlu, “Abdurrahman Şeref Efendi”, s. 21.
49 Abdurrahman Şeref Efendi, “Evrakı Atika Ve Vesaik-i Tarihiyemiz”, s. 9.
50 Lütfü Simavi, Son Osmanlı Sarayında gördüklerim, Örgün Yayınevi, İstanbul 2004, s. 361.
20
fakat daha sonra Ayan Meclisi’nin lağv edilmesiyle ayanlığı düşmüştür. Bu tarihten
sonra işsiz kalan Abdurrahman Şeref Efendi İstanbul Valiliğine dilekçe yazarak
emekliliğini istemiştir.51
Daha sonra 1923’teki seçimlerde İstanbul’dan mebus seçilmiştir. Böylece
meclisin en yaşlı üyesi olan Abdurrahman Şeref Efendi meclisi açan kişi olmuş ve
meclis açılış konuşmasında savaştan yeni çıkan devletimizin yeniden inşası ve
milletimizin refahını sağlamanın meclisin görevi olduğundan bahsetmiştir.52 Daha sonra
kurulan devletin yönetim şeklini belirleme noktasında birçok tartışmanın yapıldığı
dönemde Atatürk tarafından birkaç kişiyle birlikte Çankaya Köşkü’ne davet edilince
yönetim şekliyle ilgili olarak cumhuriyetin getirilmesi gerektiğini belirmiş, daha sonra
Halk Partisi meclis grubunda yaptığı konuşmasını bitirirken:
“ [Hakimiyet bilakaydüşart milletindir.] dedikten sonra kime sorarsanız sorun
bu Cumhuriyettir. Doğan çocuğun adıdır. Ama bu ad bazılarına hoş gelmezmiş varsın
gelmesin.”demiştir. 53 Buradan anlıyoruz ki Abdurrahman Şeref Efendi Cumhuriyet
rejiminin sıkı savunucularından olmuş ve hatta rejim şekli olarak Cumhuriyetin
seçilmesinde önemli rol onayan şahsiyetlerden biri olmuştur.
Rütbe-i saliseden başlayarak, rütbe-i bala’ya kadar mülki görevleri sırasıyla kat
eden Abdurrahman Şeref Efendi birinci rütbeden Mecidiye, Osmani ve Maarif nişanları
ile altın liyakat, altın ve gümüş imtiyaz madalyaları almıştır. Ayrıca Karadağ’ın Danilo
ve Romanya’nın Koron dö Romani nişanlarına da sahip olmuştur.
18 Şubat 1925 tarihinde Ankara’da vefat eden Abdurrahman Şeref Bey
İstanbul’da doğduğu yer olan Otakçılar civarındaki Tokmaktepe aile kabristanına
defnedilmiştir.54
Abdurrahman Şeref Efendi’nin kişiliğine dair en güzel bilgiyi bir eserinde Halit
Ziya Uşaklıgil vermektedir:
“Abdurrahman Şeref Bey herkesçe sevilmiş, o zamanın türlü nazik işlerinde
bulunmakla beraber hiçbir vesile ile namus bağları gevşememiş bir zattı. Kendine
mahsus babacan haliyle beni karşıladı. ilk sözlerimden hemen maksadı anladı.
51 Mehmet Demiryürek, “ Ölümünün 78. Yılında Son Vakanüvis Abdurrahman Şeref Efendi Ve
Cumhuriyet”, Milli Eğitim Dergisi, 2003,sayı: 158, s. 2,3, Erişim Tarihi: 09.06.2011,
http://yayım.meb.gov.tr/dergi/158/demiryürek.htm.
52 Demiryürek, “Ölümünün 78. Yılında Son Vakanüvis Abdurrahman Şeref Efendi Ve Cumhuriyet”, s. 3.
53 Demiryürek, “Ölümünün 78. Yılında Son Vakanüvis Abdurrahman Şeref Efendi Ve Cumhuriyet”, s. 4.
54 Kodaman, Ünal, Son Vakanüvis Abdurrahman Şeref Efendi Tarihi II Meşrutiyet Olayları (1908-1909) s.
XIV
21
Anlamakta pek seriydi, fakat hemen cevap vermekte bir saniye gecikirdi. Ufak bir
kekemeliği olduğu için ilk kelimeleri ağzının henüz içindeyken bir denemeden
geçiriyorcasına dudaklarında bir titreme olur, sonra sözün arkası çözülmüş
bulunurdu.”55
Abdurrahman Şeref Efendi’nin Eserleri:
Fezleke-i Tarih-i Düvel-i İslamiye, Fezleke-i Tarih-i Devlet-i Osmaniye,
Coğrafya-yı Umumi, Zübdet-ül-Kısas, İstatik Ve Coğrafya-yı Umumi, Tarih-i Devlet-i
Osmaniye, Sultan Abdülhamid-i Sani’ye Dair, Tarih-i Asr-ı Hazır,Harb-i Hazırın
Menşei, Özdemiroğlu Osman Paşa, Tarih Muhasebeleri.56
1.5.2.1.2.Ahmet Refik Bey (Altınay)
Darülfünun tarih müderrisi ve yüzbaşı olan Ahmet Refik Bey 1882 Şubat’ında
İstanbul Beşiktaş’ta doğdu. Babası Sultan Abdülaziz’in vekilharcı Ürgüplü Ahmet
Ağa’dır. Ailesi Ürgüp’te Gürlükçüoğulları adıyla tanınmaktaydı. Ahmet Refik Bey ilk
öğrenimini Beşiktaş’taki Vişnezade Mektebi’nde yapmıştır. Daha sonra Askeri
Rüştiye’yi ve Kuleli İdadisi’ni bitirdi. 1898’de Mektebi Harbiye’den birincilikle mezun
oldu. Küçük yaşta teğmen çıktığı için kıtaya gönderilmeyip öğretmen sınıfında
bırakılmıştır. Toptaşı ve Soğukçeşme askeri ortaokullarında 4 yıl süreyle Coğrafya ve
Fransızca Öğretmenliği yaptı. 1907’de yüzbaşılığa yükseldi. Ertesi yıl Harp okulu Tarih
Öğretmenliği’ne getirildi. Bir ara Tercüman-ı Hakikat ve Millet gazetelerinde
başyazarlık yaptı. 1909 yılında Erkan-ı Harbiye-i Umumiye Ceridesi’nde
görevlendirildi. Bu arada Askeri Mecmua’nın yayımına nezaret etti ve askeri konularda
makaleler yazdı. Tarih-i Osmanî Encümeni’nin kurulmasıyla Encümen’in daimi azaları
arasına seçilmiş ve görev yapmaya başlamıştı. Bir çok makaleler yazmış ve bir kurul ile
birlikte tarih araştırmaları için Fransa’ya gitmiştir. Daha sonra Balkan savaşlarında
Erkan-ı Harbiye-i Umumiye tarafından sansür müfettişliğine getirildi. 1913 yılında
gözleri bozuk olduğu için yüzbaşıyken emekliye ayrıldı.57
1913’te bir süre bazı medreselerde Tarih Öğretmenliği yaptı. Daha sonra 1914’te
I. Dünya Savaşı’nın çıkmasıyla tekrar yüzbaşı rütbesiyle askere alındı ve Sansür Genel
55 Halit Ziya Uşaklıgil, Kırk Yıl, Özgür Yayınları, İstanbul 2008, s. 833.
56 Kodaman, Ünal, Son Vakanüvis Abdurrahman Şeref Efendi Tarihi II Meşrutiyet Olayları (1908-1909)
s.XIV, XV.
57 Abdulkadir Özcan, “Ahmet Refik Altınay”, İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 1989,
II, 120.
22
Müfettişliği emrine verildi. Bir yazısında Kavalalı Mehmet Ali Paşa’nın Osmanlı
Devleti aleyhindeki faaliyetlerden bahsettiği için Sadrazam Mısırlı Sait Halim Paşa’nın
gözünden düşmüş ve Orta Anadolu’ya gönderilmiştir. Bir süre Nevşehir ve Ürgüp
civarlarında bulunmuş, tarih araştırmaları yapmış ve 1915’te Eskişehir Askeri Sevk
Komisyonu başkanlığına getirilmiş, fakat çok uzun süre kalamadan geçirdiği hastalık
nedeniyle İstanbul’da yaşamasına izin verilmiştir. I. Dünya Savaşı’nın sonlarına doğru
Ermeni Meselesi’ni yerinde incelemek için bir grupla Doğu Anadolu’ya gönderilmiştir.
Bu incelemenin ardından edindiği bilgileri iki kitapta toplamıştır. Daha sonra 1918’de
İstanbul Darülfünunu Osmanlı Tarihi kürsüsüne müderris olarak tayin edilmiştir. 1925
yılında A. Şeref Efendi’nin ölümünün ardından Encümen reisliğine seçilmiştir. Daha
sonra 1933’te Darülfünun’un yeniden yapılandırılmasıyla hocalığı sona ermiş ve
geçimini Cumhuriyet ve Akşam gazeteleri ile Milli Mecmua ve Hayat Mecmuası’nda
yazılar yazarak sağlamıştır. 58
Ahmet Refik Altınay, Harbiye Nazırı Enver Paşa tarafından himaye edildiği,
İttihat ve Terakki ile iş birliği içinde olduğu için Mustafa Kemal Atatürk ile iyi ilişkiler
içerisinde olamamıştır. Bu yüzden de TOEM’de üretken bir yazarken Türk Tarih
Kurumu’nda kendisine görev verilmemiştir. Hayatının son yıllarını büyük adadaki
evinde geçiren Altınay 10 Ekim 1937 yılında vefat edince vasiyeti üzerine buraya
gömülmüştür. 59
Demirbaş Şarl ile ilgili çalışmalarından dolayı İsveç Hükümeti, Türk-Bulgar
ilişkilerine dair araştırma ve yayınları dolayısıyla da Bulgar İlimler Akademisi
tarafından nişan ve madalya ile taltif edilen Ahmet Refik Altınay bizde eski tarihçiliğin
son, modern tarihçiliğin ilk, popüler tarihçiliğin ise en iyi temsilcisi olmuştur.60
Yaşamı boyunca özelliklede Tarih-i Osmanî Encümeni azalığı ve reisliği yaptığı
dönemde tarih araştırmaları için gösterdiği tüm bu üstün hizmetleri ve gayretlerine
karşın ömrünün son yıllarında rahat bir hayat sürememiştir. Rindane bir hayat yaşayan
ve içki düşkünlüğü olan Altınay’ın arkadaşları kendisini kibar, ince ruhlu, rind tabiatlı
bir centilmen olarak anarlar.61
58 Özcan, “Ahmet Refik Altınay”, s. 120.
59 Halil İnalcık, “Türkiye’de Osmanlı Araştırmaları 1-Türkiye’de Modern Tarihçiliğin Kurucuları”, XIII.
Türk Tarih Kongresi Ankara 4-8 Ekim 1999 Kongreye Sunulan Bildiriler, TTK Yayınları, Cilt :I, Ankara
2002, s. 85.
60 Özcan, “Ahmet Refik Altınay”, s. 121.
61 İnalcık, “Türkiye’de Osmanlı Araştırmaları 1-Türkiye’de Modern Tarihçiliğin Kurucuları”, s. 92.
23
Ahmet Refik Altınay’ın Başlıca Eserleri:
Memâlik-i Osmâniyye’de Demirbaş Şarl, Onuncu Asr-ı Hicrîde İstanbul Hayatı
961-1000, Memâlik-i Osmâniyye’de Kral Rakoczi ve Tevâbii 1109-1154, Osmanlılar ve
Büyük Frederik 1133- 1179, Türkiye’de Mülteciler Meselesi, Anadolu’da Türk
Aşiretleri 966-1200, Hicrî Onikinci Asırda İstanbul Hayatı 1100-1200, Osmanlı
Devrinde Türkiye Madenleri 967- 1200, Hicrî Onbirinci Asırda İstanbul Hayatı 1000-
1100, Hicrî Onüçüncü Asırda İstanbul Hayatı 1200-1255, Onaltıncı Asırda Râfizîlik ve
Bektaşîlik, Türk Hizmetinde Kral Tökeli İmre 1683-1705.62
1.5.2.1.3. Ahmet Mithat Efendi
Rus işgali üzerine 1829’da Kafkasya’yı terk etmeye mecbur kalarak İstanbul’a
yerleşenlerden olan bir anne ile Anadolu’dan İstanbul’a gelen Bezzaz(bezci) Hacı
Süleyman Ağa isminde fakir bir adamın oğlu olan Ahmet Mithat Efendi 1844 yılında
İstanbul’da Tophanede Karabaş Mahallesi’nde doğmuştur. 1850’de altı yaşındayken
babasını kaybedince Vidin Eyaleti dahilinde sonradan Adliye Kazası denilen Sahra
Kazası Müdürlüğü’nde bulunan üvey ağabeyi Hafız İbrahim Ağa 1854 yılında bütün
ailesini Vidin’e getirdi. Ahmet Mithat Efendi orada ilköğrenimine başladı ise de Hafız
Ağa Niş’te hapsedilince ailesi ile birlikte İstanbul’a dönmüş ve mektebi burada
bitirmiştir. Daha sonra Hafız İbrahim Ağa hapisten çıkıp eski görevine geri dönünce
ailesini de tekrar Niş’e aldırmıştır. A. Mithat Efendi Rüştiye tahsilini 1863’te Niş’te
tamamlamıştır.63 Tuna Vilayetinin kuruluşuna denk gelen bu dönemde ağabeyinin de
öncülüğünde Rusçuk’a giderek Mithat Paşa tarafından 100 kuruş maaşla Mektubî
Kalemine çırak alınmıştır. Bu kendisinin ilk memuriyetidir. Burada boş zamanlarında
doğu kültürünü kuvvetlendirmeye ve diğer taraftan Fransızca öğrenmeye gayret etmiştir.
Bu gayretleri Mithat Paşa’nın takdirini kazanmış ve mahlas olarak kendi adını vermiştir.
Bir müddet Tapu İdaresi’nde tapu senedi doldurarak geçimini sağladıktan sonra Tuna
İdare-i Nehriyesi’nde Sandık Eminliği’ne tayin olunmuştur. Daha sonra bu görevden de
ayrılarak 1868 yılında Ziraat Müdürlüğü’nde katip ve Tuna gazetesinde yazarlık
yapmıştır.64
62 Özcan, “Ahmet Refik Altınay”, s. 121.
63 Abdurrahman Şeref Efendi, “Ahmet Mithat Efendi”, Tarih-i Osmanî Encümeni Mecmuası, Sayı: 18,
İstanbul 1916, s. 1114.
64 Pakalın, “Ahmet Mithat Efendi”, Sicilli-i Osmani Zeyli Son Devir Osmanlı Meşhurları Ansiklopedisi,
Haz. Şakir Batmaz, TTK Yayınları, Ankara 2008, II, 70.
24
Bağdat valisi olan Mithat Paşa, 1869’da yeni vazifesine giderken kalabalık
maiyeti arasında ağabeyi ve A.Mithat Efendi’yi de yanında götürmüştür. Burada Zevra
gazetesinin müdürlüğünü yapan Ahmet Mithat Efendi Bağdat’ta kendisini kültürlü bir
çevre ve sohbet meclisi içinde bulmuştur.65
Mithat Paşa tarafından Basra mutasarrıflığına tayin ettirilmiş olan ağabeyi Hafız
Paşa’nın ölümüyle ailesinin mesuliyeti kendisine kaldığı için mecburen İstanbul’a
dönmüş ve burada Basiret gazetesinde yazarlığa başlamıştır. Ayrıca 1871 yılında Erkanı
Harbiye tarafından çıkarılan Ceride-i Askeriye’ye başyazar olmuştur.66 Daha sonra
yazdığı yazılar nedeniyle 1873’te hapsedilmiş ve Rodos’a sürülmüştür. 1878’de
Tercüman-ı Hakikat gazetesini çıkarmıştır. Bu arada Karantina Baş Kitabetliğine, on iki
sene sonra da reisliğine getirildi ise de yazı işlerini hiç bırakmamıştır.67
1908 Temmuz inkılabından sonra Tercüman-ı Hakikat ve Sabah gazetelerinde
yazılar yazmıştır. Daha sonra yaş haddinden emekli olmuştur. Meclis-i Vükela,
muallimliğe devam etmesini uygun gördüğü için Darülfünun’da Genel Tarih, Felsefe
Tarihi, Dinler Tarihi okutmuştur. Tarih-i Osmanî Encümeni’nin kurulmasıyla daimi
azalığına seçilen A. Mithat Efendi TOEM’de makaleler yazmış, çalışmalarda bulunmuş
fakat bu görevde uzun süre kalamamış ve 1912 yılında vefat etmiştir.68
Mithat Efendi’yi tanıyanlar, onu oldukça çalışkan ve sürekli yazılar yazan biri
olarak tarif ederler. İlerleyen yaşına rağmen hiç durmamış, yazılar yazmaya devam
etmiştir. Oldukça münakaşacı olduğu ve her konuda uzman sayılanlarla yazıları
üzerinden tartıştığı söylenmektedir. Musiki ile uğraştığı ve bestelerinin olduğu da
bilinmektedir. Anlaşıldığı üzere A. Mithat Efendi sadece bir alanla ilgilenerek o alanda
uzmanlaşmaktan ziyade her alanla ilgilenmeyi yeğlemiştir.69
Ahmet Mithat Efendi’nin Başlıca Eserleri:
Letâif-i rivayat, Hasan Mellâh, Hüseyin Fellah, Felatun Bey’le Rakım Efendi,
Paris’te Bir Türk, Süleyman Musli, Üss-i İnkılâp, Acaib-i Alem, Müşahedat, Beşir Fuad,
JönTürk, Ahbâr-ı Âsâra Tamim-i Enzar, Avrupa’da Bir Cevelan, Nizam-ı İlm ü Din.70
65 M. Orhan Okay, “Ahmet Mithat Efendi”, İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 1989, II,
101.
66 Pakalın, “Ahmet Mithat Efendi”, s. 71.
67 Pakalın, “Ahmet Mithat Efendi”, s. 73.
68 Pakalın, “Ahmet Mithat Efendi”, s. 73.
69 Pakalın, “Ahmet Mithat Efendi”, s. 74,75.
70 Okay, “Ahmet Mithat Efendi”, s. 102.
25
1.5.2.1.4. Necip Asım Bey (Yazıksız)
Asker, Tarihçi, Türkolog, Müderris, Milletvekili, Türk bilgini vasıflarını taşıyan
Necip Asım Bey 29 Aralık 1861’de Kilis’te doğmuştur. Babası Balhasanoğulları olarak
anılan bir sipahi ailesinden Hacı Asım Bey’dir. İlk ve orta öğrenimini Kilis’te yaptı.
1875’te Şam Askeri İdadisi’ne kaydoldu. Bir süre sonra kaydını Kuleli Askeri
İdadisi’ne aldırdı. 1879’da Mekteb-i Harbiye’ye girdi. 1881’de mülazım-ı sani
rütbesiyle buradan mezun oldu. İstanbul’da çeşitli askeri rüştiyelerde ve Mekteb-i
Harbiye’de Fransızca, Türkçe ve Tarih öğretmenliği yaptı.71
Necip Asım daha Şam İdadisi’ndeyken milli bilinci kazanmış daha sonra
İstanbul’a geldiğinde de Ahmet Mithat Efendi ile temaslarda bulunmuştur. Onun
yanında bulunan diğer Türk aydınlarla da tanışmış ve daha sonra A. Mithat Efendi’nin
çıkardığı Tercüman-ı Hakikat gazetesinde yazılar yazmıştır. Daha sonra İkdam
gazetesinde de yazılar yazmış ve Türk kelimesini “vav” harfiyle yazdığı için “vavlı
Türk” lakabı verilmiştir. 1908’de II. Meşrutiyet’in ilanından sonra Türk Derneği’nin
kurucuları arasında yer almış olan Necip Asım Bey, daha sonra derneğin başkanlığına
getirilmiştir. 1909’da Tarih-i Osmanî Encümeni’nin kurulmasıyla Encümen’in daimi
üyeleri arasına seçilmiştir.72
Necip Asım Bey aynı zamanda Harbiye Nezareti’nde görevli asker olduğu için
encümen de görevlendirilmesinin sorun teşkil ettiğini Abdurrahman Şeref Efendi,
Harbiye Nezareti ve Sadaret makamı arasında yapılan 1910 yılına ait yazışmalardan
anlayabiliyoruz. Harbiye Nezareti Sadarete yazdığı tezkirede Divan-ı Harb-i Örfi
azasından bulunan Necip Asım Bey’in görevdeki süresini aştığı için bu görevden
alındığını, fakat alaydaki görevinin devam ettiğini ve görevine geri dönmesinin
istendiğini belirtmiştir. Ayrıca hala Osmanlı ordusunda görevli bulunduğu için
Encümen’deki görevinin uzun müddet devam etmesi halinde ordudaki görevinden
alınmak zorunda kalacağını da belirtmiştir. Sadaretten gelen cevapta ise Necip Asım
Bey’in taşraya gönderilerek münasip bir görev verilmesi istenmiştir. Abdurrahman
Şeref Efendi ise Sadarete ve Harbiye Nezareti’ne yazdığı tezkirelerde Necip Asım
Bey’in bilgilerinden yararlanıldığından ve tarih yazımı görevinin devam edebilmesi için
71 Abdullah Uçman, “Necip Asım Yazıksız”, İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 2006,
XXXII,493.
72Tuncay Böler, “Necip Asım Yazıksız ve Türk Diline Katkıları”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (t.y.), S.
200, Erişim Tarihi :06.07.2011, http//www.turkiyat.selcuk
26
en azından bir yıl daha kendisinin bu görevde kalmasını rica etmiştir.73 Bu tarihten
sonra Necip Asım Bey üstlendiği Osmanlı tarihinin birinci cildinin yazımı görevini
Mehmet Arif Bey ile birlikte gerçekleştirmiştir. Bunun haricinde yine TOEM’de
makaleler yazmıştır.
Dil bilimi alanında da önemli çalışmalar yapan Necip Asım Bey “En Eski Türk
Yazısı” adıyla yayımladığı eserinde Runik Türk Alfabesi’ni tanıtmış ve ayrıca Orhun
Abideleri’nin metnini ve tercümesini neşretmiştir.
1913’te miralaylıktan emekliye ayrılan Necip Asım Bey, Maarif Nezareti
tarafından Darülfünun’a Türk Tarihi ve Türk Dili Müderrisi tayin edilmiştir. 1927’de
Erzurum mebusu seçilerek Büyük Millet Meclisi’ne girmiştir. 12 Aralık 1935 yılında
İstanbul’da vefat etmiştir. Mezarı Sahrayıcedid Kabristanı’ndadır.
Necip Asım Bey, aynı zamanda Darülfünun’da Türkoloji’yi kuran kişi olarak
görülmektedir.Türk Dili için yaptığı çalışmalar yurt dışında da takdir edilmiş ve
1892’de Chicago Sergisinde bir madalya ile diploma almış; 1895’te Paris’teki Société
Asiatique’e üye seçilmiştir.74
Necip Asım Bey’in Başlıca Eserleri:
Orhun Abideleri, Pek Eski Türk Yazısı, Hitabetü’l-Hakayık, Ziya ve Hareket,Güvercin
Postası,Yeni Tertipte Osmanlı Sarfı, Ev Kızı, Lügatı İlmiye Ve Fenniye, Usul-İnşa, Ural
Ve Altay Lisanları,Türk Tarihi Umumisi, Milli aruz, İlm-i Lisan, Osmanlı Tarihi, Eski
Savlar,.75
1.5.2.1.5. İskender Yanko Hoçi Bey
Arnavutluk’un Ergiri iline bağlı Göstere köyünde 11 Kanun-i Evvel 1855’te
doğmuştur. On yaşında iken babası ile birlikte İstanbul’a gelmiştir. İlkokulu Rum
mektebinde okuduktan sonra o dönemlerde Gülhane’de bulunan, Mekteb-i Sultanîye’ye
girmiştir. Tavrı, davranışları ve çalışkanlığı ile arkadaşları arasında saygın bir yer
edinmiş ve hocaları tarafından “Numune-i şakird” yani örnek öğrenci olarak
anılmıştır.76
73 BOA, BEO, D.No: 3806, G. No: 285379, B.No: 2,3; BOA,BEO, D.No:3796, G. No: 284630, B. No:
1,2,3,4,5.
74 Uçman, “Necip Asım Yazıksız”, s. 493.
75 Böler, “Necip Asım Yazıksız ve Türk Diline Katkıları”, s. 200-206.
76 Abdurrahman Şeref Efendi, “İskender Hoçi Efendi”, Tarih-i Osmani Encümeni Mecmuası, Sayı: 45,
İstanbul 1918, s.186.
27
1874’te Mekteb-i Sultanî’yi birincilikle bitirmiştir. İskender Hoçi bir Arnavut
Rum çocuğu olmasına rağmen doğu dillerini ve fen derslerini bir arada yürütebilmiş ve
bazen Arapça ve Farsçadan birincilikle çıktığı bile olmuştur.77
Mekteb-i Sultanî’den başarıyla diplomasını aldıktan sonra annesi tarafından
akrabası olan Haristaki Efendi’nin yardımlarıyla Paris’e gönderilmiştir. Paris’te hukuk
derslerine devam etmiş ve 1878’de Lisaniye rütbesi almıştır. Ayrıca doğu dilleri
eğitimine de devam etmiştir. Paris’te bulunduğu dönemde önce ateşelik sonra katiplik
ile sefarete girmiştir. Daha sonra Roma Sefareti katipliğine geçmiştir. 1888’de
İstanbul’a dönerek bir sene kadar Tramvay Şirketi Nezareti’nde devam etmiştir. Burada
beş sene kadar kaldıktan ve bu şirketin müdürlüğünü yaptıktan sonra Şura-yı Devlet
azalığına tayin olmuş ve bu kurumun kaldırılmasına kadar burada çalışmıştır.78 1909’da
Tarih-i Osmanî Encümeni’nin kurulmasıyla daimi azalığa seçilmiş ve tarih yazımı için
çalışmalarda bulunmuştur.
Sava Paşa’nın kız kardeşi ile evlenen İskender Hoçi 4 Mayıs 1917’de ölmüştür.
Abdurrahman Şeref Efendi onunla ilgili yazdığı yazısında ölümünün Encümen’i ve
arkadaşlarını üzdüğünü belirtmiştir. Güzel ahlak sahibi, güler yüzlü, arkadaşlarını
incitmekten korkan, ince ruhlu bir yapıya sahip İskender Hoçi Bey ilme ve öğrenmeye
meraklı biri olduğundan bilmediği bir şey söylendiğinde hemen not ettiği belirtiliyor.
Yine ilme olan merakı nedeniyle oldukça fazla kitap biriktirmiş ve mükemmel bir
kütüphane oluşturmuştur.79
TOEM’de birçok makalesi yayınlanmış olan İskender Hoçi Efendi’nin eserleri
arasında Hadikatü’l-pedarik öne çıkmaktadır.
1.5.2.1.6. Efdalettin Bey (Tekiner)
Efdalettin Bey 1868’de İstanbul Cerrahpaşa’da doğmuştur. Babası Zabtiye
Nazırı Hacı Hafız Paşa’nın oğlu Hazine-i Hassa umumi müfettişi İsmail Cevat Bey’dir.
Annesi Maraş’ın Beyazıtzade ailesinden meşhur şair ve yazar olan Amedci Kenan
Bey’in kızı Emine Yegane Hanım’dır. Çocukluk yıllarına dair elimizde pek bilgi
bulunmayan Efdalettin Bey yeni usül mektebi olarak kurulan Süleymaniye İbtidai
77 Abdurrahman Şeref Efendi, “İskender Hoçi Efendi”, s.186.
78 Abdurrahman Şeref Efendi, “İskender Hoçi Efendi”, s. 188.
79 Mehmet Zeki Pakalın, “İskender Hoçi Efendi”, Sicilli-i Osmani Zeyli Son Devir Osmanlı Meşhurları
Ansiklopedisi, Haz. Serdar Sakin, TTK Yayınları, Ankara 2008, X, 13.
28
Mektebi’nde ilk; Beyazıt Kaptanpaşa Rüştiyesi’nde orta; Mülkiye Mektebi İdadi
Kısmı’nda da lise öğrenimini tamamlayarak 1893’te Yüksek Kısmı’ndan mezun
olmuştur. Efdalettin Bey 24 Mart 1894’te Dahiliye Nezareti Mektubî Kalemi Halifeliği
ile memuriyete başlamıştır.801896’da ek görev olarak Aşiret Mektebi’nde öğretmenlik
yapmıştır. 1899’da Mercan İdadisi’nde Tarih Öğretmenliği yapmıştır. İki yıl sonra
Darülfunun’da Umumî Tarih Müderrisliği’ne tayin edilmiştir. 1909 yılında da Mekteb-i
Mülkiye’de siyasi tarih dersleri vermiştir.81
Osmanlı tarihi üzerine çalışmalar yapmıştır. Bu çalışmalar onun bu sahada derin
bir bilgi sahibi olmasını sağlamıştır. Kürsünün dışında kalan zamanlarda kendini yazı
hayatına vermiştir. Bu dönemde kurulan Tarih-i Osmanî Encümeni’ne daimi aza
seçilmiştir. Üstadı Abdurrahman Şeref Efendi ile birlikte Encümen’de faydalı
görevlerde bulunmuştur.82
1913’te Osmanlı Devleti’nin istiklal gününü tespit etmek ve bugünün milli
bayramlardan biri addedilerek yıldönümlerini kutlamak arzusu ortaya çıktıktan sonra
Maarif Nezareti’nce bu günün tespitinin Encümen tarafından yapılması istenmiş ve bu
görevi Efdalettin Bey üstlenmiştir. Bütün tarihi kaynakların bu hususta verdiği
malumatı nakil ve mukayese ederek bir tetkik yapmış ve neticede istidlal yoluyla bu
günün 27 Ocak 1300 olabileceğine hükmetmiştir.83
Bu arada asıl memuriyeti ise Dahiliye Nezareti Muhaberat-ı Umumiye idaresi 3.
Şube Müdürlüğü’ne atanması olmuştur. 1913’te ise Resmi Binalar ve Hapishaneler
Umum Müdürü oldu. Görevde bulunduğu sürede İstanbul Tevkifhanesi, Üsküdar ve
Bursa Hapishanelerini yaptırmıştır. Cumhuriyetin kurulmasına kadar bu görevde kalan
Efdalettin Bey 20 Mart 1922’de TBMM hükümetince eski İstanbul Hükümeti’nin
İstanbul’daki Muamelatını Tasviye Komisyonu azalığına getirilmiştir. 26 Mayıs
1923’de tekrar Dahiliye Vekaleti Resmi Binalar ve Hapishaneler Umum Müdürü olarak
atanmıştır. Bir ara görevden uzaklaştırıldı ise de sonra yeniden dönmüştür. 1928 yılında
80 Eyüp Baş, “Tarih-i Osmani Encümeni Kurucularından Efdaleddin (Tekiner) Bey’in Hayatı, Eserleri ve
Tarihçiliği Üzerine”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı:2, 2005, s. 169, Erişim Tarihi:
05.03.2010, http//dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/37/56/525.pdf.
81 Fahri Çoker, Türk Tarih Kurumu Kuruluş Amacı ve Çalışmaları, TTK Yayınları, Ankara 1983, s. 500.
82 Haluk Y. Şehsuvaroğlu, “Merhum Efdaleddin Tekiner”, Türkiye Turing ve Otomobil Kulübü Bülteni,
Sayı:189, 1957, s. 1.
83 M.Tayyib Gökbilgin, “Kaybettiğimiz Değerler: Efdaleddin Tekiner”, Türkiye Turing ve Otomobil
Kurumu Belleteni, Sayı: 188, Eylül 1957, s. 503.
29
ise kendi isteğiyle görevden ayrılmıştır.84 Emekliliği sonrasında da çalışmalarına devam
etmiş olan Efdalettin Bey Tarih-i Osmanî Encümeni’nden sonra Türk Tarih
Encümeni’nde de görev yapmış ve daha sonra Atatürk’ün girişimleriyle kurulan Türk
Tarih Kurumu’nun üyeleri arasına seçilmiştir. 1940’da Türkiye İlmi Eserleri Koruma
Derneği’ne daimi üye seçilmiştir.85 Otuz beş yıllık memurluk ve otuz dokuz yıllık
hocalık hayatını 13 Ağustos 1957’de İstanbul’da noktalayan Efdalettin Bey hem idari
hayatını hem de öğretmenlik hayatını dolu dolu yaşamıştır.86
Efdalettin Tekiner, öncelikli olarak tarih hocası, tarih araştırıcısı ve tarih
yazarlığı vasıflarını kendinde toplamıştır. Hoca, memur, muharrir ve tarihşinas olarak
Efdalettin Bey onu tanıyanlar tarafından bütün muhitlerde sevilen, hürmet gösterilen bir
kişilikti. Herkese karşı nazik davranan, kibar ve hakiki İstanbul efendisi olarak
tanımlanmaktadır. Efdalettin Tekiner birçok okulda dersler vermesi ve engin bir bilgiye
sahip olmasının yanında yazdığı eserlerin azlığı dikkat çekicidir. Çünkü kendisi
yazmaktan ziyade anlatmayı uygun görmüştür.87 Osmanlı tarihçiliğini çok iyi incelemiş
biri olarak Efdalettin Bey gerek kişisel gayretleri gerekse Tarih-i Osmanî Encümeni,
Eski Eserleri Koruma Encümeni ve Osmanlı arşiv tasnif çalışmaları gibi kolektif
çalışmalardaki performansıyla son dönemdeki Osmanlı tarihçiliğinin değerli
şahsiyetlerinden biridir. Bu gayretleri Cumhuriyet döneminde de devam etmiştir.
Efdaleddin Tekiner’in Başlıca Eserleri:
Coğrafya-i Umrani, Muhtasar İslam Tarihi, Tarih-i Osmani Haritaları, Küçük
Osmanlı Tarihi, Abdurrahman Şeref Efendi(Tercüme-i Hali, Hayat-ı Resmiye ve
Hususiyesi)88
1.5.2.1.7. Diran Kelekyan
Maliye sarraflarından Kirkor Kelekyan Efendi’nin oğludur. 1862 yılında
Kayseri’de doğmuştur. Daha sonra küçük yaşta İstanbul’a gelerek Hasköy’deki
Nersesyan Mektebi’nde ilkokulu, Kumkapı’da Mezburyan Mektebi’nde ortaokulu ve
Gedikpaşa’da Surenyan Mektebi’nde de liseyi okuyan. Kelekyan buradaki eğitimini
84 Baş, “Tarih-i Osmani Encümeni Kurucularından Efdaleddin (Tekiner) Bey’in Hayatı, Eserleri ve
Tarihçiliği Üzerine”, s. 170.
85 Çoker, Türk Tarih Kurumu Kuruluş Amacı ve Çalışmaları, s. 501.
86 Baş, “Tarih-i Osmani Encümeni Kurucularından Efdaleddin (Tekiner) Bey’in Hayatı, Eserleri ve
Tarihçiliği Üzerine”, s. 171.
87 Şehsuvaroğlu, “Merhum Efdaleddin Tekiner”, s. 504.
88 Çoker, Türk Tarih Kurumu Kuruluş Amacı ve Çalışmaları, s. 501.
30
tamamlayınca ailesinde bir zatın yardımlarıyla Marsilya’daki Ulum Fakültesi’ne devam
etmiştir. Diğer taraftan Ticaret Mektebi hocalarından özel olarak iktisat ve ticaret
dersleri almıştır.89
İstanbul’a dönünce bir müddet Ermeni Alfabesi’yle, Türkçe çıkan Manzume-i
Efkar gazetesinde yazılar yazmıştır. Cihan adıyla bir risale neşretmiştir. Muallim
Naci’nin başyazar olduğu Saadet isimli gazetede yazmaya başlaması üzerine siyasi
konularda yazılar yazmak amacıyla gazeteye seçilmiştir. 1891’de siyasi sebeplerden
dolayı İstanbul’dan ayrılmak zorunda kalmış ve bir süreliğine Atina’ya gitmiştir. Daha
sonra hastalığı nedeniyle tekrar İstanbul’a dönmek zorunda kalmıştır. İki sene boyunca
tedavisiyle ilgilendiği için yazım işlerinden uzak kalmıştır. Hastalığını atlattıktan sonra
Tarik, Sabah, Ceride-i Şarkiye gazetelerinde yazmaya başlamıştır. 1896 yılında Ermeni
olayları yüzünden Londra’ya gitmek zorunda kalmıştır. Bir dönem sonra tekrar
İstanbul’a dönen Kelekyan, Türkçe ve Ermenice gazetelerde yazılar yazmıştır. Daha
sonra Mısır’a gitmiş ve orada Abdülhamit hükümeti aleyhinde yazılar yazan Yeni Fikir
isimli bir gazete çıkarmıştır. Ayrıca Fransızca Journal du Caire ve La Bourse
Egyptienne gazetelerinde başyazarlık yapmıştır.90
II Meşrutiyet’in ilanıyla tekrar İstanbul’a dönen Diran Kelekyan Sabah
gazetesinde başyazarlık yapmaya başlamıştır. Bu dönemde Tarih-i Osmanî Encümeni
kurulunca Encümen’in daimi azaları arasında seçilmiş ve burada da görev yapmaya
başlamış, Encümen mecmuası için makaleler kaleme almıştır. Ayrıca Mekteb-i
Mülkiye’de tarih-i siyasi hocalığına da tayin olunmuştur.
Birinci Dünya Savaşı’nın sonlarına doğru 1918’de İttihat ve Terakki
hükümetince görülen lüzum üzerine Zehrab Efendi ile birlikte Anadolu’da yaşaması için
gönderilmiş, fakat yolda saldırıya uğrayarak öldürülmüştür.91
Diran Kelekyan Efendi’nin Eserleri:
Diran Kelekyan Efendi, Türkçe iki roman yazdığı gibi birçok küçük hikayeler de
neşretmiştir. Ayrıca Türkçeden Fransızcaya Kamus-ı Fransevi isimli eseri
bulunmaktadır. Türkçeden Fransızcaya Lügat isimli eseri kıymetlidir.92
89 Mehmet Zeki Pakalın, “Diran Kelekyan Efendi”, Sicilli-i Osmani Zeyli Son Devir Osmanlı Meşhurları
Ansiklopedisi, Yay. Haz. Özen Tok, TTK Yayınları, Ankara 2008, V, 48.
90 Pakalın, “Diran Kelekyan Efendi”, s. 49.
91 Pakalın, “Diran Kelekyan Efendi”, s. 49.
92 Pakalın, “Diran Kelekyan Efendi”, s. 49.
31
1.5.2.1.8. Zühdü Bey
Şura-yı Devlet Muhakemat Dairesi Reis-i Sanisi Ali Şefik Bey’in (Taşkonaklı
Ali Bey’in) oğlu olan Zühdü Bey 1845 senesinde İstanbul’da doğmuştur. Sıbyan
Mektebi’ni bitirdikten sonra Mekteb-i Maarif-i Adliye’de okumuştur. Özel olarak
Tasavvurat’a kadar ders almış olan Zühdü Bey, 1857’de irade ile mülazım olarak
Mektubi-i Hariciye Kalemine girmiştir. 1861’de yine mülazımlıkla Meclis-i Vala
Mazbata Odasına nakledildi. 1868’de Şura-yı Devlet mülazımlığına tayin olundu.
Ardından 1873’de Şura-yı Devlet muavinliğine terfi etmiştir. Bir ara babasıyla birlikte
Tırnova’ya giden Zühdü Bey daha sonra İstanbul’a dönerek Dahiliye Dairesi baş
muavinliğine, 1878’de ise Şura-yı Devlet Katib-i Saniliği’ne, 1888’de Divan-ı
Muhasebat Reisliğine tayin edilmiştir.93
Daha sonra 1896’da Zor Mutasarrıflığı’na sürülen Zühdü Bey’in sürgün hayatı
1908 Temmuz inkılabına kadar devam etmiş ve 24 Temmuz 1908 tarihinde çıkartılan
aftan yararlanmıştır. İstanbul’a gelerek tekrar eski görevi olan Divan–ı Muhasebat
Reisliği’ne tayin olunmuştur. 94 1909’da Tarih-i Osmanî Encümeni’nin kurulmasıyla
daimi azalar arasına seçilmiştir. Hatta Encümen’in kurulmasıyla ilgili belgelerde adı
Abdurrahman Şeref Efendi ile birlikte anılmaktadır.
Encümen içinde uzun süre çalışmaya ömrü yetmeyen azalardan birisi de Zühdü
Bey’dir. 10 Nisan 1911’de vefat eden Zühdü Bey kısa boylu, kır seyrek sakallı,
gözlüklü, mütebbessim, edepli bir şahsiyetti. Osmanlı tarihinde geniş bilgi sahibi,
edebiyata vakıf, eskilere ait fıkra ve menkıbeleri anlatmakta maharetli biri olarak
tanınmıştır.
Abdurrahman Şeref Efendi onunla ilgili yazdığı yazıda devletin kanunları ve
idare usullerine vakıf, tecrübeli, ciddi ve çetin bir zat olduğundan, Arapça ve Farsça
bildiğinden, Osmanlı tarihi yazımında katkısının olduğundan, Encümen toplantılarına
devamlı katıldığından ve görüşlerinden yaralanıldığından bahsetmiştir.95
93 Mehmet Zeki Pakalın , “Zühdü Bey”, Sicilli-i Osmani Zeyli Son Devir Osmanlı Meşhurları
Ansiklopedisi, Yay. Haz. Mehmet Metin Hülagü, TTK Yayınları, Ankara 2009, XIX, 113-114.
94 Pakalın , “Zühdü Bey”, s. 115.
95 Pakalın , “Zühdü Bey”, s. 115.
32
1.5.2.1.9. Ali Seydi Bey
24 Mart 1870 tarihinde Erzincan’da doğan Ali Seydi Bey süvari kumandanı
Üzeyir Paşa’nın oğludur. Erzincan Askeri Rüştiyesi ve Mülkiye İdadisi’ni bitirdi.
Mülkiye’de okuduğu dönemlerde şiirle uğraşmış olan Ali Seydi Bey önde gelen şairler
arasında yer almıştır. 1891’de Mülkiye’nin Yüksek Kısmı’ndan mezun olmuştur.96
Aynı yıl Şura-yı Devlet Kaleminde devlet hizmetine girmiş ve bir yandan da
Numune-i Terakki Mektebi ile idadilerde hesap, hendese, kitabet, imla ve tarih hocalığı
yapmaya başlamıştır. Üsküdar İdadisi’nde çalışırken Hazine-i Hassa Nezaret Tahrirat
Kalemi Mümeyyizliği’ne geçti. 1896’da bir dönem tutuklanarak Bağdat’a sürgün edildi.
Daha sonra İstanbul’a dönmesine izin verildi. 1901’de Hazine-i Hassa Tahrirat Kalemi
Mümeyyizi, 1904’te baş mümeyyiz, 1907’de ise müfettiş oldu.97
Daha sonra Hazine-i Hassa Dairesi’nin II. Abdülhamit’in tahttan indirilmesinin
ardından Maliye Nezaretine bağlanmasıyla Ali Seydi Bey açıkta kalmıştır. Daha sonra
Dahiliye Nezareti Müfettişliği’ne tayin edilmiştir. 1909’da Encümen’in kurulmasıyla
resmi görevinin yanında Encümen daimi azalığına seçilmiş ve encümen içinde de
faaliyetlere başlamıştır. 1913-1919 yılları arasında çeşitli görevlerde bulunmuş ve en
son görev yeri olan Elazığ Valiliği’nden azledilmiştir. Bundan sonra kendini daha çok
eğitim ve öğretime adamış olan Ali Seydi Bey, Türk Tarih Encümeni’nde de görev
almıştır. Bu yıllarda ayrıca Mekteb-i Mülkiye’de öğretmenlik yapmıştır. 1933 yılında
Trabzon’dan vekil seçilerek meclise girmiş fakat aynı yıl hastalanarak vefat etmiştir.
Ali Seydi Bey özellikle eserleriyle Türk Eğitim ve Öğretim hayatına önemli
katkılarda bulunmuş bir şahsiyet olup birçok eserler vermiştir. Ayrıca ülkenin ilim ve
fen alanında batının örnek alınmasını savunan aydınlardandır. Birçok rütbe ve nişanlarla
ödüllendirilmiştir.98
Ali Seydi Bey’in Başlıca Eserleri:
Resimli Kamus-i Osmani, Seci’ ve Kafiye Lügati, Defter-i Galatat,
Musavver Dairet-ül-Mearif, Latin Hurufu Lisanımızda Kabil-i Tatbik midir?,
Resimli Yeni Lügat, Güldeste-i Bedayi, Kitabet Dersleri, Hükumat-ı İslamiyye Tarihi,
96 Mustafa Uzun, “Ali Seydi Bey”, İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 2006, III, 443.
97 Uzun, “Ali Seydi Bey”, s. 443.
98 Uzun, “Ali Seydi Bey”, s. 443.
33
Mekatib-i İdadiye Şakirdanına Mahsus Devlet-i Osmaniyye Tarihi, Tarih-i Umumi,
Musahabat-ı Ahlakiyye.99
1.5.2.1.10. Mehmet Arif Bey
17 Haziran 1873 tarihinde İstanbul’da doğan Mehmet Arif Bey, Muallimlik ve
Maarif Müfettişliği’nde bulunmuş olan Konyalı Mustafa Efendi’nin birinci oğludur. İlk
okulu Sıbyan Mektebi’nde okuduktan sonra ortaokula Fatih Rüştiyesi’nde devam
etmiştir. Babası Mustafa Efendi medrese eğitimini beğenmediği için Arif Bey’i
medreseye göndermeyerek rüştiyeden sonra Maliye de mülazım olarak çıraklık
yaptırmıştır. Zeka ve gayretiyle işinde mümeyyizliğe yükselmiştir. Bu arada tarihle
ilgili konularla da meşgul olmuştur.100
1908 yılında maaşında azalma yapılmak istenince çalışmak istememiş ve kadro
harici bırakılmıştır.101 1909 yılında Tarih-i Osmanî Encümeni’nin kurulmasıyla daimi
azalığına seçilmesinin yanında Encümen kütüphanesine memur tayin edilmiştir. Bu
konuyla ilgili Abdurrahman Şeref Efendi, Sadaret’e yazdığı 9 Kanuni Sani 1325(22
Aralık 1909) tarihli belgede Encümen talimatnamesinin sekizinci ve on altıncı
maddeleri gereğince bir kütüphane memuru seçilmesi gerektiği için daimi azalar
arasında olan Arif Bey’in 1908 yılındaki tensikatta kadro dışı kaldığı ve Osmanlı tarihi
ile ilgili yazılmış eserler hakkında bilgili olmasıyla beraber ayrıca Topkapı Saray-ı
Hümayun mahzenlerindeki evrakın Bab-ı Âli Kütüphanesi’ne taşınması hususunda
gösterdiği gayretler ve hizmetler neticesinde kütüphane memurluğuna seçildiği,
maaşının da talimatname gereğince 2000 kuruş olacağı bildirilmiştir. Fakat kadro dışı
olarak aldığı 690 kuruşla birlikte maaşının 2000 kuruşu geçeceği için gereğinin
yapılması istemiştir.102 Sadaretten Maarif Nezareti’ne yazılan 25 Kanuni sani 1325(7
Şubat 1910) tarihli yazıda ise Maliye Nezareti’nden gelen cevap hakkında bilgi verilmiş
ve kadro harici maaş alan bir memura birde kadro dahilinde maaş verilmesinin mümkün
olamayacağı için Arif Bey’in kadro harici aldığı maaşın kesilerek tüm maaşının kadro
dahilinde ödenmesi gerektiği bildirilmiştir. Fakat bunun Nezaret bütçesinde karşılığı
99 Ali Seydi Bey Hakkında Ansiklopedi Maddesi, (t.y.), Erişim Tarihi: 21.08.2011,
http//www.turcebilgi.com/ali_seydi_bey/ansiklopedi.
100 Necip Asım Yazıksız, “Arif Bey”, Tarih-i Osmani Encümeni Mecmuası, sayı: 49, İstanbul 1923, s. 123.
101 Mehmet Zeki Pakalın, “Mehmet Arif Bey”, Sicilli-i Osmani Zeyli Son Devir Osmanlı Meşhurları
Ansiklopedisi, Yay. Haz. Gülbadi Alan, TTK Yayınları, Ankara 2008, III, 70.
102 BOA, DUİT, D.No: 19, G.No: 4, B.No:1.
34
bulunamazsa sene sonuna kadar geçici olarak kadro harici maaşı olan 690 kuruşun
ödenmesi gerektiğinden bahsettiği bildirilmiştir. Maarif Nezareti’nden gelen 31
Kanunisani 1325(13 Şubat 1910) tarihli cevabi yazıda bütçe dahilinde karşılığı
olmadıkça maaş ödemesinin mümkün olmadığı bildirilmiştir.103 Böylelikle Mehmet Arif
Bey, kadro harici maaşı kesilerek sadece 2000 kuruş maaş verilmek suretiyle kütüphane
memuru tayin edilmiştir.
Mehmet Arif Bey’in Encümen içerisindeki en önemli faaliyeti, Encümen’in
kuruluş amacını da ihtiva eden Osmanlı tarihi yazımı ile ilgili olarak Necip Asım Bey’le
birlikte birinci cildinin yazımını üstlenmeleri olmuştur. Necip Asım Bey kendine ait
kısımları yazarak Mehmet Arif Bey’e teslim etmişse de Mehmet Arif Bey hastalığı
dolayısıyla uzun süre Osmanlı tarihinin yazımını tamamlayamamıştır.104
Bu eserin meydana getirilmesinin ardından yine Necip Asım Bey ile birlikte
“Türk Tarih-i Umumisi” adlı esere başlamışlarsa da bitirmek mümkün olmamıştır.
Bunlardan hariç ayrıca TOEM’de de makaleler yazmıştır.
Bu dönemde ayrıca Türk Derneği Heyeti’ne seçilmiştir. Ayrıca Darülfünun’da
Osmanlı tarihi dersleri vermiş ve Telif ve Tercüme Heyeti azalığına tayin olunmuştur.
Fakat batı dillerini çok fazla bilmediği için bu görevde çok yeterli görülmemiş ve
görevden geri alınmıştır. 1919 yılında vefat eden Mehmet Arif Bey Eyüp’teki aile
mezarlığına gömülmüştür.105
Yüksek tahsile sahip değilse de kendini geliştirmiş olan Mehmet Arif Bey, boş
vakitlerini tarih araştırmaları ile geçirmiştir. Fakat öğrendiklerini yazarak insanlarla
paylaşmaktan çok kendisi için ufak notlar almış ve bunları bir eser haline getirme
gayreti içinde olmamıştır. Bilgilerini insanlarla paylaşmak konusunda biraz kıskanç
olmuş ve kendisinden yararlanmak için gelen insanlara da yardımcı olmamıştır. Hastalık
derecesindeki bu merakı bazı zamanlarda arkadaşlarını küstürmüştü. Hatta yakın dostu
Necip Asım Bey’le bile bir müddet dargın kalmışlardır. Yine de Mehmet Arif Bey
Osmanlı tarihinin birinci cildini yazma göreviyle bile tarihteki önemli şahsiyetler
arasında kendisine yer bulur.106
103 BOA, MF. MKT, D. No: 1147, G. No: 72, B.No: 1,2.
104Yazıksız, “Arif Bey”, s. 124,125.
105 Mehmet Zeki Pakalın, “Mehmet Arif Bey”, s. 71.
106Yazıksız, “Arif Bey”, s. 124.
35
1.5.2.2. Aza-i Muavine
Encümen’e yardımcı olarak seçilen azalardır. Aza-i muavine seçilecek kişinin
tarihe hakim olması lazımdı. Ayrıca aza-i muavine seçilebilmek içinde aza-i daimeden
iki zat tarafından Encümen’e teklif edilmek ve gizli oy usulüyle aza-i mertebenin
mutlak çoğunluğunu kazanmak gerekiyordu.107
Aza-i muavine Osmanlı tarihi yazmak hususundaki konuşmaların haricindeki
konularda da Encümen toplantılarında bulunabilirler ve oylamalara katılabilirlerdi.
Aza-i muavine bir sene zarfında mecmuaya bir makale yazmak veya
Encümen’de seçim dönemlerinde oy kullanmakla mükelleftir. Ayrıca aza-i muavineye
Encümen mührü vurulmuş bir vesika verilirdi.108 Talimatnamede bahsedildiği üzere ilk
aza-i muavineliğe seçilen kişilerin isimleri ise şöyleydi:
Ebu’l Fuad Refik Bey, İsmail Paşa, Efram Rahmeni Efendi, Emiri Efendi,
Tevfik Paşa, Halil Edhem Bey, Süleyman Bey, Süleyman Nazif Bey, Şükrü Bey,
Safvet Bey, Tahir Bey, Arifi Paşa, Osman Ferit Bey, Ali Bey, Faik Reşad Bey, Fehmi
Efendi, Mehmet Galip Bey, Musa Kazım Efendi, Mistakidis Efendi, Nutki Bey.109
Yardımcı azalığa seçilen bu isimlerin içinde öyleleri var ki en az daimi azalar
kadar faaliyet göstermişler ve TOEM’de makaleler yayınlamışlardır. Bu isimlerin
başında Halil Ethem, Safvet, Ali Emiri Bey’ler, Arifi Paşa, Musa Kazım Efendi,
gelmektedir.
1.5.2.3. Aza-i Muhabire
Tarihi Osmanî Encümeni şubeleri azası; aza-i muhabiredendir. Gerek Osmanlı
gerek yabancı bilirkişi ve aydınlardan Encümen ile haberleşmek isteyenler ve
yazılarıyla Osmanlı tarihi yazımına katkıda bulanmak isteyenler reisin ve azadan iki
zatın teklifi ve mevcut azaların çoğunluğunun oyu ile aza-i muhabireliğe kabul olunurdu.
Bu durum daha sonra kendilerine tebliğ edilirdi.110 Talimatnamenin azalık kısmında
azalar dört kısma ayrılmış ve yukarıda bahsettiğimiz azaların dışında bir de aza-i fahri
sayılmış daha sonra diğer üç azalık hakkında bilgi verilmesine karşın aza-i fahri
hakkında bilgi verilmemiştir. Fakat daha evvel bahsettiğimiz Hüdavendigâr şubesi
107Safvet Bey, “ Tarih-i Osmani Encümeni Talimatname Sureti”, s. 10.
108 Safvet Bey, “Tarih-i Osmani Encümeni Talimatname Sureti”, s. 10.
109 Abdurrahman Şeref Efendi , “Tarih-i Osmani Encümeni Talimatı Ve Azasının Esamisi”, s. 8.
110 Safvet Bey, “Tarih-i Osmani Encümeni Talimatname Sureti”, s. 11.
36
teşkili ile ilgili belgelerde şubede görev yapacak azalardan fahri olarak bahsedilmiştir.
Ayrıca Encümen şubeleri için kaleme alınan talimatnamede şube reisi ve azasının fahri
olduğu belirtilmiştir.111
1.7. ENCÜMEN TOPLANTILARI
Encümen toplantıları pazartesi günleri haftada bir kere veya gerek görülürse iki
defa yapılırdı. Toplantıda Osmanlı tarihi yazmak ve Osmanlı’ya ait belge ve evrakın
basımı ve yazımı işleriyle ilgili konular görüşülmüştür. Ayrıca gelecek toplantı günü ve
saati her celsenin sonunda reis tarafından azaya bildirilirdi.112
Aza-i mertebenin yarısından bir fazlası hazır olunca toplantı reis tarafından
açılarak ilk başta bir önceki toplantının zabtı okunur ve bu kısım kabul olunduktan
sonra sıra numarası altında defter-i mahsusuna kaydedilirdi. Ardından reis, azadan biri
ve katip tarafından imzalanırdı. Aza-i mertebenin yarısından bir fazlası hazır
bulunmadıkça hiçbir şey kararlaştırılmaz ve zabıt tutulmazdı.
Bu durumların haricinde azadan bir zat tarafından tarih konusunda konuşmak
veya önemli bir meselenin tartışılması için aza-i daime ve muavine reis tarafından
olağanüstü bir toplantıya davet edebilirdi. Olağanüstü toplantının yeri ve saati reis
tarafından azaya bildirilirdi.113
Encümen 10 Haziran 1325(24 Haziran 1909) tarihinde Bab-ı Âli Sadaret Dairesi
altındaki vakanüvislik odasında yaptığı toplantıda ilk olarak yazacağı Osmanlı tarihinin
planını kararlaştırmış ve iş bölümü yaparak birinci cildin yazımına ilişkin konularla
meşgul olmuştur. Toplantıda;
1. Böyle bir eserin yazılabilmesi için gereken belgelerin toplanması
2. Bazı vilayetlerde önemli tarihi vesikaların bulunduğu öğrenilince bunların
İstanbul’a getirilmesi için gereken yazıların yazılması
3. Tarih-i Osmani’nin yazılması konusunda üç grup kurulması ve Tarih-i
Osmani’nin önsöz ve giriş kısımlarının Abdurrahman Şeref ve Karolidis
Efendi’ler ile Necip Asım, Mehmet Arif, ve Ahmet Tevhit Bey’lerden
oluşan grup tarafından yazılması
4. Kitabet hizmetini geçici olarak Ali Seydi Bey’in yürütmesi
111Safvet Bey, “Tarih-i Osmani Encümeni Şubelerine Mahsus Talimat”,, s. 14.
112 Safvet Bey, “Tarih-i Osmani Encümeni Talimatname Sureti”, s. 11.
113 Safvet Bey, “Tarih-i Osmani Encümeni Talimatname Sureti”, s. 11.
37
5. Vakanüvis odasının bu toplantılar için yetersiz kalacağından oluşturulan bu
üç gruptan birinin vakanüvis odasında, birinin mektebi mülkiyede ve
diğerinin de Bab-ı Âli’nin üst katındaki kaldırılmış olan Kapı
Kethüdalığı’na ait odada toplanması gibi kararlar alınmıştır.114
1.8. ENCÜMEN FAALİYETLERİ
1.8.1. Kaynak Toplanması
Encümen, yazılacak Osmanlı tarihinin kaynaklarının toplanması noktasında ülke
çapında bir çalışma başlatmıştır. Bununla ilgili olarak Encümen’den yazılan 22
Kanunisani 1326(4 Şubat 1911) tarihli bir belgede şöyle denilmektedir:
“İrade-i Mahsusa-i Hazreti Padişahi ile teşkil etmiş olan Tarih-i Osmanî
Encümeni kararıyla vilayetlere ve maarif müdürlerine icra kılınmış olan tebligat-ı
umumiye ile taşrada bulunan kütüphanelerde mevcud asar-ı tarihiyenin esamisini havi
defterler talep olunduğu gibi Hariciye Nezareti vesatetiyle Avrupa kütüphanelerinin
katalogları celp ettirilmiş idi. Memleketimizin her tarafında asar-ı mebani-i kadime-i
tarihiye mevcut olduğundan bunların her biri ve her ciheti üzerinde tedkikat-ı tarihiye
icrasını teshile medar olmak üzere ber vech-i ati beyan olunan izahat ve malumatın
biletraf itası himem-i Aliyelerinden intizar olunur. Evvela merkez memuriyetleri olan
belde ile havalisi Osmanlılardan evvel hangi hükümete tabi ve orada kimler hükümran
idi ve buraları hangi tarihte ve kimin tarafından Memalik-i Osmaniye’ye ilhak ve idhal
edildi.
Saniyen: merkezde ve mülhakatta bulunan cami, mescid, medrese, tekke, imaret,
çeşme, köprü vesair Mebani-i Hayriye hakkında malumat-ı mufassala ita ve üzerlerinde
bulunan kitabe-i tarihiyyelerin imlaları velev yanlış olsa bile tağyir edilmeyerek satırı
satırına istinsah edilmesi mümkün olduğu kadar mesahaları metre hesabıyla irae
olunması, kilise ve mabed ve manastırlarda şayan-ı zikr olan şeylerin tarifiyle mebani –i
mezkure mütevellileri nezdlerinde bulunan fermanlarla berat ve saire suretlerinin irsali
Salisen: Vüzera, ümera ve rical-i meşhureden merkez ve mülhakatta medfun
kimler var ise türbeleri hakkında malumat itasıyla beraber seng-i mezarındaki tarihlerin
dahi yazılması
Rabian: Muhabere mevkileri var ise mümkün mertebe tarif ve tavsif edilmesi
114 Demiryürek, “Tarih-i Osmani Encümeni’nin Kuruluşu”, s. 46,47.
38
Hamisen: Tarih-i Osmaniye’de zikri sebk eden elyevm harab bulunan kal’a ve
şehirlerden daire-i memuriyetleri dahilinde bulunanlar hakkında malumat-ı kafiye ita
olunması
Sadisen: Efrad-ı ahali yedlerinde bulunan ferman, berat, vakfiye ve evrak-ı
kadime-i saire-i tarihiye suretleri
Sabian: Mümkün olursa tadad olunan mebani vesaire fotoğrafilerinin tedarik
olunması.
Saminen: Bazı mevaki ve kasabattan namları mürur-u zamanla değişmiş
olanların ism-i kadimlerinin bildirilmesi
Tarih-i millete ait şu malumatın ber vech-i matlub itasına masruf olacak himmeti
valaları pek büyük bir eser-i maarifperveri olacağı cihetle doğrudan doğruya ve
mülhakat memurini vasıtasıyla tahkikat-ı matlubenin mutena bir surette cem ve işarına
bezl-i lutf ve mürüvvet buyurmaları mütemennadır efendim.”115
Belgede, daha önce Osmanlı Devleti sınırları içinde bulunan bütün
kütüphanelerden mevcut olan tarihi eserlerin isimlerinin bulunduğu defterler istendiği,
ayrıca Avrupa kütüphaneleri kataloglarının talep edildiği bildirilmiştir. Fakat
Osmanlı’nın her yerinde tarihi eserler bulunduğu için merkez vilayetlerde ve onlara
bağlı mecralardaki memurlardan bu eserlerle ilgili yeni bir inceleme yapılması rica
edilerek vilayetlerin ne zaman Osmanlı’ya katıldığı ve bu bölgelere daha önce kimlerin
hükmettiğinin bildirilmesi istenmiştir. Merkezde ve ona bağlı taşrada bulunan cami,
medrese, çeşme gibi binalar hakkında geniş bilgi ve üzerlerindeki kitabelerin hiçbir
şekilde değiştirilmeden aynen kopyalanarak ebatlarının ölçülmesi ve kilise mabet gibi
diğer binalarında hakkında malumat verilerek bunlarla birlikte ferman, berat ve
vesairenin suretlerinin gönderilmesi istenmiştir. Ayrıca yine merkezde ve ona bağlı
yerlerde defnedilmiş vezir ve emir gibi önemli şahsiyetlerden kimler varsa türbeleri
hakkında bilgi verilerek mezarlarındaki tarihlerin bile yazılması, bu bölgelerde var olan
savaşlar hakkında mümkün olduğunca bilgi verilmesi, bu bölgede bulunanların
atalarından kalma ferman, berat gibi eski evraklar varsa bunların bir suretlerinin ve tüm
bu eserlerin mümkünse fotoğraflarının tedarik edilmesi, isimleri zamanla değişime
uğramış kişilerin ilk isimlerinin de bildirilmesi istenmiştir.
115 TİTE Arşivi, K.No: 2, G:No: 82, B.No: 82001.
39
Bu belgenin yayınlanmasının ardından yapılan çalışmalar başarılı sayılabilir.
Çünkü yıllarca ihmal edilmiş olan eski dönem kitabelerine gereken değer verilmiştir.
Muhtelif yerlerdeki kalıntılar yayınlanmakla birlikte gizli kalmış birçok bilgi ortaya
çıkarılmıştır.116
Tarihi eserlerin incelenmesi ve bilgilerin bir araya getirilmesi hususunda
çalışmalar yapılırken Encümen bir taraftan da Osmanlı Devleti’nin önceki
dönemlerinden bu yana birikmiş olan evrakların da incelenmesi, tasnif edilmesi ve tarih
yazımında kullanılması hususunda çalışmalar yürütmüştür. Bu çalışmalarla ilgili olarak
Abdurrahman Şeref Efendi, TOEM’in birinci sayısında kaleme aldığı “Evrak-ı Atika ve
Vesaiki Tarihiyemiz” başlıklı yazısında Osmanlı evrakları ile ilgili yaptığı
incelemelerden bahsederek daha önce göreve gelenlerin evrakları, önemsiz dahi olsa
yırtıp atmadıklarını fakat en güzel şekilde korunması için de hiçbir müdahale de
bulunmadıklarını belirtmiştir.117 Arşiv belgelerini dört ana sınıf altında toplayan A.
Şeref Efendi bunları şu şekilde sıralamıştır: Öncelikle Bab-ı Âli’ye ve Divan-ı
Hümayun’a ait evraklar ki; bunların içine muahedat ve muamelat, padişaha verilen
ferman, berat ve menşurlar, Hutut-u Hümayun, ordu ve donanma kumandanlıklarıyla
yapılan haberleşmeler, Ahkam Defterleri, Mevacip Defterleri, Vilayet ile yapılan
haberleşmeler, mesalih ve muamelat ruz-ı merreye müteallik evraklardan oluşmaktadır.
İkinci olarak; Defter-i Hakani’ye ait evrak ve defterler olup bunlarda her kıt’a emlak ve
arazinin kazasını, karyesini, mahallesini, hudud-u erbaâsını, mutasarrıfını, ferağ-ü
intikalini gösteren kayıtları içermektedir. Üçüncü kısım devletin muhasebatına ve emir-i
maliyesine ait evrak ve defterlerdir. Dördüncü kısım ise Muhakim-i Şer’iye sicilatıdır.
Bunların en mühimleri Hariciye ve Harbiye Daireleri’nin evraklarıdır.118
Bu sınıflandırılmış arşiv belgelerinin nerelerde ve nasıl muhafaza edildiğine de
değinen A.Şeref Efendi Defter-i Hakanî Nezareti’nde iki mahzenin olduğunu belirtir.
Biri Kuyud-u Hakanî mahzenidir ve esas kayıtlar bu mahzende tutulmuştur. Bu
mahzende dolaplar temiz, defterler düzenli ve ciltlidir. Ferağ-ü intikal muamelatını
içeren evrak başka bir mahzendedir. Fakat bu mahzen diğeri gibi temiz ve düzenli
116 Mahmut Şakiroğlu, “Memleketimizde Toplu Tarih Çalışmaları-I”, Tarih ve Toplum, Sayı: 36, 1986, s.
43.
117 Abdurrahman Şeref Efendi, “Evrakı Atika Ve Vesaik-i Tarihiyemiz”, s. 9.
118 Abdurrahman Şeref Efendi, “Evrakı Atika Ve Vesaik-i Tarihiyemiz”, s. 9-12.
40
tutulmamıştır. Diğer arşiv belgeleri de aynı şekilde farklı farklı yerlerde hiç özen
göstermeksizin saklanmıştır.
Daha sonra Avrupa’daki arşivleri görüp inceleyen Mustafa Reşit Paşa sadareti
esnasında Hazine-i evrakı inşa ettirmiştir.119 Fakat bu bina da belgelerin saklanması için
yeterli olmamıştır.
A. Şeref Efendi bu makalesinde ayrıca, vakanüvis olduktan sonra Topkapı Sarayı’nda
bulunan evrak ve eski resmi vesikaları incelemekle görevlendirildiğini ve iki
arkadaşıyla birlikte Kubbealtı denen mevki yanındaki mahzenlerde bulunan evrakı
incelemek için gittiklerini ve burada karşılaştıkları manzarayı anlatır. Mahzenlerin uzun
süreden beri açılmamış olan kapısını açtırıp içeri girdiklerinde durumun içler acısı
olduğunu belirtmektedir. Uzun zamandan beri tavandan su aktığı için sandıklar ve
torbalar ıslanarak çürümüştür. Evraklar darmadağın ve rutubetten çürümeye devam
etmekte oldukları için kokudan içeride on beş dakika bile duramadıklarını, hemen
evrakları havalandırmak için dışarı çıkardıklarını, evrakların adeta siyah külçeler haline
geldiğini ve iyice birbirine yapıştığını anlatmaktadır. Buradaki evrakın birkaçını Müze-i
Hümayun’a göndermiş, bir parçasını da tahlil için darphaneye götürmüşlerdir.
Darphaneden gelen sonuçlarda altın tozlarına rastlandığı belirtilmiştir. 120 Buradaki
evrakların durumu hakkında bilgi veren Abdurrahman Şeref Efendi, bir kısmının parça
parça olduğundan bahsederek, sabırlı kişiler bulunabilirse cümleleri takip etmek
suretiyle bu parçaların da birleştirilebileceğini, evrakların ikinci bir kısmının da yarı
yarıya çürümüş ve yazılarının da kısmen bozulmuş olduğunu, fakat bunların tamirinin
mümkün olduğunu, üçüncü kısmında sağlam kalmış olan evraklar olduğunu belirtmiştir.
Daha sonra yağmur mevsimi yaklaşmasıyla buradaki evrakın daha korunaklı bir
yere nakledilmesi gerektiği için ve Bab-ı Âli Kütüphanesi’nden daha uygun bir yer
bulunmadığından arabalarla Kubbealtı mahzenlerindeki evrakı Bab-ı Âli
Kütüphanesi’ne nakletmişlerdir. Birikmiş evrak oldukça fazla olduğu için kütüphane
dolunca kalan kısmını da Saray-ı Hümayun içindeki terk edilmiş bir mescitte bırakmak
zorunda kalmışlardır.121
Kütüphaneye nakledilen evrak ve defterler 518 araba ile ancak nakledilebilmiştir.
Sarayda bırakılanlarında ancak 200 araba ile nakledilebileceği düşünülürse toplam
119 Abdurrahman Şeref Efendi, “Evrakı Atika Ve Vesaik-i Tarihiyemiz”, s. 12-15.
120 Abdurrahman Şeref Efendi, “Evrakı Atika Ve Vesaik-i Tarihiyemiz”, s. 16,17.
121 Abdurrahman Şeref Efendi, “Evrakı Atika Ve Vesaik-i Tarihiyemiz”, s. 17,18.
41
evrakın beş yüz bin civarında olduğu tahmin edilmektedir. Bu incelemeler sırasında
Fatih Sultan Mehmet’in bir büyük vakfiyesi, Kütahya livasının 870 yılı askeri yoklama
defteri, vakanüvislerin yazdıkları eserler silsilesinde açık kalan 1142-43 senelerine ait
ismi meçhul bir vakanüvisin vaka’ defteri tesadüfen ortaya çıkarılmış vesikalar
arasındadır. Abdurrahman Şeref Efendi bulunan vakanüvis defterinin mecmua ile
aynen yayınlanacağını bildirmiştir.122
Kubbealtı mahzenlerindeki evrakların taşınması işleminden sonra ayrıca
Ayasofya Camii şerifi mahfilinde de birçok evrakın olduğunu öğrendiklerini belirten
Abdurrahman Şeref Efendi 1909 yazında burayı da kontrole gittiklerini belirtir. Görevli
iki kişinin orda bulunan evrakın tasnif işlemleriyle meşgul olduklarını ve evrakların
Evkaf Nezareti’ne ait olduklarını belirttikten sonra ayrıca mahfilin bir köşesinde başka
evrak sandıklarının olduğunu haber vermişlerdir. Bunun üzerine içeriye giren
Abdurrahman Şeref Efendi ve iki arkadaşı içerde evrak ile dolu yirmiyi geçkin ambar
olduğunu görmüşlerdir. Kısmen maliyeye kısmen de evkafa ait olan bu ambarların da
durumunun pek parlak olmadığını anlatmaktadırlar. Her taraf toz toprak ve güvercin
pisliği içinde kalmıştır. Ramazanın gelişi dolayısıyla cami temizlenirken burasının da
temizlenmesi ve güvercin girmemesi için kırık camların tamir edilmesi görevini oradaki
zat’a tembih ederek oradan ayrıldıklarını belirtir.123
Evrak-ı kadime ile ilgili işlemlerin haricinde ayrıca Hariciye Vekaleti’ne yazılan
16 Ağustos 1339 (16 Ağustos 1923) tarihli bir tezkirede Lozan Barış antlaşmasının bir
nüshasının Tarih-i Osmanî Encümeni Kütüphanesi’nde bulunması için gönderilmesi
veya hediye yoluyla temin edilmesi rica edilmiştir.124
Maarif Nezareti’nden, Darülfünun Müdüriyeti’ne ve Encümen Tetkik Heyeti’ne
18 Teşrinievvel 1332 (31 Ekim 1917) tarihinde yazılan tezkire de doktor Von Lökok
isimli bir araştırmacı aydının “Turfan seferi” ile alakalı eserinin Berlin Müzesi
Müdürlüğü tarafından nezaret namına gönderildiği ve bu kitapların Darülfünun
Kütüphanesi’ne konulduğunu ve gerekirse bu eserlerden faydalanılması gerektiğini
bildirmiştir.125
122 Abdurrahman Şeref Efendi, “Evrakı Atika Ve Vesaik-i Tarihiyemiz”, s. 18.
123 Abdurrahman Şeref Efendi, “Evrakı Atika Ve Vesaik-i Tarihiyemiz”, s. 18,19.
124 TİTE Arşivi, K.No: 1, G.No: 4, B.No: 4001.
125 BOA, MF.MKT, D.No: 1207, G. No: 43, B.No: 1403.
42
1.8.2. Viyana ve Berlin’de İnceleme Yapılması
Encümenin faaliyetlerinden biri de Viyana ve Berlin Kraliyet kütüphanelerinde
bazı Doğu alimlerin yazdıkları değerli eserlerin var olduğunun belirlenmesi ve daha
sonra Encümen reisi A.Şeref Efendi’nin bu kütüphanelerde inceleme yapmak üzere
gönderilmesidir.
Encümen ilk olarak 22 Mart 1331(4 Nisan 1915)tarihli ve 26 Mart 1331 (8 Nisan
1915) tarihlerinde Berlin ve Viyana Sefaretleriyle, Peşte Baş Şehbenderliği’ne iki defa
yazı yazarak şarkî eserlerin incelenmesine gerek görüldüğü için buradaki
kütüphanelerde bulunan şarkî eserler katalogundan parası sonra ödenmek üzere bir
takımının gönderilmesi için gerekli yerlere bu emrin bildirilmesini istemiştir. Bir
pusulada isimleri yazılan Türkçe kitapların Berlin Krallık Kütüphanesi’nde mevcut
olduğu tespit edildiği bildirilmiştir. Milli ve İslami eserlerin incelenmesi hususunda özel
bir komisyon oluşturularak faydalanılabilmesi amacıyla bu kitapların fotoğrafla
kopyalanmasının kabul edilip edilmeyeceği edilirse bu işlemin kaç kuruşa yapılacağının
bildirilmesini istemiştir.126
29 Nisan 1331 (12 Mayıs 1915) tarihinde Viyana ve Berlin Sefaretleri’nden
cevap gelmiştir. Viyana sefirikebiri verdiği cevapta ne imparatorluk ne de Darülfünun
kütüphanelerindeki eserin basılmış ya da kopya edilmiş fihristlerinin olmadığını
belirtmiştir. Fakat el yazması birer fihristin var olduğunu ve bunların da çoğaltılmasının
zor olduğu için adı geçen kütüphanelerde şarkî eserler üzerinde inceleme yapmak üzere
uzman birisinin gönderilmesi gerektiğini bildirmiştir. Maarif Nezareti’nden, Viyana
Sefareti’ne verilen cevabî yazıda gerek imparatorluk gerekse Darülfünun
kütüphanelerindeki el yazması fihristlerin fotoğrafla kopyalanmasın kabul olup
olmayacağının ve kabul edilirse kaç kuruşa kopyalanabileceğinin bildirilmesi
istenmiştir. Berlin Sefirikebiri ise verdiği cevapta fotoğrafla kopyalanması istenen
kitaplardan İskendername’nin dışındaki kitapların Berlin Kütüphanesi’nde var olduğu
ve kopyalanmasının üç hafta süreceği belirtilmiştir. Siyah kağıt üzerine beyaz yazıyla
yazılanların sayfası bir franka, beyaz kağıt üzerine siyah yazıyla olanın da sayfası üç
franka kopyalanabileceğinin, kitapların toplam 520 sayfa olduğu ve tüm eserin
kopyalanması toplam 420 mark civarı bir paraya mal olacağını, ayrıca şarkî eserler
126 BOA, MF.MKT, D.No: 1207, G. No: 43, B.No: 1,2.
43
katalogunun da gönderileceğini belirmiştir.127 Berlin Sefirikebiri’nin yazısına karşılık
Maarif Nezareti’nden verilen cevapta ise kitapların siyah üzerine beyaz yazıyla sayfası
1 franktan kopyalanmasının uygun görüldüğü belirtilmiştir. Daha sonra bütün eserlerin
kopyalanması için 520 frankın Sefaret hesabına gönderileceği bildirilmiş ve şarkî
eserlerin katalogunun gönderilmesi hususunda göstermiş oldukları gayret ve ilgi için de
teşekkür edilmiştir.128 Ayrıca Berlin Kütüphane Müdürü’ne de yazılan 9 Ağustos 1331
(22 Ağustos 1915) tarihli yazıda istenilen eserlerin kopyalanması konusunda yardımcı
oldukları için teşekkür ederek ayrıca Divrikli Mustafa Efendi’ye atfedilen Manzum
Lügat-ı Türkiye isimli eserin de kopyalanması rica edilmiştir.129
Şarki eserleri incelemek amacıyla kurulmuş olan encümen tetkik heyeti maarif
nezaretine yazdığı 3 Eylül 1331(16 Eylül 1915) tarihli tezkirede Berlin
kütüphanelerindeki Farsça yazma eserler arasında olan Mevlana Seyit Hasan Hoca
Nakibüleşraf Buhari isimli müellifin Müzekkir-i Ahbab isimli eserinin önemi ve
İstanbul’daki kütüphanelerde mevcut nüshasına rastlanmadığı için fotoğrafla
kopyalanmasının gerekliliği bildirilmiş ve gerekli muamelenin yapılması rica
edilmiştir.130 Heyetin bu isteğinin ardından Maarif Nezareti Berlin kütüphane müdürüne
yazdığı 9 Eylül 1331 (22 Eylül 1915) tarihli yazıda adı geçen eserin İstanbul
kütüphanelerinde nüshasının bulunmadığını bildirerek Encümen’de istifade edilmek
üzere fotoğrafla kopyalanmasının kabul olup olmayacağının bildirilmesini istemiştir.131
Daha sonra 7 Kanuni evvel 1331(20 Aralık 1915) tarihinde Encümen Tetkik Heyeti’ne
yazılan yazıda istenilen eserin fotoğrafla kopya ettirilmiş bir suretinin Berlin
Kütüphanesi’nden Maarif Nezareti’ne gönderildiği ve kendilerinin de eseri Encümen
Kütüphanesi’ne göndermiş oldukları belirtilerek ve eserin korunması hususunda özen
gösterilmesi istenmiştir.132
Encümen Tetkik Heyeti’nin kopyalanmasını istediği bir diğer önemli eser de Mir
Ali Şir Nevai’nin Hamset-ül Mütehayyirin isimli eseridir. Bu eserin de nüshası İstanbul
kütüphanelerinde bulunmadığı ve eserin Berlin Kütüphanesi’nde mevcut olduğu
belirlendiği için Maarif Nezareti’ne yazılan yazıda gerekli işlemlerin yapılması
127 BOA, MF.MKT, D.No: 1207, G. No: 43, B.No: 3,4.
128 BOA, MF.MKT, D.No: 1207, G. No: 43, B.No: 5,6.
129 BOA, MF.MKT, D.No: 1207, G. No: 43, B.No: 7.
130 BOA, MF.MKT, D.No: 1207, G. No: 43, B.No: 8.
131 BOA, MF.MKT, D.No: 1207, G. No: 43, B.No: 9.
132 BOA, MF.MKT, D.No: 1207, G. No: 43, B.No: 1053.
44
istenmiştir.133 Maarif Nezareti de Berlin Sefareti’ne yazdığı 21 Kanunievvel 1331 (3
Ocak 1915) tarihli yazıda adı geçen eserin kopyalanmasının kabul olup olmayacağının
bildirilerek kabul edilirse kaç kuruşa meydana geleceğinin de bildirilmesi istenmiştir.134
Daha sonra Berlin Sefareti’nden gönderilen bir yazıda kopyalanması istenilen
eserlerin fotoğraflarının ayrı bir paket içinde Maarif Nezareti’ne gönderildiğini
bildirmiştir.135 7 Teşrinisani 1331 (20 Kasım 1915) tarihinde Maarif’ten Encümen’e
yazılan yazıda ise Berlin Kütüphanesi’nden kopyaları istenilen Oğuzname, Cengizname,
Tarih-i Âli Osmanî, Tarih-i Azad, Adab-ı Levazım-ı Harb isimli kitapların fotoğrafla
kopyalanmış birer nüshasının gönderildiği ve gerektiğinde faydalanılabilmesi için bu
kitapların Encümen Kütüphanesi’ne konulmasıyla muhafazasının arzu edildiğini
belirtmektedir. Daha sonra talep edilen kitaplar kopyalanarak gönderilmiş ve Encümen
Kütüphanesi’ne koyulmuştur.136
Ayrıca kopyalanan kitapların karşılığı olarak bin dokuz yüz dört kuruşun 21
Eylül 1331 tarihinde Bank-ı Osmanî’ye bildirildiği Maliye Nezareti vezne genel
müdürünün yazmış olduğu tezkereden anlaşılmıştır.137 Daha sonra Berlin Sefareti’nden
yazılan tezkirede kopyalanmış olan kitapların bedeli olarak üç yüz kırk mark
gönderilmiş olduğunu anlayabiliyoruz. Sonradan Berlin kütüphane müdüründen gelen
hesapta bu kitapların bedelinin dört yüz otuz mark kırk fenik olduğu bildirilmekle
beraber geriye kalan doksan mark kırk feniğin de mümkün olan en kısa sürede
gönderilmesi rica edilmiştir.138
İki yıl sonra 12 Mayıs 1333 (12 Mayıs 1917) tarihinde Maarif Nezareti’nden
Sadaret’e yazılan yazıda A. Şeref Efendi’nin Viyana ve Berlin kütüphanelerinde
bulunan tarihi eserleri incelemesi için iki ay süreyle gönderileceği belirtilmiştir.
Harcırah olarak kendisine verilecek beş yüz liranın Nezaret bütçesinde karşılığı
olmadığından beklenmedik masraflar düzenlemesiyle ödenmesi için gerekli
muamelelerin yapılması rica edilmiştir.139 Daha sonra 14 Mayıs 1333 (14 Mayıs 1917)
tarihinde Meclis-i Vükela’da alınan kararla beş yüz liranın beklenmedik masraflar
düzenlemesiyle ödenmesinin uygun olduğuna karar verilmiştir. Maarif Nezareti’ne
133 BOA, MF.MKT, D.No: 1207, G. No: 43, B.No: 19831.
134 BOA, MF.MKT, D.No: 1207, G. No: 43, B.No: 1100.
135 BOA, MF.MKT, D.No: 1207, G. No: 43, B.No: 14571.
136 BOA, MF.MKT, D.No: 1207, G. No: 43, B.No: 10.
137 BOA, MF.MKT, D.No: 1207, G. No: 43, B.No: 331.
138 BOA, MF.MKT, D.No: 1207, G. No: 43, B.No: 16968.
139 BOA, MF.MKT, D.No: 1207, G. No: 43, B.No: 482.
45
cevabî yazıyla bu ödemenin uygun bulunduğu ve Maliye Nezareti’ne de tebliğ edildiği
bildirilmiştir. Daha sonra Maarif Nezareti de bir yazıyla bu durumu A. Şeref Efendi’ye
bildirmiştir.140
Encümen tüm bu kaynak toplama ve araştırma yapma çalışmalarının sonucunu
almış ve kütüphanesinde yaklaşık 3000 eser toplanmıştır.
1.8.3. Osmanlı Tarihi Yazım Çalışmaları
Encümen’in kuruluş vazifesi olarak bahsettiğimiz ve eksikliğinden duyulan
rahatsızlık Sultan Reşad tarafından vurgulanarak meydana getirilmesi istenen mufassal
ve mükemmel bir Osmanlı tarihi yazımı, Encümen’in ilk önce ortaya koyduğu
faaliyetlerden biridir. Bu anlamda TOEM’in birinci cildinde kaleme aldığı “İfade-i
Meram” başlıklı yazısında A.Şeref Efendi, Encümen’in öncelikle yazılacak Osmanlı
tarihin planını kararlaştırmış ve iş bölümü yaparak birinci cildin yazımıyla meşgul
olduğundan bahsetmektedir.141 Yapılan iş bölümünde birinci cildin yazım görevi Necip
Asım Bey ve Mehmet Arif Bey’e verilmiştir.142
A. Şeref Efendi daha sonra birinci cildin Osmanlıların Anadolu’ya gelişleriyle
Osmanlı Devleti’nin kuruluşunu nakil ve tasvir edeceğini, bu devrin evraklarının
azlığını bildirdikten sonra Türk-Turani ırkının eski tarihine, eski çağlara dair bir makale
ve Osmanlıların Söğüd’e yerleştiği zaman biri Rum ilinde Bizans diğeri Anadolu’da
Selçukiye ismiyle iki büyük devletin var olduğundan bahsetmiştir. Bu devletler
Osmanlı’ya katıldıktan sonra dahi siyasetimize, idari düzenimize ve çalışma adabımıza
etkilerinin gözle görülür derecede olduğundan, onlarla alakalı birer makaleyi de birinci
cilde eklemek gereği görüldüğü için birinci cildin yazımı uzadığından, en kısa zamanda
tamamlanmaya çalışılacağından bahsetmektedir.143
Encümen TOEM’in birinci sayısında verdiği bu bilgiden sonra uzunca bir
dönem tarih yazımıyla ilgili herhangi bir bilgi yayınlamamıştır. Birinci cildin programı
üç yıldan fazla bir süre sonra TOEM’e ilave olarak yayınlanmıştır.
Birinci cilt Osmanlı Devleti tarihinin başlangıç dönemini,”Osmanlıların aslı”,
“Osman Bey”, “Murat Hüdavendigâr”, üç ana başlıkları altında inceleyerek
140 BOA, MF.MKT, D.No: 1207, G. No: 43, B.No: 137, 551.
141 Abdurrahman Şeref Efendi, “İfade-i Meram”, s. 2.
142 Ahmet Refik Altınay, “Encümen Raporu”, Türk Tarih Encümeni Mecmuası, Sayı: 96, 1928, s, 121.
143 Abdurrahman Şeref Efendi, “İfade-i Meram”, s. 2.
46
“Osmanlıların aslı” bölümünde Oğuzlar ve bunların şubelerinin tarihlerine dair bir
özetle başlayıp ardından Süleyman Şah Kayıların Oğuzlarla ilişkileri, Kayıların
Türkistan’dan göçleri, Süleyman Şah’ın batıya göçü, Ertuğrul’un Anadolu’da ikameti,
Ertuğrul’un Selçuklularla ilişkileri, Söğüt’e yerleşme, Ertuğrul’un ölümü ve Karakeçili
Aşireti’nin tasviri gibi konular yer alacaktı. Sultanların tahtta bulundukları dönemlerin
sırasıyla verileceği diğer bölümler de ise her saltanat süresinin içindeki askeri, siyasi,
diplomatik, idari gelişmelere yer verilecekti. Ayrıca bunların dışında cildin sonunda
“ilave” başlığı altında siyasi ve askeri gelişmelerin dışındaki konulardan da
bahsedilecekti.144
Bu program yayınlandıktan sonra Yusuf Akçura Türk Yurdu Mecmuası’nda
yazdığı makalede bu programla ilgili ciddi eleştirilerde bulunmuştur. Programı üç
yönden eleştiren Akçura programı Osmanlı tarihinin Türk tarihinin bir parçası olarak ele
alınmadığını yönüyle eleştirdikten sonra, asıl tarihi yapan halkın unutulduğunu ve buna
bağlı olarak da yazılan tarihin sadece siyasi yönden ele alındığını, iktisadi ve içtimai
durumundan bahsedilmediğini belirtmiştir. Programı ve Encümeni eleştiren bir diğer
aydın ise Fuad Köprülü’dür. Köprülü Encümen’de görevli tarihçileri ve yayınlarını
incelemiş ve Encümen’in bilimsel bir Osmanlı tarihi yazacak yeterliliğe sahip
olmadığını savunmuştur. Ayrıca Köprülü programda hiç “Türk” kelimesinin
kullanılmadığına dikkat çekerek bu anlayışı da şiddetle eleştirmiştir.145
Eleştirilere rağmen Necip Asım Bey ve Mehmet Arif Bey Osmanlı tarihi
yazımına devam etmiş ve birinci cilt 1916 yılı sonbaharında Encümen Heyet-i
Umumisi’ne sunulmuştur.146 Fakat daha sonra görüldü ki arşiv belgeleri ve yazma
eserler ilmi şekilde yazılmadıkça tam ve vesikalara dayalı bir milli tarih yazılması
mümkün olmayacaktı. Böylece Encümen talimatnamesinde düzenleme yapılmasına
karar verilerek Encümen’in vazifesi değiştirilmiş ve milli tarihimize ait monografiler
yazılması, arşivlerin düzenlenmesi, vesikaların toplanması, yazma eserlerin
karşılaştırmalı olarak incelenmesi, vakanüvis tarihlerinin en doğru nüshalarının tekrar
basılması, diğer bütün kıymetli eserlerin ortaya çıkartılarak bir araya getirilmesiyle
mükemmel bir milli tarih yazılması olarak karar verilmiştir.147
144 Akbayrak, “Tarih-i Osmani Encümeni’nin Osmanlı Tarihi Yazma Serüveni”, s. 42.
145 Akbayrak, “Tarih-i Osmani Encümeni’nin Osmanlı Tarihi Yazma Serüveni”, s. 42.
146 Akbayrak, “Tarih-i Osmani Encümeni’nin Osmanlı Tarihi Yazma Serüveni”, s. 43.
147 Altınay, “Encümen Raporu”, s. 121,122.
47
Birinci cilt TOEM’de daha sonra geniş olarak belirtilen programdan daha çok ilk
sayıda belirtilen kısa plana uygun olarak yazılmış ve başlangıç kısmında Eski Türk
tarihi, Bizanslar ve Selçuklulardan bahsedilmiştir. Ayrıca “Osmanlıların Aslı” başlıklı
kısımda Osmanlı tarafından fethedilmeden önce o topraklarda yaşayan kavimlerin bir
özetinin verilerek Osmanlı tarihine bir giriş zeminin hazırlanmak istendiği
anlaşılmaktadır. Fakat Osmanlı öncesi devirlere o kadar geniş yer ayrılmıştır ki asıl
Osmanlı dönemi kısa kalmıştır. Toplamda 638 sayfa olan birinci ciltin eski Türk
tarihine ayrılan kısmı 288 sayfa, Bizans tarihine ayrılan kısmı 150 sayfa, Anadolu
Selçuklu Devleti’yle Bizans’ın son dönemlerine ayrılan kısmı 95 sayfadır. Böylece
medhal yani başlangıç kısmı 534 sayfa tutarken Osmanlıların Anadolu’ya gelişinden
Osman Bey’in ölümüne kadarki süreyi anlatan kısma ise 105 sayfa ayrılmıştır. Ayrıca
sosyal durum ilimler ve fenler konularında da bilgi verileceği belirtilmesine rağmen
yazılırken sadece askeri ve siyasi yönlerden ele alınmıştır.148
Osmanlı tarihinin birinci cildi bir çok açıdan eleştiriye maruz kalmış fakat asıl
eleştiriler mütareke döneminde yapılmıştır. Bu eleştirilere İkdam gazetesinde
köşesinden yanıt veren A. Refik Bey Encümeni savunmuş, fakat Encümen vasıtasıyla
yazılan eseri dışlayan bir tutum sergilemiştir. Bu eserin Encümen’e değil Necip Asım
Bey ile Mehmet Arif Bey’e ait olduğunu iddia etmiştir.149
Necip Asım Bey ise eserin tenkit edilebilecek sayfalarının olduğunu kabul etmiş
fakat yinede eserin daha sonra yazılacak eserler için kaynak olarak yararlanılabilecek
bir eser olduğunu belirtmiştir.150
Kurulması için çaba sarf eden ve hatta masraflarını da kendi hazinesinden
karşılayan Sultan Reşat Osmanlı tarihinin basılması noktasında A.Şeref Efendi’ye baskı
uygulamıştır. Çünkü 1909 yılında kurulmasına ve kuruluşunun ardından 6-7 yıl
geçmesine rağmen Encümen hala Osmanlı tarihi yazımına ilişkin bir eser ortaya
koyamamıştır. Bu baskıların sonucu olarak 1916 yılında Encümen’e sunulmuş olan
Osmanlı tarihinin birinci cildi 1917 yılının mayıs ayında yayınlanmıştır. Birinci cildin
yayınlanmasının ardından ikinci cildin yazılması için görev bölümü yapılmıştır. İkinci
cildin Orhan Gazi’nin saltanat dönemini kapsaması planlanmıştır. İkinci cilt birinci
ciltten farklı bir programda ele alınmıştır. İslam devletleriyle olan münasebetler, devrin
148 Akbayrak, “Tarih-i Osmani Encümeni’nin Osmanlı Tarihi Yazma Serüveni”, s. 43,48.
149 Akbayrak, “Tarih-i Osmani Encümeni’nin Osmanlı Tarihi Yazma Serüveni”, s. 44.
150 Yazıksız,”Arif Bey”, s. 125.
48
fetihleri , kitabetler, Bizans Devleti ile olan münasebetler ve dönemin önemli kişilerinin
teracim-i ahvali kısımlarına ayrılmış ve her kısmın Encümen’deki farklı kişiler
tarafından yazılmasına karar verilmiştir. İslam devletleriyle olan ilişkileri A.Tevhit Bey,
savaşları Necip Asım Bey, kitabeleri Halil Ethem Bey, Bizans ile münasebetleri
A.Refik Bey, biyografileri de Hüseyin Hüsameddin Bey’in yazmasına karar verilmiştir.
151
Encümen birinci cildin ardından ikinci cildi kimlerin yazacağını da
kararlaştırmış, fakat yazımı gerçekleştirilememiştir. En önemli sebebi birinci cildin
yazımının uzun zaman almış olmasıdır. Birinci cilt Encümen’in kuruluşundan sekiz yıl
sonra yayınlanabilmiştir. Ayrıca Encümen’in Osmanlı tarihinin yazımının yanı sıra
mecmuanın yayını ve kaynak toplanması alanlarında da çalışmalar yürüttüğü için tarih
yazımına ayrılan zaman azalmıştır. Tüm bu sebeplerin yanı sıra ülkenin içinde
bulunduğu sıkıntılı durumunda etkisi oldukça büyük olmuştur. Bu sıkıntılar dolayısıyla
hem Osmanlı tarihi yazımı gecikmiş hem mecmua yayınları aksamıştır.
Hasan Akbayrak Encümen’le ilgili makalesinde Encümen’in tarih yazımının çok
uzun zaman aldığına ve yazılan tarihinde Genel Türk tarihinin bir parçası olarak
düşünülmesine dikkat çekmektedir. Öncelikle Osmanlı tarihi yazmak gibi önemli bir
görevin kısa sürede yerine getirilmesi bazı soru işaretlerini gündeme getirebilirdi. Hele
ki o dönemde yeni bir kaynak eser meydana getirilmesi zaman almış olabilir. Fakat
Osmanlı tarihini amaç edinerek yola çıkan bir kurumun Osmanlı tarihinden çok giriş
kısmının yazımına geniş yer vermiş olması Encümen’in haklı olarak eleştirilmesine
neden olmuştur.
1.8.4. Osmanlı Devletinin Kuruluş Gününün Tespiti
Encümen’in faaliyetlerinden bir diğeri de Osmanlı Devleti’nin kuruluş gününü
tespit etmek olmuştur. Bu hususta 26 Kanunisani 1329 (8 Şubat 1914) tarihinde
Kütahya Mutasarrıflığı’ndan, Maarif Nezareti’ne çekilen telgrafta Eskişehir ve
Karacahisar’da kutlama törenleri yapılmak üzere Osmanlı Devleti’nin kuruluş gününün
hangi güne denk geldiğinin belirlenmesi istenmiştir.152 Maarif Nezareti’nden yazılan
cevapta ise Encümen’in bu konuyla ilgili bir vesika hazırlaması istendiğini ve henüz bir
netice çıkmadığı bildirilmiştir. Bir gün sonra Encümen’e yazılan tezkirede hükümetin
151 Akbayrak, “Tarih-i Osmani Encümeni’nin Osmanlı Tarihi Yazma Serüveni”, s. 44,45.
152 BOA, MF. MKT, D. No:1194, G. No: 88, B. No: 14819.
49
kuruluş yıl dönümü münasebetiyle her tarafta kutlamalar yapılmak istendiği ve bu vesile
ile Osmanlı devletinin kuruluşunun hangi güne denk geldiğine dair bazı makamlardan
bilgi istendiğini ve şimdiye kadar resmi surette bir şeye karar verilmediği için kesin bir
cevap vermenin zor olacağını, fakat belirlenmiş olması gereken bu mutlu gün hakkında
mevcut evraklar üzerinde inceleme yapmak gerektiği bildirilmiş ve bu konuyla
Encümen’in ilgilenmesi istenmiştir.153
Fakat Encümen’de bu konuyla ilgili herhangi bir cevabî yazı yazılmadığı için
Maarif Nezareti 15 Kanunuevvel 1330 (28 Aralık 1914) tarihinde tekrar bir tezkire
yazmıştır. Kuruluş günün tespit edilmesi hususunda bir talep olduğu ve bu konuyla da
Encümen’in ilgilenmesi talep edildiği için Encümen’in bu konuda bir inceleme yaparak
cevap vermesi istenmiştir. Elimizde daha sonra Encümen tarafından verilmiş cevabî bir
yazı yoktur.
Daha sonra TOEM’de bu konuyla ilgili yayınlanan makaleyi Efdalettin
Tekiner’in yazdığı görülmektedir. Efdalelettin Bey Mecmua’da kaleme aldığı makalede
bu görevin kendisine verildiğini söyledikten sonra kuruluş gününü tespit etmek için o
gün hakkında bilgi veren ne kadar evrak varsa hepsini incelediğini belirtmiştir. Hatta bu
konuda başka bilgi sahibi olanlardan da faydalanabilmek için gazeteler de duyuru
yapmış ve resmi makamlardan malumat istemiş ve sonuçta o döneme ait kuruluş günün
tasvir eden bir resim ve bir salname bulmuştur. Fakat resimde hangi gün ve ay olduğuna
dair bir bilgi olmadığı için eldeki tek bilgi salnamedeki kayıt olmuştur ve o kayda göre
4 Cemaziel evvel 699 günü kuruluş günü olarak belirtilmiştir. Ondan sonra daha birçok
kaynak incelendiyse de içlerinde en doğru ve güvenilir kaynak bu salnâme olmuş ve
Efdalettin Bey yeni bir bilgi bulunmadığı sürece kuruluş gününün bu gün yani 27 Ocak
1300 olması gerektiğini belirmiştir154
1.9. TARİH-İ OSMANÎ ENCÜMENİ MECMUASI
Encümenin kuruluşunun ardından 6 şubat 1324 (19 Şubat 1909) tarihinde yaptığı
toplantıda Tarih-i Osmani Encümeni Mecmuası adıyla iki ayda bir defa ve seksen
sayfalık bir mecmua yayınlanmasını kararlaştırmıştır.155
153 BOA, MF. MKT, D. No:1194, G. No: 88, B. No: 770, 994.
154 Efdaleddin Tekiner, “İstiklal-i Osmani Tarihi ve Günü Hakkında Tedkikat” Tarih-i Osmaî Encümeni
Mecmuası, Sayı: 25, s. 36-48.
155 Abdurrahman Şeref Efendi, “İfade-i Meram”, s. 2.
50
Mecmuanın yayınına karar verilmesindeki amaç; yazılmakta olan Osmanlı
tarihinin metnine aynen giremeyecek olan inceleme ve muhakemeleri, vesikalar ve
kitabe suretleri, gerek Türkçe gerek yabancı dillerde yazılmış olup şimdiye kadar
basılmamış risaleleri yayınlayarak tarihimize bir zemin hazırlamak ve okumaya meraklı
kimselerin bilgilerini genişletme, ufuklarını açma ve zihinlerini canlandırmaya hizmet
etmektir.156
Mecmuanın kimlere ücretsiz olarak gönderileceği her senenin sonunda
kararlaştırılmıştır. Ayrıca mecmuada yer verilecek eser ve makalelerin önce Encümen
tarafından kabul edilerek Heyet-i Umumi’ye de okunduktan sonra basılacağı
bildirilmiştir.157
Her senenin sonunda Encümen’in varidatı ve masrafları tetkik ve tasdik
olunmuştur. Bir sene boyunca Osmanlı tarihine ait meydana gelen mühim yayınlarla
ilgili geniş bir rapor hazırlanıp okunduktan sonra bunlar o sene çıkacak Encümen
mecmuasının ilk nüshasıyla yayınlanıp ve sonuna da aza-i daime ve muavinenin isimleri
ve adresleri yazılacağı belirtilmiştir. Mecmuanın içeriğinde her ne varsa hepsinin
Encümen’de okunarak kabul edilmesinin şart olduğu da belirtilmiştir. 158
A. Şeref Efendi “İfade-i Meram” başlıklı yazısında mecmuada yer verilecek
eserler ve evraklar hakkında bilgi vermiştir. Osmanlı tarihi kitabında bulunmayan
veyahut yeterli derecede yazılmamış olan ve diğer dillerde yazılmış fakat bilinmeyen
vesikalar hakkındaki araştırmalar daha sonra elde edilecek tarihi vesikalar, Encümen’in
kendisiyle emsal teşkil eden kurumlarla veya yardımcı azalarla yapılacak
haberleşmelerden yazımına karar verilen kısımlar, Encümence verilecek kararlar, her
dilde yazılmış olan tarihimizle ilgili eserler hakkında bibliyografya malumatı ve henüz
yayınlanmamış tarihi risaleler mecmuada yayınlanacak eserler arasındadır. Bunların
haricinde aydın kişilerin gönderecekleri makaleler ve vesika suretleri vesaire Encümen
programına uygun bulunması halinde teşekkür edilerek mecmuada yayınlanacağı da
bildirilmiştir. Ayrıca Osmanlı topraklarıyla ilgili her türlü malumat ve eserler Osmanlı
tarihinden önceki dönemlere ait olsa bile mecmuanın yayın kapsamına dahil
edilmiştir.159
156 Abdurrahman Şeref Efendi, “İfade-i Meram”, s. 3.
157 Safvet Bey, “Tarih-i Osmani Encümeni Talimatname Sureti”, s.12.
158 Safvet Bey, “Tarih-i Osmani Encümeni Talimatname Sureti”, s. 12.
159 Abdurrahman Şeref Efendi, “İfade-i Meram”, s. 2.
51
Mecmua sekiz yıl boyunca iki yılda bir ve 207x145 mm boyunda dört forma ve
bir ek forma olarak düzenli bir şekilde çıkarılmış ve satış fiyatı uzun bir süre 5 kuruş
olarak belirlenmiştir. Daha sonra 30 kuruş ve 15 kuruş olarak değiştirilmiştir. 160
Birinci Dünya Savaşı yıllarında dahi yayını aksamamış fakat Milli Mücadele
döneminde ülkenin içinde bulunduğu sıkıntılar ve Mondros Mütarekesi’nin
imzalanmasıyla ortaya çıkan engellerden dolayı basımı gerçekleştirilememiştir. 161
Mecmuanın 9. ve 10. seneleri 1921 yılında bir sayı olarak, 11, 12, 13. seneleri de 1923
yılında yine bir sayıda yayınlanmıştır. 162 Bundan sonra Encümen adını Türk Tarih
Encümeni olarak değiştirdiği için mecmuada bu isimle yayınına devam etmiştir.
Mecmua birçok açıdan ciddiyetle ele alınmış ve yayınları çeşitli kurumlar
tarafından talep edilmiştir. Bununla ilgili olarak Maarif Vekaleti’nden Encümen
riyasetine yazılan 9 Kanunievvel 1338 (9 Aralık 1922) tarihli tezkirede Encümen’in
neşretmekte olduğu eserler ile şimdiye kadar yayınlanmış olan mecmuanın bir takımının
gönderilmesi rica edilmiştir.163
Encümen için ilmi değeri olan makaleleri yayınlamanın haricinde kıymetli
eserleri de mecmuaya ilave olarak yayınladıkları görülmektedir. Kritovulos’un eseri
olan Tarih-i Sultan Mehmet Han Sani mecmuanın 12 sayısında ilave olarak
yayınlanmıştır. Kanuni Sultan Süleyman’ın Kanunname-i Ali Osmani’si 2 sayıda, Fatih
Sultan Mehmet’in Kanunname-i Ali Osmani’side 2 sayıda, Naci Zade’nin İstanbul
Fetihnamesi 2 sayıda, Vakıat-ı Sultan Cem 3 sayıda, Tursun Bey’in Tarih-i Ebü’l Feth’i
12 sayıda, Koca Sekban Başı’nın Hülasat-ül Kelam Fi Redd-il Avam’ı 4 sayıda, Refi’
Efendi’nin İran Sefaretnamesi 2 sayıda, Esseyid Ali Efendi’nin Paris Sefaretnamesi 6
sayıda, Tarih-i Cami-i Şerif Nur-u Osmanî 1 sayı da yer almış eserlerdir. Bunların
haricinde Anadolu beyliklerinin ortaya çıkışı, Şehzade Halil’in Sergüzeşti, Topkapı
Saray-ı Hümayunu, Alemdar Mustafa Paşa, Sumatra Seferi, Humbaracı Başı Ahmet
Paşa, Üçüncü Ahmet devrine dair Madam Montagut’un mektupları, Özdemiroğlu
Osman Paşa, Eretna Devleti, Kadı Burhaneddin Ahmet, Anadolu’da islami kitabeler,
160 M. Cunbur, “Tarih-i Osmani Encümeni Mecmuası”, Türk Ansiklopedisi, Milli Eğitim Basımevi,
Ankara 1981, XXX, 46.
161 Halil Edhem Eldem, “Fihrist-i Umumi”,Devlet Matbaası, İstanbul 1928, s. 4.
162 Mecmuanın 9. ve 10. Senelerinin yayınlandığı mecmua bu yıllarda çıkması gereken mecmuaların
numaraları 48. Sayının üstüne eklenerek 49. Sayı aynı zamanda 62 numarasıyla verilmiş. Daha sonra 11,
12, 13. Senelerin sayıları da bu defa 63. Sayı aynı zamanda 77 numarasıyla verilmiştir. Fakat 78. Sayıda
encümen isim değişikliğine gitmiş ve mecmuanın diğer sayıları Türk Tarih Encümeni Mecmuası adıyla
yayınlanmıştır.
163 TİTE Arşivi, K. No: 1, G. No: 4, B. No: 4001.
52
Hasankeyf Eyubiye Hükümeti, Maraş ve Elbistan’da Dulkadiroğulları, sikkeler,
İstanbul’daki su ve yiyecek kıtlığı, Celalettin Mengüberti, ve vefat eden azalar gibi daha
birçok konu ile ilgili makaleler birçok sayıda dizi halinde yayınlanmıştır.
Mecmuada en çok makalesi bulunan kişiler arasında Abdurrahman Şeref Efendi,
Halil Edhem Bey, Mehmet Arif Bey, Necip Asım Bey, Safvet Bey, Musa Kazım Efendi,
Ahmet Tevhit Bey gibi isimler bulunmaktadır. Safvet Bey ölümüne kadar mecmua da
aktif rol almış birçok makale yayınlamıştır. Halil Edhem Bey ise Tarih-i Osmanî
Encümeni’nden sonra Türk Tarih Encümeni’nde daha sonra ise Türk Tarih Kurumu’nda
da görev almıştır.
1.10. ENCÜMEN’İN ŞUBELERİ
Daha önce Encümen’in 1911 yılında Osmanlı topraklarındaki tüm merkezlere
tebligat çekerek buralarda Encümen’in birer şubelerinin kurulmasını istediğini buna
cevaben Hüdavendigâr vilayetinden yazı gönderildiğini ve sonunda burada bir şube
teşkil edildiğini belirtmiştik. Encümen teşkil edilecek bu şubeler içinde ayrıca bir
talimat hazırlamıştır. Talimatnamede şubelerin vilayet ve liva merkezlerinde
Encümen’in uygun görmesi koşuluyla kurulacağını belirtilmiştir.
Şubeler, bir reis ve bir katiple toplamda sekiz daimi azadan oluşmuştur. Mahalli
maarif müdürü azala arasında seçilmiştir. Reis ve aza ilim tahsil etmiş kişiler arasından
ilk defasında vali veya mutasarrıf tarafından seçilmiştir. Daha sonra azaların seçimi
Encümen’den tasdik olunduktan sonra kendilerine birer tasdikname gönderilmiştir.
Reis ve azalar fahri olup Encümen şubeleri daimi azalardan başka yine vilayet
ve müstakil livalardan eğitimli kişileri yardımcı muhabir azalığa seçebilirdi. Şubelerin
riyaset ve azalık kadrolarında herhangi bir boşalma olursa veya yardımcı ve muhabir
azaların seçim işlemleri Encümen’in talimatnamesine uygun olarak yapılırdı. Şubeler
uygun bir yerde en azından ayda bir defa toplanır ve reis bir sonraki toplantının gününü
toplantı sonunda azaya bildirirdi.164
Şubeler; mensup oldukları vilayetler ve müstakil livalar dahilinde tarihi
incelemelerde bulunmak, tarihi vesikalar toplamak, eski eserleri korumakla görevli
164 Safvet Bey, “Tarih-i Osmani Encümeni Şubelerine Mahsus Talimat”, s. 14.
53
kişileri bu konuda takip etmek ve topladıkları tarihi vesikaları ve bilgileri Encümen’e
göndermekle görevlidir.165
1. 11. ENCÜMEN’İN İSİM DEĞİŞİKLİĞİ
Encümen, kuruluşundan 1924 yılına kadar Tarih-i Osmanî Encümeni ismini
kullanmış ve yayınlarını bu şekilde yapmıştır. Fakat 1924 yılında isim değişikliğine
gittiği anlaşılıyor. Bu değişikliğin nedenleri veya tam olarak hangi tarihte yapıldığına
dair elimizde bir belge bulunmamaktadır. Ahmet Refik Bey’de kaleme aldığı Encümen
Raporu’nda bu konuyla ilgili herhangi bir tarih veya niçin böyle bir değişikliğine
gidildiği hakkında bir bilgi vermemiştir. Fakat bu değişikliğin Osmanlı Devleti’nin
yıkılarak yerine Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin kurulmuş olmasından dolayı yapıldığı
anlaşılıyor. Encümen ismindeki “Osmanlı Tarihi” ibaresini çıkartarak yerine “Türk
Tarihi” ibaresini getirmiştir. Mecmuanın da ismi değiştirilmiş ve 78. cüz aynı zamanda
1 numara ve Türk Tarih Encümeni Mecmuası ismiyle ve 1 Kanunisani 1340 (1 ocak
1924) tarihiyle yayınlanmıştır. 166
165 Safvet Bey, “Tarih-i Osmani Encümeni Şubelerine Mahsus Talimat”, s. 14.
166 Eldem, “Fihrist-i Umumi”, s. 4.
54
İKİNCİ BÖLÜM
TÜRK TARİH ENCÜMENİ
2. 1. ENCÜMEN’İN KURULUŞU
Tarih-i Osmanî Encümeni Cumhuriyetin kuruluşundan sonra ismini değiştirerek
Türk Tarih Encümeni ismini almıştır. Tarih-i Osmanî Encümeni, Encümen’in birinci
devresi olup 1909 yılından 1924 yılana kadar sürmüştür. İkinci devre 1924 yılından
itibaren başlayarak üç yıl devam etmiştir. Bu dönemde Encümen’e bir yıl boyunca yine
Abdurrahman Şeref Efendi başkanlık etmiş; bir yıl sonra vefatının ardından yerine
Ahmet Refik Altınay seçilmiştir. Bir süre daha Bab-ı Âli’deki Sadaret Dairesi’nde
toplanılmış ve mecmualarda adres olarak Bab-ı Âli gösterilmiştir. Daha sonra Encümen
yer değiştirmiş, toplantılarını Hükümet Konağı’nda yapmaya başlamış ve mecmuada
adres olarak burası gösterilmiştir. 167Ayrıca Encümen’in toplantılarına 1926 yılının
haziran ayına kadar devam ettiği 9 Haziran 1926 tarihli bir belgeden anlaşılmaktadır.
Belgede azalar 14 Haziran pazartesi günü olağanüstü bir toplantıya davet
edilmektedir. 168 Öyle anlaşılmaktadır ki bu Encümen’in İcra Vekilleri Heyeti’nin
kararıyla yeniden kurulmadan önceki son toplantısı olmuştur. Daha sonra Encümen, 6
Temmuz 1927 tarihli bir kararla İstanbul Darülfünun’u dahilinde ayrılan dairede yine
“Türk Tarih Encümeni” adıyla yeniden teşkil edilmiştir.169Yeniden kurulan Encümen’in
mecmuasının son sayısı olan 96. sayıda adres olarak Darülfünun binası gösterilmiştir.170
Bu tarihten itibaren Encümen’de üçüncü dönem başlamıştır.
Encümen’in ikinci devresinde yeni bir talimatname hazırlanmadığı sadece isim
değişikliğine gidildiği anlaşılıyor. Fakat üçüncü devrede Encümen, yeni bir talimatname
hazırlayarak Baş Vekaleti Celile’nin 16 Temmuz 1927 tarihli tezkiresi ile birlikte
Maarif Vekaleti’ne tebliğ etmiştir. Bu talimatnamede Encümen’in vazifeleri, işleyişi ve
teşkilatıyla ilgili bilgiler verilerek Tarih-i Osmanî Encümeni talimatnamesinin bu
talimatnameyle zıt olmayan maddelerinin de aynen geçerli olduğu bildirilmiştir.171
167 Bkz. Türk Tarih Encümeni Mecmuası, 78-85. Sayılar ve 87-95. Sayılar.
168 TİTE Arşivi, K. No: 1, G. No: 110, B. No: 110001.
169 Eldem, “Fihrist-i Umumi”, s. 4.
170 Bkz. Türk Tarih Encümeni Mecmuası, 96. Sayı.
171 Halil Edhem Eldem, “Türk Tarih Encümeni Talimatname Sureti”, Devlet Matbaası, İstanbul 1927, s. 3.
55
2. 2. ENCÜMEN’İN TEŞKİLATLANMASI
Encümen’in teşkilatlandırılması ile ilgili olarak bilgileri iki dönem içinde ayrı
ayrı vermek daha doğru olur. Çünkü iki dönem arasında teşkilatlanmada bazı
değişiklikler yapılmıştır.
İlk dönem 1924 yılından 1926 yılının sonuna kadar devam etmiştir. Bu dönemde
Encümen reisliğine bir yıl kadar süreyle A. Şeref Efendi’nin devam ettiğini belirtmiştik.
Onun ölümünün ardından A. Refik Bey reisliğe seçilmişti. Encümen teşkilat yapısı
önceki dönemleriyle aynı olup daimi, yardımcı ve muhabir azalıklar bulunmaktadır.
Mecmua yayınına da devam edilmiş, Encümen’in 1909 yılında kurulurken azalığa
seçilen kişilerden hayatta olanların azalıkları devam etmiş ve vefat edenlerin yerine yeni
azalar seçilmiştir.
Azaların haricinde önceki Encümen’de de kadro verilen kütüphane katibi bu
dönemde de görevini sürdürmüş ve ilk defa Mehmet Arif Bey’in seçildiği bu göreve
ölümünün ardından Mükrimin Halil Yinanç’ın getirildiği ve Mükrimin Bey’in de Türk
Tarih Encümeni’nin bu ilk devresinde yine aynı görevine devam ettiği anlaşılıyor.172
İkinci dönemde ise; Encümen 1926 yılında dağılmıştır. daha sonra Maarif
Vekaleti’nin İcra Vekilleri Heyeti’ne yazdığı 10 Kasım 1926 tarihli tezkire de
Encümen’in yeniden teşkil edilmesini istemiştir. Bu istek Heyet’in 14 Kasım 1926
tarihli toplantısında görüşülmüş ve kabul edilmiştir.173 Daha sonra bu durum Maarif
Vekaleti’nden yazılan 2 Aralık 1926 tarihli yazıyla Türk Tarih Encümeni riyasetine
bildirilmiştir.174
Yeniden teşkil edilen Encümen’in reisliğini ilk olarak yine A. Refik Bey’in
yaptığı 7 Aralık 1926 tarihli bir belgeden anlaşılmaktadır. Belgede 1926 yılının haziran
ve aralık ayları arasında Encümen’in yaptığı toplantıları gösteren bir tablo yer
almaktadır. Tabloda reis bölümünde A.Refik Altınay’ın ismi yazılıdır. Ayrıca altında
aza isimleri olarak Necip Asım, Ali Seydi, Halil Ethem, Efdaleddin, Ahmet Tevhit,
Hüseyin Hüsameddin, Ali, Behçet, Niyazi, Mahmut Kemal Beylerin isimleri
verilmiştir. 175Encümen’in toplamda kaç azadan oluştuğunu gösteren 1 Aralık 1926
172 Hakkı Dursun Yıldız, “Mükrimin Halil Yinanç”, (Der. Fahri Çoker), Türk Tarih Kurumu Kuruluş
Amacı ve çalışmaları, TTK Yayınları, Ankara 1983, s.286.
173 TİTE Arşivi, K. No:2, G. No: 24, B. No:24-1001.
174 TİTE Arşivi, K. No:2, G. No: 24, B. No:24-2001.
175 TİTE Arşivi, K. No: 2, G. No: 24 , B. No: 24-3001.
56
tarihli bir belgede reis sayısının 1, aza sayısının ise 11 olduğu belirtilmektedir.176 Bu
belgeye göre önceki dönemdeki gibi daimi azaların sayısı toplamda 12 olmaktadır.
Fakat Ahmet Refik Bey reislikte çok fazla kalmamış ancak azalığa devam etmiştir. 1927
yılında Encümen reisliğine Darülfünun müdürlerinden ve Edebiyat Fakültesi reisi Fuat
Köprülü seçilmiştir.177
Encümen, belgelere göre on bir aza ve bir reisden oluşacaktı. Fakat daha sonra
kaleme alınan talimatnamede 10 aza ve bir reisden oluşacağı belirtilmiştir. Reis daimi
azalar arasından, milli tarihteki çalışmaları ve yazdığı eserler ile tanınmış olanların
arasından çoğunluğun oyu ile seçilirdi. Daimi aza seçilebilmek için gerekli şartlar ise
ya Darülfünun’da eğitim veren hocalardan biri olmak veya milli tarihe dair inceleme,
araştırma yapmış ve eserler hakkında bilgisi olmaktı.178 Daimi aza seçilen kişilerden
birinin yeri boşalırsa onun yerine en az üç kişinin üzerinde müttefik oldukları isimlerin
yazıldığı bir liste hazırlanırdı. Maarif Vekaleti bu listedeki kişilerden birini aza tayin
ederdi. Seçilen azanın ilmi çalışmalarına ilişkin bir rapor üç kişi tarafından
hazırlandıktan sonra Heyet-i Umumiye’de okunurdu.
Encümen’in iki toplantısında mazeret göstermeksizin hazır bulunmayan ve
Encümen kararıyla kendisine verilen vazifeyi bir sene boyunca kısmen veya tamamen
yerine getirmeyen aza hakkında mevcut azaların çoğunluk oyuyla istifa etmiş kararı
verilirdi.179
Encümen umumi katipliğine ise azalarının arasından iki kişi aday gösterildikten
sonra Maarif Vekaleti tarafından bu kişilerden birini tercih ve tayin edilirdi. Umumi
katiplik süresi iki yıldı ve süresi dolan katip tekrar seçilebilirdi. Encümen’de görevli
hafız-ı kütüp ve hademe gibi diğer memurlar umumi katibe bağlıydı. Encümen’in ilk
daimi azası ile umumi katibini Maarif Vekaleti tayin eder. 180
2. 3. ENCÜMEN’İN VAZİFELERİ VE YETKİLERİ
Encümen’in vazifeleri aynı zamanda kuruluş amacı oluşturuyordu ve bu
vazifeler Tarih-i Osmanî Encümeni ile çok da farklı değildi. Tek fark Encümen bu kez
Osmanlı tarihi yazımını değil Milli tarih yazımını amaçlamıştır. Talimatname de
176 TİTE Arşivi, K. No: 2, G. No: 24, B. No: 24001.
177 Eldem, “Fihrist-i Umumi”, s. 4.
178 Eldem, “Türk Tarih Encümeni Talimatname Sureti”, s. 4.
179 Eldem, “Türk Tarih Encümeni Talimatname Sureti”, s. 4.
180 Eldem, “Türk Tarih Encümeni Talimatname Sureti”, s. 5.
57
Encümen’in vazifeleri, milli tarihi yazmaya yardım edecek siyasi, içtimaî, fikri her türlü
vesikaları toplamak, tasnif etmek, doğruluğunu tenkit etmek, terkip edip yayınlamak,
basılmamış değerli eserler ile vakanüvis tarihlerini en doğru nüshalarına göre ilmi
kurallara dayanarak yeniden yazarak basmak, yabancı dillerde yazılmış tarihimizle
alakalı eser, makale ve vesikaları Türkçeye çevirerek yayınlamak, on dokuzuncu ve
yirminci asır tarihlerini inceleyerek yayınlamak ve tarih sırasına göre incelemesini eski
devirlere kadar genişletmek olarak belirtilmiştir. Aynı zamanda tarihimize ait olup
vekaletçe basılacak olan kitapların ilmi değerleri hakkındaki vekaletin sorularına cevap
vermek lise ve orta okullarda okutulacak tarih kitapları hakkında görüş bildirmek de
Encümen’in vazifeleri arasında sayılmıştır. 181 Bu görevler Encümen’deki herkesi
kapsıyordu. Fakat reis bu görevlerin yanında birde Encümen’in toplantılarına başkanlık
etmek vardır. Encümen katibi de ek olarak Encümen’in kararlarını uygulamak, idari
muameleler ve haberleşmeleri idare etmekle görevliydi.
Encümen’in vazifeleri arasında dikkati çeken bir nokta vardır ki oda vazifeler
sıralanırken Osmanlı tarihine değil de milli tarihe vurgu yapılmış olmasıdır. Yani artık
sadece Osmanlı tarihi değil genel olarak milli tarihin araştırılması ve yazılmasının amaç
edinildiği anlaşılmaktadır.
Encümen’in yetkilerinin başında tüm vekaletlerle doğrudan doğruya iletişim
kurabilmesi ve yazışmalarda bulunabilmesi gelmekteydi. Ayrıca milli tarih alanındaki
çalışmalarını takdir ettiği kişilere muavin veya muhabir azalık verebilirdi. Lise, ortaokul
ve öğretmen okullarında Tarih Öğretmenliği yapan kişilerin Encümen’in çalışmalarına
yardım edecekleri gibi Encümen’den havale edilecek meseleleri incelemekle de
görevliydiler. Ayrıca milli tarihimize dair kendileri tarafından yapılan önemli
incelemeleri de Encümen’e tebliğ edebilirlerdi. Encümen’de Maarif Vekaleti’ne
çalışmalarından dolayı bu öğretmenleri onurlandırmayı teklif edebilirdi.182
Devlet bilhassa Maarif Vekaleti ve diğer kurumlar Encümen’e vazifelerini
yerine getirmesinde her türlü kolaylığı göstereceklerdi. Ayrıca daimi azalar devletin
Hazine-i Evrakı’nda (arşiv) çalışmaya ve inceleme yapmaya yetkiliydi. Encümen gerek
gördükçe kütüphanelerde bulunan kıymetli ve nadir eserlerin aynen veya bir kısmını
çoğaltmaya karar verebilirdi. Bu kopyalama işlemini gerçekleştiren kişilere
kütüphanelerde olabildiğince kolaylık gösterilirdi.
181 Eldem, “Türk Tarih Encümeni Talimatname Sureti”, s. 3.
182 Eldem, “Türk Tarih Encümeni Talimatname Sureti”, s. 5.
58
Encümen’in bir kütüphanesi olup, bu kütüphaneyi bağışlar ve satın alımlarla
genişletebilirdi. Ayrıca Encümen tarihi araştırmalarda bulunanların çalışmalarında
yardımcı olmakla yükümlüydü. Kütüphanedeki eserleri incelemek isteyenler reisten izin
alarak Encümen kütüphanesinden yararlanabilirlerdi. Kütüphanede milli tarihimize ait
eserler ve basılan vesikaların tam bir bibliyografyasının ve tarihe dair tam bir
koleksiyonunun bulunmasına çalışılacaktı.183
2. 4. ENCÜMEN’İN MALİYESİ
Tarih-i Osmanî Encümeni masraflarının tamamının Padişah hazinesi tarafından
karşılandığını, Encümende görevli azaların gönüllü olarak çalıştıklarını ve hiçbir para
almadıklarını daha önce belirtmiştik. Fakat Encümen 1924 yılında ismini değiştirmiş,
1926 yılının sonunda dağılıp tekrar kurulana kadar üç yıl boyunca azalara yine herhangi
bir maaş verilmemiştir. Fakat 1926 yılında tekrar kurulunca azanın katıldığı her olağan
toplantı için Maarif Vekaleti’nin uygun gördüğü miktarda toplantı bedeli verilmesi
kararlaştırılmıştır. Olağanüstü toplantılarda ise bu bedelin verilmeyeceği belirtilmiştir.
184 Milli Talim ve Terbiye Heyeti’nin Makam-ı Vekalet’e yazdığı 4 Aralık 1927 tarihli
belgede azaya toplantı başına on lira toplantı bedeli verilmesi talep edilmiştir. 185
Talimatnamede ilmi neşriyat için Encümen’ce tespit edilecek miktarda telif hakkı
verileceği, mecmuada yayınlanan yazıların diğer fakülte mecmualarına verilen miktarda
telif hakkı alacakları belirtilmiştir. Bu konuyla ilgili A. Refik Bey ise Encümen
raporunda toplantı bedeli olarak ancak bir buçuk lira verildiğini ve mecmuada
yayınlanan makaleler için inceleme eseri ise sayfasına 50 kuruş, düz metnin sayfasına
yirmi beş kuruş verildiğini belirtiyor. Fakat bu miktarında yeterli olmadığını azanın
gönüllü olararak bu vazifeyi yerine getirdiğinin altını çiziyor. Ayrıca araç ve yardım
eksikliğinin Encümen için zorlayıcı bir faktör olduğunu belirtmiştir186
Maarif Vekaleti’nden yazılan bir belgede 1926 yılı bütçesinde Encümen
masrafları ve azaların toplantı ücretleri için 1800 lira ayrıldığı belirtilmiş bu paranın
1926 senesi haziran ayı başından kasım ayı sonuna kadar olan altı aylık için 900
lirasının gönderildiği ve kalan 900 liranın da aralık başında gönderileceği belirtilmiştir.
183 Eldem, “Türk Tarih Encümeni Talimatname Sureti”, s. 5.
184 Eldem, “Türk Tarih Encümeni Talimatname Sureti”, s. 6.
185 Cumhuriyet Arşivi, Fon Kodu:180.09/4.22.2.
186 Altınay, “Encümen Raporu”, s. 163.
59
Ayrıca bu 1800 liradan vesaik-i tarihiye tasnifi için para sarf edilmeyeceğini çünkü
Tasnif Heyeti’nin Darülfünun’a bağlı olduğu belirtilmiştir. Bu paranın sırf Türk Tarih
Encümeni için ayrıldığı, bunun haricinde başka ödenek verilmeyeceği, gelecek sene
içinde 1800 lira ödeneceği, ayrıca 1800 lirayı geçmemesi için mümkünse Encümen
toplantılarının azaltılması gerektiği, eğer toplantılar azaltılamazsa henüz basılmamış
olan mecmuanın sayılarının basımının erteleneceği belirtilmiştir.187
Ayrıca Encümen kendi bünyesinde çalışmalarda bulunan lise, ortaokul, ve
öğretmenlik okullarında Tarih Öğretmenliği yapan kişilere de faaliyetlerinden dolayı
gerek Encümen ödeneğinden gerekse Vekalet bütçesindeki ilgili kısımlardan para
mükafatı verebilirdi.188
Azaların haricinde Umumi Katipliğe de aylık belli bir maaş bağlanmıştı. Bu
maaş da Encümen’in masrafları ve toplantı ücretleri için ayrılan ödeneğe dahildi.
Encümen için ayrılan ödeneğin Maarif Vekaleti bütçesine dahil olması gerekiyordu.
Eğer dahil olmazsa ödeme yapılamıyordu. Bu konuyla ilgili olarak Maarif
Vekaleti’nden Baş Vekaleti Celile’ye yazılan 19 Aralık 1927 tarihli bir belgede umumi
katiplik için ödenmesi gereken aylık ücretin, Encümen ödeneğinin 1927 yılı Vekalet
bütçesine dahil olmadığı için ödenemeyeceği ve bu kısmın bütçeye dahil edilebilmesi
için Büyük Millet Meclisi nezdinde girişimlerde bulunulması rica edilmiştir.189
2.5. ENCÜMEN’İN TOPLANTILARI
Encümen’in işleyişi Tarih-i Osmanî Encümeni ile çok farklı değildi. Yine
toplantılara reis başkanlık etmekteydi. Çoğunluk toplantıda hazır bulunduğunda
toplantıya başlanırdı. Toplantıda mecmuanın yayınlanması, tarihimize ait toplanan
evrak ve eserler ile ilgili konular görüşülürdü.
Encümen, Tarih-i Osmanî Encümeni’ne göre daha az toplantı yapmıştır. Önceki
talimatnamede Encümen’in haftada bir gerek görürse iki defa toplanacağı belirtilmişti.
Fakat Türk Tarih Encümeni Talimatnamesinde Encümen’in ayda iki defa toplantı
yapacağı belirtilmiştir. Eğer gerek görülürse olağanüstü toplantı yapılabilirdi.190
187 Cumhuriyet Arşivi, F. K. 30.18.1.1/21.69.15.
188 Eldem, “Türk Tarih Encümeni Talimatname Sureti”, s. 5.
189 Cumhuriyet Arşivi, F. K. 180.09./4.22.4.
190 Eldem, “Türk Tarih Encümeni Talimatname Sureti”, s. 6.
60
Toplantıların zabıtları bülten halinde basılıp mecmua ile birlikte yayınlanırdı.
Encümen’in bir senelik çalışmaları hakkında bir rapor hazırlanarak Katib-i Umumi
tarafından okunur ve Maarif Vekaleti’ne arz edilirdi. Hazırlanan raporda geçmiş senenin
faaliyeti ve gelecek sene yapılacak işlerin bir dökümü yer alırdı. Ayrıca Encümen’in bir
yılda yapacağı ilk toplantısında gelecek senenin faaliyet programının hazırlanarak
vekalete sunulması kararlaştırılmıştı. 191 Burada yer vermediğimiz, Tarih-i Osmanî
Encümeni toplantıları için geçerli olan maddelerin Türk Tarih Encümeni için de geçerli
olduğu belirtilmiştir.
2. 6. ENCÜMEN’DE GÖREV ALAN KİŞİLER
Encümen: Reis, azalar, katip-i umumi, hafız-ı kütüb ve müstahdemden
oluşmaktaydı.192 Encümen çalışmalarını ve faaliyetlerini faydalı bulduğu kişilere azalık
verebildiği için ve Karesi üzerine yaptığı çalışmalardan dolayı muavin azalığa seçilen
şahsiyetlerden biri de İsmail Hakkı Uzunçarşılı’dır. Uzunçarşılı, azalığa seçilmesine
karşılık yazdığı 4/3/1926 tarihli yazıda:
“Karesi Vilayeti’ne dair yazdığım naciz eserler dolayısıyla Encümen Heyet-i
Muhteremesi’nin lütfen muavin azalık tevcihi suretiyle (…) buyurdukları karar (…)
karşı en derin ve samimi şükranlarımı arz eder bilvesile hürmetlerimin kabulünü rica
eylerim efendim.”şeklinde cevap vermiştir.193
2.6.1. Mehmet Fuat Köprülü
Fuat Köprülü 4 Aralık 1890’da İstanbul Sultanahmet’te doğmuştur. Aile silsilesi
onuncu kuşakta Sadrazam Köprülü Mehmet Paşa’ya dayanır. İsmail Faiz Bey’in
oğludur. İsmail Faiz Bey ise Bükreş Sefiri Ahmet Ziya Bey’in oğlu ve Tanzimat
ricalinden beylikçi İsmail Afif Bey’in torunudur. Annesi ise Arif Hikmet Efendi’nin
kızı Hatice Hanım’dır. Fuat Köprülü, Yerebatan semtinde bulunan Ayasofya Merkez
Rüşdiyesi’ni bitirdikten sonra Mercan İdadisi’ne girmiştir. 1907’de Mercan İdadisi’ni
bitiren Köprülü, Darülfünun’da hukuk bölümünü seçmiştir. Üç sene bu bölüme devam
etmiş daha sonra bu bölümdeki eğitimi yetersiz görerek okuldan ayrılmış ve özel dersler
191 Eldem, “Türk Tarih Encümeni Talimatname Sureti”, s. 6, 7.
192 Bu kişilerin görevlerinden Encümen’in vazifeleri başlığı altında bahsetmiştik.
193 TİTE Arşivi, K. No: 1, G. No: 71, B. No: 71001.
61
alarak kendini yetiştirmeye çalışmıştır. 194 Bir alanla ilgisini kısıtlamayan Köprülü şiir,
hukuk, sosyoloji, edebiyat ve tarihte kendini geliştirmiştir. Bu alanlarda çalışmalarda
bulunmuş ve birçok eser vermiştir. Arkadaşlarıyla kurduğu Fecr-i Ati topluluğunda
faaliyetlerde bulunmuş ve Servet-i Fünun’da makaleleri yayınlanmıştır.
1910-13 yılları arasında Mercan ve Kabataş Liselerinde vekaleten, İstanbul
Lisesi’nde ve Galatasaray Lisesi’nde Türkçe ve edebiyat hocalıklarında bulunmuştur.
Bu dönemde ayrıca milliyetçilik ve Türklük fikirlerini yayma amacına yönelik 1908’de
kurulan Türk Derneği’nin ve 1911’de kurulan Türk Yurdu Cemiyeti ile bunun devamı
olarak 1912’de çalışmalara başlayan Türk Ocağı Dernekleri’nin azaları arasında
bulunmuştur. 195 1913 yılının sonlarında Halit Ziya Uşaklıgil’in istifasıyla boşalan
İstanbul Darülfünun’u Türk Edebiyatı Tarihi Müderrisliği’ne geçmiştir. Bu dönemde
Darülfünun için geniş bir kütüphane oluşturmaya çabalamış ve Alman ilim adamlarıyla
ilişkiler kurarak önemli yazma eserlerin kütüphanede bulundurulmasını sağlamıştır.196
Bu dönemlerde İlahiyat Fakültesi, Mülkiye Mektebi’nde ve Siyasi Bilimler Okulu’nda,
Dil-Tarih, Coğrafya Fakültesi’nde, Güzel Sanatlar Akademisi’nde hocalık yapmıştır.
1923’te Maarif Vekaleti Telif Tercüme Heyeti reisliğine tayin edilmişse de kabul
etmemiştir. Ardından Maarif Vekaletinde Müsteşar olarak çalışmıştır. 1924’te İstanbul
Darülfünun Edebiyat Fakültesi Reisliğine seçilmiştir. 1915’te kurulmuş olan Asar-ı
İslamiye ve Milliye Tedkik Encümeni’nde de umumi katiplik yapmıştır. 1927’de Türk
Tarih Encümeni’nin kurulmasıyla Encümen reisliğine seçilmiştir. Reisliğine seçildikten
sonra Encümen bir dönem daha faaliyetlerine devam etmiştir.197
Daha sonra Atatürk’ün girişimleriyle kurulan Türk Tarih Kurumu’nda da görev
almıştır. Bir dönem yüksek tahsil mezunu olmadığı için maaşı beşinci dereceye
düşürülmüştür. Ardından 1933’te ordinaryüslüğe yükseltilmiştir. 1935’te Kars’tan
milletvekili seçilen Köprülü üniversitelerde hocalığı da bırakmamıştır. Kaleme aldığı
Demokrasi Ruhu başlıklı yazsısından dolayı CHP’den ihraç edilmiştir. 1946’da tekrar
İstanbul’dan milletvekili seçilmiş ve üç arkadaşıyla birlikte Demokrat Parti’yi
kurmuştur. Partisi 1950 seçimlerinden ezici bir oyla başa gelmiştir. 22 Mayıs 1950’de
194 Ömer Faruk Akün, “Mehmet Fuad Köprülü”, İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara
2003, XXVIII, 471-472.
195 F.A. Tansel, “Memleketimizin Acı Kaybı Fuad Köprülü”, (Der. Fahri Çoker), Türk Tarih Kurumu
Kuruluş Amacı ve Çalışmaları, TTK Yayınları, Ankara 1983, s. 338.
196 Ömer Faruk Akün, “Mehmet Fuad Köprülü”, s. 476.
197 Tansel, “Memleketimizin Acı Kaybı Fuad Köprülü”, s. 339.
62
Dış İşleri Bakanlığına seçilmiştir . Bakanlıkta önemli işler başarmış olan Köprülü daha
sonra 1957’de vaatlerini unuttuğu ve politikasından uzaklaştığı gerekçesiyle partisinden
istifa etmiştir. 4 yıl sonra 1961’de bu defa Hür Demokrat Parti’yi kurmuştur. Fakat bu
parti de uzun süre var olamamıştır. Partinin kapanması üzerine siyasetten çekilen Fuat
Köprülü Türk Tarih Kurumu’ndaki çalışmalarına devam etmiş ve 15 Ekim 1966’da
vefat etmiştir.198
Yurt dışında oldukça saygın bir yere sahip olan Köprülü, Sovyet İlimler
Akademisi’ne, Çekoslovak Şark Cemiyeti ve Alman Arkeoloji Cemiyeti’ne Muhabir
üyeliğe seçilmiş, Heidelberg Üniversitesi tarafından fahri felsefe doktoru payesi
verilmiştir. Ayrıca Sorbon Üniversitesi, Atina Üniversitesi, Karaçi Üniversitesi fahri
doktorluk payesi de almıştır. Amerikan Tarih Cemiyeti ve Macar İlimleri Akademisi
tarafından şeref üyeliğine seçilmiştir.199
Köprülü birçok derginin müdürlüklerinde bulunmuştur. Bu dergilerin başlıcaları
şöyleydi:
Milli Tetebu’lar Mecmuası, Türkiyat Mecmuası, Türk Hukuk ve İktisat Tarihi
Mecmuası, Türk Hukuk Tarihi Dergisi, Türk Halk Edebiyatı Ansiklopedisi, Servet-i
Fünun, Türk Yurdu, Yeni Mecmua, Bilgi Mecmuası.
Mehmet Fuat Köprülü’nün Başlıca Eserleri:
Anadolu’da İslamiyet, Bizans Müesseselerinin Osmanlı Müesseselerine Tesiri,
Bugün ki Edebiyat, Demokrasi Yolunda, Edebiyat Araştırmaları I-II, İslam Medeniyeti
Tarihi, Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu, Türkiye Tarihi:Anadolu İstilasına Kadar Türkler,
Ruh-i Siyaset ve Müdafaa-i İçtimaiye, Türk Edebiyatı Tarihi, Türk Tarih-i Dinisi’dir.
Bunların haricinde sayısız önemli makaleleri bulunan Köprülü’nün bu makaleleri birçok
dergide yayınlanmış, eserleri yurtdışında da büyük ilgi uyandırmıştır.200
2.6.2. Halil Ethem Eldem
Sadrazam İbrahim Edhem Paşa’nın ortanca oğlu Halil Edhem Eldem, 1861’de
İstanbul’da doğmuştur. İlkokulu bitirdikten sonra Kaptan İbrahim Paşa Rüşdiyesi’ne
girmiş ve üç yıl kadar bu okulda öğrenimine devam etmiştir. Babası Berlin’e elçi tayin
198 Tansel, “Memleketimizin Acı Kaybı Fuad Köprülü”, s. 342,343.
199 Akün, “Mehmet Fuad Köprülü”, s. 477.
200 M. Hanefi Palabıyık, Ord. Prof. Dr. Mehmet Fuad Köprülü İlmi Hayatı ve Tarihçiliği, Atatürk
Üniversitesi Yayınları, Erzurum 2003, s. 353-356.
63
edilince kendisi de burada öğrenimine devam etmiş ve aynı zamanda Almanca da
öğrenmiştir. Daha sonra İsviçre’ye geçerek bir yıl boyunca Zürih Üniversitesi’nin ulumu
tabiyye bölümüne devam etmiştir. Daha sonra bir dönem Viyana’da eğitimine devam
edip tekrar İsviçre’ye dönmüş ve oradaki eğitimine devam ederek Fünun-u Felsefe
Doktorluğu diplomasını almaya hak kazanmıştır. 1901 yılında İstanbul’a dönen Halil
Edhem Eldem Bab-ı Seraskeri Fabrikalar Nezareti Muavinliği’nde üç bin kuruş maaşla
çalışmaya başlamıştır. Ardından Erkan-ı Harbiyye-i Umumiyye Dairesi Terceme
şubesinde çalışmaya başlamıştır. Üç sene bu memuriyette kaldıktan sonra Müze-i
Hümayun Müdür yardımcılığına atanmıştır. Bu görevde 1909 senesine kadar devam
etmiş ve daha sonra İstanbul Şehreminliği’ne tayin edilmiştir. 1910 yılında kardeşinin
vefatı üzerine Müze-i Hümayunlar Müdür-i Umumiliği’ne gelmiştir. Bu döneme
gelinceye kadar sırasıyla Darülfünun’da, Mekteb-i Mülkiye’de, Darülmuallimin’de
öğretmenlikler yaptığını görüyoruz.201
1909 yılında Tarih-i Osmanî Encümeni’nin ilk kuruluş aşamasında muavin
azalığa seçilmişse de daha sonra Ahmet Mithat Efendi’nin ölümü üzerine daimi azalar
arasına girmiştir. Encümen’in kaldırılmasına kadar görevine devam etmiş, ardından
kurulan Türk Tarih Encümeni’nde de görev almıştır. Her iki Encümen’de de oldukça
yoğun faaliyetlerde bulunmuş ve mecmualarda birçok makale yayınlamıştır. Halil
Edhem’e ait 6 Nisan 1927 tarihli bir belgede Encümen azalığından istifası:
“Azasından bulunduğum Türk Tarih Encümeni senelerden beridir hiçbir faaliyet
gösterememektedir. Bu suretle bir istifade-i aliye istihsal edilemeyeceğine kaniim.
Velev ki pek cüzi olan hakk-ı huzura da kesb-i istihkak edemiyorum. Bu esbaptan
dolayı ve esasen memuriyet-i asliyem de devama gayri müsait bulunduğuna binaen
mezkur Encümen azalığından istifamın kabulünü istirham ederim. Bu vesile ile gerek
zat-ı alilerine gerek refika-i kiramın hakk-ı acizanem de göstermiş oldukları hüsn-ü
teveccühten dolayı arz-ı şükran ve takdim-i ihtiramat eylerim efendim.” şeklinde
geçmektedir. 202 Bu da Halil Edhem Bey’in Türk Tarih Encümeni’nde fazla görev
yapmadığını gösteriyor. Encümen’in ardından kurulan Türk Tarih Kurumu’nda da
görev alanlar arasındadır.
201 Aziz Ogan, “İstanbul Arkeoloji Müzeleri Müdürü ve TTK üyesi Halil Edhem Eldem”, (Der. Fahri
Çoker) Türk Tarih Kurumu Kuruluş Amacı ve Çalışmaları, TTK Yayınları, Ankara 1983, s. 233.
202 TİTE Arşivi, K. No:2, G. No: 51, B. No: 51-1001.
64
Halil Bey, Encümen’lerdeki görevlerinin yanında çeşitli görevler vesilesiyle
müzelerde uzun süreler boyunca kalmış ve sayısız hizmetler sunmuştur. En önemli
hizmeti Topkapı Sarayı’nın birçok bölümünde yaptırdığı tamirlerdir. Bu vesileyle saray
Avrupa ilim dünyasına daha güzel şekilde tanıtılmıştır. Ayrıca resme ve ressama büyük
önem veren Halil Bey, yabancı ülkelerle temasa geçerek bu ülke müzelerinde bulunan
değerli tabloların Türkiye’de de birer kopyasının olmasını sağlamıştır. 1 Mart 1931
yılında müze müdürlüğünü bırakmıştır.
17 Kasım 1938 tarihinde vefat eden Halil Bey Darülfünun bünyesinden çekilince
Maarif Nezareti tarafından kendisine fahri muallim unvanı verilmiştir. 1892 Aralık
ayında Moskova Ulum-ı Tabiye, Antropoloji ve Etnografi azalığına, 1904 yılında Atina
Arkeoloji Cemiyeti azalığına, 1899’da Viyana Asar-ı Atika Enstitüsü azalığına, 1895’te
Berlin Asar-ı Atika Enstitüsü asli azalığına, 1933’de Sidney Asar-ı Atika Cemiyeti
azalığına tayin edilmiştir. 1925’te Basel ve Bale Üniversiteleri fahri azalığa seçilmiştir.
Oldukça sevecen yumuşak kalpli biri olan Halil Bey savaş dönemlerinde evini Kızılay’a
vererek hastane olarak kullanılmasına müsaade etmiş, kendisi de hastanelere giderek
yaralılarla yakından ilgilenmiştir.203
Halil Edhem Bey kitabeler üzerinde oldukça fazla çalışmalar yapmış ve bu
çalışmalarını da Türk Tarih Encümeni mecmuasında yayınlamıştır. Kitabelerin yanı sıra
nümizmatik bilimi araştırmalarını Türkiye’de sağlam bilim metotlarına göre kuran ve
yayın yapan ilk kişidir.
Halil Edhem Eldem’in Başlıca Eserleri:
Düvel-i İslamiyye, Kurşun Mühürler Kataloğu, Kayseri Şehri Mebani-i İslamiye
ve Kitabeleri, Meskukat-ı Kadime-i İslamiye Katalogları’nın Altıncısı Meskukat-ı
Osmaniye, Sivas et Divriği Corpus, Topkapı sarayı Türkçe ve Fransızca Rehber,
Yedikule, Camilerimiz204
2.6.3. Mükrimin Halil Yinanç
Türk Tarih Encümeni’ninde görev alan bir diğer önemli şahsiyet ise Mükrimin
Halil Yinanç’tır. Mükrimin Halil Bey, Elbistan’ın köklü ailelerinden olup 1900 yılında
doğmuştur. Babası Anadolu’nun önemli merkezlerinde kadılık yapmış olan Halil
Efendi’dir. İlköğrenimini babası nezaretinde tamamlamış ve daha sekiz yaşında
203 Ogan, “İstanbul Arkeoloji Müzeleri Müdürü ve TTK üyesi Halil Edhem Eldem”, s. 242,245.
204 İnalcık, “Türkiye’de Osmanlı Araştırmaları 1-Türkiye’de Modern Tarihçiliğin Kurucuları”, s. 88,90.
65
Kur’an’ı ezberlemiştir. Babasının memuriyeti dolayısıyla ortaokula Elbistan, Malatya,
Mardin ve Diyarbakır’da devam etmiş ve 1913’de İstanbul’a gelerek Gelebevi
Sultanisi’nde tamamlamıştır. 1916 yılında Darülfünun Edebiyat Fakültesi Tarih
Bölümüne kaydolmuştur. Buradaki tahsili sırasında İslam tarihinin ilk kaynaklarını
inceleme fırsatı bulmuştur. 1919 yılında bu bölümden başarıyla mezun olmuş ve
ardından Mülkiye Mektebi’ne kaydolarak 1921 yılında da bu okulu bitirmiştir.205
Tarih-i Osmanî Encümeni kurulduğu zaman yardımcı azalar arasına seçilen
Mükrimin Bey 1921-25 yılları arasında Encümen’de Hafız-ı Kütüp’lük yapmıştır.206
Dolayısıyla Encümende hem aza hem de memurdu. Bu konuyla alakalı olarak Milli
talim ve Terbiye Heyeti tarafından 1928 yılında Makam-ı Vekalet’e yazılan yazıda:
“Türk Tarih Encümeni’ne yeni Tayin olunan azalar miyanında bulunan
Mükrimin Halil Bey mezkur Encümen’in kütüphane memuru bulunması dolayısıyla
ilaveten Encümen’de vazifedar olmasının idari bazı mahzurları tevlid edeceği anlaşılmış
olduğundan mumaileyh Encümen kütüphane memurluğundan ibgasıyla münhal azalığa
Encümen’ce gösterilecek namzetlerden bir münasibinin tayini tasvip ve vekalet
penahilerine arz olunur efendim.” denilmiştir. 207 Bu belgeden anlaşıldığı üzere
Mükrimin Bey’in kütüphane memurluğunda bırakılarak azalığının düşürülmesi talep
edilmiş ve azalığının düşürülmesine karar verilmiştir. Her iki Encümen’de de görev
almış olan Mükrimin Bey özellikle Türk Tarih Encümeni’nde faaliyetlerde bulunmuş ve
Encümen mecmuasında birçok makale yayınlamıştır. Bunun haricinde Nişantaşı ve
Davutpaşa’da tarih hocalığı yapan Mükrimin Bey, Encümen içindeki faaliyetleri başarılı
görülünce Maarif Vekaleti nezdinde inceleme yapmak üzere Paris’e gönderilmiştir.
Burada bulunan, tarihimize ait ilk dönem Türkçe, Arapça ve Farsça kaynakları dikkatle
incelemiş ve yurda döndükten sonrada tarihimizin önemli kaynakları arasında olan
Düsturname-i Enveri’yi bilimsel yöntemlerle kaleme almıştır.208
Bu dönemde Kabataş ve Galatasaray liselerinde tarih hocalığı yapmıştır. 1933’te
Üniversite Reformu’yla birlikte İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Ortaçağ Tarihi
doçenti olarak akademisyenliğe başlamış ve ordinaryüs profesörlüğe kadar yükselmiştir.
1961 yılında ölümüne kadar üniversitede hocalığa devam etmiştir. Cumhuriyetten sonra
205 Yıldız, “Ord. Prof. Dr. Mükrimin Halil Yinanç”, s. 286.
206 Daha sonra bu görev Uluğ İğdemir’e verilecektir.
207 Cumhuriyet Arşivi, F. K. 180.09./4.22.2.
208 Şakiroğlu, “Memleketimizde Toplu Tarih Çalışmaları-I”, s. 44.
66
kurulan Türk Tarih Kurumu’nun da kurucuları arasında yer almış, bu kurumda da ilmi
faaliyetlerde bulunmuştur.209
Kendini tarih araştırmalarına adamış olan ve Anadolu’da araştırmalarda bulunan
Yinanç, kitapları ve öğretmeyi çok severdi. Alanında başarılı bir noktaya gelmiş olan
Yinanç, genç araştırmacıların örnek aldığı ve yardım noktasında başvurdukları kişiler
arasında yer alıştır.
Mükrimin Halil Yinanç’ın Başlıca Eserleri:
Düsturname-i Enveri, Düsturname-i Enveri Medhal, Anadolu’nun Fethi, Türkiye
Tarihi Selçuklu Devri I, Tanzimat’tan Meşrutiyet’e kadar Bizde Tarihçilik, Tanzimat I,
bu eserlerinin haricinde Anadolu’nun fethi Feridun Bey Münşaatı, Maraş Emirleri,
Akkoyunlular, Anadolu’da Türk birliği gibi birçok konuyla ilgili makaleler yazmıştır.
2.6.4. Hüseyin Hüsameddin Yaşar
Gerek Tarih-i Osmanî Encümeni gerekse Türk Tarih Encümeni’nde görev
yapmış olan Hüseyin Hüsameddin Bey, Kasım 1869’da Amasya’da Çeribaşı
Mahallesi’nde doğmuştur. Abdi Zade Hacı Mehmet Ağa’nın oğludur. İlköğrenimine
1879’da mahalledeki Balcı Mektebi’nde başlayıp Kur’an’ı ezberledikten sonra 1883’te
girdiği Mekteb-i Rüşdiye’yi 1887’de bitirdi. Rüşdiye’de okurken Aynı zamanda Fars
dili edebiyatı ile ilgili özel dersler almış Abdüllatif Efendi Kütüphanesi’ndeki eserleri
inceleme fırsatı bulmuştur. Amasya tarihine dair bilgiler toplamaya başlamıştır. Daha
sonra İstanbul’a gelen Hüseyin Bey Kalenderhane Medresesi’nde ikamet etmiş ve
Tokadizade Ahmet Nureddin Efendi’ye mülazım olmuştur. Bu süre zarfında İstanbul’da
bulunan kütüphanelerde incelemelerde bulunmuştur. 1894’te Girit’e, 1895’te Şam’a
oradan da Hicaz’a gitmiştir. Hanya ve Şam’daki kütüphanelerde çalışmıştır. İstanbul’a
döndükten sonra Anadolu’nun değişik şehirlerinde incelemelerde bulunmaya ve bilgi
toplamaya devam etti. 1899’da öğrenimini tamamladıktan sonra Ahmet Nurettin
Efendi’den icazetname almıştır. 1901 yılında Şeyhülislam Mehmet Cemaleddin
Efendi’nin takdirine mazhar olarak sure-i hümayun niyabet-i şer’iyyesine tayin
edilmiştir. Bu görev vasıtasıyla tekrar Hicaz ve Şam’ı ziyaret edebilmiştir. Daha sonra
Vezirköprü Naipliği’ne getirilen Hüseyin Hüsameddin Bey, Osmancık’a ardından
209 Yıldız, “Ord. Prof. Dr. Mükrimin Halil Yinanç”, s. 287.
67
Niksar’a ve 1911’de Refahiye’ye gönderildi. Son memuriyeti Evkaf Nezareti Kuyud-ı
Kadime Mütercimliği’dir.210
1909 yılında kurulan Tarih-i Osmanî Encümeni muavin azalar arasında ismi
geçen Hüseyin Bey, daha sonra kurulan Türk Tarih Encümeni’nde de daimi azalar
arasında yer almıştır. 211 Encümen mecmualarında önemli makaleler neşretmiş olan
Hüseyin Hüsameddin Bey, 10 Şubat 1939 yılında vefat etmiştir. Kişiliğine dair en
belirgin özelliği, aldığı İslam kültür ve terbiyesine rağmen “koyu bir Türkçü” olmasıdır.
Hayatının gayesini Türk tarihini ve dilini araştırmak olarak görmesi ve devşirmeler
hakkında çok ağır hükümler vermesi, “Dilde Türkçülük” akımının içinde yer almış
olması bu yönünü açıkça göstermektedir.
Hüseyin Hüsameddin Yaşar’ın en önemli eseri Amasya Tarihi olup, bu eseri
yerli ve yabancı birçok tarihçi tarafından takdir kazanmıştır. Bu eserinin dışında Evkaf-ı
Hümayun Nezareti’nin Tarihçe-i Teşkilatı ve Nüzzarın Teracim-i Ahvali, Temel, Paşa
Armağanı sayılabilecek diğer eserleridir.212
2.6.5. İbnü’l-Emin Mahmut Kemal İnal
Encümen’de görev almış ve araştırmalarını mecmuada makaleler halinde
yayınlayan bir diğer aydın İbnü’l-Emin Mahmut Kemal’dir. 17 Kasım 1871 tarihinde
İstanbul’un Beyazıt semtinde Mercan Ağa Mahallesi’nde dünyaya gelen İbü’l-Emin
Mahmut Kemal, Sadrazam Yusuf Paşa’nın uzun yıllar mühürdarlığını yapan, Rumeli
Beylerbeyi unvanına sahip Mehmet Emin Paşa ile Hamide Nergis Hanım’ın oğludur.213
İnal’ın soyunun baba tarafından Hz. Hüseyin’e kadar dayanması nedeniyle babası seyid
unvanı ile de tanınmaktadır. İnal’da bazı dönemler bu unvanı kullanmıştır. İlkokulu
Mercan Ağa Sıbyan Mektebi’nde okuduktan sonra 1885’te Şehzade Rüşdiyesi’nden
mezun olmuştur. Bir buçuk yıl kadar babasının vazifesi dolayısıyla Kozan’da bulunmuş
ve döndükten sonrada Mekteb-i Mülkiye’nin yatılı kısmına kaydolmuştur. Buradaki
eğitimini tamamlamadan Mekteb-i Hukuk derslerine dinleyici olarak katılmıştır. Ayrıca
özel dersler alarak kendini geliştirmeye çalışmıştır. Hocalarının arasında İpekli Mehmet
210 Turgut Akpınar, “Hüseyin Hüsameddin Yaşar”, İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul
1998, XVIII, 551-552.
211 TİTE Arşivi, K. No: 2 G. No: 24, B. No: 24-3001.
212 Turgut Akpınar, “Hüseyin Hüsameddin Yaşar”, s. 552.
213 Ömer Faruk Akün, “İbülemin Mahmut Kemal”, İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul
2000, XXI, 249.
68
Tahir Efendi’de vardır. Fars dili ve hat alanlarında da özel dersler almış ve kendini
geliştirmiştir.
1889 yılında Bab-ı Âli’de Vilayat-ı Mümtaze Kalemi’nde stajyer olarak meslek
hayatına başlamıştır. 1892 yılında Sadaret Mektubî Kalemi’nde vazifeye başlamış
burada üstün başarı gösterince 1895’te Teftiş-i Islahat Komisyon’u Başkatipliği’ne
getirilmiştir. Bir ara tekrar Sadaret Mektubî Kalemi’ne dönmüştür. 1908’de bu kuruma
müdür tayin edilmiştir. II. Meşrutiyet’ten sonra çeşitli komisyonlarda çalışan İnal, II.
Abdülhamit’in hal’inin ardından Yıldız Sarayı evrakını inceleme ve düzenlemeyle
görevlendirilmiştir. Buradaki mevcut evrakı inceleyerek bir arşiv oluşturmuştur.214
I. Dünya Savaşı yıllarında kültür hayatımız için önemli pek çok çalışma içinde
bulunur. Meselâ vakıflara ait sanat eserlerini koruma amacıyla Süleymaniye Camii
İmaret içinde Evkâf-ı İslâmiyye Müzesini kurmuştur. Sanat faaliyetlerine de önem
veren İbnü’l-Emin, klasik sanatların canlanması için çalışmalar yapmış, özellikle de hat
sanatını yaşatma amacıyla Medresetü’l-hattâtîn’in kurulması yönünde adım atmıştır.215
Savaş sonrasında Bâb-ı Âli Müdevvenât-ı Kanûniye ve devletin resmi
gazetesi Takvim-i Vekayi müdürlüğü görevlerini üstlendi. Bunun dışında da zaman için
de çeşitli görevlerde bulundu. 1922 yılında Bâbı Âli’de en üst kademedeki vazife olan
Dîvân-ı Hümâyun beylikçiliğine getirildi. Anadolu millî hareketine bağlanan Bâb-ı
Âli’nin lağvı ile bu görevi sona erdi. Daha sonra M. Fuad Köprülü onun Vesâik-i
Târihiye Tasnif Heyeti başkanlığına getirilmesine yardımcı oldu. 1924-1927 yılları
arasında bu görevde bulundu. 1923’te Tarih-i Osmanî Encümeni üyeliğine, 1925’te ise
beşinci defa Evkâf-ı İslâmiyye Müzesi başkanlığına seçildi. 1927’de Türk ve İslâm
Eserleri Müzesi müdürlüğüne tayin edildi. 1935 yılında yaş haddinden dolayı emekliye
ayrıldı.
Tarih-i Osmanî Encümeni azalığında isim değişikliğine kadar devam etmiş,
1924 yılında Türk Tarih Encümeni ismini aldıktan sonra da Encümen’in azaları arasında
yer almıştır. Encümen’in gerek ilk teşkilinde gerek ikinci teşkilinde Encümen’de aktif
rol almış, toplantılarına katılmış ve mecmualarında önemli makaleler yayınlamıştır.
24 Mayıs 1957 yılında vefat eden İnal’ın başlıca eserleri:
214 İbnü’l-Emin Mahmut Kemal İnal, (t.y.), Erişim Tarihi :15.09.2011,
http://ibnuleminvakfi.org/index.php.
215 İbnü’l-Emin Mahmut Kemal İnal, (t.y.), Erişim Tarihi :15.09.2011,
http://ibnuleminvakfi.org/index.php.
69
Hulâsa-i Zirâat, Ravzatü’l-Kemâl, Ahlâk, Eser-i Kâmil Paşa, Hulâsa-i Ticaret,
Menâfiu’s-savm, Feyz-i Cevâd, Hersekli Ârif Hikmet Bey, Kâmilü’l-Kemâl, Nûrü’l-
Kemâl, İzzü’l-Kemâl, Kemâlü’l-İsmet, Kemâlü’l-kiyâse fî keşfi’s-siyâse, Osmanlı
Devrinde Son Sadrazamlar, Son Hattatlar, Son Asır Türk Şairleri, Tuhfe-i Hattâtîn,
Evkâf-ı Hümâyun Nezâretinin Terâcim-i Ahvâli.
2.6.6. Ali Canip Yöntem
1887 yılının haziran ayında Üsküdar’da dünyaya gelen Ali Canip’in babası Halil
Saib Bey, annesi Şeyh Şamil hadisesinden sonra Anadolu’ya gelenlerden olan Anapa
Müftüsü İslam Efendi’nin kızı Hafize Nuriye Hanım’dır. Ali Canip, Üsküdar Gülfem
Hatun Mektebi’nde ilköğrenime başlamış burayı bitirdikten sonra Toptaşı Askeri
Rüşdiyesi’ne, burayı bitirince de Selamsız’daki Fransız Mektebi’ne iki yıl devam
etmiştir. Babası Selanik’e sürülünce Ali Canip de orada Mülkiye İdadisi’ne girmiş ve
son sınıfta iken İstanbul’da sınavla hukuka öğrenci alındığını duyunca buraya gelmiştir.
Sınavı kazanarak hukuka kaydolmuştur. Babasının ölümü üzerine tekrar Selanik’e
dönmüş, hukuk eğitimine burada devam etmiştir. Son sınıfta iken Balkan Savaşı patlak
verince İstanbul’a dönmek zorunda kalmıştır. İstanbul’da tahsiline devam etmemiştir.216
Bir dönem yazılarla geçimini sağlamış olan Ali Bey, daha sonra 1912’de
Çanakkale Sultanisi’nde Edebiyat ve Felsefe derslerini okutmuş, ardından Gelebevi
Sultanisi’nde çalışmıştır. 1920’de Milli Hükümet’e katılmış ve Trabzon Sultanisi
Müdürlüğü’ne atanmış, ardından terfi ederek Giresun Maarif Müdürlüğü’ne, 1922
yılında da Maarif Umumi Müfettişliğine getirilmiştir. 1923’de kendi isteğiyle hocalığa
dönerek Kabataş Lisesinde çalışmıştır. 1926’da Türk Tarih Encümeni’nin kurulmasıyla
Encümen azalığına seçilmiştir. Encümen’in son dönemine denk gelen Ali Canip Bey
uzun süre Encümen içinde yer alamamıştır. 1927’de tekrar Maarif Vekaleti Umumi
Müfettişliği’ne de getirilmiştir. Bir ara siyasete girmiş ve 1934’te Ordu milletvekilliğine
seçilmiştir. İki dönem milletvekilliği yapmıştır. 1943’de İstanbul Üniversitesi Türk
Edebiyatı Profesörlüğü’ne getirilmiş olan Yöntem, 1950’de Fuad Köprülü’nün partisi
Demokrat Parti’den milletvekili seçilmiştir. 1954’ten sonra durgun bir hayat süren
Yöntem, 1967’de vefat etmiştir.217
216 Fevziye Abdullah Tansel, “Ali Canip Yöntem”, (Der. Fahri Çoker) Türk Tarih Kurumu Kuruluş Amacı
ve Çalışmaları, TTK Yayınları, Ankara 1983, s. 507.
217 Tansel, “Ali Canip Yöntem”, s. 507,508.
70
Edebiyat alanında oldukça önemli faaliyetlerde bulunmuş olan Yöntem, Fuat
Köprülü’nün kurduğu Fecr-i Ati Topluluğu’na katılmıştır. Fakat onların benimsedikleri
eğilimleri benimsemediğini belirtmiştir.
Ali Canip Bey edebiyat alanında birçok şiir yazmış ve bunarlın hepsi dönemin önemli
mecmualarında yayınlanmıştır. Eserlerinden en önemlileri şiirlerinin toplandığı:
Geçtiğim Yol, Milli Edebiyat Meselesi ve Cenap Bey’le Münakaşalarım, Epope,
Türk edebiyatı Antolojisi, Ömer Seyfeddin Hayatı Eserleri, edebi Nevilere Mesleklere
Dair Malumat’dır.
2.6.7. Yusuf Akçura
Encümen’in 1926 yılında tekrar teşkil edildiği dönemde Encümen azaları arasına
seçilen Yusuf Akçura kaynaklarda ve mecmualarda Akçuraoğlu Yusuf olarak
geçmektedir. 1876 yılında Volga’nın batısında kurulan Simbir’de doğan Akçura’nın
soyu oldukça geniş ve eskiye dayanır. Akçura’nın dedesi Süleyman Akçura Kırım’dan
Kazan’a göç etmiştir. Akçura’nın babası Süleyman’ın oğludur. Annesi Bibi Fahri Banu
ise Kazan’da deri fabrikası olan Çin’le çay ticareti yapan zenginlerinden Abdürreşid
Yusuf’un kızıdır. Daha sonra 6 yaşındayken annesiyle birlikte İstanbul’a gelen Akçura
ilkokulu bitirdikten sonra Koca Mustafa Paşa Askeri Rüşdiyesi’ne devam eder. Daha
sonra annesiyle birlikte geldikleri vatanlarını ziyarete gitmiş ve Kazan’da bir müddet
kalmışlardır. Kazan’dan döndükten sonra Yusuf Akçura Erkan-ı Harb sınıfına
ayrılmıştır. Bir ara tutuklanmış ve askerlikten tard edilmişse de ardından mülazımlık
rütbesi iade edilmiş ve öğretmenlikle görevlendirilmiştir.218
1899 yılında arkadaşı Ahmet Ferit’le birlikte Paris’e gitmiş, burada eğitim almış,
batı kültürünü öğrenmişlerdir. Bu dönemde İttihat ve Terakki’nin yayın organı olan
Meşveret gazetesinde yazılar yazmıştır. 219 Paris’te Serbest Ulumu siyasiye okulundan
mezun olmuştur. Buradan Kazan’a gitmiş ve Kazan’da çalışmaya başlamıştır. 1907
yılında Kırım’daki akrabası İsmail Gaspıralı’nın evinde kalmış, onun yayın organı olan
Tercüman gazetesinde yazılar yazmaya devam etmiştir. 1908 yılında Meşrutiyet ilan
218 Hamit Z. Koşay, “Yusuf Akçura”, (Der. Fahri Çoker) Türk Tarih Kurumu Kuruluş Amacı ve
Çalışmaları, TTK Yayınları, Ankara 1983, s. 225.
219 M. Fevzi Togay, Yusuf Akçura’nın Hayatı, Hüsnütabiat Basımevi, İstanbul 1944, s. 41.
71
edilince İstanbul’a dönmüştür. İstanbul’da çalışmalarına devam etmiş dönemin aydınları
ile Türk Derneği’ni ardından 1911’de Türk Yurdu Cemiyeti’ni kurmuştur.220
Birinci Dünya Savaşı sırasında Rusya dağılınca Hilal-i Ahmer Cemiyeti Yusuf
Akçura’yı Türk esirlerini toplamak göreviyle Rusya’ya göndermiştir. Buradaki esirlere
hayatı pahasına yardım etmiştir. Birinci Dünya Savaşı’nın ardından ülkenin İstiklal
Harbine girmesinin ardından Yusuf Akçura’da ülkeye dönmüş ve ilerlemiş yaşına
rağmen savaşa katılmıştır. Savaşta elinden geleni yaptıktan sonra Hariciye Vekaleti’nin
Umur-u Şarkiye Umum Müdürü tayin edilmiştir.221
1926 yılında Türk Tarih Encümeni’nin yeniden kurulmasıyla üçüncü safhada
azalar arasında yer alan Yusuf Akçura mecmuanın 96 . sayısında “Osmanlı Devleti
Umumi Harp de Bitaraf Kalabilirmiydi?” başlıklı bir makale yazmıştır. Encümen’deki
görevinin ardından kendisini Türk Tarih Kurumu’nun kurucuları arasında görüyoruz.
Cumhuriyetin kuruluşunun ardından İstanbul, Kars Mebusu, Ankara ve İstanbul hukuk
fakültelerinde Tarih Öğretim Üyesi olarak görev yapmıştır. 1935 yılında vefat eden
Yusuf Akçura ilim dünyasına oldukça önemli katkılarda bulunmuş tarihçilerimizden
biridir.
Başlıca eserleri ise; Osmanlı Saltanatı Müessesatının Tarihine Dair Bir Tecrübe,
Üç Tarzı Siyaset, Ulum ve Tarih, Alimcan-el Barudi Tercüme-i Hali, 3 Haziran Vakayi-i
Müessifesi, zamanımızın Avrupa Siyasi Tarihi, Osmanlı devletinin kuruluşu ve Bu
Vakıaya Dair Başlıca Menbaalar,Osmanlı devletinin Dağılma Devri. Bu eserlerinin
haricinde birçok makalesi yayınlanmıştır.
2. 7. ENCÜMEN’İN FAALİYETLERİ
Encümen’in faaliyetleri arasında ilk olarak Encümen talimatnamesinde
bahsedilen Encümen’in yapacağı yayınları sayabiliriz. Talimatnamede Encümen’in iki
türlü yayını olduğu belirtilmiş. Birincisi, Türk Tarih Encümeni Mecmuası adıyla dört
ayda bir yayınlanacak bir mecmuadır. İkinci yayın türü ise resmi vesikaların külliyatı ve
vazifeleri maddesinde bahsedilen tarihimize ait her türlü evrakın toplanıp tasnif,tenkit
ve terkip edildikten sonra yayınlanması; basılmamış eserlerin, vakanüvis tarihlerinin en
doğru şekilde yayınlanması; yabancı dillerdeki eserlerin Türkçeye çevrilerek
220 Koşay, “Yusuf Akçura”, s. 229, 230.
221 Togay, Yusuf Akçura’nın Hayatı, s. 66-69.
72
yayınlanması; yirminci ve on dokuzuncu asır tarihlerini yazılması ve bunun daha önceki
asırlara doğru genişletilmesi olarak verilmiştir.
Maarif Vekaleti’ne Encümen Mecmuası’nın yayınlarının gönderilmesi bir diğer
faaliyettir. 4 Nisan 1926 tarihli Maarif Vekaleti’nde Encümen’e yazılan yazıda
Encümen tarafından iki ayda bir çıkartılan mecmuanın şimdiye kadar yayınlanmış olan
sayılarından dört takım gönderilmesi istenmiştir. Bu belgenin üzerine istenilen dört
takımın gönderileceğine dair not düşülmüştür. 222 Ardından mecmuanın sayıları Maarif
Vekaleti’ne gönderilmiştir. 4 Mayıs 1926 tarihinde Maarif’ten yazılan yazıda istenilen
mecmuanın eski ve yeni sayılarından gönderilen dört takımın vekalete ulaştığı
bildirilmiştir.223
Ayrıca bu dönemde Amerika’yla da kitap alış verişinde bulunulmuştur. Yine
Maarif Vekaleti’nden levazım memurunun yazdığı 26 Mayıs 1926 tarihli bir belgede
Amerikan hükümetinden gönderilen elli bir sandık kitaba verilen cevabî yazıda aynı
miktarda kitap gönderileceğinden bahsedilmiş, Encümen’in bu güne kadar olan
yayınlarından bir nüshasının gönderilmesini rica etmiştir. 224
Encümen’in mecmualarından gönderilmesini talep ettiği bir diğer kurum ise
İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’dir. Encümen’e yazılan 10 Mart 1927 tarihli
belgede fakülte mecmualarından şimdiye kadar çıkan ve elde mevcut bulunan
sayılarının on iki adetten oluşan bir takımının Encümen’e takdim kılındığı
bildirilmektedir.225
Encümen isim değişikliğinin ardından 1924 yılına kadar Tarih-i Osmanî
Encümeni’nin çalışmalarını içeren bir rapor hazırlanması ve Encümende makaleler
yayınlamış ne kadar aza varsa hepsinin birer fotoğraflarının elde edilmesi için
çalışmalarda bulunulmuştur.226
Encümen’in faaliyetlerinden biri de Atatürk’e tebrik için İstanbul’dan gidecek
heyette yer alması olmuştur. Encümen reisi sıfatıyla Ahmet Refik Altınay Cumhuriyet
Halk Fırkası On Üçüncü Mıntıka Müfettişliği’ne yazdığı 29 Mayıs 1926 tarihli yazıda
Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk’e hürmetlerini sunmak amacıyla İstanbul şehri
222 TİTE Arşivi, K. No:1, G. No: 91, B. No: 91001.
223 TİTE Arşivi, K. No: 1, G. No: 91, B. No: 91-3001.
224 TİTE Arşivi, K. No: 1, G. No: 105, B. No: 105001.
225 TiTE Arşivi, K. No: 2, G. No: 46, B. No: 46001
226 TİTE Arşivi, K. No: 1, G. No: 45, B. No: 45001.
73
adına gidecek heyette Türk Tarih Encümeni’ni temsilen kendisinin de bulunacağını
bildirmiştir.227
Encümen’in faaliyetlerinden biri de kurumun kapsamlı bir tarihçesini hazırlama
girişimleri olmuştur. Bu konuyla ilgili olarak 25 Mayıs 1927 tarihli yazıda Maarif
Vekaleti Encümen’in çalışmalarının incelenmesine karar verdiğini bildirmiş,
Encümen’den ne zaman ve niçin kurulduğunun, şimdiye kadar hangi makamlara bağlı
olarak idare edildiğinin, kaç safha geçirdiğinin, eski ve yeni azalar arasındaki farkların,
yeni azaların isimleriyle, almış ve almakta oldukları ödenek miktarının, kuruluşundan
bu yana ne gibi işler gördüklerinin, hangi eserleri yazdıklarının, kısacası kapsamlı bir
tarihçesinin en kısa zamanda vekalete gönderilmesini talep etmiştir. 228
Encümen gerek gördüğü hallerde daha önce de olduğu gibi bazı aydınları
yurtdışına göndererek araştırmalar yapmalarını sağlamıştır. Mükrimin Halil Yinanç’ın
yurt dışına gönderilmesi ve dönüşte Düsturname-i Enveri’yi yazması buna bir örnektir.
2. 8. TÜRK TARİH ENCÜMENİ MECMUASI
Encümen’in isim değişikliğinin ardından Türk Tarih Encümeni Mecmuası
ismiyle yayınına devam etmiş olan mecmua isminin değişmesi dışında diğer özellikleri
aynıdır. Yalnızca 77. sayı 1 numarasıyla devam etmiş, ondan sonrakilere hem 77’den
devam edilmiş hem de 1’den başlanmıştır. Ayrıca yine iki ayda bir yayına devam
edilmiştir. Tarih-i Osmanî Encümeni Mecmuası başlığı altında bahsettiğimiz
yayınlanmasındaki amaç ve diğer konular aynen geçerlidir.
Daha önceki sayılarında genellikle birinci sırada Abdurrahman Şeref Efendi’nin
yazılarını görürken 77’den sonrakilerde genellikle Ahmet Refik Bey’in yazıları birinci
sırada yer almaktadır. Mecmuada makaleleri yayınlananlar arasında Ahmet Refik,
Mükrimin Halil, Avram Galanti, Hüseyin Hüsameddin, Mehmet Kemal, Necip Asım,
Ahmet Tevhit, Halil Edhem, Mehmet Zeki, İbnülemin Mahmut Kemal vardır. Ayrıca
Abdurrahman Şeref Efendi’nin “Sultan Abdülaziz’in Vefatı” başlıklı bir makalesi
yayınlamıştır. Yusuf Akçura’nın ise “Osmanlı Devleti Umumi Harp de Bitaraf
Kalabilirmiydi?” başlıklı tek makalesi son sayıda yayınlanmıştır.
Mecmuada Fatih zamanında bazı illerimiz ile, Feridun Bey’in Münşaatı ile,
İnebahtı Deniz Savaşı’mızla, Milli tarihimize ait eski bir vesikayla, Türkiye’deki
227 TİTE Arşivi, K. No: 1, G. No: 106, B. No: 106001.
228 Cumhuriyet Arşivi, F. K. 30.18.1.1./21.69.15.
74
Katolik Kapusin Manastırlarıyla, Islahat Fermanı ile, Ürgüp ve Nevşehir ile, Maraş
emirleriyle, Antalya kitabeleri ile, Fener Patrikanesiyle, kutsal ittifakla, Köse Mihal ve
Mihal Gazi ile, Molla Fenari ile, Mısır Valisi Mehmet Ali Paşa ile ilgili ve daha birçok
konuyla ilgili makaleler yayınlanmıştır.
Bu konuların haricinde yine mecmuaya ilave olarak eski eserler de
yayınlanmıştır. Bu eserlerin ilki Tarih-i Gılmani 7 sayıda, Umdetü’t-Tevarih 7 sayıda
yayınlanmış. Bunların haricinde Metali’ül-Aliyye Fi Gurreti’l-Galiye, Tekmiletü’şŞakayık
Fi Hakkı Ehli’l-Hakayık isimli makalelerde yayınlanmıştır.
2. 9. ENCÜMEN’İN KAPATILMASINA DAİR
Encümen’in tam olarak hangi yılda kapatıldığına dair elimizde bir belge
bulunmamaktadır. Fakat Encümen mecmuanın son sayısı olan 96. sayı’yı 1928 yılı
haziran ayında çıkarmıştır. Bu tarihten sonra elimizde mecmua bulunmamaktadır.
Encümen’in kitap olarak basımını gerçekleştirdiği son eserler 1930 yılında İbnülemin
Mahmut Kemal’in Son Asır Türk Şairleri adlı eseri ve Ahmet Refik Altınay’ın kaleme
aldığı Hicri On ikinci Asırda İstanbul Hayatı adlı eseri idi. Bu eseri kaleme alırken
Hazine-i Evrak dairesinde bu konu ile ilgili incelemelerde bulunmak için izin istenmiş
ve yapılan incelemeler sonucunda eser yazılabilmiştir. 229 Ülkenin içinde bulunduğu
siyasi durum Encümeni olumsuz etkilemiştir. Ayrıca Atatürk’ün kültür konularıyla ilgili
olarak yenilik getirirken Tarih çalışmaları için yeni bir komisyon kurulmasını istemiş ve
15 Nisan 1931 yılında Türk Tarihi Tetkik Cemiyeti kurulmuş ve bu kurumda daha sonra
Türk Tarih Kurumu adına almıştır. Dolayısıyla Türk Tarih Encümeni 1931 yılından
sonra aslî görevini olan Türk Tarihi’nin araştırılması ve yazılmasını bu kuruma
devretmiştir.
229 Şakiroğlu, “Memleketimizde Toplu Tarih Çalışmaları-I”, s. 46.
75
SONUÇ
Osmanlı tarihi araştırmaları yapılabilmesi için dönemin Padişahı Sultan Reşat’ın
da desteğini alarak oluşturulmuş bir kurum olan Tarih-i Osmanî Encümeni tarih yazımı
için çalışmalara başlamıştır. Daha sonra arşiv belgelerinin düzenlenmesi ve
tasniflenmesi yapılmadan yazılacak tarihin eksik kalacağını fark ederek öncelikle
arşivlerimizin düzenlenmesiyle ilgili çalışmalarda bulunulmuş ve böylece birçok önemli
belgenin günümüze kadar korunması sağlanmıştır.
Padişah iradesiyle kurulmuş olan Encümen faaliyet gösterebilmesi için gerekli
maddi desteği padişah hazinesinden sağlamıştır. Fakat Encümen’de görevli kişiler her
hangi bir maaş almadan gönüllü olarak tarih yazımı görevini yürütmüşlerdir.
Encümen kuruluşunun ardından ülkedeki tüm yerleşim merkezlerine çektiği
yazıda; ülkedeki ne kadar tarihi eser, kitabe, önceki dönemlere ait ferman ve berat varsa
hepsi hakkında bütün bilgilerin toplanarak Encümen’e gönderilmesi istenmiştir. Bu da
Encümen’in önemli faaliyetlerinden biridir. Çünkü bu çalışmadan sonra özellikle
kitabel1ere verilen önem artmıştır.
Encümen sadece Osmanlı sınırları içindeki eserler ve belgelerin incelenmesiyle
yetinmemiş, Encümen’de görevli kişilerden bazılarını yurt dışına göndererek
yurtdışındaki Türkçe, Farsça, Arapça eserlerinde kopyalanarak Encümen
Kütüphanesi’nde bulunması için gayret sarf etmiştir. Bu konuda da oldukça başarılı
olmuş ve zengin bir kütüphane oluşturmuştur.
Tarih-i Osmanî Encümeni bu başarılı faaliyetlerinin yanı sıra Osmanlı tarihi
yazmak amacıyla kurulmasına rağmen bu amacında pekte başarılı olamamıştır. İlk
cildin tamamlanmasının ardından ikinci cildin yazımını da planlamış fakat bu amacı
gerçekleştirememiştir. Yazılan birinci ciltte de Osmanlı’dan önceki dönemleri ayrıntılı
olarak ele almış, Osmanlı dönemine daha az yer ayırmıştır. Bu amacın dışında asıl
başarısını yayınladığı mecmuada gösteren Encümen önemli alimlerin eserlerini, arşiv
düzenlemesi yapılırken ortaya çıkarılan önemli belge, kitap ve risaleleri, Encümen’de
görevli azaların kaleme aldıkları makale ve yazı dizilerini yayınlamıştır. Birçok konu
hakkında makale bulunan mecmua önemli bir bilgi kaynağıdır.
Encümen Cumhuriyet’in kurulmasıyla ismini “Türk Tarih Encümeni” olarak
değiştirmiş, bu defa amacını “Milli Tarih” hakkında araştırmalar yapmak, önemli evrak,
76
kitap ve risaleleri yayınlamak olarak belirlemiş, bu amaca uygun hizmet etmeye
çalışmıştır.
Encümen 1926 yılında bir dağılma yaşamış, ardından Maarif Vekaleti’nin de
desteğiyle yeniden teşkil edilmiştir. Daha önce hiç maaş almadan görevlerini yürüten
Encümen azaları Türk Tarih Encümeni’nde faaliyet gösterdikleri süre içinde belli bir
miktar maaş almışlardır.
Bu dönemde Encümen’in yurtdışıyla temaslarının daha fazla olduğunu
görmekteyiz. Özellikle Amerika’yla kitap alış verişinde bulunulması, Mükrimin Halil
Bey’in yurt dışında incelemeler yapmak amacıyla gönderilmesi ardından Düsturname-i
Enveri’yi kaleme alması Encümen’in başarılı faaliyetleri arasındadır.
Kısa bir dönem varlık gösterebilen Encümen yinede mecmuasında önemli
konular hakkında makaleler ve mecmuaya ek olarak önemli eserler yayınlamaya devam
etmiştir.
Atatürk’ün isteğiyle tarih araştırmalarıyla görevli yeni bir kurum kurulması için
çalışmalar başlamış, 1931 yılında ise Türk Tarih Encümeni’nin varlığına son verilerek,
Tarih araştırmaları daha sistemli hale getirilmiş ve Türk Tarih Kurumu kurulmuştur.
Kapatılmasının ardından her iki kurumla da ilgili belgelerin büyük bir kısmı
Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü arşivine geçmiştir. Encümen Kütüphanesi’ndeki kitapların
büyük bir kısmı da Türk Tarih Kurumu’na devredilmiştir.
Çalışmanın sonunda görüldü ki bu iki kurum dönemin şartları göz önüne alınırsa
önemli faaliyetlerde bulunmuş ve uzun bir dönem varlık gösterebilmiştir.
77
KAYNAKÇA
ARŞİVLER VE KÜTÜPHANELER
Başbakanlık Osmanlı Arşivi
Cumhuriyet Arşivi
Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Arşivi
Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi
Milli Kütüphane
Beyazıt Devlet Kütüphanesi
Atatürk Üniversitesi Merkez Kütüphanesi
KAYNAK ESERLER
Eldem, Halil Edhem, “Fihrist-i Umumi”,Devlet Matbaası, İstanbul 1928.
Eldem, Halil Edhem, “Türk Tarih Encümeni Talimatname Sureti”, Devlet Matbaası,
İstanbul 1927.
Safvet Bey, “Tarih-i Osmani Encümeni Talimatname Sureti”, 1-13.
Safvet Bey, “Tarih-i Osmani Encümeni Şubelerine Mahsus Talimat”, 14.
ARAŞTIRMA ESERLER
Çoker, Fahri, Türk Tarih Kurumu Kuruluş Amacı ve Çalışmaları, TTK Yayınları,
Ankara 1983.
Kodaman, Bayram, Mehmet Ali Ünal, Son Vakanüvis Abdurrahman Şeref Efendi Tarihi
II Meşrutiyet Olayları (1908-1909), TTK Yayınları, Ankara 1996
Palabıyık, M. Hanefi, Ord. Prof. Dr. Mehmet Fuad Köprülü İlmi Hayatı ve Tarihçiliği,
Atatürk Üniversitesi Yayınları, Erzurum 2003.
Simavi, Lütfü, Son Osmanlı Sarayında Gördüklerim, Örgün Yayınevi, İstanbul 2004.
Togay, M. Fevzi, Yusuf Akçura’nın Hayatı, Hüsnütabiat Basımevi, İstanbul 1944.
Uşaklıgil, Halit Ziya, Saray ve Ötesi, Cilt:2, Hilmi Kitabevi, İstanbul 1941.
Uşaklıgil, Halit Ziya, Kırk Yıl, Özgür Yayınları, İstanbul 2008.
MAKALELER
Abdurrahman Şeref Efendi, “İfade-i Meram”, Tarih-i Osmanî Encümeni Mecmuası,
Sayı:1, İstanbul 1927, 1-19.
Abdurrahman Şeref Efendi, “Tarih-i Osmanî Encümeni Talimatı Ve Azasının Esamisi”,
Tarih-i Osmanî Encümeni Mecmuası, Sayı:1, İstanbul 1927, 1-19.
78
Abdurrahman Şeref Efendi, “Ahmet Mithad Efendi”, Tarih-i Osmanî Encümeni Mecmuası, Sayı:
18, İstanbul 1916, 1113-1119.
Abdurrahman Şeref Efendi, “Evrak-ı Atika Ve Vesaik-i Tarihiyemiz”, Tarih-i Osmanî
Encümeni Mecmuası, Sayı:1, İstanbul 1927, 9-19.
Abdurrahman Şeref Efendi, “İskender Hoçi Efendi”, Tarih-i Osmanî Encümeni
Mecmuası, Sayı: 45, İstanbul 1918, 186-188.
Akbayrak, Hasan, “Tarih-i Osmanî Encümeni’nin Osmanlı Tarihi Yazma Serüveni”,
Tarih ve Toplum, Sayı: 42, İstanbul 1987, VII, 361-368.
Akpınar, Turgut, “Hüseyin Hüsameddin Yaşar”, İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet
Vakfı, İstanbul 1998, XVIII, 551-552.
Akün, Ömer Faruk, “Mehmet Fuad Köprülü”, İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet
Vakfı, Ankara 2003, XXVIII, 471-486.
Akün, Ömer Faruk, “İbülemin Mahmut Kemal”, İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet
Vakfı, İstanbul 2000, XXI, 249-262.
Altınay, Ahmet Refik ,“Encümen Raporu”, Türk Tarih Encümeni Mecmuası, Sayı: 96,
1928, 161-165.
Baş, Eyüp, “Tarih-i Osmanî Encümeni Kurucularından Efdaleddin (Tekiner) Bey’in
Hayatı, Eserleri ve Tarihçiliği Üzerine”, Ankara Üniversitesi İlahiyat
Fakültesi Dergisi, Sayı:2, 2005, Erişim Tarihi: 05.03.2010,
http//dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/37/56/525.pdf.
Bilim, Cahit ,“ İlk Türk Bilim Akademisi: Encümen-i Daniş”, Hacettepe Üni. Edebiyat
Fak. Dergisi, 1985, 3 (2), s. 8, Erişim Tarihi: 06. 06. 2010,
http://www.tarihimiz.net/v3/Haberler/Tarih/Ilk-Turk-Bilim-Akademisi-
Encumen-i-Danis.html.
Böler,Tuncay, “Necip Asım Yazıksız ve Türk Diline Katkıları”, Türkiyat Araştırmaları
Dergisi, (t.y.), s. 200, Erişim Tarihi :06.07.2011, http//www.turkiyat.selcuk.
Cunbur,M., “Tarih-i Osmani Encümeni Mecmuası”, Türk Ansiklopedisi, Milli Eğitim
Basımevi, Ankara 1981, XXX, 461-462.
Demiryürek, Mehmet, “ Ölümünün 78. Yılında Son Vakanüvis Abdurrahman Şeref
Efendi Ve Cumhuriyet”, Milli Eğitim Dergisi, 2003,Sayı: 158, s. 2-3, Erişim
Tarihi: 09.06.2011, http://yayım.meb.gov.tr/dergi/158/demiryürek.htm.
79
Demiryürek, Mehmet, “Tarih-i Osmanî Encümeni’nin Kuruluşu”,Toplumsal Tarih
Dergisi, Sayı: 8, İstanbul, 2001, 41-49.
Gökbilgin, M. Tayyip, “Kaybettiğimiz Değerler: Efdaleddin Tekiner”, Türkiye Turing
ve Otomobil Kurumu Belleteni, Sayı: 188, Eylül 1957, 37-39.
Koşay, Hamit Z. ,“Yusuf Akçura”, (Fahri Çoker) Türk Tarih Kurumu Kuruluş Amacı ve
Çalışmaları, TTK Yayınları, Ankara 1983, 224-233.
Ogan, Aziz, “İstanbul Arkeoloji Müzeleri Müdürü ve TTK üyesi Halil Edhem Eldem”,
(Der.Fahri Çoker) Türk Tarih Kurumu Kuruluş Amacı ve Çalışmaları, TTK
Yayınları, Ankara 1983, 233-253.
Okay, M. Orhan, “Ahmet Mithat Efendi”, İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı,
İstanbul 1989, II, 100-103.
Özcan, Abdulkadir, “Ahmet Refik Altınay”, İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı,
İstanbul 1989, II, 120-121.
Pakalın, Mehmet Zeki, “Ahmet Mithat Efendi”, Sicilli-i Osmani Zeyli Son Devir
Osmanlı Meşhurları Ansiklopedisi, (Haz. Şakir Batmaz), TTK Yayınları,
Ankara 2008, II, 70-97.
Pakalın, Mehmet Zeki, “İskender Hoçi Efendi”, Sicilli-i Osmani Zeyli Son Devir
Osmanlı Meşhurları Ansiklopedisi, (Haz. Serdar Sakin), TTK Yayınları,
Ankara 2008, X, 12-13.
Pakalın, Mehmet Zeki, “Diran Kelekyan Efendi”, Sicilli-i Osmani Zeyli Son Devir
Osmanlı Meşhurları Ansiklopedisi, (Haz. Özen Tok), TTK Yayınları,
Ankara 2008, V, 48-49.
Pakalın, Mehmet Zeki, “Zühdü Bey”, Sicilli-i Osmani Zeyli Son Devir Osmanlı
Meşhurları Ansiklopedisi, (Haz. Mehmet Metin Hülagü), TTK Yayınları,
Ankara 2009, XIX, 113-115.
Pakalın, Mehmet Zeki, “Mehmet Arif Bey”, Sicilli-i Osmani Zeyli Son Devir Osmanlı
Meşhurları Ansiklopedisi, (Haz. Gülbadi Alan), TTK Yayınları, Ankara
2008, III, 70-71.
Şakiroğlu, Mahmut, “Memleketimizde Toplu Tarih Çalışmaları-I”, Tarih ve Toplum,
Sayı: 36, 1986, 41-49.
Şehsuvaroğlu, Haluk Y., “Merhum Efdaleddin Tekiner”, Türkiye Turing ve Otomobil
Kulübü Bülteni, Sayı:189, 1957, s.5.
80
Tansel, Fevziye Abdullah, “Ali Canip Yöntem”, (Der. Fahri Çoker) Türk Tarih Kurumu
Kuruluş Amacı ve Çalışmaları, TTK Yayınları, Ankara 1983, 506-523.
Tansel, F. A., “Memleketimizin Acı Kaybı Fuad Köprülü”, (Der. Fahri Çoker), Türk
Tarih Kurumu Kuruluş Amacı ve Çalışmaları, TTK Yayınları, Ankara 1983,
337-349.
Tekiner, Efdaleddin, “İstiklal-i Osmani Tarihi ve Günü Hakkında Tedkikat” Tarih-i
Osmanî Encümeni Mecmuası, Sayı: 25, 41- 48.
Timuroğlu, Nazım “Abdurrahman Şeref Efendi”, Dünden Bugüne İstanbul
Ansiklopedisi, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul 1993,
21,22.
Uzun,Mustafa, “Ali Seydi Bey”, İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul
2006, cilt: 3,442-445.
Uçman, Abdullah, “Necip Asım Yazıksız”, İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı,
İstanbul 2006, XXXII, 493.
Yazıksız, Necip Asım, “Arif Bey”, Tarih-i Osmanî Encümeni Mecmuası, Sayı: 49,
İstanbul 1923, 122-125.
Yıldız, Hakkı Dursun, “Mükrimin Halil Yinanç”, (Der. Fahri Çoker), Türk Tarih
Kurumu Kuruluş Amacı ve Çalışmaları, TTK Yayınları, Ankara 1983, 286-
291.
Ali Seydi Bey Hakkında Ansiklopedi Maddesi, (Erişim Tarihi: 21.08.2011,
http//www.turcebilgi.com/ali_seydi_bey/ansiklopedi.
İbnü’l-Emin Mahmut Kemal İnal, (t.y.), Erişim Tarihi :15.09.2011,
http://ibnuleminvakfi.org/index.php.
81
EKLER
Ek :1 Tarihi Osmani Encümeni Mecmuası Sayıları
1. Sayı:
İfade-i Meram , Tarih-i Osmani Encümeni
Talimatı ve azasının esamisi, Evrakı-ı kadime
ve Vesaik-i tarihiyyemiz Abdurrahman Şeref
İkinci(cebre)Harbi üzerine vesikalar Safvet
Rum Selçuki Devletinin inkırazıyla teşkil eden
tavaif-i müluk Ahmet Tevhit
Osmanlı Tarihi nüvisleri ve müverrihleri Necip Asım
Silsile-i vukuat-ı devleti Aliyye de zabt
edilemeyen 1142 senesi hadisatı Mehmet Arif
Tefrika: Tarih-i Sultan Mehmet Sani müellifi Kritovulos, mütercimi Karolidis.
2. Sayı:
Vesaik-i Tarihyye (zeyl) Musa Kazım
Tarihten bir sayfa Mehmet Galip
İkinci(cebre)Harbi üzerine vesikalar Safvet
Hünername Ahmet Tevhit
Al Kermeyan Kitabeleri Halil Ethem
Tefrika: tarih-i Sultan Mehmet Sani müellifi Kritovulos, mütercimi Karolidis.
3. Sayı:
Fuad Paşa konağı nasıl maliye dairesi oldu Abdurrahman Şeref
Talimat-ı Şehit Ali Paşa Mehmet galip
Koyun Adaları Önündeki Deniz Harbi ve
Sakız’ın Kurtarılışı Safvet
İbrahim Müteferrika Doktor Karaçon
¨ ¨ (zeyl) Encümen
Rum Selçuki Devletinin inkırazıyla teşkil eden
tavaif-i müluk Ahmet Tevhit
Tefrika: tarih-i Sultan Mehmet Sani müellifi Kritovulos, mütercimi Karolidis.
4. Sayı:
Bir vesika-i Müellim Efdalettin
82
Bir vesika-i müellim(zeyl) Safvet
Sultan Osman Sani’nin leh Seferine dair
Türkçe bir kitabesi Halil Ethem
Gazavat-ı Hayrettin Paşa Necip Asım
Şehzade Halil’in sergüzeşti Yanko İskender Hoçi
Rum Selçuki Devletinin inkırazıyla teşkil eden
tavaif-i müluk Ahmet Tevhit
Silsile-i vukuat-ı devleti Aliyye de zabt
edilemeyen 1142 senesi hadisatı Mehmet Arif
Tefrika: tarih-i Sultan Mehmet Sani müellifi Kritovulos, mütercimi Karolidis.
5. Sayı:
Topkapı Saray-ı Hümayunu Abdurrahman Şeref
Mesîhî Divanı(divanlardan nasıl istifade
olunur) Necip Asım
Silsile-i vukuat-ı devleti Aliyye de zabt
edilemeyen 1142 senesi hadisatı Mehmet Arif
Rum Selçuki Devletinin inkırazıyla teşkil eden
tavaif-i müluk Ahmet Tevhit
Hükümet-i Osmaniye tarafından ilk tesis
olunan matbaa ve bunun neşriyatı Mistakidis
Tefrika: tarih-i Sultan Mehmet Sani müellifi Kritovulos, mütercimi Karolidis
6. Sayı:
Topkapı Saray-ı Hümayunu Abdurrahman Şeref
Bibliyografya Halil Ethem
Vefayat: Merhum Şükrü Bey Safvet
Kastamonu ve Sinop’ta İsfendiyar oğulları
veyahut Kızıl Ahmetliler Ahmet Tevhit
7.sayı:
Topkapı saray-ı hümayunu Abdurrahman Şeref
Gazi Çelebi Ahmet Tevhit
Osmanlı Tarihi nüvisleri ve müverrihleri Necip Asım
Şehzade Halil’in sergüzeşti Yanko İskender Hoçi
83
Bab-ı Ali harikleri Abdurrahman Şeref
Hükümet-i Osmaniye tarafından ilk tesis
olunan matbaa ve bunun neşriyatı Mistakidis
tefrika: tarih-i Sultan Mehmet Sani müellifi Kritovulos, mütercimi Karolidis.
8.sayı:
Topkapı saray-ı hümayunu Abdurrahman Şeref
İstanbul’da en eski Osmanlı kitabesi Halil Edhem
Osmanlı Tarih nüvisleri ve müverrihleri Necip Asım
Vakanüvis teşrifatı Edip efendi Mehmet Galip
Rum Selçuki devletinin inkırazıyla teşkil eden
tavaif-i müluk Ahmet Tevhit
Bir vesika-i kadime
doktor Karaçon Emre Necip Asım
tefrika: tarih-i Sultan Mehmet Sani müllifi Kritovulos.mütercimi Karolidis.
9. sayı:
Topkapı Saray-ı Hümayunu Abdurrahman Şeref
Alemdar Mustafa Paşa hakkında birkaç söz
Yorkoç Paşa ve evladına ait birkaç kitabe Halil Edhem
Fevaid-i gaza on birinci asırda bizde
hayat-ı cündiyane Necip Asım
Darbhanenin ahval-i dahiliyesi Musa Kazım
Sıngın donanma harbi üzerine bazı vesikalar Safvet
Rum Selçuki devletinin inkırazıyla teşkil eden
tavaif-i müluk Ahmet Tevhit
ihtisab ağalığı Mehmet Galip
tefrika: Tarih-i Sultan Mehmet Sani müellifi Kritovulos mütercimi Karolidis
10. sayı:
Topkapı Saray-ı Hümayunu Abdurrahman Şeref
Alemdar Mustafa Paşa Efdalettin
Bir Osmanlı filosunun Sumatra seferi Safvet
Saruhan ve Aydın Oğulları Ahmet Tevhit
Kitabeler nasıl kayıt ve zabt olunmalıdır Halil Edhem
84
İhtisab ağalığı Mehmet Galip
Tefrika: Tarih-i Sultan Mehmet Sani müellifi Kristovulos mütercimi karolidis.
11. sayı:
Topkapı Saray-ı Hümayunu Abdurrahman Şeref
Sadrazam Said Mehmet Paşa merhumun Hacegan-ı
Divan-ı Hümayundan iken Stokhol’e vuku bulan
sefaretten avdetinde makam-ı sadarete
takdim eylediği takrir Yanko İskender Hoçi
Bir Osmanlı filosunun Sumatra seferi Safvet
Alemdar Mustafa Paşa Efdalettin
Karaman oğulları hakkında vesaik-i mahkuka Halil Edhem
Tefrika: Tarih-i Sultan Mehmet Sani müellifi Kritovulos mütercimi Karolidis
12. sayı:
Topkapı Saray-ı Hümayunu Abdurrahman Şeref
Alemdar Mustafa Paşa Efdalettin
Karaman Oğulları hakkında vesaik-i mahkuka Halil Edhem
Menteşe Oğulları Ahmet Tevhit
Ramazan Oğulları İzmit mutasarrıfı Nüzhet
Bibliyografya(saray bostan da ibniye-i Hayriye’nin
musavver tarihi)
Tefrika: Tarih-i Sultan Mehmet Sani müellifi Kritovulos mütercimi Karolidis.
13. sayı:
Manzum bir sefaretname Abdurrahman Şeref
Alemdar Mustafa Paşa Efdalettin
Denizli(Ladik) İmareti Ahmet Tevhit
III. sultan Murat’ın İngiltere Kraliçesi Elizabet’e bir
namesi Safvet
Karaman Oğulları hakkında bir Vesaik-i mahkuka Halil Ethem
Siyam Beyleri Ahmet Tevhit
Kanunname-i Ali Osmani Mehmet Arif
15.Sayı:
Alemdar Mustafa Paşa Efdalettin
85
Kara Mustafa Paşa’nın Şopron Şehri Ahalisine
Beyannamesi Halil Ethem
Anadolu Tarihinden: Hamit Oğulları Mehmet Arif
Karadeniz-İzmit körfezi kanalı Safvet
Selçuk Hatun Sultan Ahmet Tevhit
Güllü Baba Rum bey oğlu Fahrettin
Mütenevvia: Minorka’nın fethi Safvet
Bursa’da veled Behiç cami Mehmet Arif
Tefrika: Kanunname-i ali Osmani (ikincisi) Mehmet Arif
17.Sayı:
Alemdar Mustafa Paşa Efdalettin
İlk altı Padişahımızın Bursa da kain türbeleri Ahmet Tevhit
Raguza(dubrovnik) cumhurluğu Safvet
İkinci Viyana Seferi hakkında Mehmet Arif
Balkan Şebeh ceziresinde Türkler İstoyan Hansezof
Müteferrika: Kanuname-i Ali Osmani (ikincisi) Mehmet Arif
18. Sayı:
Alemdar Mustafa Paşa Efdalettin
Ahmet Mithat Efendi Abdurrahman Şeref
Moralı Ali Efendi’nin Paris Sefareti Ahmet Refik
(Bahreyn)de burka Safvet
Menteşe Oğullarından Ahmet Gazi Bey’in
hayratı kitabeleri Ahmet Tevhit
Humbaracı başı Ahmet Paşa Arif
Mütenevvia: Safvet
Müteferrika: Kanunname-i Ali Osmani Arif
19.Sayı:
Alemdar Mustafa Paşa Efdalettin
Kıbrıs Fethi üzerine vesikalar Safvet
Ayanoroz Tarihçesi Musa Kazım
Ankara da Ahiler hükümeti Ahmet Tevhit
Ahmet Salis devrine dair madam Montagut’nun
86
mektubları Ahmet Refik
Humbaracı başı Ahmet Paşa Arif
Müteferrika: Kanunname-i Ali Osmani Arif
20. sayı:
………..imparatori de kades krallığı ve malta
Şövalyeleri başbuğluğu elkab-ı resmiyelerinin
hükümeti seniyye canibinden itiraza uğradığına
dair vesika Abdurrahman şeref
Alemdar Mustafa Paşa Efdalettin
Moralı Esseyid Ali Efendinin sefaretnamesi ***
Ahmet Salis Devrine dair madam Montagut’nun
mektupları Ahmet Refik
Taşoz tarihçesi Musa Kazım
Humbaracı başı Ahmet Paşa Arif
Mütenevvia: Sultan Kanuni’nin vasiyetnamesi-
Murat Salisin mührü Osman Ferit
Müteferrika: İstanbul’un fetihnamesi(müellifi
tacizade Cafer çelebi) ***
21. Sayı:
Öz Demir oğlu Osman Paşa Abdurrahman Şeref
Alemdar Mustafa Paşa Efdalettin
Ahmet Aziz Paşa Ahmet Tevhit
Moralı esseyid Ali Efendi’nin sefaretnamesi ***
Ahmet Salis devrine dair madam Montagut’nun
mektupları Ahmet Refik
Mütenevvia: Umur-u Bahriye Nezareti Safvet Bey
Mütenevvia: Menteşe oğullarından İbrahim Bey’in
Müflede kain cami kitabesi ve Marmaris’te Kanuni
Sultan Süleyman han devrine ait bir kitabe Hafız Kadri
Tefrika: İstanbul fetihnamesi(müellifi Taci zade Cafer Çelebi)
22.Sayı:
Öz Demir oğlu Osman Paşa Abdurrahman Şeref
87
1205 de Donanmamız Safvet
Moralı Esseyit Ali Efendi sefaretnamesi ***
Macaristan da bazı Asar-ı Osmaniye Rum Beyoğlu Fahrettin
Ahmet Salis devrine dair madam Montagut’nun
mektupları Ahmet Refik
Memalik-i Osmaniye de ki müessesat-ı mezhebiyye
hakkında malumat-ı muhtasara Musa Kazım
Mütenevvia: Edirne şehrine dair Sultan Selim
Han-ı Evvel ile ibn-i Kemal’in bir musahabesi-
Hakan-ı müşarünileyh hakkındaki mersiye-i
meşhurenin tamamı Arif
Tefrika: Vakaat-ı Sultan Cem ***
23. Sayı:
Özdemir oğlu Osman Paşa Abdurrahman Şeref
Nakşi (Naxos) Dükalığı kikalad adaları Safvet
Moralı Esseyid Ali Efendi sefaretnamesi ***
Ahmet Salis devrine Ait Madam Montagut’un
mektupları Ahmet Refik
Tefrika: Vakaat-ı Sultan Cem ***
24. Sayı:
Özdemir oğlu Osman Paşa Abdurrahman Şeref
Vefayat: Safvet Bey merhum Necip Asım
Şark Levendleri Sumatra Sefiri üzerine vesikalar Safvet Bey Merhum
Ahmet Salis Devrine dair Madam Montagut’un
mektupları Ahmet Refik
Moralı Esseyit Ali Efendi’nin Sefaretnamesi ***
25. Sayı:
Özdemir Oğlu Osman Paşa Abdurrahman Şeref
Beni Eretna Ahmet Tevhit
Ahmet Salis Devrine dair Madam Montagut’un
mektupları Ahmet Refik
İstiklal-i Osmani tarihi ve günü hakkında tedkikat Efdalettin
88
Mütenevvia: Galata’nın Osmanlılara teslimi İskender Hoçi
Mütenevvia: …….. Musa Kazım
Mütenevvia: Menteşe İmaretine ait Asar-ı kadime Hafız Kadri
Bibliyografya Halil Ethem
Tefrika: Vakaat-ı Sultan Cem ***
26.Sayı:
Hasankeyf Eyubiye Hükümeti Ali Emiri
Kazaz Artin Diran Kelekyan
Kadı Burhanettin Ahmet Ahmet Tevhit
Özdemir Oğlu Osman Paşa makalesine zeyl Mehmet Arif
Bibliyografya Halil Ethem
Mütenevvia: Bodrum da Timurlenk’in
hafidelerinden (Şazimelek)e ait kelam-ı kadim Hafız Kadri
Tefrika: Tarih-i Ebü’l Feth (Tursun Bey Tarihi) ***
27. Sayı:
Şahane bir Fıkra-i tarihiye edebiye Ali Emiri
Anadolu’da İslami Kitabeler Halil Ethem
Kazaz Artin Diran Kelekyan
Kadı Burhaneddin Ahmet Ahmet Tevhit
Ahmet Salis Devrine ait Madam Montagut’un
mektupları Ahmet Refik
Tefrika: Tarih-i Ebü’l Feth(Tursun Bey Tarihi) ***
28. Sayı:
Vatanperverliğin temasıyla Şahanesi Necip Asım
Hersek oğlu Ahmet Paşa’nın esaretine dair
Kahire de bir kitabe Halil Ethem
Hasankeyf Eyyubiye Hükümeti Ali Emiri
Kadı Burhaneddin Ahmet Ahmet Tevhit
İlk Osmanlı Padişahlarının ısdar etmiş oldukları
bazı beratlar Doktor Ferit reyih
Fon Karolidis
Eşref oğulları hakkında birkaç söz Ali
89
Tefrika: Tarih-iEbü’l feth(Tursun Bey Tarihi) ***
29. Sayı:
Sokullu Mehmet Paşa’nın evail-i ahvali ve ailesi
hakkında bazı malumat-ı Cevahirül menakib Abdurrahman Şeref
Şahane Fıkra-i tarihiye ve Edeviyye Ali Emiri
Hersek oğlu Ahmet Paşa’nın esaretine dair Kahire
de bir kitabe Halil Ethem
Kadı Burhaneddin Ahmet Ahmet Tevhit
Menteşe de Menteşelilerden sonraki Asar Hafız Kadri
Bursa da en eski kitabe Ahmet Tevhit
Tefrika: Tarih-i Ebü’l Feth( Tursun Bey Tarihi) ***
30. Sayı:
Ecanibden İlk istikraz teşebbüsümüze ait birkaç
Vesika Abdurrahman Şeref
Vefayat: Aza-i muavineden Faik Reşad Bey
merhum Encümen
Kadı Burhaneddin Ahmet Ahmet Tevhit
Maraş ve Elbistan da zulkadir (dulkadir)oğulları
hükümeti Arif
İsimsiz ve Tarihsiz Sikkeler- sade nakışlı sikkeler Ali
Tefrika: Tarih-i Ebü’l Feth( Tursun Bey Tarihi) ***
31. Sayı:
Vesaik-i siyasiye ve tarihiyyeden:Belgrad kalesinin
Sırplıya terki hakkında bir vesika Mehmet Arif
Vefayat: Aza-i Muavineden Arifi Paşa merhum Mehmet Arif
Kadı Burhanettin Ahmet Ahmet Tevhit
Ahmet salis devrine dair Madam Montagut’un
mektupları Ahmet Refik
Maraş ve Elbistan da zulkadir(dulkadir)oğulları
Hükümeti Arif
Evranus Bey Hanedanına ait bir temlik-name-i
hümayun Osman Ferit
90
İsimsiz Ve Tarihsiz sikkeler-sade nakışlı sikkeler Ali
Tashih ***
Tefrika: Tarih-i Ebü’l Feth(Tursun Bey Tarihi) ***
32. Sayfa
Anadolu da İslami kitabeler Halil Ethem
Kadı Burhanettin Ahmet Ahmet Tevhit
Ahmet Salis Devrine dair Madam Montagut’un
mektupları Ahmet Refik
İsimsiz ve tarihsiz sikkeler- sade nakışlı sikkeler Ali
Maraş ve Elbistan da zulkadir(dulkadir)oğulları
Hükümeti Mehmet Arif
Tefrika: Tarih-i Ebü’l Feth(Tursun Bey Tarihi) ***
33. Sayı:
Anadolu da İslami Sikkeler Halil Ethem
Alaeddin Cami Şerifi-Karatay medresesi Hamdi Zade
Maraş ve Elbistan da zulkadir(dulkadir)oğulları
Hükümeti Mehmet Arif
Müverih Asım Efendi’nin metrukat-ı tarihiyesinden
bir kaç parça Necip Asım
Vefayat: aza-i muavineden Tevfik Paşa merhum Ahmet Refik
İsimsiz ve tarihsiz sikkeler- sade nakışlı sikkeler Ali
Tefrika: Tarih-i Ebü’l Feth (Tursun Bey Tarihi) ***
35. Sayı:
Anadolu da İslami Kitabeler Halil Ethem
Sokullu Mehmet Paşa ve Lehistan intihabatı Ahmet Refik
Bir vesika-i tarihiye ***
Maraş ve Elbistan da zulkadir(dulkadir)oğulları
hükümeti Arif
İsimsiz ve tarihsiz sikkeler- sade nakışlı sikkeler Ali
Tefrika: Tarih-i Ebü’l Feth(Tursun Bey Tarihi) ***
36. Sayı :
Şehzade Sultan Beyazıt’ın İran’a firarı Ahmet Refik
91
Anadolu da İslami Kitabeler Halil Ethem
Eslaf da bayram tebrikatı Mehmet Zeki
Maraş ve Elbistan da zulkadir(dulkadir) oğulları
Hükümeti Arif
Tefrika: Tarih-i Ebü’l Feth(Tursun Bey Tarihi) ***
37. Sayı:
Devhat-ül mehamit fi tercümet-ül valid İzzet Molla
Sultan Süleyman Kanuni’nin son senelerinde
İstanbul’un usul-u iaşe ve ahvali ticariyesi Ahmet Refik
Koca Mehmet Paşa Hüseyin Hüsameddin
Celaleddin Mengüberti Ahmet Tevhit ve
Yusuf Ziya
İsimsiz ve tarihsiz sikkeler- sade nakışlı sikkeler Ali
Tefrika: Tarih-i Ebü’l feth(Tursun Bey Tarihi) ***
38.sayı:
İstanbul da su müzayakası Abdurrahman Şeref
Sultan selim salis devrinde nizam-ı devlet hakkında
Mütalaat Şerif Mehmet
Maraş ve Elbistan da zulkadir oğulları hükümeti Arif
İsimsiz ve tarihsiz sikkeler-sade nakışlı sikkeler Ali
Enderun-u hümayun devair-i aliyesinden: Arz odası Mehmet Refik
Koca Mehmet Paşa Hüseyin Hüsameddin
Celaleddin Mengüberti Ahmet Tevhit Ve
Yusuf Ziya
Bibliyografya Halil Ethem
Tefrika:Tarih-i Ebü’l Feth( Tursun Bey Tarihi) ***
39. Sayı:
Sultan Murat Rabi’in Hatt-ı Hümayunları Ahmet Refik
Romanya ya dair bir vesika-i siyasiye Mehmet Galip
İsimsiz ve tarihsiz sikkeler- sade nakışlı sikkeler Ali
92
Celaleddin Mengüberti Ahmet Tevhit ve
Yusuf ziya
Müverrih Asım Efendi’nin metrukat-ı
Tarihiyesinden birkaç parça Necip Asım
Malumat-ı mütenevvia Ahmet Tevhit,Remzi
Tefrika: Hülasat-ül Kelam Fi Redd-il Avam Koca Sekban Başı
40. Sayı:
İstanbul da mekulat müzayakası Abdurrahman Şeref
1131’de Viyana ya sefir-i azamı Ahmet Refik
Kenbuze’de787 tarihli bir Osmanlı kitabesi Halil Ethem
Enderun-u Hümayun kütüphanesi Mehmet Refik
Memalik-i Osmaniye de tıbaatın kadimi Efdalettin
Celaleddin Mengüberti Ahmet Tevhit,Remzi
Tefrika: Hülasat-ül Kelam Fi Redd-il Avam Koca Sekban Başı
41. Sayı:
Selim Salis devrinde Nizam-ı devlet hakkında
mütalaat Tatarcık Abdullah Efendi Keçeci
zade İzzet Molla Keçeci Zade Reşat Fuad
Sade nakışlı sikkeler Ali
Ankara ahilerine ait iki kitabe Halil Ethem
Celaleddin Mengüberti Ahmet tevhit,Remzi
Tefrika: Hülasat-ül Kelam Fi Redd-il Avam Koca Sekban Başı
42. Sayı:
Selim Salis devrinde Nizam-ı devlet hakkında
mütalaat Tatarcık Abdullah Efendi
Macaristan Tac hükümdarisi Ahmet hikmet
Mısır’ın idaresi hakkında Hidiv İsmail Paşa’ya
mektup-u sami Keçecizade Reşad Fuat
Sade nakışlı sikkeler Ali
Hatmi Şerif, Hatmi Nübüvvet Abdullatif Suphi Paşa
Celaleddin Mengüberti Ahmet tevhit,Remzi
Tefrika: Hülasat-ül Kelam Fi Redd-il Avam Koca Sekban Başı
93
43. Sayı:
Bahri Hazar- Karadeniz kanalı ve Ejderhan seferi Ahmet Refik
Selim Salis devrinde Nizam-ı devlet hakkında
mütalaat Tatarcık Abdullah Efendi
Özdemir oğlu Osman Paşa’nın bir mektubu Abdurrahman Şeref
Merzifonda Pervane muineddin Süleyman namına
bir kitabe Halil Ethem
Tuğra-i hümayun Ali
Celaleddin Mengüberti Ahmet tevhit,Remzi
Tefrika: İran Sefaretnamesi Refi’ Efendi
44. Sayı:
Berlin Hazine-i Evrakında Vesaik-i Kadime-i
Osmaniye Abdurrahman Şeref
Vakanüvis Cevat Paşa’nın Evrakı Cevat Paşa
Akşehir de Şehzade Süleyman Paşa’nın Kerimesi
mezarı Ahmet Tevhit
Tuğra-i Hümayun Ali
Celaleddin Mengüberti Ahmet Tevhit ve
Yusuf ziya
Tefrika: İran Sefaretnamesi Refi’ Efendi
45. Sayı:
Sultan katibay namına bir top Halil Ethem
Vakanüvis Cevat Paşa’nın Evrakı Cevat Paşa
Rus menabi’ne göre Baltacı Mehmet Paşa’nın
Prut Seferi Ahmet Muhtar
Vefayat: İskender Hoçi Efendi Abdurrahman Şeref
Celaleddin Mengüberti Ahmet Tevhit ve
Yusuf Ziya
46. Sayı:
Sancağımız ve ay yıldız nakşı Ali
Topkapı Saray-ı Hümayununda Safa Köşkü Mehmet Refik
Vakanüvis Cevat Paşa’nın evrakı Ahmet Cevat Paşa
94
Baltacı Mehmet Paşa’nın Prut Seferi Ahmet Muhtar Paşa
48. Sayı:
Trabzon da Osmanlı kitabeleri Halil Ethem
Osmanlı imparatorluğunun ilk sikkesi ve ilk akçeleri Ali
Sancağımız ve ay yıldız nakşı Ali
49. aynı zamanda 62. Sayı:
Fatih devrine Ait Vesikalar Ahmet Refik
Fatih zamanında akçe ne idi? Ali
Hüseyin Hilmi Paşa Abdurrahman Şeref
Tuğ-u Hümayun Ali
Sultan Abdülaziz’in Avrupa Seyahati Necip Asım
….. Mehmet Zeki
Arif Bey Necip Asım
Reşat Fuat Bey Abdurrahman Şeref
Tarihi cami-i Şerif Nuri Osmani (ilave)
63. aynı zamanda 77. Sayı:
Bursa da ki türbelerimizde gayri mektup kitabeler Mehmet Ziya
Pir Mehmet Efendi Muhtırası Necip Asım
Feridun Bey Münşaatı Mükremin Halil
Mütenevvia ***
Kitabiyat Avram Galanti
Ek 2 Türk Tarih Encümeni Mecmuası Sayıları
1. veya 78. Sayı:
Candaroğlu Hükümeti Ali
Fatih zamanında Kocaeli Ahmet Refik
Feridun Bey Münşeatı Mükrimin Halil
Vefayat: Ali Emiri Efendi Ahmet Refik
Maruzat Cevat Paşa
Lehpanat (inebahtı) Muharebe-i Bahriyesi Avram Galanti
Tarih-i Gılmani ilave
2. veya 79. Sayı :
95
Fatih Zamanında Teke İli Ali
Milli Tarihimizin Eski Bir vesikası Tevkii Mehmet Paşa
Feridun Bey Münşeatı Mükrimin Halil
Maruzat Cevat Paşa
Bibliyografya Ahmet Refik
Türkiyede ilk Katolik Kapusin Manastırları Avram Galanti
Tarih-i Gılmanî İlave
3. veya 80. Sayı:
Fatih Zamanında Sultan Oyuğu Ahmet Refik
Milli Tarihimizin Eski Bir Vesikası Tevkii Mehmet Paşa
Anadolu Şehirleri: Ürgüp ve Nevşehir Ahmet Refik
Maruzat Cevat Paşa
Tarih-i Gılmani İlave
4. veya 81. Sayı:
Türkiye’de ıslahat Fermanı Mükrimin Halil
Lehistan’da Türk Hakimiyeti Ahmet Refik
Birinci murat Sikkeleri Ali
Tarih-i Gılmani İlave
5. veya 82. Sayı:
Türkiye’de Katolik Propagandası Ahmet Refik
Yıldırım Beyazıd’ın sikkeleri Ali
Maraş Emirleri Mükrimin Halil
Maruzat Cevat Paşa
Alaaddin Bey Hüseyin Hüsameddin
Bibliyografya Ahmet Refik
Tarih-i Gılmani İlave
6. veya 83. Sayı:
Sultan Abdülazizin Vefatı Abdurrahman Şeref
Antalya Kitabelerine Dair Ahmet Tevhit
Maraş Emirleri Mükrimin Halil
Emir Süleyman Han Sikkeleri Ali
Osmanlı imparatorluğunda Meskukat Ahmet Refik
96
Alaaddin Bey Hüseyin Hüsameddin
Tarih-i Gılmani İlave
7. veya 84. Sayı:
Osmanlı İmparatorluğunda Meskukat Ahmet Refik
Hatıra-i Atıf Mehmet Kemal
Maruzat Cevad Paşa
Tarih-i Gılmani İlave
8. veya 85. Sayı:
Fener Patrikhanesi ve Bulgar Kilisesi Ahmet Refik
Maraş Emirleri Mükrimin Halil
İsa Çelebi Sikkeleri Ali
Osmanlı İmparatorluğunda Meskukat Ahmet Refik
Alaaddin Bey Hüseyin Hüsameddin
Türk ve İspanyol Muharebe-i Bahriyesi Avram Galanti
10. veya 87. Sayı:
Mehmet Sani’nin Validesi Ahmet Refik
Konya Müzesinde İki Kitabe Ahmet Tevhit
Osmanlı İmparatorluğunda Meskukat Ahmet Refik
İnanç oğulları Ali
Türklere Karşı Mukaddes İttifak Avram Galanti
Maruzat Cevdet Paşa
Bibliyografya Necip Asım
Umdetü’t- Tevarih Necip Asım
11. veya 88. Sayı:
Karkiyaiyye’den Han Ahmet’in İstanbul ‘a İlticası Halil Ethem
Sultan Altınbaş Hüseyin Hüsameddin
Köse Mihal ve Mihal Gazi Mehmet Zeki
Maruzat Cevat Paşa
Sahip Ata Oğullarından Ahmet Ahmet Tevhit
Umdetü-t Tevarih Necip Asım
12. veya 89. Sayı:
Mülteciler Meselesine Dair Ahmet Refik
97
Mustafa Çelebi Akçeleri Ali
Şeyhi’nin Zeyli Ahmet Tevhit
Üçüncü Selim Devrine Ait Vesikalar Necip Asım
Maruzat Cevat Paşa
Kitabiyat Necip Asım
Umdetü’t- Tevarih Necip Asım
13. veya 90. Sayı:
Mülteciler Meselesine Dair Ahmet Refik
Çelebi Sultan Mehmet’in Sikkeleri Ali
Tekmiletü’ş-Şakayık Fi Hakkı Ehli’l-Hakayık İsmet
Abdühamit Sani’nin Notları İbn’l –Emin Mahmut Kemal
Umdetü’t- Tevarih Necip Asım
16. veya 93. Sayı:
Metali’ül-Aliyye Fi Gurreti’l-Galiye İbn’l –Emin Mahmut Kemal
Hasırcızade Hafız Mehmet Ağa Ahmet Tevhit
Maruzat Cevat Paşa
Teşkilat-ı Atika’da Defterdar Mehmet Zeki
Mısır Meselesine Dair ***
Divan-ı Hümayun’a Ait Teşrifat Naili A. Paşa
Umdetü’t – Tevarih Necip Asım
17. veya 94. Sayı:
Açık Deniz Meselesi ve Azak Muhasarası Ahmet Refik
Arpalık İbn’l-Emin Mahmut
Kemal
Orhan Bey’in Vakfiyesi Hüseyin Hüsameddin
Tanzimat’tan sonra Türkiye’de Maarif Teşkilatı Lütfi Efendi
Ustar Gira Avram Galanti
Umdetü’t-Tevarih Necip Asım
18. veya 90. Sayı:
Piri Mehmet Paşa Mehmet Zeki
Mehmet Hakkı Paşa İbn’l-Emin Mahmut Kemal
Molla Fenari Hüseyin Hüsameddin
98
İstanbul’da Balon Necip Asım
Bibliyografya Halil Ethem
Umdet’t-Tevarih Necip Asım
19. veya 96. Sayı:
Osmanlı Devleti Umumi Harp de Bitaraf Kalabilirmiydi? Akçuraoğlu Yusuf
Mısır Fethi Mukaddematına Ait Mühim Bir Vesika Halil Ethem
Müşahir-i Meçhule İbn’l-Emin Mahmut Kemal
Havacı Tahsin Necip Asım
Mısır Valisi Mehmet Ali Paşa Ali Fuad
Molla Fenari Hüseyin Hüsameddin
Nefi’ye Dair İbn’l-Emin Mahmut Kemal
Encümen Raporu Ahmet Refik
99
Ek: 3. Sultan V. Mehmet Reşat
100
Ek: 4. Sadrazam Hüseyin Hilmi Paşa
101
Ek: 5. Son Vakanüvis Abdurrahman Şeref Efendi
102
Ek: 6 Ahmet Mithat Efendi
103
Ek: 7 Necip Asım Yazıksız
Ek: 8 Ali Canip Yöntem
104
Ek: 9 Mehmet Fuat Köprülü
Ek: 10 Halil Ethem Eldem
105
Ek: 12 Hüseyin Hüsamettin Yaşar
Ek: 11 İbnülemin Mahmut Kemal İnal
106
Ek: 14 Ahmet Refik Altınay
Ek: 13 Mükrimin Halil Yinanç
107
Ek: 15 Yusuf Akçurai
İş Deneyimi
Stajlar
Projeler
Çalıştığı Kurumlar
İletişim
E-Posta Adresi
Tarih