93 HARBĠ‟NE KADAR RUSYA‟NIN OSMANLI
POLĠTĠKASI VE AHMED SAĠB‟ĠN “SON OSMANLIRUS
MUHAREBESĠ” ADLI ESERĠ (ĠNCELEME-METĠN)
v
ÖZET
Rusya, 18. yüzyıldan itibaren Boğazlar üzerinden Akdeniz‟e inmeyi hedeflemiĢ ve her
fırsatta bunu gerçekleĢtirmek için Osmanlı Devleti‟ne saldırmıĢtır. 19. yüzyıla gelinceye kadar
topraklarını kendi baĢına savunan Osmanlı Devleti, bu yüzyılda bir baĢka devletin yardımı
olmaksızın bunu baĢaramayacağını anlamıĢ ve Rusya‟ya karĢı Avrupa‟daki güç dengelerinden
yararlanmak istemiĢtir. Bu dönemde Ġngiltere, Rusya‟nın Akdeniz‟deki varlığını kendi çıkarları
açısından tehlikeli görmüĢ ve Osmanlı toprak bütünlüğünü koruma politikası izlemiĢtir. Bu
çerçevede Rusya‟nın Akdeniz‟e inme siyasetine engel olmuĢtur. Ġngiltere‟nin desteği olmadan
amacına ulaĢamayacağını anlayan Rusya, Osmanlı Devleti‟nin topraklarını paylaĢma
hususunda Ġngiltere‟ye 1843 yılından itibaren tekliflerde bulunmuĢtur. Fakat Ġngiltere, bu
teklife sıcak bakmamıĢ, böylece Rusya tek baĢına Doğu Sorununu çözmeye teĢebbüs etmiĢtir.
Bu giriĢim Rusya ile Osmanlı Devleti arasında Kırım SavaĢı‟na (1853–1856) sebep olmuĢtur.
Avrupa Devletleri‟nin bu savaĢa müdahil olmasıyla Rus emellerine set çekilmiĢtir.
1870‟ten itibaren Avrupa‟daki güç dengelerinin değiĢmesiyle birlikte harekete geçen
Rusya, Panslavizm politikasıyla Balkanlar‟daki isyan hareketlerini desteklemiĢ, bu tutum
Osmanlı-Rus SavaĢı‟na (1877–1878) sebep olmuĢtur. Osmanlı Devleti‟nin ağır yenilgisiyle
sonuçlanan bu savaĢ Osmanlı‟nın yıkılma sürecinde önemli bir dönüm noktası olmuĢtur.
Özellikle Ġngiltere‟nin bu tarihten itibaren Osmanlı politikasını değiĢtirmesi Osmanlı‟nın
parçalanmasını hızlandırmıĢtır.
Tarihe 93 Harbi adıyla geçen Osmanlı-Rus SavaĢı (1877–1878) ile ilgili birçok eser
kaleme alınmıĢtır. Ahmed Saib Bey‟in “Son Osmanlı–Rus Muharebesi” adlı kitabı bu konuda
yazılmıĢ birinci el kaynak eserlerden biridir. Tez çalıĢmasında incelenecek olan bu eserin
üzerinde bilimsel bir çalıĢma yapılmamıĢ olması bugüne kadar kitaptan istifade edilememesine
sebep olmuĢtur. Bu çalıĢma ile yapılacak inceleme-değerlendirme sonucu eserin öneminin ve
sınırlılıklarının ortaya koyulması ve transkribe edilerek gün yüzüne çıkarılması
amaçlanmaktadır.
Anahtar Kelimeler: 1877–1878 Osmanlı-Rus SavaĢı, 93 Harbi, Ahmed Saib, Doğu
Sorunu, Türk-Rus ĠliĢkileri, Son Osmanlı-Rus Muharebesi, Panslavizm.
Tezin Adı 93 Harbi‟ne Kadar Rusya‟nın Osmanlı Politikası ve Ahmed Saib‟in
“Son Osmanlı-Rus Muharebesi Adlı Eseri” (Ġnceleme-Metin)
vi
ABSTRACT
Since the 18th century, Russia has aimed to extend their influence into the
Mediterranean through the Straits and attacked the Ottoman lands to accomplish it at every
opportunity. Defending its territory by itself until the 19th century, the Ottoman Empire
understood that it could not protect its territory without the help of another state in that
century and wanted to take advantage of the balance of power in Europe against the Russian
threat. Particularly, during the period, when Britain saw the Russia‟s presence in the
Mediterranean as dangerous in terms of its own interests pursued a policy of protecting the
Ottoman territorial integrity. Ġn this context, Russia's policy of landing into the Mediterranean
was hindered. Therefore, realizing that it could not achieve its purpose without the support of
Britain, Russia presented bills to Britain in from 1843 onwards sharing the territories of the
Ottoman Empire. But Britain, in its own interests, did not lean towards Russia's proposal, thus
Russia attempted to solve the eastern problem on its own. This attempt led to the Crimean war
between Russia and the Ottoman Empire (1853–1856). As a result of the involvement of the
European States in the war, Russian ambitions were blocked by the Treaty of Paris Peace
signed in 1856.
With the change of the balance of power in Europe from 1870 onwards, Russia
supported the rebel movements in the Balkans with the policy of Panslavism and this attitude
caused the Ottoman-Russian war (1877–1878). by igniting the wick of a new conflict. This war,
which resulted in the severe defeat of the Ottoman Empire, was an important turning point in
the collapse of the Ottoman Empire. Especially since Britain changed the Ottoman policy from
this date, it accelerated the disintegration of the Ottoman Empire.
Many works have been written in history about this war, named as The 93 War in
history. Ahmed Saib's work called “The Last Ottoman-Russian Battle” is one of the first written
works on this subject. The fact that there is no scientific study on this work which will be
examined in the thesis study has caused the failure to benefit from the book. The aim of this
study is to reveal the importance and limitations of the work as a result of the examinationevaluation
and to bring it to light by transcribing the work.
Key Words: 1877–1878 Ottoman-Russian War, The 93 War, Ahmed Saib, Turkish-
Russian Relations, Eastern Problem, The Last Ottoman-Russian Battle, Panslavism.
Author‟s
Name and Surname Huzeyfe ġEKER
Student Number
138105011002
Department History/History
Study
Programme
Master‟s
Degree (M.A.) x
Doctoral
Degree (Ph.D.)
Supervisor Academic Member Ahmet DÖNMEZ
Title of the
Thesis/Dissertation
The Ottoman Policy Of Russia Until The 93 War and Ahmed Saib‟s
Work Called “The Last Ottoman-Russian Battle” (Review-Text)
vii
ĠÇĠNDEKĠLER
ÖZET ....................................................................................................................................... v
ABSTRACT ............................................................................................................................. vi
KISALTMALAR ..................................................................................................................... ix
ÖN SÖZ .................................................................................................................................... x
GĠRĠġ ....................................................................................................................................... 1
BĠRĠNCĠ BÖLÜM
93 HARBĠ‟NE GĠDEN SÜREÇTE RUSYA‟NIN OSMANLI POLĠTĠKASI
A. 19. Yüzyıla Kadar Rusya‟nın Osmanlı Politikası ........................................................... 9
B. 19. Yüzyılda Rusya‟nın Osmanlı Politikası .................................................................. 15
1. Yunan Ġsyanı .......................................................................................................... 21
2. Mısır Meselesi ........................................................................................................ 23
3. Kırım SavaĢı ........................................................................................................... 28
4. 93 Harbi‟ne Doğru ................................................................................................. 33
ĠKĠNCĠ BÖLÜM
SON OSMANLI-RUS MUHAREBESĠ:
ĠNCELEME VE METĠN
A. Ġnceleme ve Değerlendirme .......................................................................................... 38
B. Transkripsiyonlu Metin ................................................................................................. 44
[3] Mukaddime ................................................................................................................... 45
[6] Kable‟l-Muhârebe Tarafeyn Orduları Hakkında Ba„zı Mülahâzat ............................... 47
[17] Birinci Fasl ................................................................................................................. 53
[37] Ġkinci Fasl ................................................................................................................... 64
[59] Üçüncü Fasl ................................................................................................................ 77
[75] Dördüncü Fasl ............................................................................................................ 86
[96] BeĢinci Fasl ................................................................................................................ 97
[123] Altıncı Fasl ............................................................................................................. 113
[152] Yedinci Fasl ............................................................................................................ 129
[180] Sekizinci Fasl ......................................................................................................... 146
[204] Dokuzuncu Fasl ...................................................................................................... 159
viii
[227] Onuncu Fasl ............................................................................................................ 172
[249] On Birinci Fasl ....................................................................................................... 185
[275] On Ġkinci Fasl ......................................................................................................... 200
[296] On Üçüncü Fasl ...................................................................................................... 212
[320] On Dördüncü Fasl................................................................................................... 225
[341] On BeĢinci Fasl ...................................................................................................... 238
[359] Ayastefanos Muahedesi .......................................................................................... 248
SONUÇ ................................................................................................................................ 263
BĠBLĠYOGRAFYA ............................................................................................................. 266
EKLER ................................................................................................................................. 270
ÖZGEÇMĠġ ......................................................................................................................... 276
ix
KISALTMALAR
age. Adı Geçen Eser
agm. Adı Geçen Makale
agt. Adı Geçen Tez
BOA BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi
bk. Bakınız
BEO Bab-ı Âli Evrak Odası
C. Cilt
çev. Çeviren
DTCF Dil, Tarih ve Coğrafya Fakültesi
ed. Editör
haz. Hazırlayan
ĠSTEM Necmettin Erbakan Üniversitesi Ahmet KeleĢoğlu
Ġlahiyat Fakültesi Ġslâm Sanat, Tarih, Edebiyat ve
Mûsiki Dergisi
OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi AraĢtırma ve
Uygulama Merkezi Dergisi
S. Sayı
s. Sayfa
SBE Sosyal Bilimler Enstitüsü
SDÜ Süleyman Demirel Üniversitesi
TTK Türk Tarih Kurumu
Yay. haz. Yayına Hazırlayan
Y.PRK. Yıldız Perakende Evrakı
MK. MüfettiĢlikler ve Komiserlikler Tahriratı
x
ÖN SÖZ
Türkiye bulunduğu coğrafya itibariyle stratejik bir noktada yer almakta ve
jeopolitik olarak Osmanlı Devleti‟nin bakiyesi durumunda olduğundan geçmiĢteki
bazı sorunları üzerinde taĢımaktadır. Bugün Türkiye‟nin gündemini meĢgul eden
sorunları daha iyi anlayabilmek için yakın geçmiĢe ve özellikle Osmanlı-Rus
iliĢkilerinin seyrine bakmak gereklidir. Osmanlı Devleti, son dönemlerinde Avrupa
devletlerinin ve özellikle de Rusya‟nın yoğun saldırısıyla karĢı karĢıya kalmıĢtır.
Rusya‟nın 19. yüzyılda Osmanlı Devleti‟ne yönelik son saldırısı 1877–1878
Osmanlı-Rus SavaĢı‟dır. “93 Harbi” diye de bilinen bu savaĢın neticeleri kendisinden
sonraki birçok olayı etkilediğinden Osmanlı Devleti‟nin yıkılıĢ sürecinde önemli bir
dönüm noktasını teĢkil etmektedir.
Ahmed Saib Bey‟in Son Osmanlı-Rus Muharebesi adlı eseri 93 Harbi‟ni konu
edinen birinci el kaynaklardandır. Tarihin aydınlatılmasında büyük rol oynayan bu
tür kaynakların literatürümüze sağlayacağı katkılar oldukça önemlidir. Ancak
genelde Osmanlı Türkçesi ile yazılan bu nitelikteki orijinal birinci el eserlerin çoğu
ya unutulmuĢ ya da hakkında yüzeysel araĢtırmalardan öteye gidilmemiĢtir. Bu
doğrultuda Ahmed Saib Bey‟in Son Osmanlı-Rus Muharebesi adlı eserini
incelemekle birlikte bu kitabı transkribe ederek günümüz tarihçilerinin istifadesine
sunmak son dönem Osmanlı Tarihi araĢtırmaları açısından önemlidir. Söz konusu
eserin bu çalıĢmayla ele alınmasının literatürün geliĢtirilmesine katkı sağlayacağını
ümit ediyorum.
Tez çalıĢmamda Son Osmanlı-Rus Muharebesi eserini temin etmemi sağlayan
TTK Kütüphanesi çalıĢanlarına müteĢekkirim. Tezimizin konu belirleme
aĢamasından yazımına kadarki tüm sürecinde ilgisi ve desteğini esirgemeyen
DanıĢman Hocam Öğr. Üyesi Dr. Ahmet Dönmez ve Prof. Dr. Caner Arabacı‟ya
ayriyeten teĢekkür ederim.
Huzeyfe ġEKER
Konya 2019
1
GĠRĠġ
Osmanlı Devleti 1678–1878 yılları arasındaki 200 yıllık süre içinde Rusya ile
tam on defa karĢı karĢıya geldi ve iki ülke arasındaki savaĢlar Avrupa Diplomasi
Tarihi‟nin önemli konularından biri hâlini aldı.1 II. Viyana Bozgunu‟ndan sonra
Osmanlı Devleti, Batı‟ya karĢı art arda aldığı mağlubiyetlerin sonucu olarak 1699
yılında Karlofça AntlaĢması‟nı imzalayarak gerileme dönemine girmiĢ ve böylece bir
devri kapatmıĢ bulunuyordu.2 Bu tarihten itibaren Batı‟nın birçok alanda üstün bir
konuma gelmesi ve kuzeyde Rusya Devleti‟nin doğuĢu Osmanlı Devleti açısından
güç dengelerini alt üst etti. Bu durum Osmanlı yöneticilerini birtakım çareler
aramaya mecbur etti. Ordunun bozulmaya baĢlaması, Yeniçerilerin disiplinsiz
hareketleri ve PadiĢah açısından Yeniçerilerin tehlike olarak görülmeleri neticesinde
Osmanlı Devleti yönünü Batı‟ya çevirme kararı aldı.3 Bu sebeple Avrupa
Devletleriyle münasebetlerinde silah olarak savaĢın yerine artık diplomasi araçlarını
kullanması gerektiğinin farkına vardı. Buna rağmen Osmanlı Devleti bu süreçte
Avrupa diplomasisinde etkin bir devlet olmak yerine büyük güçlerin (Fransa,
Avusturya, Ġngiltere ve Rusya) geniĢleme alanına girerek topraklarını savunamayan
bir devlet durumuna düĢtü.4
Osmanlı Devleti‟nin bu müĢkül durumundan yararlanmak isteyen en büyük
hasmı ise Ģüphesiz Rusya idi.5 18. yüzyılın baĢlarından itibaren Rusya Boğazlar,
Kafkaslar ve Balkanlara sahip olmak, Ege Denizi üzerinden Akdeniz‟e ve Doğu
Anadolu üzerinden Basra Körfezi‟ne inmek suretiyle büyük bir imparatorluk haline
gelmeyi kendisine geleneksel bir politika haline getirdi.6 Özellikle Çariçe II. Katerina
döneminde Rusya, Osmanlı Devleti‟nin zayıflığından istifade ederek Karadeniz‟e
inmek, Boğazları ve Ġstanbul‟u ele geçirmek hatta Osmanlı Devleti‟ne son vermeyi
1 Oral Sander, Anka‟nın Yükselişi ve Düşüşü, Ġmge Kitabevi Yayınları, Ankara 2014, s. 136.
2 Bernard Lewis, Modern Türkiye‟nin Doğuşu, (çev. Boğaç Babür Turna), ArkadaĢ Yayınları, Ankara
2011, s. 53.
3 Kemal Karpat, Türk Demokrasi Tarihi, TimaĢ Yayınları, Ġstanbul 2013, s. 92.
4 Niyazi Berkes, Türkiye‟de Çağdaşlaşma, (haz. Ahmet KuyaĢ), Yapı Kredi Yayınları, Ġstanbul 2014,
s. 41.
5 Cemal Tukin, Boğazlar Meselesi, Pan Yayınları, Ġstanbul 1999, s. 37.
6 Hasan ġahin, “Kaynarca'dan (1774) Paris BarıĢı'na (1856) Kadar ġark Meselesi Perspektifinde
Osmanlı-Rus Münasebetlerine Genel Bir BakıĢ”, Türkler, C. XII, (ed. Hasan Celal Güzel), Yeni
Türkiye yayınları, Ankara 2002, s. 531.
2
bile düĢünüyordu.7 Bu politikayı hayata geçirebilmek için Avrupa‟dan destek de
bulmuĢtu. Avusturya‟nın 18. ve 19. yüzyılda zaman zaman Rusya‟yla birlikte hareket
etmesi özellikle Balkanlarda Osmanlı‟yı zor duruma soktu.8
Bu geliĢmeler Ġngiltere‟yi gittikçe rahatsız etmeye baĢladığı gibi Avusturya-
Rusya ittifakı da Ġngiltere açısından Balkanlardaki dengeyi Osmanlı Devleti aleyhine
bozmaktaydı. Çünkü Rusya tarafından Osmanlı Devleti‟nin parçalanması Avrupa
güç dengelerini Rusya lehine değiĢtirebilirdi.9 Bu gerekçeyle Ġngiltere 1791‟den
itibaren Rusya‟ya karĢı Osmanlı toprak bütünlüğünü muhafaza etmeyi 1877–1878
Osmanlı-Rus SavaĢı‟na kadar bir devlet politikası hâline getirdi.10
Rusya‟nın Osmanlı üzerindeki baskıları 19. yüzyılda da devam etti ve
Rusya‟nın bu hareket tarzı sadece bu yüzyıl içerisinde Osmanlı Devleti ile 4 büyük
savaĢa neden oldu. Bununla birlikte Osmanlı toprakları üzerine yöneltilen Rus
emelleri, Napolyon SavaĢları, Yunan Ġsyanı, Mısır Sorunu gibi olayların da tarihi
seyrinde önemli rol oynadı. Özellikle 19. yüzyılın ortalarına doğru artan Rus baskısı
Ġngiltere ve Fransa‟yı harekete geçirerek Londra Boğazlar SözleĢmesi (13 Temmuz
1841) ve Paris BarıĢ AntlaĢması (30 Mart 1856) ile Boğazlar üzerinde beliren Rus
tehdidine bu devletlerce önemli bir darbe vuruldu.11 Ancak Kırım SavaĢı‟ndan sonra
Avrupa diplomasisinde görülen değiĢiklikler Rusya‟nın Osmanlı üzerindeki
emellerini daha rahat takip etmesini sağladı. Bu doğrultuda 1870‟lerden itibaren
uygulamaya koyduğu Panslavizm politikası 1877–1878 Osmanlı-Rus SavaĢı‟na
neden oldu.12 Tarihimize “93 Harbi” adıyla geçen bu savaĢ, 19. yüzyılın dördüncü
Osmanlı-Rus çatıĢması olup Osmanlı Devleti‟nin Balkan topraklarını tamamıyla
parçalayan ve büyük değiĢmelere neden olan önemli bir savaĢ durumundadır.13
19. yüzyıl Türk tarihi ve genel Avrupa tarihini etkilemiĢ olması bakımından
oldukça önem arz eden bu büyük savaĢ üzerine, olayın gerçekleĢtiği tarihten bu yana
7 Akdes Nimet Kurat, XVIII. Yüzyıl Sonundan Kurtuluş Savaşına Kadar Türk-Rus İlişkileri (1798–
1919), TTK Yayınları, Ankara 2011, s. 25.
8 Fahir Armaoğlu, 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi, Alkım Yayınları, Ġstanbul 2010, s. 44.
9 Mehmet Temel, “Ulusal Çıkar Politikası Açısından Ġngiltere‟nin Osmanlı Devleti‟ne ve Milli
Mücadeleye BakıĢı”, Balıkesir Üniversitesi SBE Dergisi, C. I, S. 1, Balıkesir 1998, s. 122.
10 Armaoğlu, age., s. 37.
11 Mithat Aydın, “19. yüzyıl Ortalarında Panslavizm ve Rusya”, Pamukkale Üniversitesi Eğitim
Fakültesi Dergisi, S. 15, Denizli 2004, s. 76.
12 Armaoğlu, age., s. 694–695.
13 Sander, Anka‟nın Yükselişi ve Düşüşü, s. 249.
3
yerli ve yabancı pek çok kiĢi tarafından çalıĢma yapılmıĢtır. Özellikle bu savaĢa
iĢtirak eden asker ya da bir Ģekilde bu savaĢın içinde bulunmuĢ kiĢilerce kaleme
alınmıĢ eserler kaynak değeri bakımından oldukça önemlidir. Ancak 93 Harbi‟ni
konu alan eserler incelendiğinde genellikle savaĢın sadece belli bir safhasını ya da
belli bir mekânda cereyan eden savaĢları anlattığı görülür. 93 Harbi‟nde Anadolu
kuvvetleri kumandanlığı görevinde bulunmuĢ olan Gazi Ahmed Muhtar PaĢa‟nın
Sergüzeşt-i Hayatımın Cildi Sânisi adlı eseri, 93 Harbi Tuna Muharebesi
baĢkumandanlığı görevinde bulunan ġıpka Kahramanı unvanlı Süleyman Hüsnü
PaĢa‟nın 6 ciltlik Umdetü‟l-Hakâyık isimli eseri, Ali Fuad‟ın (Erden) Musavver
1293–1294 Osmanlı-Rus Seferi adlı eseri, Mahmud Celaleddin PaĢa‟nın Mirât-ı
Hakikat eseri, Gazi Ahmed Muhtar PaĢa‟nın Mühimme BaĢkatibi Mehmed Arif
Bey‟in 93 Osmanlı-Rus Harbi ve Başımıza Gelenler adlı eseri, Ahmed Mithad
Efendi‟nin 93 Harbi‟nin yaĢandığı sırada savaĢın arka planında gerçekleĢen resmi
yazıĢmalar ve görüĢmeleri konu edinen Zübdetü‟l-Hakayık isimli eseri, 93 Harbi
sonunda gerçekleĢen Berlin Kongresi (1878) üzerine Ahmed Selahaddin tarafından
yazılan Berlin Kongresi Diplomasi Tarihine Bir Nazar adlı eser, Keçecizade Ġzzet
Fuad PaĢa‟nın 1877–1878 SavaĢında Osmanlı ordusu tarafından kaçırılan fırsatlar
üzerine askeri bir inceleme niteliğindeki Les Occasions Perdues adıyla Fransızca
olarak basılan eseri ve Halil RüĢdi Bey‟in 93 Harbinde görev almıĢ kumandanlar
hakkında bilgi veren 1877–1878 Osmanlı-Rus seferinde Osmanlı kumandanları
isimli eseri 1877–1878 Osmanlı-Rus SavaĢı‟nı konu edinen belli baĢlı eserlerdendir.
Bu konuda yazılmıĢ önemli çalıĢmalardan biri de Ahmed Saib Bey‟in Son
Osmanlı-Rus Muharebesi adlı eseridir. 93 Harbi‟nin baĢlangıcından sonuna kadar
tüm safhalarını ayrıntılı bir Ģekilde ele alan bu eser, savaĢın ana kaynaklarından
istifade edilerek kaleme alınması bakımından oldukça değerlidir. Bu yönüyle 93
Harbi‟ni konu alan birinci el kaynaklar arasındadır.
Ahmed Saib Bey, 1908 yılında neĢr ettiği Abdülhamid‟in Evâil-i Saltanatı
adlı eserinde, Sultan II. Abdülhamid döneminin 1877–1878 Osmanlı-Rus SavaĢı‟na
kadar olan dahili ve harici siyasi olaylarını ele almıĢ ve eserini Rusya‟nın
Osmanlı‟ya savaĢ ilan etmesini anlatarak tamamlamaktadır. Bu eserin son sayfasında
yazar, dipnot olarak savaĢın devamını bilmek isteyenlerin Son Osmanlı-Rus
4
Muharebesi adında yakınlarda yayınlanacak olan esere müracaat edebileceklerini
belirtmektedir. Ahmed Saib Bey, belirttiği gibi 1909 yılında söz konusu bu eseri de
Mısır‟da Hindiyye Matbaası‟nda bastırarak okuyucuya sunmuĢtur. Ayastefanos
AntlaĢması‟ndan sonraki geliĢmelere ve Berlin Kongresi‟ne (1878) dair ayrıntılara
Ayastefanos‟tan Berlin‟e Doğru adındaki bastırılmamıĢ eserinde yer verdiği
anlaĢılmaktadır.
Bu tez çalıĢmasında 93 Harbi öncesinde Rusya‟nın Osmanlı politikası ayrı bir
bölüm Ģeklinde ayrıntılı olarak açıklanacaktır. Ayrıca Ahmed Saib Bey‟in Son
Osmanlı-Rus Muharebesi eseri çok yönlü ele alınacaktır. Hakkında çok az çalıĢma
bulunan Ahmed Saib Bey‟in tarihçiler nezdinde fazlaca bilinmeyen bu eserinin
inceleme ve değerlendirmesi yapılarak transkribe edilmiĢ tam metni sunulacaktır.
Fakat bu noktada öncelikle kitabın yazarı Ahmed Saib Bey‟in hayatı hakkında bilgi
vermek faydalı olacaktır.
Ġkinci MeĢrutiyet hareketinin hazırlayıcılarından ve son asırda yetiĢmiĢ
tarihçilerimizden olan Ahmed Saib Bey Kuzey Kafkasya bölgesinde Terek
vilâyetinde 1860 yılında doğmuĢtur. Aslen Dağıstan kökenli olup Kaplanzâde
ailesindendir.14 Rusya‟da eğitim gören Ahmed Saib15, ilk ve harbiyye tahsilini orada
tamamladıktan sonra Türkiye‟ye göç etmiĢtir.16 1887 yılında Ġstanbul‟da PadiĢah
Ġradesi‟yle Süvari Ġkinci Alayı Birinci Bölüğü‟nde yüzbaĢı rütbesinde devlet
hizmetine girmiĢtir.17 Bir süre sonra Mısır Fevkalade Komiseri Gazi Ahmet Muhtar
PaĢa‟ya yaver olarak görevlendirilen Ahmed Saib Bey, Ġstanbul‟da hürriyetçiler ile
irtibata geçmiĢ ve özellikle (Mizancı) Murad Bey‟le olan iliĢkileri kendisinin II.
Abdülhamit yönetimine karĢı durmasına sebep olmuĢtur.18
Osmanlı Devleti‟nin 24 Ekim 1885‟te imzaladığı Ġstanbul AntlaĢması
hükümleri gereğince Mısır meselesini Ġngilizlerle görüĢüp halletmek üzere Fevkalade
14 Tülay ErcoĢkun, “Yeni Bilgi ve Belgeler IĢığında Kaplan[zade] Ahmed Saib (1860–1918)”,
Ankara Üniversitesi DTCF Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, C. XXXVI, S. 61, Ankara
2017, s. 97.
15 Franz Babinger, Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri, (çev. CoĢkun Üçok), Kültür ve Turizm
Bakanlığı Yayınları, Ankara 1992, s. 436.
16 Haluk Y. ġahsuvaroğlu, “Tarihten Sayfalar: Ahmed Saib Bey”, Akşam Gazetesi, 4 Mart 1950, s. 5.
17 Tülay ErcoĢkun, “Ahmed Saib ve Sancak Gazetesi”, Kebikeç İnsan Bilimleri İçin Kaynak
Araştırmaları Dergisi, S. 26, Ankara 2008, s. 97.
18 ġehsuvaroğlu, agm., s. 5.
5
Komiser tayin ettiği Gazi Ahmet Muhtar PaĢa‟nın yaveri olarak Ġkinci Abdülhamit
tarafından görevlendirilen19 Ahmed Saib Bey, bu durumu, “1311 senesinde Mısır
Fevkalade Komiseri Gazi Ahmed Muhtar Paşa‟nın yaverlik hizmetine ta„yîn
olunarak Mısır‟a gitdim. Orada beş sene hizmet ettikten sonra İttihad ve Terakki
Cemiyetine intisabımdan dolayı 17 Nisan 1316 (M. 30 Nisan 1900) tarihinde baİrade-
i Seniyye askerlikten tard ve Divan-ı Harbe verilmek için İstanbul‟a davet
olundu isem de gelmedim. Hariçte neşriyatla meşgul bulundum” Ģeklinde
anlatmaktadır.20 Ahmed Saib Bey, askerlik görevinden azledildikten sonra Mısır‟da
yazı hayatına Sancak ve Kanun-ı Esâsi gazeteleriyle baĢlamıĢ, sonra Şûra-yı Ümmet
heyetine dahil olmuĢtur.21 Sancak gazetesi ve Osmanlı devlet yöneticilerine yönelik
eleĢtirilerinin yer aldığı Rehnümâ-yı İnkılâb22 adlı eserinin Osmanlı yönetimi
tarafından memlekete giriĢinin yasaklandığı arĢiv belgelerinde yer almaktadır.23
Daha sonra Yıldız Sarayı Hümayunu baĢ kitabet dairesinden Mısır Fevkalade
Komiserliği‟ne gönderilen emirle Mısır‟da bulunan firarilere ait gazetelere basım
yasağı getirilmiĢ ve muzır yayınlar arasında Ahmed Saib Bey‟in çıkardığı Şûra-yı
Ümmet Gazetesi de zikredilmiĢtir.24
II. MeĢrutiyetin ilanından sonra Ġstanbul‟a gelen Ahmed Saib Bey, Mısır‟da
on beĢ yıl boyunca yayımlamıĢ olduğu Sancak adındaki ilmi gazeteyi bu defa
Ġstanbul‟da yayımlamak üzere 27 Mayıs 1909‟da ruhsat baĢvurusunda bulunmuĢtur.
Yaptığı baĢvuru üzerine Ahmed Saib Bey hakkındaki soruĢturma temiz çıkmıĢ25 ve
söz konusu gazeteyi ücretiyle mevcut matbaalardan birinde bastırmıĢtır.26
Ahmed Saib Bey Ġstanbul‟a geldikten sonra bir süre herhangi bir göreve
atanamamıĢ açıkta kalmıĢtır. 1914 yılında Bursa iskân-ı muhacir memurluğu
görevine atanan Ahmed Saib Bey, Dahiliye Nezareti‟nin 5 Temmuz 1914 tarihli
emriyle Ankara Vilayeti Muhacirun memurluğuna atanmıĢtır. Kısa bir süre sonra ise
19 Hüsna Olga Çakal, Ahmed Saib Bey, Yaşadığı Dönem ve Eserleri, (YayınlanmamıĢ Yüksek Lisans
Tezi), Kırıkkale Üniversitesi SBE, Kırıkkale 2004, s. 14, .
20 ErcoĢkun, “Yeni Bilgi ve Belgeler IĢığında”, s. 101.
21 ġehsuvaroğlu, agm. s. 5.
22 Ahmed Saib, Rehnümâ-yı İnkılâb, Hındiyye Matbaası, Kahire 1327.
23 BOA, DH. MKT., nr. 631/31, 1903.
24 BOA, Y. PRK. MK., nr. 21/14, 1905.
25 BOA, ZB, nr. 333/25, 1909.
26 ErcoĢkun, “Yeni Bilgi ve Belgeler IĢığında”, s. 115.
6
çıkarılan Ġrade ile 19 Ağustos 1914 tarihinde Konya Vilayeti muhacirun memurluğu
görevine getirilmesi uygun görülmüĢtür.27 Konya‟da bir süre bu görevi yürüttükten
sonra “iktidarsız” olduğu gerekçe gösterilerek görevden alınmıĢtır.28
Ahmed Saib Bey Konya‟da muhacirun memurluğundan azl edilmesinden
sonra 11 Aralık 1915‟te Darülfünûn Elsine ġubesi‟nde Rusça Muallimliği görevine
getirilmiĢtir. Darülfünûndaki görevi sırasında 27–29 Haziran 1916‟da Ġsviçre‟nin
Lozan ġehri‟nde gerçekleĢtirilen Lozan Milliyetler Konferansı‟na TeĢkilat-ı Mahsusa
tarafından Yusuf Akçura ile gönderilen grup içerisinde Ahmed Saib Bey de yer
almıĢtır.29 1917 Stockholm BarıĢ Konferansı‟na da Kafkasya Delegesi olarak katılan
Ahmed Saib Bey konferans üyelerine bir konuĢma yapmıĢtır.30 Ahmed Saib Bey,
Rusça Muallimliği görevini sürdürdüğü dönemde 28 Kasım 1918‟de Ġstanbul‟da
vefat etmiĢ ve Erenköy Sahra-i Cedid Kabristanı‟na defnedilmiĢtir.31
Ahmed Saib Bey yaĢadığı devrin Osmanlı Tarihi‟ne ait birtakım eserler
yazmıĢ ve eserleri oldukça büyük rağbet görmüĢtür.32 Dokuzu basılmıĢ, dördü ise
basılmamıĢ olmak üzere toplam on üç eseri bulunan yazar bu eserlerin beĢini
Mısır‟da, dördünü ise Ġstanbul‟da yayımlamıĢtır.33 Vakayi„-i Sultan Abdülaziz, Tarihi
Sultan Murad-ı Hâmis, Sultan Abdülhamid‟in Evâil-i Saltanatı, Rehnümâ-i İnkılab,
Son Osmanlı-Rus Muharebesi, Tarih-i Meşrutiyet ve Şark Mes‟ele-i Hâzırası, Nereye
Gidiyoruz, Hakayik-ı Tarihiyye ve Siyasiyye Ahmed Saib Bey‟in kaleme aldığı
eserleridir.
Ahmed Saib Bey tarih ilmiyle ilgili görüĢlerini Edebiyât-ı Umûmiyye
Mecmuası‟nın dört sayısında “Rehber-i Müverrihin: Mükemmel ve Muntazam Tarihi
Osmani Nasıl Yazılır?” baĢlığındaki makalesinde anlatmıĢtır.34 Ona göre,
27 BOA, BEO, nr. 4297/322207, 1914.; BOA, BEO, nr. 4306/322905, 1914.
28 ErcoĢkun, “Yeni Bilgi ve Belgeler IĢığında”, s. 118.
29 Vahdet KeleĢyılmaz, “TeĢkilât-ı Mahsûsa, Yusuf Akçura ve 1916 Lozan Milliyetler Konferansı”
Türkler, C. XVIII, (ed. Hasan Celal Güzel), Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 461.
30 ErcoĢkun, “Yeni Bilgi ve Belgeler IĢığında”, s. 124.
31 Bursalı Mehmed Tahir, age., s. 8.
32 Babinger, age., s. 436.
33 Çakal, agt., s. 54.; Bursalı Mehmed Tahir, age., s. 8–9.
34 Ahmed Saib, “Rehber-i Müverrihin: Mükemmel ve Muntazam Tarih-i Osmani Nasıl Yazılır?”
Edebiyât-ı Umûmiye Mecmuası, 2 TeĢrîn-i Sânî 1918, Cilt V, Numara 92, s. 1110–1112; 9 TeĢrîn-i
Sânî 1918, Cilt V, Numara 93, s. 1117–1123; 16 TeĢrîn-i Sânî 1918, Cilt V, Numara 94, s. 1133–
1135; 23 TeĢrîn-i Sânî 1918, Cilt V, Numara 95, s. 1149–1155.
7
mükemmel bir tarih yazmak için yazım tarzı çok önemlidir ve tarihçi burada
sanatkârlığını gösterir. Bunun için bir tarihçi, ilk önce ileriye sürdüğü fikrin
doğruluğunu ispatlamak üzere ikna edici tarihi deliller bulmak ve bunları yerinde
kullanmak durumundadır. Tarihçi, geniĢ bir fikir ve tasavvura sahip olmalıdır.35
Tez çalıĢmamız iki ana bölümden meydana gelmektedir. Birinci bölümde
1877–1878 Osmanlı-Rus SavaĢı‟na giden süreçte Rusya‟nın Osmanlı politikası ele
alınacak, ikinci bölümde eserin inceleme/değerlendirmesi yapılacak ve Son Osmanlı-
Rus Muharebesi eserinin Latin harflerine çevirisi (transkripsiyon) verilecektir.
ÇalıĢmamızın metin bölümü, eser metninin yalnızca Arap harflerinden Latin
harflerine dönüĢümüyle sınırlı olduğundan herhangi bir sadeleĢtirmeye
gidilmemiĢtir. Kitap transkribe edilirken kelimeler okunduğu Ģekilde aktarılmıĢtır.
Eserde sıkça adı geçen Rus komutanlarından bahsederken yazar, “General” unvanını
“Ceneral” olarak zikretmiĢ, bu ifade değiĢtirilmeden metne yansıtılmıĢtır. Eserde adı
geçen yabancı Ģahısların isimleri de okunduğu Ģekilde bırakılmıĢtır. Örneğin 1877–
1878 savaĢında Rus Orduları komutanı Grandük Nikola‟nın BaĢkatibi General
Mihail Gazenkampf, eserde “Hazenkamf” adıyla; Anadolu ordusu Miralayı Stepan
Oseboviç KiĢmiĢov “KiĢmiĢof” olarak yer aldığından çeviride yazara bağlı kalınarak
değiĢikliğe gidilmemiĢtir. Bunun dıĢında Latin harflerine çeviri yapılırken
Türkçe‟nin gramer kurallarına riayet edilmiĢ, okuyucuyu yormamak amaçlanmıĢtır.
Transkripsiyon çalıĢmamızda Ferit Devellioğlu‟nun Osmanlıca-Türkçe Lügati36 ile
Prof. Dr. Mehmet Kanar‟ın Osmanlı Türkçesi Sözlüğü37 eserlerinden yararlanılmıĢtır.
Yazar, eserinde dipnot numaralama yöntemi olarak her sayfada dipnota-1-
numarasıyla baĢladığından, eserde yer alan dipnotlar çalıĢmamızın metin bölümünde
aynı usulle gösterilmiĢtir.
Eserin sonunda “Ayastefanos Muahedesi” baĢlığındaki bölümde Ayastefanos
AntlaĢması‟nın metni de yer almaktadır. AntlaĢmanın maddelerinin Latin harflerine
35 Ali Ertuğrul, “Rehber-i Müverrihin: Mükemmel ve Muntazam Tarih-i Osmani Nasıl Yazılır?”,
İstem, S. 1, Konya 2003, s. 203;
36 Ferit Devellioğlu, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Aydın Kitabevi Yayınları, Ankara 2013.
37 Mehmet Kanar, Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, Say Yayınları, Ġstanbul 2011.
8
dönüĢümünde, özellikle de yer isimlerinin tespitinde Nihat Erim‟in Devletlerarası
Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri38 eserinin I. cildinden faydalanılmıĢtır.
38 Nihat Erim, Devletlerarası Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri, C. I, Ankara Üniversitesi Hukuk
Fakültesi Yayınları, Ankara 1953, s. 387–400.
9
BĠRĠNCĠ BÖLÜM
93 HARBĠ‟NE GĠDEN SÜREÇTE RUSYA‟NIN OSMANLI
POLĠTĠKASI
Rusya‟nın Osmanlı Devleti üzerinde yayılmacı politikalara baĢladığı devir 18.
yüzyılın baĢlarına denk gelmektedir. Osmanlı Devleti‟nin Avrupa Devletleri
karĢısında gerilemeye baĢlaması Rusya‟nın Osmanlı Devleti‟ne karĢı saldırgan bir
politika izlemesi için uygun bir ortam oluĢturmuĢtu. Karadeniz üzerinden Boğazları
ele geçirmek ve Akdeniz‟e inmeyi hedefleyen Rusya, Çar I. Petro‟nun çizdiği
istikamet doğrultusunda emellerine ulaĢmak için ortaya çıkan her fırsatı
değerlendirmek istemiĢtir. Özellikle 18. yüzyılın sonlarına doğru Osmanlı Devleti
üzerine artan Rus baskısı Ġngiltere‟nin Doğu Akdeniz çıkarları açısından tehlike
taĢıdığından 1791‟den itibaren Rusya‟nın Osmanlı politikasında Ġngiltere unsuru
belirleyici rol oynamıĢtır. 1878 tarihine kadar Osmanlı toprak bütünlüğünü savunan
Ġngiltere, bu tarihten sonra politika değiĢikliğine giderek Osmanlı topraklarını iĢgale
baĢlamıĢ, bu da Osmanlı Devleti‟ne yönelik izlediği yayılmacı siyasetinde Rusya‟nın
elini güçlendirmiĢtir.
Bu bağlamda Rusya‟yı Osmanlı Devleti üzerinde saldırgan bir politika takip
etmeye iten sürecin nasıl geliĢtiği, Avrupa Devletlerinin 18. yüzyıldan 93 Harbi‟ne
kadar Osmanlı-Rus iliĢkilerine nasıl etki ettiği, Boğazların Rusya açısından neden
önemli olduğu, 1791‟den 1878‟e giden süreçte Ġngiltere‟yi Osmanlı toprak
bütünlüğünü korumaya zorlayan geliĢmelerin nasıl meydana geldiği ve 1878‟den
itibaren Osmanlı Devleti politikasında değiĢikliğe giden Ġngiltere‟nin 93 Harbi‟nin
seyrini ne yönde etkilediği gibi konular ele alınarak 93 Harbi‟ne giden tarihi süreç
Rusya‟nın ve Avrupa Devletlerinin Osmanlı Devleti‟ne yönelik politikaları
çerçevesinde ortaya konulacaktır.
A. 19. Yüzyıla Kadar Rusya‟nın Osmanlı Politikası
Osmanlı Devleti ve Rusya arasındaki diplomatik iliĢkilerin baĢlangıcı 15.
yüzyıla dayanmaktadır. 15. ve 16. yüzyıllarda Rusya ve Osmanlı iliĢkileri savaĢ ve
ticaret etrafında dönmektedir ancak Rusya o dönemde 1699 yılında imzalanan
Karlofça AntlaĢması‟na kadar Osmanlı Devleti ile doğrudan iliĢki kurabilen bir
devlet değildir. Bu dönemde iliĢkiler Rus sefaret heyetleri vasıtasıyla sürdürülmüĢ
10
olup devamlı bir Rus elçiliği ilk kez 1700 yılında Knez Pyotr Aleksiyeviç Tolstoy‟un
Ġstanbul‟a elçi olarak gönderilmesi ile söz konusu olmuĢtur.39
Rusya tarihinde çok eski bir yeri olan ve Tsar‟grad40 namıyla anılan
Ġstanbul‟u ele geçirme emellerinin Rusya‟nın siyasi, ekonomik ve kültürel
iliĢkilerinde büyük rolü olmuĢtur. Karadeniz‟in kuzeyinde kurulan Peçenekler, Uzlar,
Kıpçaklar ve ileride Karadeniz‟i bir Türk gölü haline getirecek olan Osmanlılar
Ruslara Ġstanbul yolunu ve Boğazları sekiz yüz yıl gibi uzun bir süre kapalı
tutmuĢlarsa da Ruslar Ġstanbul ile ilgilenmeye devam etmiĢlerdir. Bu ilgilenme
önceleri dini mahiyette iken sonraları tamamı ile siyasi bir nitelik almaya baĢlamıĢtır.
Bir müddet sonra ekonomik faktörler de iĢe karıĢınca Doğu Sorunu doğmuĢ ve bu
konu 20. yüzyıl baĢlarına kadar Rus siyasetinin bel kemiğini teĢkil etmiĢtir.41
Osmanlı-Rus iliĢkilerinin yoğunlaĢtığı dönem kuĢkusuz 18. yüzyıldır.42 Bu
dönemde Çar I. Petro Rusya‟yı sıcak denizlere çıkarmak ve Türkleri en nazik
yerinden vurmak maksadıyla 1695 yılında kalabalık bir Rus ordusuyla Azak kalesine
saldırmıĢ, ilk seferde baĢarılı olamasa da bir yıl aradan sonra tekrar saldırıya geçerek
Rusların çabucak geri döneceğini beklemeyen Türk kuvvetlerini gafil avlayıp Azak
Kalesi‟ni ele geçirmiĢlerdir.43 Bu olay Osmanlı Devleti‟ne indirilen ilk büyük darbe
olması itibariyle mühim sayılıyordu.44 Ancak 1711‟de yapılan Prut SavaĢı ile
Osmanlılar Çar I. Petro‟nun ordusunu mağlup etmiĢ, Azak ve Çevresinin geri
alınmasıyla Rusların Karadeniz‟i bir Rus denizi haline getirme çabası engellenmiĢ
oldu. Bu savaĢ neticesinde imzalanan anlaĢma ile Türk-Rus iliĢkilerinde 25 yıllık bir
barıĢ dönemine girilmiĢtir.45
Çar I. Petro kendi döneminde Türk meselesini arzu ettiği gibi çözememiĢ olsa
da icraatları ve faaliyetleri ile kendisinden sonra gelenlere bir istikamet çizmiĢtir.
Nitekim kendisinden sonraki Çariçe ve Çarlar Petro‟nun siyasetini benimseyecek ve
39 Ġlber Ortaylı, “18. Yüzyıl Türk-Rus ĠliĢkileri”, Türk – Rus ilişkilerinde 500 yıl (1491–1992), TTK
Yayınları, Ankara 1999, s. 125.
40 Şehirlerin şahı.
41 Kurat, “Türkiye ve Rusya”, s. 2.
42 Ortaylı, agm., s. 125.
43 Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi- Başlangıçtan 1917‟ye kadar, TTK Yayınları, Ankara 2010, s.
252–253.
44 Kurat, “Türkiye ve Rusya”, s. 13.
45 Oral Sander, Siyasi Tarih- Başlangıcından 1918‟e kadar, Ġmge Kitabevi Yayınları, Ankara 2007, s.
199.
11
gerçekleĢtirmeye çalıĢacaklardır.46 Böylece Petro‟dan sonraki Rusya tarihi,
kendisinin çizdiği yoldan yürüyerek büsbütün emperyalist bir çehre aldı. Tarihi
literatürde geçtiği Ģekliyle “Büyük Petro‟nun siyasi vasiyetnamesi”nde Rusya‟nın
Osmanlı Ġmparatorluğu zararına geniĢlemesi, Ġstanbul‟u ele geçirmesi, Lehistan‟ı
zapt etmesi gibi sonraki yüzyıllarda Rusların tahakkuk ettirmek istedikleri maddeler
Büyük Petro tarafından birer birer tespit edilmiĢ ve kendisinden sonraki Rus
Çarlarına bunu gerçekleĢtirmeleri için temennide bulunduğu iddia edilmiĢtir.47
Çar I. Petro‟dan itibaren Rusya, ileri bir toplum ve büyük bir devlet olmak
yolunda asrın getirdiği yenilikleri alırken, Osmanlı Devleti ise aksine bir yola
giriyordu. Bunun neticesinde de, Osmanlı Devleti ile Rusya arasındaki dengeler
Rusya lehine geliĢiyordu. 18. yüzyılın baĢlarından itibaren, Boğazları ele geçirmeyi,
Kafkaslara ve Balkanlara hâkim olmayı, Ege Denizi‟nden Akdeniz‟e, Doğu Anadolu
üzerinden de Basra Körfezi‟ne sahip olmak suretiyle, büyük bir imparatorluk
kurmayı kendilerine geleneksel bir politika haline getiren Ruslar, bunu
gerçekleĢtirmek için Osmanlı tebaası olan Hıristiyanları Müslümanlara karĢı himaye
ederek Osmanlı Devleti‟ni nüfuzu altına almayı amaçlamıĢtır. Çar I. Petro
döneminden itibaren Rusya, Osmanlı Devleti‟nin zaafa uğradığını biliyordu. Türk
ordusu Rus askeri kuvvetlerine nazaran eski değerini kaybetmiĢti.48 Çariçe II.
Katerina Türklerin bu zaafından yararlanarak Osmanlı Devleti‟ni yıkma yolundaki
emellerini gerçekleĢtirebileceğini düĢünüyordu. Bunun ilk adımı olarak Karadeniz‟e
inecek ve Kırım‟ı ele geçirecek; daha ileri safhalarda da Boğazlar ile Ġstanbul‟u Rus
hâkimiyetine alarak sözde bir Grek (Yunan) devleti kurmak suretiyle, Osmanlı
Devleti‟ne son verecekti.49
Çariçe II. Katerina Yunanistan‟ı Türklerden kurtarma hayaliyle, henüz
Osmanlı Devleti‟nin toprak bütünlüğünü koruma politikasına baĢlamamıĢ olan ve
Fransa‟ya karĢı herhangi bir devletle ittifak kurabilen Ġngiltere‟nin de yardımıyla
1770 yılında Mora‟ya Akdeniz üzerinden bir donanma ile saldırdıysa da baĢarılı
46 Kurat, “Türkiye ve Rusya”, s. 22.
47 Kurat, “Rusya Tarihi”, s. 272.
48 ġahin, “Kaynarca‟dan Paris BarıĢı‟na”, s. 531.
49 Kurat, “Türkiye ve Rusya”, s. 25.
12
olamadı.50 Fakat Rus donanması 7 Temmuz 1770‟te ÇeĢme Körfezi‟ndeki Osmanlı
donanmasını bir baskınla ateĢe verdi. Ege Denizi‟nde bir Osmanlı donanması
kalmayınca Rus gemileri Çanakkale Boğazı‟na doğru ilerledi. O sırada Osmanlı
ordusunda bulunan Baron de Tott tarafından Boğazın süratle tahkim edilmesi üzerine
Rus donanması Boğaz‟ı daha fazla zorlamaya cesaret edemedi.51 Rus donanması bir
müddet daha Ege Denizi‟nde kaldı ve Ruslar burada bazı adaları iĢgal ettiler. Hatta
Mısır‟da Osmanlı PadiĢahına karĢı isyan eden Ali Bey‟i de kıĢkırtarak kendisine
yardım vaadinde bulundular. Böylece Rus kıĢkırtmaları yalnız Hıristiyan tebaaya
yönelik olmakla kalmamıĢ, Mısır‟a kadar uzanmıĢtı.52
Bu arada savaĢ Kafkaslar ve Avrupa‟da da iyi gitmiyordu; Osmanlı orduları
Tuna‟nın güneyine kadar çekilmiĢti. Fakat Rusya‟nın bu kadar güçlenmesine karĢı
olan Prusya ve Avusturya arabuluculuk yaparak 1771 yılında Osmanlı Devleti ile
Rusya arasında ateĢkes yapılmasını sağlamıĢlardır. BükreĢ‟te baĢlayan barıĢ
görüĢmeleri Osmanlı Devleti‟nin Kırım‟ın elden çıkmasına göz yummak istemeyiĢi
nedeniyle sonuçsuz kaldı.53 Fakat yeni Türk mağlubiyetleri karĢısında Osmanlı
Devleti yeniden müzakerelere giriĢmek zorunda kaldı ve neticede Tuna Nehri‟nin
güneyindeki Küçük Kaynarca Köyü‟nde 12 Temmuz 1774‟te Türk-Rus iliĢkileri
açısından dönüm noktası niteliğindeki Küçük Kaynarca AntlaĢması imzalandı.54 Bu
anlaĢma Rusya‟nın Osmanlı Devleti‟ni içerden, çeĢitli ulusları bağımsızlık için
kıĢkırtarak ve onlara yardım ederek dağıtma politikasının baĢlangıcı mahiyetindedir.
Bundan sonraki süreç özellikle 19. yüzyıl Osmanlı tarihi, Rusya‟nın Osmanlı Devleti
üzerinde hep bu politikayı uygulamaya koyduğunun örnekleriyle doludur. Bu
politikanın izlenmesini kolaylaĢtıracak bir adım olarak Küçük Kaynarca ile
Rusya‟nın Ġstanbul‟da sürekli bir elçi bulundurması resmen kabul edildi.55 Ayrıca
Rus elçiliğine Ġstanbul‟da umumi bir Ortodoks kilisesi yapma hakkı tanınacak ve Rus
50 Sander, “Siyasi Tarih”, s. 205.
51 Muharrem Dördüncü, “1774 Küçük Kaynarca AntlaĢması‟ndan 1841 Londra SözleĢmesi‟ne Kadar
Boğazlar Meselesi”, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 1, Afyonkarahisar 2001,
s. 75.
52 Kurat, “Türkiye ve Rusya”, s. 27.
53 Sander, Anka‟nın Yükselişi ve Düşüşü, s. 150.
54 Kurat, “Türkiye ve Rusya”, s.27.
55 Sander, “Siyasi Tarih”, s. 206.
13
elçisine de bu kilisenin ve hizmetkârlarının yararına Babıâli nezdinde isteklerde
bulunmaya izin verilecekti.56
Küçük Kaynarca AntlaĢması ile Rusya Kırım Hanlığı‟nın Osmanlı
Ġmparatorluğu‟ndan bağımsız kalmasını sağlamıĢ ve ülkesi içinde yaĢayan Ortodoks
halkın koruyuculuğunu Rusya‟ya bırakmıĢtır.57 Bu durum Rusya‟nın Kırım
SavaĢı‟na kadar varacak olan müdahalelerinin temelini oluĢturmuĢtur.58
Osmanlı Devleti, Küçük Kaynarca BarıĢı ile Boğazlar meselesinin tarihinde
büyük önem arz eden bazı ağır Ģartları da kabul etti. AnlaĢmanın 11. maddesi gereği
Rus ticaret gemileri Osmanlı sularında serbestçe dolaĢabilecek ve buralarda ticaret
yapabilme hususunda diğer devletlere tanınan ayrıcalıkların tamamıyla Rus ticaret
gemilerine de verilmesi kararlaĢtırılmıĢtır.59 Ancak Rus savaĢ gemilerinin
Karadeniz‟den Akdeniz‟e çıkması yani Ġstanbul Boğazı‟ndan geçmesine Osmanlı
yönetimi müsaade etmedi. Zira Ġngiltere, Fransa ve diğer Devletlerin de savaĢ
gemilerine Ġstanbul‟u geçip Karadeniz‟e girmelerine izin verilmediğinden Babıâli bu
hususta direnebildi. Böylece Küçük Kaynarca BarıĢı ile Boğazlar meselesi Rusya
açısından halledilmiĢ olmadı. Böylece bu konu Rus diplomasisi ve siyaseti nazarında
en mühim problem olmakta devam etti.60
Kırım Hanlığı‟nın Rusya tarafından bağımsızlığının sağlanması burayı kendi
egemenliği altına almak için Rusya‟nın attığı bir adımdı. Nitekim antlaĢmanın
imzalanmasından sonra Ruslar Kırım Hanlarına karĢı halkı kıĢkırtmaya ve
devamında Kırım‟a asker çıkartmak suretiyle istedikleri kiĢileri Han seçtirmeye
baĢladılar. II. Katerina‟nın sempatisini kazanan ġahin Giray baskılar sonucu Han
seçtirilmiĢ ve Ruslar böylece Kırım‟a daha kolay nüfuz edebilmiĢtir. 1783 yılında da
Rusya Kırım‟ı resmen iĢgal ederek kendi topraklarına ilhak etmiĢtir.61
Ruslar Kırım‟ın ilhakından sonra, Avrupa'daki emellerini gerçekleĢtirmek
isteyen Avusturya ile anlaĢarak Osmanlı Devleti'ne ikinci bir darbe indirmek
56 Kurat, “Türkiye ve Rusya”, s. 28.
57 Vladimir Potyemkin, Uluslararası İlişkiler-Diplomasi Tarihi, C. I, (çev. Atilla Tokatlı), Evrensel
Yayınları, Ġstanbul 2009, s. 284.
58 Sander, Anka‟nın Yükselişi ve Düşüşü, s. 151.
59 Tukin, age., s. 76.
60 Kurat, “Türkiye ve Rusya”, s. 31.
61 Armaoğlu, age., s. 48.
14
istiyordu. II. Katerina ve Avusturya Ġmparatoru II. Josef daha önce 1780‟de bir
görüĢme yapmıĢlardı. Yapılan bu görüĢmede ortak bir proje hazırladılar.62 Grek
Projesi adını alan bu proje ile Osmanlı Devleti‟nin merkezi Ġstanbul baĢta olmak
üzere, Balkanlar ve Doğu Avrupa‟daki topraklarının paylaĢılması öngörülüyordu.63
Böylece Osmanlı‟yı büsbütün ortadan kaldırmak isteyen Katerina, Ġstanbul merkezli
ve Rus himayesinde bir Rum Ġmparatorluğu kurmayı tasarlamıĢ64, kurulacak olan bu
imparatorluğun baĢına da torunu Konstantin‟in kral olmasını planlamıĢtır.65
Avusturya ile anlaĢarak Osmanlı Devleti‟ne son darbeyi vurmayı amaçlayan
Katerina, Türkleri savaĢa tahrik etmek maksadıyla bir takım ağır taleplerde bulundu.
Besarabya üzerinde hak iddia etmekle kalmadı, Özi (Oçakov) Kalesi‟nin Ruslara
teslimini de istedi. Bununla birlikte Eflak-Boğdan halkını isyana teĢvikten de geri
kalmadı.66
Ocak 1787‟de II. Katerina‟nın Güney Rusya‟da kalabalık bir maiyetle büyük
bir seyahate çıkarak Sivastopol ve Bahçesaray‟a kadar gelip adeta Osmanlı
Devleti‟ne meydan okuması padiĢahın büsbütün sabrını tüketti. Fransa ve
Ġngiltere‟nin de teĢvikiyle Osmanlı Devleti Rusya‟ya savaĢ ilan etti.67 SavaĢta
Avusturya Devleti‟nin de Rusya‟nın tarafında yer alması Osmanlı Devleti‟ni iki
cephede savaĢmak zorunda bırakıyordu.68
Osmanlı Devleti‟nin Doğu Akdeniz‟deki etkinliğini kaybetmesinden sonra
bölgede aktif bir ticari faaliyet sürdürme imkânı elde eden Ġngiltere, sömürgelerine
giden su ve kara yollarının Osmanlı Devleti mülkünden geçiyor olması nedeniyle bu
devlete ait meselelere önem vermeye baĢladı. Kaynarca AntlaĢması‟nın (1774)
ardından Rusya‟nın Osmanlı Devleti üzerinde elde ettiği kazanımlar ve güneye
yayılma siyaseti Ġngiltere‟nin dikkatini çekti. Rusya‟nın yeni anlaĢmalarla Osmanlı
toprakları üzerinde ilerlemesi üzerine Ġngiltere, Rusya‟nın söz konusu ilerlemesini
yakın takibe aldı. Rusya‟nın Özi Kalesi‟ni ele geçirmesi (1788) Ġngiltere‟yi büsbütün
62 Dördüncü, agm., s. 77.
63 ġahin, “Kaynarca‟dan Paris BarıĢı‟na”, s. 532.
64 Kurat, “Rusya Tarihi”, s. 291.
65 Armaoğlu, age., s. 49.
66 Kurat, “Türkiye ve Rusya”, s. 37.
67 Armaoğlu, age., s. 51.
68 Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, C. V, TTK Yayınları, Ankara 1999, s. 14.
15
rahatsız etti. Ġngiltere BaĢbakanı William Pitt bu geliĢme üzerine Özi Kalesi‟nin
Osmanlı Devleti‟ne iadesi konusunda Rusya‟ya bir ültimatom gönderdi.69 Ancak
Ġngiliz Parlamentosu‟nda ve Hükümet üyeleri arasındaki muhalif görüĢler BaĢbakan
Pitt‟i, gönderilen ültimatom konusunda geri adım atma kararı almasına neden oldu.
Neticede ültimatom Petersburg‟a ulaĢmadan kararı taĢıyan kurye geriye çağrıldı.70
Fransız Ġhtilali‟nin baĢlaması ve 1790 yılında II. Joseph‟in ölümü üzerine
Avusturya Osmanlı Devleti ile ZiĢtovi BarıĢı‟nı imzalayarak savaĢtan çekilmiĢ fakat
Rusya harbe devam ederek Osmanlıları yeni mağlubiyetlere sürüklüyordu. Artarda
gelen yenilgiler üzerine zafer hakkında ümidi kalmayan Osmanlı Devleti 9 Ocak
1792‟de YaĢ AntlaĢmasını imzalayarak savaĢtan çekildi.71 YaĢ BarıĢı ile Osmanlı
Devleti Kırım‟ı geri alamadığı gibi Aksu Nehri‟nden Dinyester Nehri‟ne kadar
geriye kaydırarak Özi ve arazisini Rusya'ya bırakmak zorunda kalıyordu. Ancak
Avusturya ile Rusya‟nın ayrı anlaĢmalar imzalayarak savaĢtan çekilmeleri üzerine
Türkiye‟yi taksim projesi de suya düĢmüĢ oldu.72
YaĢ BarıĢı, Küçük Kaynarca gibi ne Osmanlı Devleti‟ni ne de Rusya‟yı
tatmin etti. Osmanlı Devleti Kırım‟ı geri alamadığı gibi Rusya da istediği Ģekilde
Karadeniz‟den dıĢarıya açılma hakkını henüz elde edemedi. Her ne kadar
Karadeniz‟deki Rus varlığı sağlamlaĢtırılmıĢ olsa da herhangi bir zamanda Osmanlı
Devleti ya da baĢka bir ülke donanmasının Rus sahil Ģeridini vurabilme ihtimali tam
olarak önlenebilmiĢ değildi.73 Bununla birlikte Özi Krizi (1791), o güne kadar
Ġngiltere‟nin izlediği Osmanlı politikasında değiĢikliğe gitmesi ve bunun OsmanlıĠngiliz
iliĢkileri bakımından dönüm noktası teĢkil etmesi açısından özel bir öneme
sahiptir.74
B. 19. Yüzyılda Rusya‟nın Osmanlı Politikası
Küçük Kaynarca ve YaĢ Muahedeleriyle birlikte Türklerin can düĢmanı
olduğunda Ģüphe kalmayan Rusya ile olan iliĢkilerde Napolyon Bonapart‟ın Mısır
69 Ahmet Dönmez, Osmanlı Modernleşmesinde İngiliz Etkisi Diplomasi ve Reform (1833–1841),
Kitap Yayınevi Yayınları, Ġstanbul 2014, s. 31–32.
70 Dönmez, age., s. 33.
71 Karal, Osmanlı Tarihi, C. V, s. 19–20.
72 Dördüncü, agm., s. 78.
73 A.B, ġirokorad, Rusların Gözünden Osmanlı-Rus Savaşları, (çev. Ahsen Batur), Selenge Yayınları,
Ġstanbul 2009, s. 264.
74 Dönmez, age., s. 34.
16
Seferi‟ne giriĢmesi üzerine önemli bir değiĢim görüldü. Fransa‟nın 1797 yılı
sonlarında Arnavutluk sahilleri ile Mora yakınlarındaki Yunan adalarını
hâkimiyetleri altına almaları ve Toulon‟da geniĢ çaplı askeri hazırlıklara giriĢmeleri
Osmanlı yönetimini oldukça tedirgin etti. 1798 yılı Temmuz‟unda ise Bonapart‟ın
Mısır‟a karĢı harekete geçmesi Osmanlı Devleti‟ne açık bir tecavüz niteliğindeydi.75
Fransa‟nın Mısır‟ı iĢgal ederek Doğu Akdeniz‟e yayılma faaliyetleri, Ġngiltere
ve Rusya tarafından endiĢe ile takip ediliyordu. Nitekim Rusya Balkanlar ve
Adriyatik üzerine plan kurarken Ġngiltere de Akdeniz, Basra ve Kızıldeniz ticaretine
büyük önem vermekteydi. Mısır‟ın iĢgali Osmanlı Devleti‟ni Rusya ile yakınlaĢmaya
mecbur etti. Bu görüĢmelerin sonucunda Osmanlı‟nın en büyük ve korkulu düĢmanı
Rusya ile 23 Aralık 1798‟de ittifak antlaĢması yapıldı. 5 Ocak 1799‟da ise benzer
Ģartlarda Ġngiltere ile ittifak antlaĢması yapıldı.76
Osmanlı Devleti‟nin bu giriĢimleri denge politikasının baĢlangıcını
oluĢturduğu gibi Rusya ile yaptığı ilk ittifak antlaĢmasıdır. AnlaĢmaya göre
Napolyon‟un iĢgal ettiği Yedi Ada‟nın Fransızlardan kurtarılması için Rus
donanması Boğazlardan serbestçe geçecek, ancak savaĢ bittikten sonra Karadeniz‟e
çekilecekti.77 Boğazlardan savaĢ gemilerini geçirmeyi uzun zamandır hedefleyen
Rusya, ilk kez bu anlaĢmayla hedefini gerçekleĢtireceğinden anlaĢma Ģartlarından
oldukça memnundu. Çünkü Ruslar, her ne kadar bu anlaĢma gereği Boğazlardan kısa
süreli olarak geçiĢ hakkı elde etmiĢ olsa da Osmanlı‟nın içinde bulunduğu zayıflıktan
faydalanıp geçici olarak tanınan geçiĢ hakkını devamlı mahiyete getirmek amacını
taĢımaktaydı.78 AnlaĢma ile Osmanlı Devleti uzun bir süreden beri izlemekte olduğu
Boğazların kapalılığı ilkesinden ilk ödünü vermiĢ oldu.79
Osmanlı Devleti girdiği bu ittifaklar ile Fransa‟nın eline geçirdiği toprakları
geri almaya muvaffak oldu. Bunun yanında ortak Rus-Osmanlı donanması Yedi
Ada‟yı da Fransa‟nın elinden aldı. Daha önce Osmanlı Devleti‟ne ait olmayan bu
adaların durumu ise Osmanlı Devleti ile Rusya arasında 21 Mart 1800‟de imzalanan
75 Kurat, “Türkiye ve Rusya”, s. 40.
76 Alaaddin Yalçınkaya, “III. Selim ve II. Mahmud Dönemleri Osmanlı DıĢ Politikası”, Türkler, C.
XII, (ed. Hasan Celal Güzel), Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 634.
77 Sander, “Siyasi Tarih”, s. 296.
78 Tukin, age., s. 119-120.
79 Sander, “Siyasi Tarih”, s. 296.
17
bir anlaĢma ile belirlendi. AnlaĢmaya göre Yedi Ada Osmanlı Devleti himayesinde
bir cumhuriyet olacak ve Osmanlı Devleti‟ne üç yılda bir 75.000 kuruĢ vergi
ödeyecekti. Yedi Ada‟nın toprak bütünlüğünü ise Rusya sağlayacaktı.80 Ancak
Rusya‟nın üç ay zarfında geri çekmeyi vaat ettiği 3000 askerini geri çekmek Ģöyle
dursun aksine adalardaki kuvvetini artırması ve Rus savaĢ gemilerinin anlaĢmaya
aykırı Ģekilde Boğazdan geçiĢ yapmaları sebebiyle Osmanlı Devleti ile Rusya
arasındaki münasebetler gerginleĢmeye baĢladı.81
Ġngilizlerin de yardımı ile Mısır Fransızlardan temizlendikten ve Osmanlı
idaresi orada tekrar kurulduktan sonra Fransa ile Türkiye arasındaki ihtilaf son buldu.
Zaten Sultan III. Selim Fransa ile anlaĢmak siyasetine daima bağlı kalmak taraftarı
idi. Nitekim 1802 yılı Haziran‟ında Fransa ile barıĢ imzalanarak Fransız ticaret
gemilerine Karadeniz‟e geçme izni verildi.82 Ancak Napolyon Bonapart‟ın kendini
Ġmparator ilan ederek geniĢleme siyasetine devam etmesi üzerine Ġngiltere, Rusya,
Avusturya ve Ġsveç‟ten müteĢekkil Fransa‟ya karĢı bir koalisyon grubu meydana
geldi. Rusya ve Ġngiltere ise mevcut tüm imkânları kullanarak Osmanlı Devleti‟ne
baskı yaparak 1798 tarihli ittifak antlaĢmasının yenilenmesini talep etmeye
baĢladılar. Neticede 23 Eylül 1805 tarihinde dokuz yıl yürürlükte kalması ve icap
ederse uzatılması suretiyle Rusya ile Osmanlı Devleti arasında ittifak antlaĢması
imzalandı.83
Rus ve Ġngiliz baskısı nedeniyle Napolyon‟un imparatorluğunu tanımayan
Osmanlı yönetimi ancak 2 Aralık 1805‟te Fransız kuvvetlerinin Avusturya ve Rusya
ordularını yenmesinden sonra tanımıĢtır. Ayrıca Osmanlı Devleti Ġmparator
Napolyon‟a elçi gönderince Ġngiliz ve Ruslar telaĢlandı.84 Fransa‟nın desteğiyle Rus
taraftarı Eflak ve Boğdan beyleri azledildikten sonra da Rusya harp ilanı bile
etmeksizin buraları iĢgal etti ve yeni bir Osmanlı-Rus savaĢı baĢladı.85
Osmanlı Devleti‟nin Rusya ile savaĢa tutuĢması, Ġngiltere‟yi harekete geçirdi.
Napolyon‟a karĢı savaĢ yapan Rusya‟nın iki cepheli bir savaĢ karĢısında kalmasından
80 Armaoğlu, age. s. 144.
81 age., s. 146.
82 Kurat, “Türkiye ve Rusya”, s. 48.
83 Kurat, “Türkiye ve Rusya”, s. 49.
84 Karal, Osmanlı Tarihi, C. V, s. 49–50.
85 ġahin, “Kaynarca‟dan Paris BarıĢı‟na”, s. 533.
18
ve Napolyon‟a karĢı Rus mücadelesinin zayıflamasından endiĢelenen Ġngiltere savaĢı
durdurması için Osmanlı Devleti‟ne baskı yapmaya karar verdi. Ancak Ġngiltere‟nin
istekleri Fransa Büyükelçisi Sebastiani‟nin teĢvikleri ile reddedildi.86 Çanakkale
istihkâmlarının zayıflığından yararlanıp Boğaz‟dan içeri girip Ġstanbul kıyılarına
demirleyerek PadiĢah‟ın Rus isteklerine boyun eğmesini amaçlayan Ġngiliz
donanması, Ģehrin savunma hattının oluĢturulması sonucu hiçbir sonuç elde
edemeden geri dönmek zorunda kaldı.87
Osmanlı Devleti‟nin Ġngiltere karĢısında direnmesi gerçekten de iĢe yaradı.
Çünkü Napolyon 14 Haziran 1807‟de Friedland‟da Rusya‟yı yenince iki devlet
arasında Tilsit barıĢ görüĢmeleri baĢladı.88Ancak Rusya yenildiği bu savaĢ
sonucunda Ġngiltere ile ticari iliĢkilerini kesme sözü karĢılığında herhangi bir toprak
kaybına uğramamıĢtır. Tilsit AntlaĢmasına göre Fransa, Rusların Avrupa da
kendisine yapacağı yardımlara karĢılık, sürmekte olan Osmanlı-Rus savaĢında iki
taraf arasında arabuluculuk ederek ateĢkes ve barıĢ yapılmasını sağlayacaktı. ġayet
Osmanlılar bunu kabul etmezse, o zaman antlaĢmanın gizli maddelerine göre, Fransa
ve Rusya birlikte Osmanlı Devleti‟nin Avrupa‟daki topraklarına saldıracak ve onu
paylaĢacaktı. Yalnız Ġstanbul ve Rumeli‟ye dokunmayacaklardı. Böylece Napolyon
Avrupa kıta siyasetinde baĢarılı olabilmek için Ġngiltere‟nin dostu olan Rusya‟yı
kazanma uğruna Osmanlıları feda etmiĢti.89
Rusya ve Fransa arasındaki bu siyasi görüĢme ve anlaĢmalar Osmanlı- Ġngiliz
siyasi münasebetlerinin yeniden düzelmesine ve bu iki devlet arasında bir savunma
paktının imzalanmasına sebebiyet verdi. Esasen yapılacak olan bir anlaĢma için
zaman ve zemin müsaitti; çünkü her iki devleti de birbirine hasım kılan engeller
ortadan kalkmıĢ ve onları birbirine yaklaĢtıracak unsurlar meydana çıkmıĢtı. Fransa
ile Rusya arasındaki Tilsit görüĢmelerinin Ġngiltere aleyhinde kararlar içerdiği gibi
Osmanlı topraklarının da paylaĢılması hedef tutulmuĢtu. Bu da er ya da geç Osmanlı
Devleti‟ni çıkarlarını korumak bakımından Ġngiltere ile anlaĢmaya sevk edecekti.90
Ġki ülke arasında yapılan görüĢmeler sonucu 5 Ocak 1809 tarihinde Çanakkale
86 Armaoğlu, age., s. 151.
87 Yalçınkaya, agm., s. 635.
88 Armaoğlu, age., s. 153.
89 Yalçınkaya, agm., s. 637.
90 Tukin, age., s. 154.
19
(Kal„a-i Sultaniye) AntlaĢması imzalandı. AntlaĢmaya göre Ġstanbul ve Çanakkale
Boğazlarından savaĢ gemilerinin geçmesi yasak olacaktı. Bu hususta, Osmanlı
Devleti'nin öteden beri uyguladığı kural, yine geçerli olacaktı. Bu kurala, barıĢ
zamanında bütün devletler ile Ġngiltere'de uyacaktı. Ayrıca kabul edilen dört
maddelik gizli ittifaka göre de Fransa Osmanlı Devleti'ne saldıracak olursa Ġngiliz
donanması Karadeniz'e kadar Osmanlı sahillerini koruyacak, silah ve mühimmat
yardımında bulunacaktı.91
Kal„a-i Sultaniye AntlaĢması ile “Boğazların kapalılığı” ilkesi ilk kez bir
taahhüt olarak anlaĢmaya girmekteydi. Bu taahhüt Ģimdilik sadece Ġngiltere
tarafından alındığından bundan sonra Ġngiltere diğer devletleri de bu taahhüdü
aldırmaya çalıĢacak ve 1841 yılında buna muvaffak olacaktır. Ġngiltere bu suretle
Rusya‟nın Boğazlardan Akdeniz‟e inmesini önlemiĢ olmaktaydı.92
Bu sırada Eflak ve Boğdan beylerinin azliyle 1806‟da baĢlayan ve Osmanlı
Devleti aleyhine geliĢen savaĢ, 1812‟de Napolyon‟un Moskova seferi hazırlıklarına
baĢlaması üzerine ve Rusya‟nın barıĢ istemesiyle sona erdi. SavaĢ sonunda
imzalanan BükreĢ AntlaĢmasıyla Ruslar toprak kazançlarından sadece Baserabya ile
yetinecek, Eflak ve Boğdan ise Osmanlı Devleti‟nde kalacaktı. Bunun yanında
Rusya‟ya güvenerek isyan hareketine giriĢen Sırp tebaası için Osmanlı Devleti bazı
ayrıcalıklar verecekti. Bu da Balkanlardaki ilk ulusçuluk kıvılcımı ve bu yönde
Osmanlıların verdiği ödünlerin baĢlangıcıdır. 19. Yüzyıl boyunca da bu verilen
ödünler artarak devam edecektir.93
BükreĢ AnlaĢması Rusya politikası açısından kazançlı iken Osmanlı açısından
bir gaflet eseridir.94 Çünkü Rusya, o esnada patlak veren Napolyon savaĢı için
Osmanlı‟nın tarafsızlığını sağlamıĢ,95 Napolyon‟a karĢı rahat bir mücadele ortamı
oluĢturmuĢtur.96
91 Dördüncü, agm., s. 81.
92 Armaoğlu, age., s. 157.
93 Sander, Anka‟nın Yükselişi ve Düşüşü, s. 183.
94 Kurat, “Türkiye ve Rusya”, s. 51.
95 ġirokorad, age., s. 311.
96 Armaoğlu, age., s. 158.
20
1812 yılında Napolyon topladığı orduyla Rusya‟yı kesin bir barıĢa zorlamak
için istila hareketine giriĢti. Ancak Napolyon, gerek Rusya‟nın iklim Ģartları ve
gerekse Rus halkının bu istila karĢısında milliyetçi duygularla bir vatan savaĢı
vermesi sonucunda baĢarısız oldu. Bu durum Rusya‟nın Avrupa‟da galip devlet
sıfatıyla en güçlü devlet statüsüne gelmesini sağladı.97 Neticede Napolyon Rusya‟dan
hezimetle dönmüĢ ve Paris bile Rus orduları tarafından ele geçirilmiĢti. Napolyon‟un
iktidarı ile birlikte vatandaĢ imparatorluğu adını verdiği rejim de sona ermiĢti.98
Bu süreci fırsata çevirmek isteyen Çar I. Aleksander, Napolyon‟un
mağlubiyetinden faydalanarak Balkanları ve Güney Kafkasya‟yı hâkimiyeti altına
almayı düĢünmüĢtür. Avrupa milletlerini Napolyon‟un zulmünden kurtarma kisvesi
altında Avrupa‟nın kurtarıcısı rolünü oynayan Aleksander, 1813‟te Prusya‟ya ve
Mart 1814‟te Paris‟e girmiĢtir.99
Napolyon‟un Moskova seferlerinin baĢarısızlıkla sonuçlanmasının ardından
1814 Eylül ayında müttefik ülkeler Avrupa‟ya yeniden düzen vermek maksadıyla
Viyana‟da bir kongre topladılar. Fransa‟ya karĢı Napolyon Seferi dolayısıyla
savaĢmıĢ olan Osmanlı Devleti‟nin de kongreye katılması gerekiyordu. Bu nedenle
Viyana Kongresi‟nin toplanmasına karar verildiği zaman Avusturya BaĢbakanı
Metternik Osmanlı Devleti‟ni de kongreye davet etti. Kongreye katılmasa bile
Osmanlı Devleti‟nin toprak bütünlüğünün garanti altına alınmasını istemesi yönünde
telkinde bulunan Metternik, Rusya‟nın Balkanlardaki geniĢleme çabasından endiĢe
ediyordu. Ġngiltere ise Rusya‟nın Karadeniz‟deki geniĢlemesinden ve Boğazları
geçerek Akdeniz‟e inmesinden korkmaktaydı. Ancak Bâb-ı Ali, Metternik‟in toprak
bütünlüğünü garanti altına alma teklifini de bunun devletin bağımsızlığına aykırı
olacağını öne sürerek reddetmiĢtir. Aynı zamanda Osmanlı yöneticileri kongreye
katılması halinde Rusya‟nın Eflak ve Boğdan meselesini gündeme getirerek
kendisini zor durumda bırakabileceğini de hesaba katmıĢ ve bu nedenle kongreye
katılmamayı daha uygun görmüĢtür.100
97 Kurat, “Rusya Tarihi”, s. 307.
98 Ġlber Ortaylı, İmparatorluğun Son Nefesi, TimaĢ Yayınları, Ġstanbul 2014, s. 43.
99 Kurat, “Rusya Tarihi”, s. 309.
100 Armaoğlu, age., s. 158–159.
21
Rusya Çar‟ı Aleksander ise kongre üyelerinin dikkatini sürekli Rum davasına
çekmek istiyordu. Kongre, milliyetçilik düĢmanı Metternik'in ve doğuda Rusya'nın
geniĢlemesini daima endiĢe ile karĢılamıĢ olan Ġngiltere'nin tesiriyle, bu konu
üzerinde görüĢmeler yapılmasını reddetti. Buna rağmen, Rus delegeleri, resmî
görüĢmelerin dıĢında, Kongre üyelerinin dikkat nazarını Osmanlı Ġmparatorluğu
idaresinde yaĢamakta olan Hıristiyan halkın durumu üzerine çekmeye çalıĢtılar ve bu
durum için Doğu Sorunu terimini kullandılar.101
1. Yunan Ġsyanı
Viyana Kongresi sonrası oluĢan Mukaddes Ġttifak (Rusya, Prusya, Avusturya)
Devletleri aldıkları karar gereği Avrupa‟da meydana gelen milliyetçi isyan
hareketlerine engel olacaklardı. Ancak Rusya buna rağmen Yunanistan‟da
Osmanlı‟ya karĢı baĢlayan isyan hareketini desteklemiĢtir.102 Yunanistan‟ın Rus
etkisi altında kalmasını istemeyen Ġngiltere ve diğer Avrupa ülkeleri de isyanı
destekleme kararı aldılar. Bunun üzerine Osmanlı Devleti isyanı kendi baĢına
bastıramayınca Mısır Valisi Mehmet Ali PaĢa‟dan yardım talep etti. Mehmet Ali
PaĢa Mora ve Girit Valiliği‟nin kendisine verilmesi karĢılığında yardım edeceğini
bildirdi. Ġsteğinin yerine getirileceğinin iletilmesi neticesinde Ġbrahim PaĢa
komutasındaki Mısır kuvvetleri yardıma gelerek isyanı büyük ölçüde bastırmaya
muvaffak oldu.103
Mora isyanını beklemedik bir Ģekilde bastırmaya muvaffak olan Osmanlı-
Mısır kuvvetlerinin bu baĢarısı üzerine Ġngiltere, Rusya ve Fransa Osmanlı
Devleti‟ne karĢı bir protokol imzaladılar. Protokol gereği bu üç devlet isyancılarla
Osmanlı Devleti arasında bir ateĢkes sağlanmasını istediler. AteĢkesin ardından da
Yunanistan Devleti kurulacağını bildirdiler. Osmanlı hükümeti bu kararları
tanımayınca Osmanlı-Mısır donanması Ġngiliz-Rus-Fransız ortak donanması
tarafından ani bir baskınla Navarin‟de 20 Kasım 1827‟de batırıldı.104
101 Karal, age., C. V, s. 203.
102 Kurat, “Rusya Tarihi”, s. 309.
103 Dördüncü, agm., s. 82.
104 Mehmet Kocaoğlu “Kavalalı Mehmet Ali PaĢa Ġsyanı (1831–1841)”, OTAM, C. VI, S. 6, Ankara
1995, s. 197.
22
Navarin olayını Bâb-ı Âli, ilgili devletler nezdinde Ģiddetle protesto etmiĢ
ancak üç devlete birden savaĢ açacak durumda olmadığı için yalnızca Rus
saldırılarına karĢı Tuna boylarına asker sevk etmekle yetinmiĢtir.105 Navarin olayı
bütün Avrupa‟da özellikler Fransa, Rusya ve Yunanistan‟da büyük sevinçle
karĢılandı. Hıristiyanlığın Müslümanlık karĢısındaki zaferi olarak telakki edildi.
Rusya Ġngiltere ile kurduğu ittifaktan Osmanlı Devleti aleyhine yararlanabilmek için
harekete geçti. Osmanlı üzerindeki baskıyı artırmak maksadıyla kendisinin Eflak ve
Boğdan‟ı iĢgal etmesini, Ġngiltere‟nin de Boğazları zorlamasını teklif etti. Rusya‟nın
bu teklifi ve Navarin olayı Ġngiltere'yi endiĢelendirmekteydi. Nitekim Navarin olayı
sonucunda Rusya‟yı Doğu Akdeniz‟de zorlayacak bir donanma kalmamıĢtı. Ayrıca
Rusya yayılmacı emellerini artık açıktan gerçekleĢtirmeye çalıĢmaktaydı.106
Navarin olayından sonra Osmanlı–Rus iliĢkileri iyice bozuldu. Bu olay
Osmanlı halkının Rusya‟ya karĢı büyük bir kin duymasına sebep olmuĢtur. PadiĢah
II. Mahmut da Rusya‟nın bu hareketinden rahatsız olmuĢ ve devrin ulemasını
Ġstanbul‟da yapılacak toplantıya çağırarak Rusya aleyhine söylemlerde bulunmuĢtur.
Bütün bunlara karĢı Rusya da Osmanlı Devleti‟ne karĢı savaĢ hazırlıkları
yapmaktaydı. Bu doğrultuda henüz savaĢ halinde olduğu Ġran ile bir barıĢ imzalamıĢ
ve Ġran cephesinden çekilerek padiĢahın tavır ve söylemlerini bahane ederek
Osmanlı‟ya savaĢ ilan etmiĢtir.(26 Nisan 1828).107 Osmanlı Devleti Rusya ile bir
savaĢ yapacak durumda değildi. Zira Osmanlı donanması Navarin‟de yok edilmiĢ ve
Mora isyanları da devam etmekte idi. Bununla birlikte Yeniçeri Ocağı kaldırıldıktan
sonra yerine getirilecek olan ordu henüz yeni kurulmaktaydı.108
Rusya, 1828 yılında Balkan sıradağlarını aĢarak Ġstanbul üzerine
yürüyebilmeyi hedefleyen bir saldırı planı hazırladı. Osmanlı Devleti‟nin ise 18.
yüzyılın son yıllarında Rusya‟yla giriĢtikleri savaĢlarda sürekli olarak savunmaya
dönük karĢı saldırı stratejisini benimsemiĢ olması ve Balkan bölgesinin bu konuda
Osmanlı Devleti‟ne fayda sağladığı gerçeği dikkate alındığında Rusya‟nın söz
105 Kurat, “Türkiye ve Rusya”, s. 56.
106Karal, Osmanlı Tarihi, C. V, s. 275.
107 Kurat, “Türkiye ve Rusya”, s. 277.
108 Armaoğlu, age., s. 277.
23
konusu hedefini gerçekleĢtirmesi kolay olmayacaktı.109 Nitekim Yeniçeri Ocağı‟nın
kaldırılmasından sonra kurulan yeni Türk ordusu Tuna boylarında Ruslara karĢı
baĢarılı mücadeleler vermiĢ ancak Rusların Balkanları aĢmalarına engel
olamamıĢlardır. Ağustos 1829 tarihinde de Ruslar Edirne‟yi ele geçirdiler.110
Rusların Ġstanbul‟a bu kadar yaklaĢmıĢ olmaları üzerine Sultan II. Mahmut ateĢkes
antlaĢması istemiĢ ve iki ülke arasında barıĢ görüĢmelerine baĢlanmıĢtır. Yapılan
görüĢmeler neticesinde 14 Eylül 1829‟da Ruslarla Edirne AntlaĢması imzalanmıĢ ve
bu antlaĢmaya göre Doğu Anadolu ile Ahıska bölgesi, Tuna deltasındaki adalar
Rusların eline geçecek ve Rusya ticaret gemileri için Boğazlardan geçiĢ hakkı elde
edecekti.111
Edirne BarıĢı ile Boğazlarda ilk kez ticaret gemileri ile ilgili genel bir kural da
ortaya koyulmuĢtur. Karadeniz artık Türk-Rus denizi olmaktan çıkarak ticaretle
uğraĢan tüm milletlerin gemilerine açık kalacak Ģekilde milletlerarası bir statü
kazandı. Bu suretle Rusya‟nın Karadeniz‟deki limanlarının ekonomik kalkınmasını
sağlayacak imkânlar da sağlanmıĢ olmaktaydı.112
Edirne BarıĢı Osmanlı Devleti‟nin parçalanmasında önemli bir aĢamadır.
BarıĢ sonucunda Osmanlı Devleti Yunanistan‟ın bağımsızlığını tanımıĢ ve Eflak-
Boğdan‟ı Ruslara bırakmıĢtır. Yunanistan‟ın bağımsız olması Osmanlı Devleti
içerisinde yaĢayan diğer uluslara örnek olmuĢ ve imparatorluğun dağılmasında bir
baĢlangıç olmuĢtur. Bundan sonra Osmanlı Devleti kendi toprağını kendi gücüne
dayanarak savunamayacağını anlamıĢ ve özellikle Rusya‟nın yayılmacı emellerine
karĢı Avrupa‟daki güç dengeleri üzerinden toprak bütünlüğünü koruma politikası
izlemiĢtir. Yunanistan‟ın bağımsızlığı ve Cezayir‟in Fransa tarafından iĢgalinden
sonra Osmanlı Devleti on yıl boyunca Mehmet Ali PaĢa isyanı ile uğraĢtı.113
2. Mısır Meselesi
Mehmet Ali PaĢa, hüküm sürdüğü Mısır‟da askeri, ekonomik ve sosyal
alanda birçok baĢarılı ıslahat giriĢimleriyle ülkesini bayındır hale getirdi. Osmanlı
109 Alexander Bitis, “1828–1829 Türk-Rus SavaĢı ve Edirne AntlaĢması” (çev. Nasuh Uslu), Türkler,
C. XII, (ed. Hasan Celal Güzel), Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 703.
110 Kurat, “Türkiye ve Rusya”, s.56.
111 Potyemkin, age., s. 410–411.
112 Tukin, age., s. 169.
113 Sander, Ankanın Yükselişi ve Düşüşü, s. 189.
24
Devleti‟nin içinde bulunduğu sıkıntılı süreç Mehmet Ali PaĢa‟nın yapacağı iĢlerde
daha rahat hareket etmesini sağladı. Bu sayede Mısır‟da modern bir ordu kuran
Mehmet Ali PaĢa Osmanlı yönetimi açısından oldukça tehlikeli birisi haline geldi.114
Navarin Olayı ile donanması yakılan Mehmet Ali PaĢa‟nın PadiĢah‟tan onay
almadan müttefiklerle anlaĢarak Mora‟dan kuvvetlerini çekmesine ve 1828–1829
Osmanlı-Rus harbinde Osmanlı ordusuna yardım etmeyiĢine PadiĢah çok
öfkelenmiĢti. Mehmet Ali PaĢa‟nın bu olumsuz atmosferde Girit ve Suriye Valiliği‟ni
de talep etmesi bardağı taĢıran son damla oldu.115 Sultan Mahmut Girit ve Suriye
Valiliği‟ni Mehmet Ali PaĢa‟ya vermediği gibi Mısır Valiliği‟ni de elinden almayı,
hatta çevresindeki paĢaların da etkisiyle düzenlenecek bir komplo ile Mehmet Ali
PaĢa‟yı büsbütün ortadan kaldırmayı bile düĢünmüĢtür.116
Ordusunu büyük gayretle modernize eden Mehmet Ali PaĢa, Suriye
topraklarını kendi gücü ile almaya karar verdi. Bunun için elveriĢli bir zaman kolladı
ve Akka Valisi ile kendi arasındaki meseleyi fırsat olarak değerlendirdi. Bu sorunu
halletmek için PadiĢahın onayı olmaksızın Akka üzerine Ġbrahim PaĢa kuvvetlerini
gönderdi. Uzun zamandır Suriye topraklarında emelleri olan Mehmet Ali PaĢa 1
Kasım 1831‟den itibaren Suriye topraklarını ele geçirmeye baĢladı.117 Osmanlı
ordusuna nazaran daha iyi bir eğitim görmüĢ ve daha donanımlı bir yapıya sahip olan
Mısır ordusu Suriye‟yi iĢgal edip kısa zamanda Anadolu‟ya yöneldi. Ġbrahim PaĢa
kumandasındaki bu ordu Osmanlı kuvvetlerini Konya‟da 21 Aralık 1832 tarihinde
bozguna uğrattı.118
Mısır kuvvetlerinin Kütahya önlerine kadar gelmesi karĢısında Osmanlı
Devleti kendi sorununu kendisinin çözemeyeceğini anlayarak Avrupa ülkelerinden
yardım istemek zorunda kaldı.119 Yardım talebi önce Ġngiltere‟ye yapıldı ancak
Ġngiltere bu talebe aldırıĢ etmedi. Fransa‟nın da zaten Mehmet Ali PaĢa ile yakın
münasebetlerinin olduğunun aĢikâr olması nedeniyle Osmanlı Devleti Rusya‟dan
114 ġinasi Altundağ, Kavalalı Mehmet Ali Paşa İsyanı Mısır Meselesi 1831–1841 I. Kısım, TTK
Yayınları, Ankara 1945, s. 25
115 Armaoğlu, age., s. 299.
116 Kocaoğlu, agm., s. 199.
117 Altundağ, age., s. 29.
118 Potyemkin, age.,420.
119 Sander, “Siyasi Tarih”, s. 301.
25
yardım istemek zorunda kaldı. Zaten Rusya, daha evvel PadiĢah‟a kendisinden
yardım talep etmesi yönünde telkinlerde bulunmuĢtu.120 Aslına bakılırsa PadiĢah II.
Mahmut bir süredir devleti ıslahatlarla modernleĢtirmeye çalıĢırken Avrupa
devletleri ile de yakın iĢbirliği içerisinde olmak istiyordu. Mısır Ġsyanı baĢlayınca da
Ġngiltere ve Fransa‟nın Osmanlı Devleti‟nin bu meselesine tepkisiz kalmaları, üstüne
Fransa‟nın 1830‟da Cezayir‟i iĢgal etmiĢ olması onu Avrupa devletlerinden
uzaklaĢtırdı.121 Zaten Sultan Mahmut, Fransa‟nın Mehmet Ali PaĢa‟ya yardım
etmekte olduğunu ve Mehmet Ali PaĢa‟nın Fransa‟dan güç alarak isyanını
artırdığının farkındaydı.122 Ġngiltere ve Fransa‟nın bu tavrı Osmanlı Devleti‟ni
Rusya‟nın eline düĢürdü. PadiĢah‟ın 3 ġubat 1833‟te Rusya‟dan yardım talebinde
bulunması üzerine 20 ġubat 1833‟te Rus donanması harekete geçerek Ġstanbul
önlerine kadar geldi.123
Boğazda Rus donanmasının görünmesi üzerine Ġngiliz ve Fransız elçileri
Saray‟a gelerek Rus askerlerinin Ġstanbul toprağına ayak basması durumunda
baĢkenti terk edeceklerini Osmanlı yönetimine bildirdiler. Hatta isteklerinin
reddedilmesi halinde Mehmet Ali PaĢa‟yı destekleyeceklerini ima eden bir ültimatom
dahi verdiler. 2 Nisan 1833‟de ikinci Rus filosu da Boğaz‟da göründükten sonra
üçüncü bir filonun da gelmesiyle on dört bin Rus askeri Boğaz‟ın kıyısına çıkmıĢ
bulunmaktaydı.124 Rus askerinin Boğaz‟a geliĢi üzerine endiĢelenen Ġngiltere ve
Fransa harekete geçerek buradan Rus askerlerinin çekilmesini sağlamak için Mehmet
Ali PaĢa‟ya baskı uyguladılar ve bu baskı neticesinde Osmanlı Devleti ile Mehmet
Ali PaĢa arasında 24 Nisan 1833 Tarihi‟nde Kütahya AntlaĢması imzalandı.125 Ancak
Sultan Mahmut uzlaĢmanın geçici olacağını düĢündüğünden Mehmet Ali‟nin tekrar
saldırması halinde Rus yardımını temin edecek olan Hünkâr Ġskelesi AnlaĢması‟nı
Rusya ile 8 Temmuz 1833‟te imzaladı.126
120 Kurat, “Türkiye ve Rusya”, s. 60.
121 Dönmez, age., s. 110.
122 BOA, HAT, nr. 20602, 1833; BOA, HAT, nr. 20238, 1833.
123 Kurat, “Türkiye ve Rusya”, s. 60.
124 Potyemkin, age.,s. 422
125 Sander, “Siyasi Tarih”, s. 302.
126 Dördüncü, agm., s. 84.
26
Sekiz yıllığına akdedilen antlaĢma, altı madde ve bir de gizli maddeden
müteĢekkil olup her iki ülke, karĢılıklı fiili yardımlarda bulunmayı taahhüt etmiĢtir.
Osmanlı Devleti‟nin baĢka bir ülke tarafından saldırıya uğraması durumunda
Rusya‟nın kara ve deniz kuvvetleri ile yardımda bulunacağı; buna karĢılık
antlaĢmanın gizli maddesi ile Osmanlı Devleti‟nin Çanakkale Boğazı‟nı Rusya‟nın
güvenliğini tehdit eden donanmalara ve harp gemilerine kapalı tutması
kararlaĢtırılmıĢtır.127 Rusya‟nın bu maddeyi anlaĢmaya koymasına en çok Ġngiltere
tepki gösterdi. Zira bu anlaĢmayla Rusya Osmanlı Devleti‟ne müdahale edebilecek
ortam oluĢturduğu gibi boğazlardan da serbestçe geçebilecekti.128 Ayrıca Osmanlı
Devleti bu anlaĢmaya imza koymakla Rusya‟nın himayesi altına girmeyi de kabul
etmiĢ oluyordu.
Tüm bu geliĢmelere rağmen Sultan II. Mahmut Ġngiltere‟den Mehmet Ali
PaĢa meselesini kesin olarak halletmek için yardım talebini yinelemiĢ ancak bu
talebe Ġngiltere olumsuz cevap vermiĢtir. Londra Sefiri Namık PaĢa aracılığıyla, II.
Mahmud‟un yaptığı reformlarla devleti medeni ülkeler arasına dâhil etmek istediği
ancak Mehmet Ali PaĢa‟nın bir kanser gibi iyi olan her Ģeyi engellediği Ġngiltere DıĢ
iĢleri Bakanı Dük Wellington‟a iletilmiĢtir. Ancak Namık PaĢa‟nın bu talebini Dük
Wellington, her devletin kendi gücüne itimat etmesi gerektiğini hatırlatarak Osmanlı
Devleti‟nin iç iĢlerine müdahil olamayacağını bildirmiĢtir.129 Sultan II. Mahmut‟a da
iç iĢlerini düzene koymasını, ordu ve donanmasını güçlendirmesini ve diğer
devletlere güvenmemesi gerektiğini tavsiye etmiĢtir.130
Sultan Mahmut hayatında bir leke addettiği Mehmet Ali PaĢa sorununu
çözmek için Vali‟nin üzerine tekrar bir ordu gönderdi. Fakat 24 Haziran 1839‟da
Nizip‟te karĢılaĢan iki ordu arasındaki savaĢı yine Mehmet Ali PaĢa‟nın ordusu
kazandı. O sıralarda ağır hasta bulunan Sultan Mahmut ise yenilgi haberini alamadan
29 Haziran 1839‟da vefat etmiĢtir.131
127 Tukin, age., s. 229.
128 Sander, “Siyasi Tarih”, s. 302
129 Dönmez, age., s. 140.
130 BOA, HAT, nr. 37504, 1835.
131 Armaoğlu, age., s. 313
27
Osmanlı Devleti ile Mehmet Ali PaĢa arasında baĢlayan ikinci ihtilaf Avrupa
devletlerine Osmanlı Devleti‟ni Hünkâr Ġskelesi AnlaĢması‟yla Rusya‟ya karĢı
düĢmüĢ olduğu durumdan kurtarmak ve aynı zamanda bu yeni sorunu ortaklaĢa bir
çözümle düzene koyma fırsatı verdi. Bunun neticesinde Osmanlı- Rus meselesi olan
Boğazlar sorunu artık milletler arası bir konu oldu.1321833‟teki olayları unutmayan
Ġngiltere bu kez Osmanlı Devleti‟nin arkasında etkin bir tavır aldı.133 Ġngiltere‟nin bu
konu üzerine eğilmesi Rusya‟yı oldukça rahatsız etti. Çünkü Rusya, Hünkâr Ġskelesi
sorununu gündeme getirmek istemiyordu.134 Ancak bir süre sonra anlaĢmadan
sağladığı üstünlüğü daha fazla sürdüremeyeceğini anlayan Rusya ile kendi aleyhine
oluĢacak olan bir ittifakın karĢısında duramayacağını anlayan Fransa da Ġngiltere ile
birlikte hareket etme kararını alarak 1840 yılında Londra‟da toplanan konferansa
katılmaya karar verdiler.135 Yapılan konferansın sonunda imzalanan Londra
Mukavelenamesiyle Osmanlı Ġmparatorluğu; Avusturya, Ġngiltere, Fransa, Rusya ve
Prusya‟nın ortak garantisi altına alındı. Bu Ģekilde Hünkâr Ġskelesi AnlaĢması
hukuken son bularak Rusya‟nın Osmanlı üzerindeki tek baĢına elde ettiği hâkimiyeti
de kaldırılmıĢ oldu.136
Hünkâr Ġskelesi AntlaĢması‟nın sekiz yıllık süresinin bitmesi ve Mısır
meselesi çözümlenmedikçe Boğazlarla ilgili herhangi bir anlaĢmaya
yanaĢmayacağını iddia eden Fransa‟nın bu sorunun çözülmesi üzerine Boğazlar
konusunda uluslararası bir antlaĢma önünde engel kalmamıĢtı. Bu suretle devletler
Osmanlı Devleti ile Fransa‟nın da katılımıyla Londra Konferansı sonunda 13
Temmuz 1841‟de Londra Boğazlar SözleĢmesini imzaladılar.137 Londra Boğazlar
SözleĢmesi‟ne göre;
Osmanlı Devleti eskiden beri uyguladığı “Boğazların kapalılığı” ilkesini
devam ettirecek,
Osmanlı Devleti dost devletlerin hafif muharebe gemilerinin geçiĢine özel
fermanlarla izin verecektir.
132 Tukin, age., s. 249–250.
133 Sander, “Siyasi Tarih”, s. 302.
134 Armaoğlu, age., s. 319.
135 Sander, “Siyasi Tarih”, s. 303.
136 Kurat, “Rusya Tarihi”, s. 326.
137 Armaoğlu, age. s. 325.
28
Bu anlaĢmayla Boğazların kapalılığının devam etmesi Rusya açısından
olumlu olsa da Hünkâr Ġskelesi AnlaĢması‟yla elde ettiği egemenlik haklarının
daralmıĢ olması Rusya‟nın aleyhine olmuĢtur. Bu anlaĢma Rusya‟nın Akdeniz
üzerine geniĢleme siyasetine karĢı çıkan devletlerin de çıkarlarına gayet uygundu.138
Bu anlaĢmayla Avrupalı devletler Osmanlı Devleti‟nin egemenlik haklarını
teyit ve tasdik ettikleri halde Boğazları kapalı tutmak gibi onun egemenlik haklarını
sınırlayıcı bir zorunluluk getirmekle tezat duruma düĢmüĢlerdi. Çünkü Boğazların
kapalılığı ilkesi eskiden PadiĢah‟ın tek baĢına aldığı bir idari tedbir iken Ģimdi
PadiĢah kapalılık ilkesinin gelecekte de yürürlükte kalacağının kararını ilan etmiĢ
oluyor, onun bu kararına saygı gösterilmesi ise büyük devletlerin teminatı altına
alınmıĢ gibi gösteriliyordu. Böylece esas mesele, büyük devletlerin menfaatleri
doğrultusunda çözülmüĢ oluyor, PadiĢah‟ın haysiyeti de göstermelik de olsa
korunuyordu.139
Boğazların kapalılığı konusunda söz konusu anlaĢmanın muhtevası Osmanlı
Devleti‟nin tarafsız olduğu durumlarla alakalıdır. Osmanlı Devleti‟nin kendi açtığı
bir savaĢ durumunda ise istediği bir devletin savaĢ gemilerine Boğazları açık tutması
mümkündü. Zira Osmanlı Devleti bu hukuki durumdan Kırım SavaĢı‟nda
yararlanmıĢtır.140
3. Kırım SavaĢı
Londra Boğazlar SözleĢmesi‟nden sonra Boğazlar meselesi 10 yıl tekrar
gündeme gelmedi. Ancak Rus Çar‟ı Nikola‟nın hasta adam olarak nitelediği Osmanlı
Devleti‟nin topraklarını paylaĢma konusunda 1853 yılında Ġngiltere‟ye sunduğu
anlaĢma teklifi Ġngiliz Hükûmeti tarafından kesin bir dille reddedilince Rusya, hasta
adamın mirası hakkında tek baĢına tedbirler almaya kalkıĢtı. Bu konuda kendisine
hareket noktası olarak ise kutsal yerler meselesini seçti.141 Rusya ile Fransa arasında
çok önceden var olan Kudüs‟teki kutsal yerlerin bakım ve onarımına dair hak ve
138 Karal, Osmanlı Tarihi, C. V, s. 209.
139 Tukin, age., s. 278–279
140 Tukin, age., s. 282.
141 Karal, Osmanlı Tarihi, C. V, s. 222.
29
imtiyaz elde etme mücadelesi 1850 tarihinde yeniden alevlenmiĢti.142 Ortodoksları
Rusya, Katolikleri ise Fransa destekliyordu. Osmanlı hükümeti ise her iki mezhebe
de eĢit davranmaya çalıĢsa da Çar I. Nikola o bölgedeki Ortodokslara haksız
muamelelerde bulunulduğunu söylüyordu. Bu meselenin halli için olağanüstü
yetkilerle donatılmıĢ olan Prens Mençikof Ġstanbul‟a 23 ġubat 1853‟te büyükelçi
sıfatıyla geldi.143
Mençikof Ġstanbul‟a gelirken Çar Nikola‟dan aldığı bir takım talimatları da
elindeydi. Öncelikle Kudüs meselesinde Ortodoksların himayesi ile ilgili ve Osmanlı
Devleti‟nin Rus himayesine alınmasına dair bir ittifak yapılması Mençikof‟a verilen
en önemli talimattı. Eğer söz konusu ittifaklar imzalanırsa Osmanlı, Rusya‟nın
himayesine girmiĢ olacaktı.144 Ortodoksların koruyuculuğunun Rusya‟ya bırakılması
önerisini, Osmanlı devleti Ġngilizlerin de desteği ile reddedince 19. yüzyılın üçüncü
Osmanlı-Rus harbi çıkmıĢ oldu.145
Prens Mençikof‟un 2 Mayıs 1853 tarihinde Ġstanbul‟dan ayrılmasından sonra
Rusya‟nın Osmanlı Devleti‟ne verdiği son ültimatomun da reddedilmesi üzerine Rus
ordusu Boğdan‟da bir ordu kurarak Tuna‟ya kadar bütün Ģehirleri iĢgal etti. Fransa ve
Ġngiltere Osmanlı Devleti‟nin toprak bütünlüğünü koruma amacıyla Çanakkale
Boğazı‟nın giriĢine demir attılar.146 Rusya bir taraftan da Hıristiyan Rumları Osmanlı
aleyhine isyana teĢvik ediyor, bir taraftan da Haçlı muharebesine davet
ediyormuĢçasına ahalisini savaĢa çağırıyordu. Bu durum karĢısında Ġngiltere ve
Fransa, Osmanlı Devleti‟ni Rusya‟ya karĢı gereken tedbiri almaya ve harp ilânına
teĢvik ediyordu.147 Rusya‟nın Eflak ve Boğdan‟ı iĢgali üzerine Türk ordusu Ömer
PaĢa komutasında 3 Ekim 1853‟te Tuna‟nın karĢı sahilinden Rus ordusuna ateĢ açtı.
Rus ordusu komutanı Gorçakof‟un Tuna‟ya donanmayı indirme emrini vermesiyle
savaĢ Ģiddetlendi. Türkler ve Ruslar ağır kayıplar verdiler.148
142 Erdoğan KeleĢ, “Kırım SavaĢı‟nda (1853–1856) Karadeniz ve Boğazlar Meselesi”, OTAM, S. 23,
2008, s. 160.
143 Öztuna, age., s. 42.
144 Kurat, “Türkiye ve Rusya”, s. 72.
145 Sander, “Siyasi Tarih”, s. 306.
146 Eduart Driault, Şark Meselesi (Bidayet-i zuhurundan zamanımıza kadar), (çev. Nafiz), (Yay. haz.
Emine Erdoğan), Berikan Yayınları, Ankara 2005, s. 248.
147 Driault, age., s. 250.
148 ġirokorad, age., s. 361.
30
Osmanlı donanması bir aralık Boğazları Rus saldırılarına karĢı korumak
amacıyla Karadeniz‟e açıldı ve Sinop limanında demir attı. Fakat burada güçlü bir
Rus filosu tarafından aniden saldırıya uğradı ve Osmanlı donanması imha edildi. Bu
geliĢme üzerine Marmara Denizi‟ne giren Ġngiliz ve Fransız donanmaları, Ocak
1854‟te Karadeniz‟e açıldıkları gibi, bu iki devlet 12 Mart 1854‟te Osmanlı
Hükümeti‟yle bir askeri ittifak antlaĢması imzalayarak Osmanlı Devleti‟nin yanında
resmen savaĢa katıldılar.149 Ġngiliz ve Fransız donanması Karadeniz‟e açılınca, Rus
donanması derhal Azak Denizi‟ne çekilmiĢti. Böylece Sinop baskınının hemen
arkasından, Rus donanmasının Karadeniz‟deki etkinliği sona ermiĢ oluyordu.
Müttefikler Türklerin yardımına yetiĢmeden evvel Rus ordusu Osmanlı
Devleti‟ne kesin bir darbe indirmek istiyordu. Bunun için Rus ordusu Tuna‟nın
güneylerine kadar inmiĢ ancak bu sefer Avusturya‟nın sert ültimatomuyla karĢı
karĢıya kaldı. Avusturya Rusya‟dan Prut‟un ötesine çekilmesini ve Eflak-Boğdan‟ı
boĢaltmasını istedi. Rusya Ģartlar gereği bu notayı dikkate alarak Tuna‟dan çekildi.
Müttefik kuvvetler savaĢı Kırım üzerinden devam ettirme kararı aldı. Zira Kırım,
Rusya‟nın Boğazları zorlayabileceği, Akdeniz‟e inmesini kolaylaĢtırabileceği bir üs
konumundaydı. Buradaki kuvvetlerin yok edilmesi hem Rusya‟yı barıĢa
zorlayabilecek hem de Rusya‟nın olası Akdeniz yayılmasını önleyebilecekti. Bu da
Osmanlı Devleti ve müttefik devletlerin çıkarına uygundu.150
Avusturya verdiği notayla Rus ordusunun Tuna‟nın diğer tarafına geri
çekilmesini sağladı ve savaĢ sonrası bu durumun devamı için yapılacak olan barıĢın
esasını belirlemeye karar verdi. Avusturya, Fransa ve Ġngiltere arasında Viyana‟da
görüĢmeler yapıldı ve bunun sonucunda 8 Ağustos 1854‟te “Dört Nokta” denen Ģu
esaslar tespit edildi:
Eflak-Boğdan ile Sırbistan üzerindeki Rus himayesi kaldırılacak, Osmanlı
Devleti‟nin bu topraklara verdiği hak ve ayrıcalıklar, büyük devletlerin ortak
garantisi altına konacak.
149 Hasan ġahin, “Doğu Sorunu Çerçevesinde Osmanlı-Fransız ĠliĢkileri (BaĢlangıcından Paris
BarıĢına)”, Ankara Üniversitesi Türkiyat Aaştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 40, Ankara 2009, s. 308.
150 Özcan Yeniçeri, “Kırım SavaĢı, Islahat Fermanı ve Paris BarıĢ AntlaĢması”, Türkler, C. XII, (ed.
Hasan Celal Güzel), Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 845.
31
1815 Viyana Kongresi‟nde kabul edildiği gibi, Tuna‟da seyrüsefer serbestisi
sağlanacak.
1841 tarihli Boğazlar SözleĢmesi, Avrupa dengesinin gereklerine göre
yeniden gözden geçirilecek.
PadiĢah‟ın egemenlik hakları ile uyuĢacak Ģekilde Osmanlı Ġmparatorluğu
içerisindeki Hıristiyanların hakları büyük devletler tarafından korunacak.
Bu esaslar içerisindeki 1. ve 4. maddelerle Rusya‟nın tek baĢına Osmanlı
Devleti‟ne baskı yapma imkânı ortadan kaldırılıyor, bu sorunlar Rusya‟nın
tekelinden alınarak Avrupalı beĢ devletin ortak sorunu haline getiriliyordu.151
Rusya‟nın söz konusu dört noktayı kesin bir dille reddetmesi üzerine
görüĢmeler bir süre kesildi. Kırım adasında devam eden savaĢlarda ağır yenilgiler
alan Rusya 28 Kasım 1854 tarihinde prensipte dört noktayı kabul ettiğini bildirdi.
Ancak, Müttefik devletler Rusya‟nın teklifi kabul ettiğine dair haberi dikkate
almayarak barıĢ masasında kesin bir netice almak için Rusya‟ya ağır bir darbe
indirmek gereğini düĢünüyorlardı.152 Müttefik kuvvetlerinin 10 Eylül 1855‟te
Sivastopol‟ü ele geçirmesi ve Ömer PaĢa kuvvetlerinin Rusları Eupatoria‟da kesin
bir yenilgiye uğratmaları ve bunun yanında Çar II. Nikola‟nın ölümü üzerine
Rusların baĢarı ümitleri kalmadı. Yeni Çar II. Aleksander‟in yapılacak olan barıĢa
hazır olduğunu bildirmesi üzerine müttefik devletler Paris‟te bir barıĢ Kongresi
düzenlenmesine karar verdiler.153
Bu arada Paris Kongresi‟nden önce devletlerarasında Hıristiyan tebaa
üzerinde yapılması gereken ıslahatlar gündeme gelmiĢti. Ġngiltere ve Fransa daha
savaĢa fiilen katılmadan önce Osmanlı Devleti‟ne Rusya‟nın Hıristiyan tebaa
üzerindeki iddialarını çürütmek üzere ekonomik, hukuki ve sosyal alanda bir takım
ıslahatlar yapması gerektiğini telkin etmiĢlerdi. Yapılacak olan ıslahatların Osmanlı
Devleti‟ne büyük yarar sağlayacağını, böylelikle isyan hareketlerinin de son
151 Armaoğlu, age., s. 366.
152 KeleĢ, agm., s. 180.
153 Karal, Osmanlı Tarihi, C. V, s. 240.
32
bulabileceğini öne sürmüĢlerdi.154 Müttefik devletler daha önce de Rusya‟nın
Ortodoks halk üzerindeki kontrolünü ortadan kaldırmak için 8 Ağustos 1854
tarihinde kabul ettikleri dört nokta ile Hıristiyan halkın hak ve ayrıcalıklarının ortak
garantileri altına alınmasını istemiĢlerdi. Kırım SavaĢı‟nın kazanılmasının ardından
düzenlenen Paris Kongresi‟nde de bu konu masaya yatırıldı. Devletler Fransa‟nın
önerisiyle Müslüman tebaa ile Hıristiyanlar arasındaki eĢitsizliği gidermek amacıyla
bir ferman yayınlanmasını ve Tanzimat Fermanı ile öngörülen eĢitliğin tam olarak
gerçekleĢtirilmesini istediler.155 Londra Sefiri Kostaki Bey de Rusya‟nın Osmanlı
Hıristiyan tebaası hakkındaki söylemlerinin çürütülmesi için Kongre öncesinde
ıslahat yapılması fikrini arz ediyordu.156 Neticede Paris Kongresi‟nin devam ettiği
sırada PadiĢah tarafından 18 ġubat 1856 tarihinde Islahat Fermanı ilan edildi. Bu
ferman ile Rusya‟nın Paris Kongresi‟nde, Küçük Kaynarca AntlaĢması‟ndan beri
Hıristiyan tebaa çıkarlarını koruma bahanesiyle Osmanlı iç iĢlerine müdahale etme
çabasını kongrede de göstermesinin önüne geçilmiĢ oldu.157 Islahat meselesi Osmanlı
Devleti‟nin kendi iç meselesi iken Rus tehdidinin ortadan kaldırılması ve
Ġngiltere‟den alınan borçlar nedeniyle devletin dıĢ meselesi haline gelmiĢtir. Osmanlı
Devleti Islahat Fermanı‟nı Avrupa devletlerinin baskısıyla ilan etmek zorunda kalsa
da bunu Paris Kongresi‟nden önce gerçekleĢtirdiği için fermanı kendiliğinden ilan
etmiĢ izlenimi verilerek devletin izzeti nefsi kurtarılmıĢtır.158
Müttefikler, Osmanlı Devleti ve Rusya arasında sürdürülen görüĢmeler
neticesinde 30 Mart 1856 tarihinde Paris BarıĢ AnlaĢması imzalandı. AnlaĢmaya
göre Karadeniz tarafsız olacak ve burada hiçbir devletin savaĢ gemisi
bulunmayacaktı. Aynı zamanda anlaĢmaya göre Boğazlar barıĢ zamanında tüm
devletlerin savaĢ gemilerine kapalı tutulacak, Boğazların kapalılığı eskisi gibi devam
edecekti. Böylelikle Karadeniz‟de Rusların donanma bulundurma ve Ġstanbul ile
Boğazlar üzerinde baskı kurmalarının önüne geçilmiĢtir.159
154 Erdoğan KeleĢ, Osmanlı, İngiltere ve Fransa İlişkileri Bağlamında Kırım Savaşı, (YayınlanmamıĢ
Doktora Tezi ), Ankara Üniversitesi SBE, Ankara 2009, s. 347; BOA, Ġ.HR. nr. 5151, 26 Ocak 1853.
155 Armaoğlu, age., s. 380–381.
156 BOA, Ġ.HR. nr. 129/6537, 1 Mart 1856.
157 Berkes, age., s. 216.
158 KeleĢ, agt., s. 353.
159 Kurat, “Türkiye ve Rusya”, s. 74
33
Paris BarıĢı ile doğu meselesi Osmanlı Devleti açısından oldukça uygun,
Rusya açısından ise elveriĢli olmayan bir surette halledildi.160 Özellikle Karadeniz‟in
tarafsız hale getirilmiĢ olması Rusya açısından tam bir yıkımdı. Zira Osmanlı Devleti
Karadeniz‟de donanma bulunduramasa da boğazlarda ve Marmara‟da donanma
bulundurabilecekti. Oysa Rusya donanmasını Baltık Denizi‟ne nakledecek ve
Karadeniz‟den Boğazlara asla geçemeyecekti. Bu da anlaĢma yürürlükte kaldığı
sürece Rusların Karadeniz üzerinden yaptığı tehditlerin Osmanlı açısından sona
ereceği anlamına geliyordu. Neticede Rusya, sıcak denizlere inme politikasını bir
süre daha ertelemek zorunda kaldı.161
4. 93 Harbi‟ne Doğru
Paris AntlaĢması‟yla ortaya konulan durum 1870 yılında baĢlayan Fransa-
Prusya savaĢına kadar devam etti. Bismark‟ın daha önce desteğini alan Rusya tek
taraflı olarak, 31 Ekim 1870 tarihinde, Paris AntlaĢması‟nın Karadeniz‟de Rus
donanması bulundurulmasını yasaklayan maddesini kaldırdığını ilan etti.162 Bu
süreçte Rusya, Fransa‟nın içerisinde bulunduğu olumsuz durumdan ve Bismark‟ın
Rusya‟ya karĢı tepki göstermemesinden istifade etmek istiyordu.163 Rusya‟nın bu
sorunu bir olupbittiyle çözmeye çalıĢmasına karĢılık Ġngiltere DıĢiĢleri Bakanı,
Rusya‟nın Londra elçisine: “Bir anlaşmaya imza atan devletlerin onayı olmadan
anlaşmada herhangi bir değişiklik yapılamaz.” kaidesini bildirerek çözümün
esasından ziyade usulüne itirazını dile getirmiĢtir. Ancak Prusya ġansölyesi
Bismark‟ın o sırada bu sorunun uluslararası bir konferansta çözülebileceği önerisi
devletler tarafından uygun görüldü. Osmanlı idaresi, ilgili diğer devletlerin Rusya ile
herhangi bir savaĢta Osmanlı Devleti‟ni destekleyeceklerine artık inanmadıklarından
Rusya ile görüĢmelere açık kapı bırakıldı. Sultan Abdülaziz tarafından Rus elçisine
Osmanlı Devleti‟nin Ruslara karĢı iyi niyet beslediğini ve Rusya‟nın da bir takım
tavizlerde bulunması gerektiğini belirtti. Konferansın toplanması hususunda ilgili
160 Tukin, age., s. 342.
161 KeleĢ, agm., s. 188.
162 Kurat, “Türkiye ve Rusya”, s. 75.
163 Driault, age., s. 295.
34
tüm devletlerin hemfikir olması üzerine Osmanlı Devleti de itirazda bulunmayarak
17 Ocak 1871‟de Londra Konferansı‟na iĢtirak etmiĢtir.164
Londra Konferansı uzun süren müzakerelerden sonra 13 Mart 1871‟de 9
maddelik bir anlaĢmayla sonlandırıldı. Ġmzalanan anlaĢmaya göre 1856 Paris
AnlaĢması‟nın 11, 13 ve 14. maddeleri gereğince Osmanlı Devleti ile Rusya arasında
kabul edilen Karadeniz‟in tarafsızlaĢtırılması konusundaki Ģartların kaldırıldığı
onaylanıyor ve anlaĢmaya konulan 7. maddeye göre Osmanlı Devleti‟nin barıĢ
zamanında da dost devletlerin harp gemilerine boğazları açık tutma hakkının varlığı
tasdik ediliyordu.165 Sonuç olarak Londra AntlaĢması‟nın imzalanmasıyla Avrupalı
devletler Rusya‟nın Paris Muahedesinin Karadeniz‟le ilgili hükümlerini tek baĢına
kaldırdığını bildiren oldubittisini onaylamıĢ oldular.166
Çarlık Rusya‟sı her ne kadar Karadeniz‟in tarafsızlığının kaldırıldığını
bildiren Londra Boğazlar SözleĢmesi‟nde Doğu Sorununu tekrar gündeme getirmeyi
amaçlamadığı konusunda Avrupa devletlerine teminat vermiĢ olsa da sözünde
durmadı. Çünkü Rusya, Kırım Harbi‟nde Ġngiltere, Fransa ve Osmanlı Devleti‟ne
karĢı mukavemet gösteremeyip Paris BarıĢ AntlaĢması‟nı imzalamaya mecbur
kalmıĢtı. Bu durum karĢısında Rus Ġmparator‟undan köylüsüne kadar her Rus
vatandaĢı derinden etkilenmiĢ ve ülke içerisinde bu mağlubiyetin sebepleri
araĢtırılmaya baĢlanmıĢtı.167
Rusya, Osmanlı topraklarında yaĢayan Ortodoksları, özellikle Balkanlar
bölgesindeki Slav toplulukları nüfuzu altına alarak Osmanlı‟dan ayrı müstakil birer
hükûmet olmaları yönündeki planını yani Panslavizm projesini gerçekleĢtirmeye
çalıĢmıĢtır. Osmanlı Devleti‟nin Avrupa topraklarında Rusya‟nın yürüttüğü bu proje
bir hayli ilerleme kaydetmiĢ, bu sayede kısa zamanda Slav topluluklar Osmanlı
Devleti‟ne karĢı ayaklanmıĢlardır.168 Öncelikle 1858‟den beri basın-yayın yoluyla
Osmanlı içerisindeki gayrimüslimlerin Osmanlı‟dan memnun olmadıklarını ve isyana
meyilli olduklarını uluslararası camiaya duyurmaya çalıĢan Rusya her fırsatta
164 Karal, Osmanlı Tarihi, C.VII, s. 63.
165 Tukin, age., s. 362.
166 Nedim Ġpek, “1877–1878 Osmanlı-Rus Harbi”, Türkler, C. XVIII, (ed. Hasan Celal Güzel), Yeni
Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 9.
167 Ahmed Saib, Son Osmanlı-Rus Muharebesi, Hındiyye Matbaası, Kahire 1327, s. 7.
168 Tukin, age., s. 367–368.
35
Balkanlardaki milliyetçi ayaklanmaları desteklemiĢtir. Sırbistan-Karadağ, Bosna-
Hersek ve Bulgar ayaklanmaları bu Panslavist politikalar neticesinde Balkanlarda
oldukça güç kazanmıĢ ve Osmanlı yönetimini çok zor durumda bırakmıĢtır.169
Bosna-Hersek, Sırbistan, Karadağ‟ın yanında o tarihlerde çobanlık ve ziraatçılıktan
baĢka (özellikle savaĢa dair) bir iĢle meĢgul olduğu görülmemiĢ olan Bulgarlar dahi
Panslavizm‟in etkisiyle Osmanlı Devleti‟ne isyan bayrağı açmıĢtı. Osmanlı Devleti
bu isyanları bastırmak üzere birtakım askeri önlemler aldıysa da Rusya‟nın iĢe dâhil
olması Müslümanların felaketine neden oldu.170
Rusya‟nın izlediği Panslavizm politikası sonucu ilk olarak Bosna-Hersek‟te 1
Ağustos 1875‟te ayaklanma hareketi baĢlamıĢ, kısa zamanda isyan geniĢleyerek tüm
Balkanları etkisi altına almıĢtır.171 Neticede Avrupa Devletleri Osmanlı Devleti‟nin
Balkanlardaki durumunu ve buralarda yapılacak olan Islahatları görüĢmek üzere bir
konferans düzenlenmesine karar verdiler. Konferans teklifi Osmanlı Devleti
tarafından da kabul edildi.172 Ġstanbul‟da ilgili devletlerin elçileriyle yapılan
konferansta meselenin çözüme kavuĢturulamaması üzerine Londra‟da toplanan
elçiler Osmanlı yönetimine baskı yapılması yoluyla meselenin halli için ortak bir
protokol imzaladılar.173 Osmanlı yönetimi Londra Protokolü‟ne cevap olarak verdiği
notada, bu protokolün Osmanlı ahalisinin yalnız bir kısmının asayiĢine yönelik
olduğu ve Kanunu esasinin Osmanlı halkının tamamına yönelik, hiçbir ayrım
gözetmeksizin tüm Osmanlı halkı için geçerli olduğu belirtilmiĢtir. Ayrıca Osmanlı
Devleti‟ne toplumun yalnızca belli bir kısmı için ıslahat yapmasının dayatılması
Osmanlı yönetimince halkı ayrıĢtırıcı bir teklif olarak addedilmiĢ ve Protokol‟ün
Paris Muahedesine aykırılığı beyan edilmiĢtir.174 Bu sebepten ötürü Osmanlı Devleti
tüm tehdit ve baskılar karĢısında boyun eğmeyerek teklifleri reddetti. Bunun üzerine
kendisini Avrupa devletlerinin icra kuvveti olarak gören Rusya, Hristiyanlık adına
çok önemli bir harekete giriĢmiĢ olmakla gurur duyarcasına bu fırsattan
169 Ġpek, agm., s. 9–10.
170 Mehmed Arif, Başımıza Gelenler, (Yay. haz. Yahya Kemal TaĢtan), Akçağ Yayınları, Ankara
2014, s. 23.
171 Bülent ġener, “Türk Boğazları‟nın GeçiĢ Rejiminin Tarihi GeliĢimi ve Hukuki Statüsü”, Tarih
Okulu Dergisi, S. 26, Ġzmir 2014, s. 480.
172 Armaoğlu, age., s. 724.
173 Tukin, age., s. 368.
174 Ahmed Saib, Abdülhamid‟in Evâil-i Saltanatı, Hındiyye Matbaası, Ġkinci Tab‟, Kahire 1326, s.
195.
36
yararlanmaya çalıĢtı.175 Ancak her ne kadar Osmanlı Hristiyanlarını kurtarmak
maksadıyla hareket ettiğini ve bütün Avrupa Devletleri adına hareket etmek
konusunda Avrupalı Devletlerden salahiyet isteyecek kadar ileri gitmesine rağmen
bu, hiçbir ülkeye inandırıcı gelmemiĢti. Zira Rusya‟nın asıl emelinin Akdeniz‟e
inebilmek olduğu aĢikârdı.176 Buna rağmen savaĢ çıkınca Osmanlı Devleti‟nin
devletlere arabuluculuk müracaatında hiçbiri yerinden bile kımıldamadı.177
SavaĢ ilanından önce Romanya ile anlaĢma yolunu seçen Rusya 16 Nisan‟da
yapılan askeri bir antlaĢma ile bu devletin arazisini ve geçit ücretini ödemek suretiyle
demiryollarını kullanacak, ikinci bir antlaĢma ile de Rusya Romanya‟nın toprak
bütünlüğünü taahhüt ediyordu.178 Nihayet askeri ve siyasi tüm Ģartları avantaja
dönüĢtüren Rusya, tek baĢına kalmıĢ Osmanlı Devleti‟ne karĢı 26 Nisan‟da savaĢ
açmıĢtır.179
Ruslar harbe baĢlarken kolaylıkla zafere ulaĢacaklarını ve kısa sürede Ġstanbul
önlerine ulaĢabileceklerini ümit ediyordu. Ancak Süleyman PaĢa‟nın General Gurko
kuvvetlerini geri çekilmeye zorlaması ve özellikle Osman PaĢa‟nın Plevne‟yi
kahramanca savunması Rusları hayal kırıklığına uğrattı.180 Osman PaĢa‟nın bu
baĢarısı Türklere adeta yeniden hayat vermiĢ, Osmanlı Devleti Rusları yenebileceğini
ispatlamıĢtı. Büyük Avrupa Devletleri‟nin iĢe karıĢarak Rusların Ġstanbul‟a kadar
inmesini önleyeceklerini düĢünen Sultan Abdülhamid‟in zaman kazanmaya ihtiyacı
vardı. Osman PaĢa‟nın Rusları Plevne‟de durdurması ona bu zamanı tedarik
ediyordu. Çünkü Plevne dayandığı sürece Rusların ilerlemesi zorlaĢmaktaydı. Osman
PaĢa‟nın bu az sayıdaki kuvvetle Ruslara karĢı kazandığı zafer Avrupa kamuoyunu
Türklerin lehine çevirmekteydi.181 Plevne savunması ile Osman PaĢa kuvvetlerinin
Rusları dört ay oyalamıĢ olmasaydı, Ruslar elde edebilecekleri sonuca 1877
Temmuz‟unda ulaĢacaklardı ve çıkarları çok daha fazla olacaktı. Ancak Plevne‟de
175 Tukin, age., s. 369.
176 Bekir Sıtkı Baykal, “Doksanüç Harbi Arifesinde Osmanlı Devleti ile Büyük Devletler Arasındaki
Münasebetler”, Ankara Üniversitesi DTCF Dergisi, C. III, S. 2, 1945, s. 185.
177 Armaoğlu, age., s. 732.
178 Yuluğ Tekin Kurat, “1877–1878 Osmanlı-Rus Harbi‟nin Sebepleri”, Belleten, C. XXVI, S. 103,
TTK Yayınları, Ankara 1962, s. 592; Ahmed Saib, “Abdülhamid‟in”, s. 202.
179 Kurat, agm., s. 592.
180 Karal, Osmanlı Tarihi, C. VIII, s. 49.
181 Rupert Furneaux, Tuna Nehri Akmam Diyor, (çev. ġeniz Türkömer/Deniz Türkömer), Doğan
Kitapçılık Yayınları, Ġstanbul 1999, s. 75.
37
Osman PaĢa‟nın kahramanca savunması Avrupa kamuoyunu Türkler lehine çevirince
Rusya Ġstanbul kapıları önüne geldiğinde Avrupalıların kendisine müdahale
edeceğini biliyordu.182
182 Furneaux, age., s. 183.
38
ĠKĠNCĠ BÖLÜM
SON OSMANLI-RUS MUHAREBESĠ:
ĠNCELEME VE METĠN
Bu bölümde inceleyeceğimiz Son Osmanlı-Rus Muharebesi kitabı üzerinde
eserin genel özellikleri, değiĢkenleri, kaynak değeri, sınırlılıkları ve Tarih bilimi
açısından ihtiva ettiği önem esas alınarak detaylı bir değerlendirme yapılacaktır.
Daha sonra kitabın transkribe edilmiĢ tam metni verilerek günümüz tarihçilerinin
eserde yer alan bilgilere daha kolay eriĢiminin sağlanılmasına çalıĢılacaktır.
A. Ġnceleme ve Değerlendirme
Ahmed Saib Bey‟in Son Osmanlı-Rus Muharebesi adlı eseri Hicri 1327
(1909) yılında Mısır‟da Hındiyye Matbaası‟nda basılmıĢ olup bu ilk basımı dıĢında
eserin basımının gerçekleĢtirildiğine dair herhangi bir bilgiye rastlanılmamıĢtır.
Toplam 382 sayfadan oluĢan eserin TTK Kütüphanesi‟nde AÜ/1252 yer numarası ve
28706 numarasında kayıtlı nüshası incelenmiĢtir.
Son Osmanlı-Rus Muharebesi eserinin muhtevasını 1877–1878 Osmanlı-Rus
SavaĢı (93 Harbi) oluĢturmaktadır. Eser mukaddime, iki ülke orduları hakkında ön
bilginin verildiği giriĢ bölümü ile savaĢın baĢlangıcından Ayastefanos AntlaĢması‟na
kadar ele alınan 15 fasıldan ve bu antlaĢmanın orijinal metninin yer aldığı son
bölümden oluĢmaktadır. Yazar, eserini Birinci Dünya SavaĢı‟ndan daha evvel bir
tarihte (1909) kaleme aldığından 93 Harbi, eserde Osmanlı-Rus savaĢlarının
sonuncusu olarak nitelenmiĢtir.183 Bu sebeple eser Son Osmanlı-Rus Muharebesi
adını almıĢtır.
Kitap, Ahmed Saib Bey tarafından oldukça sade bir üslupla184 ve Arap
harfleri ile yazılmıĢ matbu bir eserdir. Yazar eserini vücuda getirirken olaylar
örgüsünün anlatımında kronolojiye büyük ölçüde dikkat etmiĢ ve birbirine yakın
zaman dilimi içerisinde farklı cephelerde cereyan eden olayları fasıllar halinde
sunmuĢtur. Ahmed Saib Bey, sözgelimi Anadolu cephesinde süregelen savaĢtan bir
183 Osmanlı Devleti ile Rusya bu savaĢtan sonra Birinci Dünya SavaĢı‟nda (1914–1918) Kafkas
Cephesi‟nde karĢı karĢıya gelmiĢtir.
184 Yazar mukaddime bölümünde eserini tanıtırken “Eser-i âcizânem ahaliye mücmel bir fikir vermek
maksadıyla telif olunmuşdur” demektedir. Buradan da anlaĢılıyor ki bu eser yalnız elit bir kesime
değil herkese hitap ediyor. Dolayısıyla herkesin okuyabileceği ve anlayabileceği sade bir üslup tercih
edilmesindeki maksat buradan ileri geliyor olabilir.
39
bölümü aktardıktan hemen sonra Rumeli cephesinin anlatımına geçerek eserde
zaman akıĢının bir bütün olarak ilerlemesini tercih etmiĢtir. Bu Ģekilde eserin
okuyucuda 93 Harbi‟nin gidiĢatı hakkında toplu bir fikir oluĢturmasını amaçlamıĢtır.
Eserin yazımında çeĢitli kaynaklardan yararlanılmıĢtır. Amédée Jean Le
Faure‟nin La Guerre D‟Orient en 1877–1878 adlı Paris‟te basılmıĢ eseri, Osmanlı-
Rus SavaĢında bulunmuĢ olan General Gazenkampf‟ın Hatıratı, Rus askeri
erkanından Stepan Oseboviç KiĢmiĢov‟un Anadolu Muhârebesi adlı eseri, Gazi
Ahmed Muhtar PaĢa‟nın Sergüzeşt-i Hayatımın Cildi Sanisi adlı eseri, Mehmed Ârif
Bey‟in Başımıza gelenler adlı eseri, Ġzzet Fuad PaĢa‟nın Les Occasions perdues adlı
Fransa‟da basılmıĢ eseri, Eski Zağra RüĢdiyye Muallimi Hüseyin Râci Efendi‟nin
Târihiyye-i Zağra adlı eseri ve adı kitap içerisinde zikredilmeyen çeĢitli gazeteler ile
Vakit ve Basiret gazeteleri gibi önemli kaynaklar bunlardan bazılarıdır. Buna ek
olarak Ahmed Saib Bey‟in ulaĢabildiği ölçüde resmi arĢiv evraklarında yer alan
telgraf yazıĢmalarından da yararlandığı söylenebilir.185
Son Osmanlı-Rus Muharebesi eserine yazar mukaddime bölümüyle baĢlangıç
yapmaktadır. Bu bölümde yazar kitabı niçin yazdığını, yazım sürecinde hangi
zorluklarla karĢılaĢtığını ve eserin meydana getiriliĢinde takip ettiği yöntem,
araĢtırma metodu ve yararlandığı kaynaklar konusunda bilgi vermektedir. Yazar
Abdülhamid‟in Evâil-i Saltanâtı adlı eserinin gördüğü ilgi ve memleketin her
tarafından gelen taleplerin motive ediciliğinin kendisini bu eseri yazmaya sevk
ettiğinden bahsetmektedir. Kitabı yazmadaki maksadı ise okuyucularına 93 Harbi
hakkında genel bilgi vermek, savaĢın manevi boyutu ve tarihi önemini ortaya
koymaktır.
Konu seçiminde askerliğe ve askerlikle ilgili neĢredilmiĢ yazılara, özellikle de
savaĢ tarihine olan ilgisinin etkili olduğu görülen Ahmed Saib Bey bu çalıĢmasıyla
ilk defa bir eseri vücuda getirirken zorlandığını da belirtmektedir. 93 Harbi‟nin
tamamı hakkında bilgi veren bir eserin olmayıĢı, Avrupalı yazarların tarafsızlığının
185 Serasker Mahmud PaĢa‟nın 9 Temmuz târihli Süleyman PaĢa‟ya telgrafı; Mehmed Ali PaĢa‟nın 10
Temmuz târihli Süleyman PaĢa‟ya telgrafı; Süleyman PaĢa‟nın Mehmed Ali PaĢa‟ya 12 Temmuz
Târihli telgrafı; Sultan II. Abdülhamid‟in Rus Ġmparatoruna 18 kânûn-u sânî târihli telgrafı.
40
Ģüphe uyandırması ve Ahmed Saib Bey‟in yasaklı olması nedeniyle resmi arĢiv
kaynaklarına ulaĢamaması yazım sürecinde esere referans olabilecek kaynak temini
noktasında onun bir takım zorluklarla karĢı karĢıya kalmasına sebep olmuĢtur.
Kitabın içeriği konusunda yapılabilecek tespitlere gelince, eserde mukaddime
bölümünden sonra savaĢ öncesi Osmanlı ve Rus ordularının içinde bulunduğu askeri,
sosyal ve ekonomik Ģartlar ile ordular hakkında çeĢitli istatistiksel ve demografik
bilgiler verildiği ancak bu bölümde herhangi bir kaynak belirtilmediği görülmektedir.
Kitabın ileriki bölümlerinde sıkça adı geçen Rus generallerinin hatıratlarının ve
Rusça eserlerin bu bilgilere kaynak teĢkil ettiğini görmek mümkündür. Rusya‟da
öğrenim gören ve askerlik mesleğine orada baĢlayan Ahmed Saib Bey‟in çok iyi
derecede Rusça bilmesi bu tespiti güçlendirmektedir.
SavaĢ öncesi iki ülkenin durumlarından bahsederken yazar bu konuda kendi
düĢüncelerini de açıklamaktadır. Ona göre Osmanlı Devleti‟nde Sultan Abdülaziz
dönemindeki idarecilerin keyfi tutumları ve yönetimdeki bozulmalar neticesinde
ülkede isyanlar baĢ göstermiĢ ve devlet iç isyanlarla meĢgul olurken gücü de
zayıflamıĢtır. Rusya ise Çar II. Aleksander önderliğinde Kırım Harbi‟nde aldığı
yenilginin zararlarını bertaraf etmek için çeĢitli ıslahatlara giriĢmiĢ ve neticede Rusya
iç ve dıĢ politikasında önemli bir noktaya gelmiĢtir. Rusya bu toparlanmadan elde
ettiği güçle kendisinde Doğu Sorununa daha fazla eğilme azim ve kuvveti bulmuĢtur.
Eser her iki devlet ordularının da sahip olduğu asker sayıları, mühimmatları
ve donanmalar hakkında tafsilatlı bilgi vermektedir. Eserde verilen bilgilere göre
savaĢ öncesinde Rusların bu konuda üstünlüğü göze çarpmaktadır. Türk ordusunun
ise Müslüman olmanın da getirdiği avantajla manevi yönden ve savaĢ tecrübesi
bakımından Rus askerine kıyasla önde olduğunu söylemek mümkündür.
Ahmed Saib Bey, eserinde savaĢ öncesi genel durumu değerlendirirken
Rusların bu savaĢta yalnız Türklerle savaĢtığını, Türklerinse hem Ruslara hem de
Balkan Milletlerine karĢı savaĢtığını belirtmektedir. SavaĢ esnasında yüz on
milyonluk nüfusuyla Rusya‟nın her bölgesinden gelen farklı etnik unsurların bu
savaĢta Rus ordusunun muhtelif aksamında Osmanlı askerine karĢı savaĢtığı, hatta
Rus ordusunda sadece Müslüman Kafkas ahalisinden müteĢekkil on bin civarında
41
süvari askerinin olduğu da eserde dikkat çeken önemli bir ayrıntıdır. Osmanlı
memleketinde ise neredeyse nüfusun yarısını oluĢturan farklı etnik unsurların hemen
hiçbirisinin bu savaĢa katılmadığı, bilakis bulundukları topraklarda ihtilal hareketleri
olduğundan güvenliği sağlamak için Osmanlı askerinin önemli bir kısmının da
buralarda meĢgul edilmesi aslında savaĢın kaybedilmesindeki önemli bir etken olarak
eserde göze çarpmaktadır.
Yazar bu bölümde Rumeli BaĢkumandanı Serdar Abdülkerim PaĢa ve Rus
orduları Rumeli BaĢkumandanı Grandük Nikola‟dan da kısaca bahsetmektedir.
Yazar, Abdülkerim PaĢa‟yı bulunduğu makama layık görmemekte ve o günün
kumandanlarında bulunması gereken orduyu süratle intikal ettirme ve hızlı hareket
etme gibi kabiliyetlerin Kumandan PaĢa‟da bulunmadığını ifade etmektedir. Yazara
göre Rus Ordusu Kumandanı Grandük Nikola ise küçük yaĢtan itibaren iyi bir askeri
eğitim almıĢ, ancak iyi bir kumandan vasfını taĢımıyordu. Buna rağmen Grandük
Nikola‟nın BaĢkumandan olarak tayin olunmasının sebebi kendisinin Ġmparator‟un
öz kardeĢi olması nedeniyle prenslik iddiasına meydan vermemektir.
Kitabın ilk bölümlerinde 93 Harbi‟nde görev yapan Rus ordu kumandanları
hakkında önemli bir tespitlere yer verilmiĢtir. Burada Rus ordu kumandanının
sorumlu olduğu bölgede oldukça bağımsız hareket edebildiği, sadece askeri
konularda değil bölgeyle ilgili tüm konularda müstakil hareket edebildiği bilgisi yer
almaktadır. Rus ordusuna komuta eden Ģahıs belli aralıklarla Petersburg‟a rapor
sunmak suretiyle emrindeki birlikleri yönetmekte Ġmparator‟un dahi müdahalesine
muhatap olmadığı anlatılır. Rus ordusu kumandanı emrindeki askerlerin yerlerini
değiĢtirmek, azletmek hatta mahkemeye bile çıkarmadan kurĢuna dizdirmek
konusunda salahiyet sahibidir. Zira mesuliyet kumandanda olduğu gibi yetkiyi
kullanacak olan da yine kendisidir.
Ahmed Saib Bey, savaĢı anlatırken olayları çok boyutlu olarak ele almıĢ ve
neden-sonuç iliĢkisine bağlı kalmak suretiyle savaĢın tüm resmini ortaya koymaya
gayret etmiĢtir. Eserde Payitaht ile ordu kumandanları arasındaki diyaloglara telgraf
metinleri ile ıĢık tutmuĢ, Hükümet yetkilileri ve Sultan‟ın orduya müdahale etmeleri
savaĢın gidiĢatını olumsuz etkilediği gerekçesiyle eleĢtirilmiĢtir.
42
Eser, Rusya‟nın 93 Harbi öncesi uygulamaya koyduğu Panslavizm siyasetinin
perde arkasını aydınlatacak çarpıcı bilgiler de vermektedir. Ruslar, Slav milletlerini
Osmanlı zulmü altında fakirleĢmiĢ, periĢan olmuĢ; kendilerini ise bu milletlerin
yegâne kurtarıcısı olarak görüyorlardı. Ancak savaĢ baĢlayıp Rus askeri Bulgar
topraklarına gelince gerçek ortaya çıkmıĢ ve Rusların bu konudaki düĢünceleri
değiĢmiĢtir. Rus General Gazenkampf‟ın hatıratına referansla aktarılan Ģu bölüm
özellikle açlık, sefalet ve fakirlikle anılan Bulgarların ekonomik ve sosyal
durumunun Rus halkından bile daha iyi olduğunu, Rusya Devleti‟nin kendi
kamuoyunu bile bu konuda yanlıĢ yönlendirdiğini gözler önüne sermektedir:
“Vakitâki Ruslar Tuna‟nın beri tarafına geçdiler. Bulgarların ahvâl-ü maişetlerini
gördüler. Meşhûdâtları âdetâ Rusları şaşırtdı. Bulgar köylerinde o kadar zenginlik,
köy ahâlîsinin refah ve saâdetini mûcib olacak zirâatın bolluğu, hayvânâtın kesreti
var idi ki bu saâdeti Rus köylü ahâlîsi rûyâlarında bile görememiş oldukları
meydâna çıkdı. Bir derecede ki Rus köy ahâlîsinin en mütemevvili, Bulgar
köylüsünün en fakîrine dahî kıyas olunamıyordu. Bu hâl Rus köylerinden müteşekkil
bulunan ordu neferâtının hasedlerini mûcib oldu.”186 Bulgar halkı ile ilgili diğer bazı
önemli bilgilere de eserin muhtelif kısımlarında yer verildiği görülmektedir. Bu
bilgiler Osmanlı Devleti‟nin son döneminde Rusya ile Bulgarlar arasındaki gizli
iliĢkileri ve Bulgarların Osmanlı Devleti aleyhindeki propagandalarının hiç bir haklı
gerekçeye dayanmadığını açığa çıkarması açısından son derece önemlidir.
Eserde Rusya‟nın 93 Harbi öncesinde bir bölgede uyguladığı demografik
stratejiye de değinilmiĢtir. Ruslar, Karadeniz‟in Kafkasya kıyılarından içeriye doğru
iki yüz kilometrelik bir alandaki Çerkez Müslümanlarının yaĢadığı bölgeye tamamen
Rus ve Kazak nüfusunu yerleĢtirerek bölgedeki Müslümanları azınlık durumuna
düĢürmüĢ, bu sayede Kafkas bölgesinin denetimi açısından elini güçlendirmiĢtir.
Rusya‟nın izlediği bu strateji Suriye ve Irak gibi ülkelerde bugün bazı güçlerin
benzer demografik yapıyı değiĢtirmeye yönelik giriĢimlerini akla getirmektedir.
Tarihimizde önemli bir yeri olan Plevne Muharebelerine de eserinde geniĢ yer
veren Ahmed Saib Bey, Osman PaĢa‟nın Plevne Muharebelerindeki baĢarısının Türk
ve dünya kamuoyundaki yansımalarını Osmanlı-Avrupa iliĢkileri açısından
186 Ahmed Saib, Son Osmanlı-Rus Muharebesi, s. 83.
43
yorumlamıĢtır. Plevne‟deki direniĢin malzeme ve cephane eksikliği gibi sebeplerle
sona ermesi üzerine tüm ümidini buraya bağlamıĢ olan Osmanlı yöneticilerinin
içinde bulunduğu çaresizlik ve kararsızlık “Ġzmihlal ve PeriĢanlık” baĢlığı altında ele
alınmıĢtır. Eserin son bölümünde de mütareke öncesi Osmanlı Devleti ile Rusya
yetkilileri arasındaki diplomatik görüĢmeler ile telgraf yazıĢmalarına yer verilmiĢ, 93
Harbi sonucunda 3 Mart 1878 tarihinde imzalanan ancak Avrupa Devletlerinin
etkisiyle uygulanamayan Ayastefanos AntlaĢması‟nın orijinal metni ile eser
tamamlanmıĢtır.
Son Osmanlı-Rus Muharebesi eserini bir bütün olarak değerlendirmek
gerekirse, eserin 93 Harbi ile ilgili tatmin edici bilgiler verdiğini söylemek
mümkündür. Eserin sınırlılıklarına gelince, Ahmed Saib Bey‟in eseri kaleme aldığı
yıllarda Mısır‟da Jön Türkler hareketi içerisinde bulunması nedeniyle Osmanlı
yöneticileri ve bilhassa PadiĢah II. Abdülhamid‟i eleĢtiren ifadelerinin eseri kısmen
bilimsellikten uzaklaĢtırdığı kanaatini doğurmaktadır. Yazarın eseri kaleme alırken
bilimsel çalıĢma metotlarına da tam anlamıyla riayet ettiği söylenemez. Dipnot
gösterirken yararlanılan kaynakların künyesi ile ilgili gerekli bilgiler verilmediği gibi
alıntı yapılan bilgilerin kaynakların hangi sayfasında yer aldığı da belirtilmemiĢtir.
Ahmed Saib Bey‟in eseri, alanında yazılmıĢ eserlerin ilklerinden biri olması
bakımından oldukça önemli ve değerlidir. Kitapta, dikkatle incelenmesi halinde 93
Harbi ve dönemini araĢtırmak isteyen günümüz tarihçileri ve tarihi olaylara ilgi
duyan tüm okuyucular için faydalı bilgiler bulunmaktadır.
44
B. Transkripsiyonlu Metin
SON OSMANLI- RUS MUHÂREBESĠ
Muharriri
Ahmed Sâib
Birinci Tab„
Fiâtı posta ücretiyle beraber üç frankdır.
Her hakkı mahfûzdur.
Mısır‟da Hindiyye matbaasında tab„ olunmuĢdur.
1327
45
[3] Mukaddime
Târih-i cedîd-i „Osmaniyye‟mizin devr-i ahîrini tenvîr etmek üzere bir
zamandan beri neĢr etmekde olduğum eserlerin en sonu bulunan “Abdülhamid‟in
Evâil-i Saltanâtı” Memâlik-i Mahrûsede Ģems-i hürriyetin açıldığı zamana tesâdüf
etmiĢ olmakla külliyetlice tab„ olunan nüshaları iki ay zarfında dağıldı. ġu kitabın
nihâyetinde etmiĢ olduğum va„ad üzerine “Son Osmanlı-Rus Muhârebesi”
nâmındaki eserimi dahî bir an evvel meydân-ı intiĢâre getirmekliğim içün Memâlik-i
Mahrûsenin her tarafından gelen taleblerle teĢvîk edildim. Bu arzumun husûlüne
elimden geldiği kadar gayret ederek bugün onu dahî enzâr-ı umûmiyyeye takdîm
ediyorum. ġu kadar ki bu son eser-i âcizânemin te‟lîf ve tahrîrinde epeyi müĢkilât
çektiğimi kar„în-i kirâma arz etmekde bir mecbûriyet hissediyorum. ġöyle ki:
Esâsen asker bulunduğum cihetle askerlik ve askerliğe âid bil-cümle te‟lîfâta
bil-hassa târih-i harbe pek ziyâde merâkım vardır. Fakat Son Osmanlı-Rus
Muhârebesi hakkında ilk def„a olarak bir eserin neĢri pek müĢkil bir mes‟ele idi.
Çünki muhârebe-i mezkûreye âid lisânımızda evvelce yazılmıĢ bir eser yokdur.
Varsa o da muhârebenin yalnız bir devrini tenvîr eden birkaç risâleden ibâretdir. Bu
suretle her vak„ayı Osmanlı evrâk-ı resmiyyesine müsteniden tenvîri mümkin
olamıyordu. Diğer tarafdan Ģu muhârebenin tafsîlâtını Avrupa eserlerinden naklen
yazmak fikrimce muvâfık değildi. Çünki bunların bizim iĢlerimize âid ma„lûmatları
pek noksân ve pek çok ahvâlde bî-tarafâne olmadığı Avrupa lisânlarına kesb-i vukûf
eden zevâta ma„lûmdur. Binâen-aleyh iĢbu muhârebeye âid yazılan eserlerden efkâr
ve mülâhazâtlarına tamâmiyle itimâd etmeyip bu bâbda ihtiyâtlı davranmayı ahvâl-i
zarûriyyeden add ve ona göre silsile-i vukû„âtı ta„kîb etdim.
Bu def„a kâri‟lerimize takdîm etdiğim eser yukarıda gösterdiğim müĢkilâtın
kâffesine galebe çalarak vücûda geldiği iddiâsında bulunmuyorum. Çünki eser-i
âcizânemin noksanı pek çokdur. Fakat muhârebe-i mezkûreye âid mühim vak„ayı
ecnebî ve Türk lisânlarında yazılmıĢ eser ve risâlelerle oldukça tenvîr etdim
fikrindeyim. Bil-hassa Ģimdiye kadar mechûl kalan bazı mevâdın tenvîri pek mühim
bir mes‟ele idi. Bendeniz o cihetde dahî gayret etdim. Bu hususda muhârebe
hakkında Rusça te‟lîf olunan eserlerden pek büyük istifâde edildi. Ez-cümle Rumeli
dârülharbinde Rus ordusunun baĢkumandanı bulunan Grandük Nikola‟nın serkâtibi
46
bulunan Cenerâl Hazenkamf‟ın iki sene evvel neĢretdiği eserinde bu muhârebeye âid
esrârın kâffesi mevcûd olduğundan Ģu eser ve pek emsâli kemâl-i dikkatle
mütâlâadan geçirilip lüzûmu görülen mevâd iktibâs olundu.
Eser-i âcizânem Rus ve Osmanlı ordularının harekât-ı askeriyyeleri hakkında
mufassal ma„lûmat vermiyor. Zaten bu cihete mahsûsan ehemmiyet verilmemiĢdir.
Çünki mâdde-i mezkûre Harbiyye Nezâreti‟mizin Erkân-ı Harb dairesine âid bir
mes‟eledir. Eser-i âcizânem ise muhârebe-i mezkûre hakkında ahâlîmize mücmel bir
fikir vermek, muhârebenin cihet-i manevîye ve husûsiyyesini tenvîr ve burada
evvelce neĢrolunan eserlerimi ikmâl etmek içün te‟lîf edilip ittihâz olunan
programdan hârice çıkmamıĢdır. Eğer bu husûsda muvaffakiyet hâsıl olmuĢ ise
kitabın te‟lîfinden intizâr edilen maksad da bendenizce hâsıl olmuĢ demekdir.
Veminallahi-t-tevfîk
Ahmed Sâib
Mısrü‟l-Kâhire
47
[6] Kable‟l-Muhârebe Tarafeyn Orduları Hakkında Ba„zı Mülahâzat
Vak„a-i Hayriyye‟den sonra Devlet-i Âliyye‟nin ıslâh ve tanzîmi cihetine
esâsen karar verilmiĢ idiyse de hakikat-i hâlde devlet içün fevâid-i azîmeyi mûcib
olacak çok Ģeyler yaĢamıĢlardır. Sultân Abdülazîz devirlerindeki sû-i idâreden dolayı
parasızlık milletin servet ve sa„âdetini temin edecek vesâitin nedreti, hemen her sene
mülkün ötesinde berisinde zuhûr eden isyânlar, bu isyânları teskîn içün devlet
tarafından edilen büyük fedâkârlıklar memleketin kuvvetini inhitâta uğratmakda idi.
Kırım Muhârebesi‟nden sonra bize lâzım olan, bir daha öyle bir tehlikeye
düĢmemek içün, tarîk-i teceddüd ve ıslâh-ı mülke gayret etmek idi. ġu muhârebede
bize muavenet ve himmetleri sebk eden Fransa ve Ġngiltere hükûmetleri dahî bize bu
ciheti Ġstanbul‟daki sefirleri vâsıtasıyla nasihat ediyorlardı; fakat ne fâidesi var ki bu
teblîgât-ı dostâneye dahî kulak verilmedi. Ġdâremiz evvel ne yolda ve ne hâlde ise
yine o yolda devâm etdi. Saray ve vükelâmız kendi keyiflerine daldılar, umûr-u
devlet içün keyiflerini bozmak zahmetini ihtiyâr etmediler.
Ruslar, Kırım Muhârebesi‟nde Ġngiltere, Fransa, Türkiye‟ye mukavemet
edemeyip mağlûb oldukları içün haklarında muzır olan Paris Muahedesi‟ni
imzalamağa mecbûr oldular. Bu hâl o memleketin idâresini Ġmparator‟un sarayından
bir köylünün kulübesine kadar, Ģiddetle sarsdı. Millet ve hükûmet esbâb-ı
mağlûbiyyeti aramağa koyuldular. Ġdâre-i dâhiliyede pek çok fenâlık olduğunu,
tecdîd-i kuvvet etmek içün ıslâhâtı ciddiye icrâ„sı elzem bulunduğunu anladılar ve
olanca himmet ve kuvvetlerini sarf ederek yirmi senelik bir gayret-i fevkalâde ile
def„i mümkin olan fenâlıkları izâle etdiler. Ġdârenin mütenevvi„ Ģu„âbâtını tensîk ve
tanzîm etdiler. Bu asrın imparatoru bulunan Ġkinci Aleksander memleketine cidden
hidmet etmek arzusunda bir adam olduğundan karĢısına çıkan mevâni„ ve i„tirâzâta
ehemmiyet vermez, kulak asmaz idi. Bu son yirmi sene içinde Rusya‟da ıslâhât
birbirini ta„kîb etdi. Bu azîm ve gayretin netîcesi memleketin idâre-i dâhiliyesi
matlûba muvâfık bir hâle vâsıl oldu. Bu hâl, Rusya hâricî politikasının üssülesâsı
olan Ģarka taarruz mesleğini ta„kîbe dahî kuvvet verdi.
ĠĢte son Osmanlı-Rus Muhârebesi açıldığı zaman bu iki devletin ahvâl-i
dâhilîyeleri bu merkezde idi. Biz evvelce neĢr olunan eserlerimizde muhârebeye
sebeb olan ahvâli ber-tafsil-i beyân etdik. Burada ise muhârebe-i mezkûre ne gibi
48
ahvâlde vukû„a geldiğine ve tarafeynin kuvveti neden ibâret olduğuna dâir ma„lûmat
vermek istiyoruz…
ġu muhârebede Ruslar yalnız bizimle muhârebe ediyordu. Biz ise Sırb,
Karadağ, Rumlarla dahî muhârib idik desek câ„izdir. Çünki ma„lûm-ı enam olduğu
üzere Ruslar, ilân-ı harb etmezden evvel Rumeli Hıristiyanlarını isyâna kaldırmıĢdı.
Biz bir hayli telefât vererek Sırbiyeyi ve bir dereceye kadar Karadağ‟ı mağlûb etdik
ve Bulgar isyânını bastırdık. Fakat Ruslarla muhârebe ederken Sırb, Karadağ hatta
Yunan hudûdlarında birer kuvve-i kâfiye bulundurmak mecburiyetinde kaldık.
Diğer ahvâle gelince: Rusya Ģu muhârebede memleketinde ne kadar kuvve-i
maddiye var ise cümlesini istihdâm ve isti„mâl etdi. Bu esnâda Rusya‟nın nüfus-u
umûmiyyesi yüz on milyon olduğu hâlde memleketi teĢkîl eden anâsır-ı muhtelife
ordularında müstahdem idi. Ale‟l-usul alınma Nizâmiye Alaylarındaki Kazan ve
Sibirya Tatarları neferatından mâadâ yalnız Kafkaziyye ahâlî-i Ġslâmiyyesinden
Rumeli ve Anadolu dârülharblerinin her ikisinde on bin kadar süvârî var idi.
Bizde ise memâlik-i mahrusenin yarısından ziyâdesini teĢkil eden anâsırın
hemen hiçbiri harbe iĢtirâk etmemiĢ idi. Ahâlîmizin üçte birini teĢkîl eden
Hıristiyanlar hidmet-i askeriyyeden zâten mu„âftırlar. Bundan mâadâ umum
Arabistan, (Yemen dâhil olduğu hâlde) Îrân hudûdundaki Kürdler, Bağdâd ve Basra
çöllerinde bulunan Arap aĢîretleri, Cebel-i Lübnân, Trablusgarp, Girid, Ġstanbul
ahâlîsi, Ģimâl Arnavudluk Ģu muhârebeye bir nefer göndermediklerinden sarf-ı nazar,
pek çoğu da bulundukları yerlerde ihtilâl etdiklerinden asâyîĢi muhafaza etmek içün
askerin bir kısm-ı küllîsini iĢgâl etmekde idiler.
ġu devrede bizde iĢe yarayacak tark-ı muvâsalat yok idi. Ġstanbul‟dan
Filibe‟ye, Varnâ‟dan ġumne‟ye kadar iki hat Ģimendüfer var idi. Fakat bunların da o
kadar fâidesi yok idi. Çünki bizim asl kuvvetimiz Anadolu‟da bulunduğundan
buradaki redîfler tabana kuvvet binlerce kilometre mesâfeyi yaya olarak kat„
ediyorlardı.
Bil-akis Ruslar, muhârebeden daha çok zaman evvel büyük askerî
merkezlerini muntazam Ģimendüfer hatlarıyla rabt etmiĢlerdi. ġu zamanda Rusya‟da
hemen hiçbir Ģehir yok idi ki muntazam hatla bağlanmasın. Bu sebebden Rus aksâm49
ı askeriyyesi Tuna‟ya kadar bir kilometreyi bile yaya yürümeyerek Romanya
hudûduna ve bu son kıt„ada mevcûd müteaddid Ģimendüfer hatlarıyla Tuna‟ya kadar
geliyorlardı.
Erzak ve levâzım sâire cihetleri dahî Ruslar‟da bize nisbeten mükemmel idi.
Rus ordularının ictimâ„ı öteden beri zirâ‟atça pek zengin bulunan Romanya ve
cenûbi Rusya vilâyetlerinde vukû„a geldiğinden ordunun tûl müddet iâĢesi pek kolay
temîn edilmiĢdi.
ġu muhârebede iki tarafın çıkardığı kuvvete gelince: Muhârebenin
mütenevvi„ edvârında Ruslar‟da mevcûd kuvve-i harbiyyenin mikdârını evrâk-ı
resmîyyeye istinâden irâ‟e etmek mümkin ise de iki dârülharbde mevcûd Osmanlı
kuvve-i mevcûdesi mikdârını tayin etmek kolay değildir. Çünki bizde bugüne kadar
Ģu muhârebeye âid hükûmetin evrâk-ı siyasîsi neĢr edilmemiĢdir. Devr-i istibdâdda
öyle evrâk-ı resmîyye neĢr etmek değil muhârebe-i mezkûre hakkında söz söylemek
dahî memnû‟ olduğu ma„lûmdur. Ma„ahâzâ hakîkate yakın olmak üzere gerek ecnebî
ve gerekse bizde meydân-ı intiĢâre konulan ba„zı risâlelerin verdiği ma„lûmata göre:
Muhârebe i„lân olunduğu günler Rumeli‟de mevcûd kuvve-i Osmaniyye tahmînen
318 taburdan ibâret olup bu kuvvetin taksîmi bir vech-i âtî idi:
Tuna ile Balkan arasında ve bin-nefs Ruslara karĢı bulunan kuvvet 210 tabur
idi. Bu kuvvetden 50 tabur Osman PaĢa kumandasında dârülharbden uzak Vidîn ve
civârında, 30 tabur EĢref PaĢa kumandasında Rusçuk ve Tutrakan arasında, Selâmî
PaĢa kıumandasında 20 tabur Silistre ile Cirnova arasında, 4 tabur Tırnova‟da 5 tabur
Varna‟da, 8 tabur orada burada ve nihâyet Ahmed Eyüp PaĢa kumandasında 50 tabur
ġumne‟de yerleĢmiĢdi.
Rumeli‟nin diğer cihetinde mevcûd kuvve-i askerîyyeye gelince: Karadağ
karĢısında, Bosna Hersek ve Yenipazar sancağında tahmînen 80 tabur, Selânik ve
Teselya‟da 24 ve Ġstanbul‟da orduya imdâd olmak üzere kırk tabur bulunur idi.
Osmanlı taburlarının mevcûdiyet-i tâmmesi kanuûnen 800 neferden ibâret ise
de hakikat-i hâl böyle olmayıp Ģu muhârebede hiçbiri altı yüz, yedi yüzü tecâvüz
etmemiĢ pek çok taburlar muhârebenin vasatında dörtyüz ve daha sonraları taburların
mevcûdları iki yüz, üç yüz neferden ziyâde değildi.
50
Ma„lûm olduğu üzere bizde Sultân Abdülazîz devrindeki teĢkîlat ve tensîkât -
ı askerîyye muhârebeden evvel merhûm Hüseyin Avnî PaĢa‟nın Seraskerliği‟nde
1286 târihinde, vücûda getirilmiĢdi. Bu tensîkât mûcibince kuvve-i Osmaniyye dört
sınıf askere taksîm olunup bunlardan birincisi nizâmiye askeri idi. Nizâmiye askerine
dâhil olan efrâd kanûnen piyâdede dört sene, süvârî ve topcu sınıfında beĢ sene
hidmet etmeğe mecbûr idi. Ġkinci sınıf efrâd, redîflerdi ki bunlar dahî oldukça ta„lîm
görmüĢlerdi. Üçüncü sınıf müstahfız askeri olup bunlar devletin kuvve-i askeriyyeye
pek ziyâde ihtiyacı olduğu zaman toplanıp ordularda hemen kâffesi muntazâm ta„lîm
görmemiĢ baĢıbozuk askerinden o kadar farkı yok idi. Dördüncüsü ihtiyât askeri olup
bunlar da ta„lîm görmemiĢ asker idi.
ġu muhârebede bizim en güzide askerimiz nizâmiye ve redîfler idi. Redîfler
Bosna, Hersek‟de isyân çıkdığı zaman toplanmıĢ ve o zamandan itibâren ateĢ içinden
çıkmamıĢ idi dense câ„izdir. Müstahfız ve ihtiyât askeri ise pek zaîf olduklarından,
ta„lîm de görmediklerinden muhârebede lâzım olan metânete mâlik değildi. Bu son
sınıfı teĢkîl eden taburlarda herĢey noksân idi. Ba„zı taburlarda iki, üç zâbitden
ziyâde yok idi. Bu sınıfların birbirlerine olan nisbeti Ģurada da idi. Nizâmiye ve redîf
askerimiz muhârebenin ibtidâsında umûm kuvvetimizin tahmînen üçde ikisini teĢkîl
ediyordu. Muhârebenin son devrinde ise müstahfız ve ihtiyât taburları çoğalıp
ekseriyyet bunlarda idi.
Son Rus- Osmanlı Muhârebesi‟nde ileride göreceğimiz üzere piyâdemiz pek
güzel, hattâ hârikulâde diyecek sûretde iĢi gördü. Topcu sınıfımız dahî fenâ değildi.
Fakat bunların ateĢle olan mahâretleri topculuk fenninin künhüne vâkıf olduklarından
değil müteaddid muhârebelerde vukû„a gelen ameliyâtın netîce-i tecrübesi idi. Süvârî
sınıfımız bu muhârebede hiç iĢ göremedi. Fakat bu kusûru, vukû„ât ta„kîb oldukca
anlaĢılacağı vechile, bunlara atfetmekden ise ümerânın bu sınıfı kullanmasındaki
cehâletine isnâd etmek daha ziyâde muvâfık olur.
Ruslara gelince: Bunların Ģu muhârebede Rumeli dârülharbine çıkardıkları
kuvvet, yirmi piyâde fırkası, dokuz muntazâm süvârî fırkası, dört Kafkâziye süvârî
alayı, dokuz Don Kazak süvârî alayı, sekiz tabur istihkâm, yüz yürmi batarya topdan
ibâret idi. Rus taburlarının kanûnen mevcûdiyetleri bin neferden ibâret olup zâyi„âtı
51
vukû„ buldukca derhal Rusya‟dan gelen yeni efrâdla doldurulur idi. Bu hesabca
Osmanlı-Rus ordularının kuvve-i mütekâbileleri Ģudur:
Tabur Süvârî bölükleri Batarya Kuvve-i mevcûde
Rusların 328 200 120 360.000
Kuvveti
Türklerin 210 50 25 150.000
Kuvveti
Bu kuvvet, muhârebenin birinci devrinde kabul olunup muhârebenin ikinci
devrinde ise ya„nî Plevne mağlûbiyyetinden sonra Rusların kuvveti dört yüz binden
ziyâde olup içlerinde otuz bin kuvvetinde Romanya ordusu dahî var idi. Maâ‟hâza
Ruslar, (sonraları neĢr etdikleri eserlerde) muhârebenin ibtidâsında iki yüz bin
kuvvetden ziyâde bir ferde mâlik olmadıklarını iddiâ ediyorlarsa da peyder pey
toplanan kuvvetin dört yüz bine karîp olduğunu inkâr etmiyorlar.
ġu muhârebede Osmanlıların Tuna‟da küçük monitorlardan müteĢekkil fakat
erbâbının elinde pek çok iĢe yarayan yirmi üç kıt„adan ibâret bir donanma var idiyse
de maa„t-teessüf bizimkiler kullanamayıp Rus mâhir bahriye zâbitlerinin ellerinde
mahvolup gitmiĢdir. Nasıl mahvolunduğu mahalinde söyleyeceğiz.
Osmanlı-Rus ordularının diğer ahvâllerine gelince: Ruslar çoktan beri
muhârebe etmediklerinden askerin hemen kâffesi ve zâbıtânın çok bir kısmı Ģiddet,
darp ve ateĢin ne olduğunu yalnız kitaplarda görmüĢler, bi‟n-nefs tecrübe
etmemiĢlerdi. Rus zâbitlerinin tahsîl ve terbiye-i askeriyye cihetleri zâhiren pek
parlak görünüyor idiyse de bil‟âhire ameliyât-ı harb cihetinde geride olduklarını Ģu
muhârebe isbât etmiĢdir.
Rus ordularında bu muhârebeden evvel harbe girmiĢ olan ümerâ var idi. Fakat
o zamanlarda bunların ekserîyesi küçük rütbede bulunduklarından büyük kıt‟ât-ı
askeriyyenin sevk ve idaresini muhârebede bizzât tecrübe etmemiĢlerdi.
Bizim ordularımıza gelince: Vesâit-i maddiyyeleri nisbeten dûn idiyse de
cihet-i manevîleri itibâriyle düĢmanınkine fâik olduğu muhakkak idi. Bu da öteden
beri görülmekde olan Müslümanlara mahsûs bir haslet-i diniyeden ibârettir ki
52
asırlardan beri ecânibin dahî tasdîk etdiği bir kifâyettir. Son muhârebede ise
ordularımızın ba„zı mevâdda Ruslara takdîm etdiğini görmemek dahî mümkin
değildir. Bil-hassa bizim asker yukarıda söylediğimiz vechile Rus askerleri gibi
harbde tecrübesiz olmayıp son yirmi sene zarfında hiçbir zaman eksik olmayarak
zuhûr eden isyânları bastırmak üzere dâima ateĢ içinde bulunmuĢlar ve bu sebeble
ahvâl-i harbe kesb-i vukûf ve mümâresat peydâ etmiĢlerdi.
Her iki taraf ordularının kumandanlarına gelince: Rumeli dârülharbimiz
kumandanlığına Sırbiyye Muhârebesi‟nde serdâr olan Çırpanlı Abdülkerim PaĢa
tayin olunmuĢ idi.
Abdülkerim PaĢa, muhârebe i„lân olunduğu zaman tahmînen yetmiĢ yaĢında
idi. MüĢârün-ileyh birçok dâhilî ve hâricî muhârebelerde bulunmuĢ, Kırım
Muhârebesi‟nde feriklik rütbesinde idi. Serdâr sâhib-i nâmus, tecrübedîde bir zât
idiyse de ta„yîn edildiği o makam-ı âlîye muvaffak ma„lûmat sâhibi değil idi. Vücûdu
dolgun, hareketi ağır, ağzından laf dirhemle çıkar. Avrupalıların Türk PaĢası diye
tevsîf etdiği evsâfın cümlesine mâlik bir zât idi. Abdülkerim PaĢa merhûm eski usûl
harb mektebinden çıkma olup zamanımızda kumandanlar içün pek mühim bulunan
sür„at-i harekete, sür„at-i intikâl meziyetine mâlik değildi. Vâkıa müĢârün-ileyh
Sırbiyye Muhârebesi‟ni kazandı. Fakat buradaki hareketi dahî fennî harb nokta-i
nazarından batî idi. On beĢ-yirmi günde görülecek iĢi iki üç ayda gördü. Abdülkerim
PaĢa gâyet anûd idi. Hareket planı içün bir kere aklına yerleĢdirdiği fikrin ahvâl ve
zamana göre tağyîri bu zât içün mümkinsiz idi. Serdârın yalnız bir meziyeti var idi ki
bu da eski ümerâyı askeriyyemizden bulunduğu cihetle uzman serdârın taht-ı
kumandasında bulunan diğer kumandanlarca büyük tanınmıĢ ve bu sebebden
kendisinin fevkalâde mer‟îl-hâtır ve muhterem bulunması idi.
Rus ordusu, Ġmparator‟un öz birâderi bulunan Grandük Nikola‟nın
kumandasında idi. Bu zât umûm Avrupa prensleri gibi küçükten beri terbiye-i
askeriyye ile büyümüĢ, muhârebeden evvel kendisini iyi süvârî cenerali tanıttırmıĢdı.
Fakat iyi bir kumandan evsâfına mâlik olmadığı evvelden ma„lûm idiyse de böyle bir
büyük makama ta„yîn olunuĢundaki hikmet, prensliğine meydân vermemek içün idi.
Grandük hodbîn, acûl, etrâfındaki dalkavukların sözlerine mağlûb bir zât idi.
53
Bu muhârebede gerek Osmanlıların ve gerekse Rus‟dan büyük Ģöhret kazanan
diğer ümerâya gelince: Bunların hakkında sırası geldikçe ma„lûmât-ı lâzıme
verilecekdir. Fakat Ģimdilik bununla iktifâ ederek muhârebe i„lân olunur olunmaz
dârülharbde vukû„a gelen vakâyi„ hakkında lâzım gelen ma„lûmatı ta„kîb idelim.
[17] Birinci Fasl
Ġ„lân-ı Harbi Müteâkiben Rumeli Dârülharbindeki Ahvâl
Muhârebenin sûret-i i„lânı. – Romanya‟nın Rus ordusu tarafından iĢgâli. –
Ġ„lânı harbi müteâkib millet-i Osmaniyye‟de uyanan hamiyyet. – Hükûmetin ba„zı
tedâbir-i harbiyyesi. – Sohum seferi ve bu seferin hatâsı. – Muâvene süvârîsi
hakkında mülâhazât. – Rumeli dârülharbi. – Osmanlı ordusunda keĢf hidemâtının
nevâkısı. – Tuna donanması hakkında birkaç söz. – BarboĢi köprüsü hikâyesi. – Rus
ordusunun Tuna sevâhilinde aldığı tertîbât. – Rus karargâhının “PleveĢti”
Kasabası‟na nakli. – Ruslarda kumandanlık. – Gazete muhâbirleri ve mes‟elesi. –
Grandük Nikola ve Ġngiliz ataĢemiliteri. – Grandük ve Rus efkâr-ı umûmiyyesi.
Bin sekiz yüz yetmiĢ yedi Rûmî Mart‟ının yirmi dördünde Ġstanbul‟da
bulunan Düvel-i Muazzama sefirleri Bâb-ı Âliye Londra Protokolü‟nü takdîm etdiler.
Bundan evvelki eserimizde beyân etmiĢ olduğumuz bu protokolün
ahkâmında: Bu sene Hersek ve Bulgaristan‟da ıslahât-ı ciddiyye icrâ„sıyla bu ıslahât
ora konsolosları tarafından teftîĢ edilmesi ve Karadağ hudûdunun teslîhiyle Boyana
Nehri‟nde seyrü sefâine müsaade olunması gibi mevâd münderic olup nihayetinde
Rus hükûmeti tarafından: “Eğer Devlet-i Osmaniyye Karadağ‟la musâlaha eder ve
Avrupa‟nın nesâyıhını dinleyerek kuvve-i askerîyyesini sulh zamanındaki mikdâra
tebdîl ve sâlifü‟z-zikr protokolün ahkâmını kabul eyler ve musâlaha-i kat„iyye içün
Petersburg‟a kendi vükelâsından birini gönderirse Ruslar dahî askerlerini derhâl
geriye çekeceklerdir.” diye bir fıkra ilâve olunmuĢ idi.
1877 senesi Mart‟ında yirmi sekizinci günü Bâb-ı Âli bu protokolün ahkâmını
reddetdi.
Nisan‟ın on dördünde de Devlet-i Âliyye‟nin Petersburg Sefâreti‟nden
Hâriciye Nâzırı Safvet PaĢa‟ya Ģu telgraf geldi:1 “Gorçakof bu defa bendenize
1 O günlerde neĢr olunan Vakit, Basîret ve diğer gazeteler.
54
gönderdiği notada, Rusya kabînesinin Bâb-ı Âli ile Ģarkda bir sulh-u dâimîyi istihsâl
maksadıyla icrâ„ etmiĢ olduğu mübâhasat-ı mühimmenin ârzû olunan ittifâkı intâc
etmediğinden imparator kuvve-i cebriyyeye müracaata kendisini mecbûr gördüğünü
beyân ve Rusya hemen bu günden itibâren kendisini Devlet-i Âliyye ile muhârebe
hâlinde addetmiĢ ve binâen-aleyh münâsebât-ı diplomasiye münkatı‟ olmuĢ olmakla
keyfiyyeti Bâb-ı Âli‟ye arz etmekliğini tavsiye eylediğinden sonra Rusya
memleketinde kalmak isteyen tebaa-i Osmaniyye‟nin himâye-i kanûniyeye
tamâmiyle nâil olacaklarından emîn olduklarını ilâve-i makâl eylemiĢdir.”
ĠĢte bu sûretle muhârebe açıldı.
Rus imparatoru Ġkinci Aleksander muhârebe olunmazdan bir iki gün evvel
ordusunun karargâh-ı umûmiyyesi olan Romanya hudûduna pek yakın bulunan
KiĢinof ġehri‟ne gelmiĢdi. Ġmparator‟un yanında iki büyük oğlu ve hânedânından
diğer prensler dahî var idi. Ġ„lân-ı harb edildiği gün imparator büyük Kilîsâlarda
duâlar etdikten sonra orduya ileri hareket emrini verdi.
Yine o gün Rus ordusunun küllîyetli bir kısmı Prut Nehri‟ni geçerek ikinci
günü bu nehre yakın ve Romanya toprağında bulunan YaĢ ġehri‟ne girdi.
Evvelce Ruslarla Romanyalılar beyninde akdedilen bir muahede mûcibince
bu Ģehr ve etrâf köylerde bulunan Romanya memurları vazîfelerini Ruslara terk edip
çekilmiĢlerdir.
ġehr-i mezkûreden itibâren Rus ordusu mümkin olduğu kadar sür„atle
Tuna‟nın sevâhilini tutmak içün evvelce tanzîm olunan plan mûcibince üç kol
üzerine hareket ediyordu.
Sağ kol – Ceneral Brizon kumandasında Ongini nâm mahalle ve oradan
Tuna‟ya
Orta kol – Ceneral Vannovsky kumandasında BeĢtemak‟a doğru ve oradan
Tuna‟ya
Sol kol – Ceneral Radetsky kumandasında yine Tuna‟ya ilerliyordu. Bu
kollardan mâadâ Rusların dördüncü bir kolu Tuna‟nın boğazını zabt etmek içün
Ceneral Prens ġahodovsky kumandasında boğazlara doğru ilerliyordu.
55
Rusların Romanya toprağındaki hareketlerine mümâna„at edecek düĢman
bulunmadığından aksâm-ı askeriyyesi serbest hareket ve celb-i levâzıme ve def„i
ihtiyâc husûsunda zâten zirâ‟atca zengin bulunan bu kıt„anın mahsûlâtından bol bol
istifâde ederler idi.
Maa„hâzâ Rusların hareketleri pek ağır idi. Çünki ordularının Tuna‟nın öteki
sâhilinde tamâmiyle yerleĢmesi altmıĢ beĢ gün sürdü. Sonraları Ruslar, bu ağırlığı
münhasıran müsemmede Romanya‟da vukû„a gelen yağmurlara ve bundan dolayı
yolların adem-i intizâmına atfetmek istedilerse de bu ağırlığın birinci sebebi
hareketlerindeki adem-i intizâm olduğu ordularında bulunan ecnebî muhbirlerinin
verdiği ma„lûmatdan anlaĢılıyor.
Muhârebenin bu devrinde kat„ bir muhârebenin vukû„i ihtimâli yok idi. Çünki
muhârib olan ordular temâsda değildi. Maa„hâzâ muhârebenin Ģu devrinde vukû„a
gelen vakâyi„ dahî ehemmiyetden ârî değildir. ġu kadar ki bu cihetin tafsîlâtına
giriĢmezden evvel i„lân-ı harbi müteâkib Ġstanbul‟da vukû„a gelen ahvâle ve Rusların
karĢısında bulunan Osmanlı ordusunun tertîbât ve tanzîmâtına dâir lâzım gelen
ma„lûmatı vermek lâzımdır.
Muhârebenin i„lânı Ġstanbul ahâlîsi tarafından çokdan beri zarûrî def„i gayri
mümkin bir kazâ gibi kabûl olundu.
Memâlik-i Mahrûse, yirmi iki seneden beri eski düĢmanımiz bulunan Ruslarla
muhârebe etmediğinden Bosna-Hersek ve Bulgaristan isyânları Rusların iĢi olduğunu
bildiklerinden bu def„a Ruslarla bir harb etmek ârzûsu ahâlîde yok değildi. Pek
çokları Sırbiyye‟de olan muvaffakiyâtın ehemmiyetini kâle alarak bi‟inâyetillah
Ruslara dahî galebe çalmak ümîdinde ve bu husus içün samîmî duâlar etmekde idiler.
Muhârebe i„lân olunur olunmaz câmi‟lerde va„zlar edilerek ahâlîmiz izhâr-ı
hamiyyete sevk olunmakdan dahî geri durulmuyordu. Bu hâlin netîcesi olarak
Ġstanbul ve taĢra ahâlîmizde zâten hiçbir zaman eksik olmayan hamiyyet-i islâmiyye
uyandı. Pek çokları bizzât muhârebeye iĢtirâk etmek istiyorlardı. Diğerleri buna
muvaffak olamayacaklarını bildiklerinden asker ve muhârebe içün iâneler toplamaya
baĢladılar. Muhârebeyi müteâkib Ġstanbul‟un fakîr ve zengin evlerinde asker içün
melbûsât dikiliyor ve Bâb-ı Seraskerîye takdîm olunuyordu. Bir hiss-i hamiyyet
56
perverâne yalnız müslümânlarda değil Ermenî millet Patriki Narsis Efendi bir
beyânnâme neĢr ederek kendi milletini izhâr-ı hamiyyete sevk ve teĢvîk etdi.
Ahâlîmiz nesi varsa cümlesini fedâ etmeye râzı idi.
Maa„hâzâ Sultân Abdülazîz‟in devr-i ahîrinde çıkan Ģark mes‟elesi
netîcesinin en sonra muhârebeyi mûcib olacağı fikri bizde pek kavî idiyse de
Nisan‟ın on ikisinde i„lân olunan muhârebe Ġstanbul‟da epeyi telâĢı mûcib oldu.
Vükelâ sık sık ictimâ„le müzâkerede bulunuyor, her tarafda tedârikât-ı
harbiyyenin ikmâliyle uğraĢılıyordu.
Efkâr-ı umûmiyyemizin en ziyâde güvendiği donanma-yı hümâyûn idi. Zîrâ
oldukça kuvvetli bulunan Osmanlı donanmasına mukâvemet edebilecek Rusların
Karadenizde kuvvetleri olmadığı ma„lûm idi.
Muhârebe i„lân olunur olunmaz Ġstanbul gazetelerinde ahâlîyi teĢvîk ve teĢcî„
sadedinde pek müessir makâleler yazıldı.
Hükûmet, gerek düvel-i ecnebîye ve gerekse vilâyetlere bâ-telgraf
muhârebeyi eĢ‟âr etdi. Muhârebe i„lân olunduğunun ikinci günü Zât-ı ġâhâne Serdâr
Abdülkerim, Tuna ordu kumandanı Ahmed Eyüb, Anadolu dârülharb kumandanı
Ahmed Muhtar PaĢalarla Batum ordusu kumandanı Hasan Tahsin PaĢa‟ya telgraf-ı
hümâyûnlar çekerek muhârebenin i„lânını bildirip teĢvîkâmiz ve müessir bir hayli
sözlerle, açılan bu harbde umûm asâkir-i Osmaniyyeden fedâkarâne hidmetler
beklediğini beyân etdi.1
Bahriyye ümerâsına dahî o mealde ayrıca çekdiği telgrafda donanma-yı
hümâyûndan büyük büyük hidmetler beklediğini bildirdi.
Meclis-i mebusânda dahî o günlerde söylenen nutklar hep hamiyyet-i
Osmaniyyeyi mahrek sözlerden ibâret idi.
Muhârebenin ikinci günü meclis-i mezkûrede mebusândan Halebli Manuk
Karaca Efendi uzun bir nutk söyleyerek burada Rusya Devleti her vakit Hristiyânları
himâye bahânesiyle icrâ„-yı zamâire çalıĢmakda olduğunu ve halbûki Memâlik-i
Mahrûse hristiyânlarının böyle bir himâyeye kat„iyyen ihtiyacları olmayıp fikren ve
1 O günlerde neĢr olunan matbûât
57
hamiyyeten hâlis Osmanlı bulunduklarını ve binâen-aleyh serhadda bulunan asker
kardeĢlerinin yiyip içecek ve giyeceklerini tedârik içün elden geleni fedâ edeceklerini
beyân etdi.1 Bu nutku diğer hristiyân mebusları dahî pek büyük alkıĢlarla kabûl
etdiler.
Muhârebe i„lânından iki gün sonra serhadden haberler dahî gelmeye baĢladı.
14 Nisan târihli Batûm kumandanı Hasan Tahsîn PaĢa‟dan gelen bir telgraf
Rusların, Çürüksu taraflarında Ali PaĢa kumandasında bulunan asâkir-i Osmaniyye
üzerine hücum ederek Ģiddetli bir muhârebe netîcesi epeyi telefât verip ric„at
etdikleri haberini vermekde idi.
Yine oradan gelen bir telgrafdan Osmanlı zırhlıları Rusların Poti ġehri‟ni
döğmekde oldukları anlaĢıldı. Bu esnâda Bahriyye ve Harbiyye Nezâretleri fevkalâde
bir sûretde çalıĢıyorlar idi. Bahriyye Karadeniz‟e kuvvetli bir donanma çıkarmakla
meĢgûl idi.
Bu donanma, Rus Karadeniz sevâhilini döğecek, ileride göreceğimiz vechile
Sohum taraflarına Osmanlı askerinin çıkmasına yardım edecek idi. Hükûmetin Ģu
hareketi ya„nî Sohum taraflarına destâne bir ordu çıkartması ise ileride anlaĢılacağı
cihetle büyük bir hata idi. Bu teĢebbüs ol-vakit iĢbaĢında bulunan ümerâmızın
cehâletinden daha doğrusu o tarafların ahvâl-i coğrafyasını bilemediklerinden ileri
geliyordu. Çünki bu hengâmede Kafkâziyye sâhili Kırım Muhârebesi‟ndeki gibi
Çerkes müslümânları ile meskûn değildi. Rusların bu son muhârebeden on beĢ sene
evvel deniz sâhilinden içerilere doğru iki yüz kilometrelik bir arâzîde kâmilen Rus ve
Kazak ahâlîsi iskân istemiĢler idi. Müslümân ahâlîsi orada pek az kalmıĢ ve bunları
bulmak içün de uzun bir mesâfeyi kat„ etmek lâzım idi. Bu ise oraya sevk olunacak
olan yirmi binlik bir kuvvetin göreceği bir iĢ değildi.
O günlerde Harbiyye Nezâreti‟nin en ziyâde uğraĢtığı bir madde varsa o da
Kafkâziyye muhâcirlerinden süvârî alayları teĢkîl edip bunlardan Ģu muhârebede
lâyıkı vechile istifâde etmek idi, filhakîka bu zamanda gerek Rumeli ve gerek
Anadolu dârülharblerinin her ikisinde en zaîf cihet Ruslara nisbeten süvârî sınıfının
az bir mikdârda bulunması idi.
1 O günlerde neĢr olunan Vakit ve diğer gazeteler
58
Bu noksânı ikmâl etmek içün fıtraten süvârî bulunan Kafkâziyye
muhâcirlerini istihdâm etmek fenâ bir fikr değildi. Bunlar kendi baĢlarına hareket
etmeye alıĢmıĢ olup muhârbeden ziyâde yağmaya meyyâl idiler. Muhârebe i„lân
olunduğu günler Ġstanbul iĢte bu sûretle meĢgûl idi.
Bu zamanda Memâlik-i Mahrûsenin kısm-ı a„zamını teĢkîl eden akvâm-ı
mütenevvi„de (bi-t-tabi„ Ġslav unsurundan mâadâ) hamiyyet hissi uyanmıĢ bulunduğu
cihetle bu hissiyâtı, hükûmet matlûba muvâfık idâre etmiĢ olsa idi Ģu muhârebede
görülen iĢlerinden ziyâdesinin görüleceği muhakkak idi. Fakat ne fâidesi var ki böyle
olmadı.
Muhârebe uzadıkça Ġstanbul‟daki ahvâl de dahî fenâlaĢıyordu. Fakat biz bu
fenâlığın Ġstanbul‟dan evvel Rumeli ordusunun ahvâline bir göz atalım.
Serdâr Abdülkerim PaĢa muhârebe i„lânından birkaç zaman evvel dârülharbe
doğru hareket etmiĢ idi. Serdâr‟ın pek kalabalıklı ma„iyyeti var idiyse de vukû„ât
ta„kîb olundukça anlaĢılacağı gibi bunların kısm-ı a„zamı iĢe yarayacak takımından
değildi. PaĢa Tuna vilâyetine gelir gelmez hudûdun muâyene ve nevâkısının ikmâline
himmet etdi. Varna ve ġumnu tarîkiyle Ruscuğa ve Navarine kadar nukât-ı
mühimmeyi bir kere gözden geçirdi. Bu esnâda Vidin, Rusçuk, Silistre mevâk„i
matlûba muvâfık bir müdâfaa hâline getirilmiĢ idiyse de hudûdun sâir mahallerinde o
kadar istihkâmlar yok idi. Serdâr burada birkaç mevâk„in daha tahkîmine emir verdi.
Diğer tarafdan orduya karargâh-ı umûmî olmak üzere ġumnu‟yu intihâb etdi. Kendisi
de burada bulunuyordu.
Serdâr, ordusunun tanzîmi ve dârülharbin tahkîmiyle uğraĢırken Ruslar i„lân-ı
harb ediverdiler. Bunu müteâkib sür„at-ı fevkalâde ile Tuna‟ya doğru ilerlemesi,
karargâhı epeyi telâĢa düĢürdü. Çünki Tuna‟nın öte tarafında bulunan Rus aksâm-ı
askerîyyesinin istikâmet-i hareketleri Tulcu, Ġsakçı, Mâcîn kasabalarına doğru olup
bunlar ise beri tarafta bulunan ordumuzun tamâmen karĢısında idi. Ruslar peyder pey
bu Kal„aları iĢgâl etdiler. Bunu gören serdâr kendi ordusunu zaîf gördüğünden mi her
nedense dârülharbde yeni taksîmât-ı askeriyye icrâ„ etmeye lüzum gördü. Bu
zamanda Osmanlı dârülharbinde bulunan kuvvet 170 taburdan ibâret olup muhârebe
i„lân olunduğu günler bu kuvvetden tahmînen altmıĢ, altmıĢ beĢi Vidinde Osman
59
PaĢa‟nın kumandasında bulunuyor idi. Serdâr bu kuvvetden 30 taburu kendi tarafına
aldı ve bu sûretle garb ordusunun kuvvetini nıfsa ya„nî yirmi bine indirdi. Ordu
Erkân-ı Harbinin Ģu hareketi hata idi. Çünki düĢmanın ne tarafdan geleceği mechûl
ve bu esnâda kesb edeceği ahvâl ma„lûm olmadığından Ģimdilik her tarafda kuvvetli
ordular bulundurmak behemehâl lâzım idi. Eğer Ruslar Ruscuk, Silistre cihetlerine
doğru hücum edecek olsalar idi oradaki kuvvet Rusların tardına ma„aziyâde kâfî idi
çünki burada gâyet metîn Kal„alar ve seksen taburdan ibâret bir kuvvet var idi.
Muhârebenin bu devrinde ordu Erkân-ı Harbimizin ta„kîb edeceği hareket askerin
taksîmi değil, düĢmanın maksadını keĢf ve Ģimdilik Tuna Nehri‟ni güzelce müdâfaa
etmek içün lâzım gelen tedâbîrin icrâ„sıyla iktifâdan ibâret olacak idi.
ġu husûsta pek büyük kusûr vâki oldu. Bu istikĢâf cihetine zerre kadar
ehemmiyet verilmedi bu bâbdaki nevâkıs ol-vakit ordunun baĢında bulunan ümerânın
cehâletine atf edilemez çünki meselâ umûm Erkân-ı Harb Reîsi bulunan Necîb
PaĢa‟nın ma„lûmât-ı askeriyyesi mükemmel olup bin-nefs zamanımızdaki
muhârebelerde keĢf hıdemâtının ehemmiyetini takdîr edemeyecek zevâttan değildi.
Mes‟ele öteden beri bizim ordularımızda icrâ„-yı hidmet ve vazîfedeki tekâsül ve
BaĢkumandanın nesîb ve gamsızlığından ileri geldiğini söylersek hakîkati beyan
etmiĢ oluruz. DüĢmanın her hareketini keĢf etmek içün o vakit Tuna ordusu gibi
müsâid bir ahvâlde bulunan orduya nâdiren tesâdüf olunur. Çünki Tuna‟nın öte
tarafında deniz ve Tuna boğazları civârında Tatar Müslümân köyleri pek çok olup
bunlar vâsıtâsıyla düĢmandan muntazâm ma„lûmat mümkin olacağı gibi bu husûsta
bizzât Ulâhlardan, o tarafta pek ziyâde bulunan Osmanlı Yahûdîlerin dahî lüzûmu
kadar istifâde etmek mümkin idi. Bu akvâmın cümlesi Ruslara düĢman, Osmanlı
tarafına meyyâl idiler. Bu sebebden Ruslar, muhârebenin ibtidâsında bunların
casusluklarından ziyâdesiyle korkmakda idiler.
O vakit düĢmanın ahvâl ve hareketini tarassud içün Osmanlıların ellerinde
mezkûr Ulâhlarla Yahûdîlerden baĢka daha müessir bir vâsıta var idi ki bu da
Tuna‟da bulunan donanmadan lâyıkıyla istifâde etmek ya„nî merkezden monitorlarla
karĢı yakaya birkaç zâbit geçirip oranın ahvâline dâir lâzım gelen fikr ve ma„lûmatı
edinmek idi. Hâlbuki donanmadan bu kadarca istifâde Ģöyle dursun bil‟akis daha
sonraları zararlar tevellüd etmiĢ, Serdâr‟a iyi baĢ ağrısı olmuĢdur. Çünki o vakit
60
küçük büyük yirmi iki kıt„adan ibâret bulunan bu donanma muhârebe i„lân olunur
olunmaz sözde Serdâr‟ın taht-ı kumanda ve idâresinde bulunacak idi. Hakikat-i hâl
bunun aksi oldu.
Muhârebe i„lân olunmazdan evvel bu donanmanın kumandanı Hüseyin PaĢa
nâmında birisi idi ki bu zât ümerâ-yı bahriyyenin muktedirlerinden ve husûsan
Tuna‟da tûl müddet gezdiğinden ora sevâhilini pek iyi bilir idi.
Bahriyye Nezâreti muhârebe i„lân olundukdan biraz sonra bu zâtı diğer
mahallde istihdâm etmek üzere Ġstanbul‟a aldı. Yerine Ârif PaĢa nâmında birisini
gönderdi, ki bu zât buralarının acemîsi ve zâten cesûr ve sâhib-i iktidâr bir zât
değildi. Ârif PaĢa Bahriyye Nezâreti‟nden aldığı emir üzerine Serdâr‟ın emrine o
kadar kulak vermez, kendi baĢına hareket eder idi, bu fenâlığın netîce-i muzırrası
biraz sonra olanca dehĢetiyle meydâna çıkdı.1
Muhtasaran getirdiğimiz Ģu iki fıkradan dahî anlaĢılacağı vechile
muhârebenin birinci devrinde bile Tuna ordu kumandanlığı icrâ„-yı vazîfede metlûba
muvâfık ve ahvâlin îcâbâtına göre hareket etmiyordu. Ma„ahâzâ Serdâr, kendi
fikrince Memâlik-i Mahrûse hudûdunun muhafazası içün elzem gördüğü tedâbirin
îfâsından geri durmuyordu. Fakat bu tedâbir sâlifü‟z-zikr maksadı îfâ edecek
derecede müessir değildi. Çünki Ruslar uyumuyor, Osmanlı ordusuna yaklaĢmak
üzere günden güne ilerliyordu.
Rusların, i„lân-ı harb eder etmez hatta bir gün evvel, ileriye doğru
yürüdüklerini ve YaĢ‟dan itibâren üç kol üzerine hareket etdiklerini söylemiĢ idik.
Fakat Rus Erkân-ı Harbi, kim bilir nereden aldığı ma„lûmata göre, Osmanlılar
Tuna‟yı geçerek Rusları Romanya‟da karĢılamak ihtimâlini düĢündüğünden ne
sûretle olursa olsun sür„at-i mümkine ile Tuna‟nın en mühim noktasını elde etmeyi
her Ģeyden elzem görüyordu.
Bu nukâtın en mühimi ise Mâçin‟in karĢısında ve Ulâhya‟nın TekûĢ ġehri‟ne
yakın ve Kalas‟ın garbında bulunan (Siret) BarboĢ köprüsü idi, ki bu köprü 246
metre uzunluğunda ve demirden yapılmıĢ idi.
1 Târihiyye-i zağra nâmındaki eser. Bu eser Eski Zağra RüĢdiyye Muallimi Hüseyin Râcî Efendi
tarafından yazılmıĢdır. Daha tab‟ edilmemiĢdir.
61
Bu köprünün bizim içün dahî sevk-ül-ceyĢ nokta-i nazarından ehemmiyet-i
fevkalâdesi var idi. Çünki köprü tahrîb edildiği halde Rusların o taraflarda kolaylıkla
yerleĢmesi mümkin değildi. O taraf bataklıkla dolu olduğundan geçmek içün yeni
köprü yapmak lâzım idi. ġu muhârebeye âid ecnebî eserlerinde mezkûrdur ki
muhârebe i„lân olunur olunmaz BarboĢ köprüsünün tahrîbi, Serdâr PaĢa‟ya pek çok
evvel birkaç tarafdan tavsiye edilmiĢ ve hatta PaĢa Ġstanbul‟dan dârülharbe hareket
etdiği gün teĢyî‟ içün gelen Nemse ataĢemiliteri PaĢa‟ya hitâben “PaĢa Hazretleri
bil-hassa size BarboĢ köprüsünün mümkin olduğu kadar sür„atle tahrîbini tavsiye
ederim zîrâ pek mühim noktadır” diye söylemiĢdir.1
Grandük böyle mühim bir noktayı zabt etmek içün vakt-ü zamaniyle
davrandı. Muhârebe i„lânından bir gün evvel kuvvetli süvârî aksâmından müteĢekkil
bir fırkayı Ceneral Eskobelof kumandasında serîan oraya sevk etdi. Bu fırka mola
etmeksizin yüz kilometrelik mesâfeyi bir gün, bir gecede kat„ ederek ikinci günü
ya„nî i„lân-ı harb günü köprüyü zabt etdi.
Üçüncü günü bizim donanmamızdan bir monitor köprüyü tahrîb etmek içün
geldi. Fakat Ruslar tarafından iĢgâl edildiğini gördüğü gibi geriye ric„at ve Mâçin‟de
bulunan istihkâmların siperine sığındı…
Ruslar bu mühim noktayı tutdukdan sonra Tuna‟nın sâhilinde bulunan Ģehr ve
kasabaları zabt ve iĢgâl etdiler.
Muhârebe Nisan-ı rûmînin on ikisinde i„lân olunmuĢ idi. Temmuz‟un
dördüne kadar tahmînen üç yüz bin kadar kuvvetde bulunarak Tuna sâhilinde
bulunan, Kalas, Ġbrâîl, Otenise Corcova, Zemniyese, Magoriti mevki„lerini iĢgâl
etdiler. ġu esnâda Rusların Tuna boğazlarından bu nehrin uzunluğuna kadar iĢgâl
etdiği hattın uzunluğu altı yüz kilometre idi. Fakat muhtelif tarafta askerle iĢgâl
etdiği mevâki„ bir değildi. Tuna‟nın o taraflarında kırk bin asker bulunuyordu
150000 Rus BükreĢ ve Corcova arasında, elli bin Ġbrâîl ve Kalas‟ta, elli bin diğer
mevâki„de, yirmi otuz bin asker de bunların gerisinde tark ve Ģimendüferleri
muhafaza ediyorlardı. Rusların Tuna sâhilindeki tanzîmât ve tertîbâtı gâyet mâhirâne
ve fenn-i harbe tamâmiyle muvâfık idi. Sâhilde az piyâde ve çok süvârî bulunuyordu.
1La Guerre D‟Orient en 1877-1878 nâmındaki esere müracaat.
62
Ordunun kısm-ı küllîsi geride ve BükreĢ civârında idi. Ki buradan lüzumuna mebnî
istediği tarafa sevk olunabilir idi.
Rus karargâh-ı umûmiyyesi Nisan‟ın otuzuna kadar KiĢinof ġehri‟nde idi.
Rus ordusunun külliyetli kısmı Tuna‟ya yerleĢdikten sonra karargâh-ı umûmî de
PiloveĢti Kasabas‟ına geldi. Bu kasaba BükreĢ‟den Ģimâlde olup mütenevvi„ kıt‟âtda
birleĢdirilmiĢ orduların hemen umûmu bir mesâfede bulunur ve ordugâh içün gâyet
muvâfık bir mahall idi.
Rus ordusunun karargâh-ı umûmîsinde kalabalık pek ziyâde idi. Ma„iyyet-i
imparatorîden mâadâ vükelâdan ba„zı zevât, Petersburg ecnebî süferâsından dahî
çoğu burada idi. Bu kalabalığın içinde ecnebî prenslerden de birkaç prens, ve
Ma„ahâzâ muhârebeyi seyretmek içün gelen Avrupa zevât-ı meĢhûresi,
ateĢemiliterler, ve sâire ecnebîden ve Rus‟dan pek çok kimseler var idi.
Ġmparator her ne kadar burada idiyse de hiçbir iĢe karıĢmıyordu. Bu husûs,
öteden beri Rus ordularında kânûn tahtına alınmıĢdır. Dârülharbe kumandan-ı umûmî
ta„yîn olan zât, hareketinde müstakildir. Bunun iĢine kimse karıĢmaz ve karıĢamaz
da. BaĢka türlü olursa mes„uliyyeti kimse kabûl edemez. Kumandan olan zât her on
beĢ günde imparator ve Harbiyye Nezâreti‟ne rapor verir. Burada hareket-i
askeriyyesinden bahseder. Fakat azlolununcaya kadar ne imparatordan ve ne de
Harbiyye Nezâreti‟nden emr kabûl eder. Mes„uliyyeti üzerine alarak hareket eder. O
kadar. Muhârebe zamanında Rusların ordu kumandanlarına verilen iktidâr gâyet
vâsi‟dir. Bu hengâmede değil yalnız ordu, dârülharb ittihâz olunan vilâyetler dahî
ona tâbidir. Dârülharb civârında donanma varsa kumandanın emri buna dahî
Ģâmildir. Kumandan burada bulunan ümerâyı yerlerinden azletmek değil dîvân-ı
harbe vermeksizin bir emriyle kurĢuna dizdirebilir. Çünki dârülharbdeki ahvâlden o
mes„uldür. Her Ģeyden o cevâb verecekdir.
Grandük Nikola iĢte böyle bir iktidara mâlik idi. Grandük sâlifü‟z-zikr
“PloveĢti” Kasabası‟na gelir gelmez ma„iyyetini Erkân-ı Harbiyye‟siyle birkaç
mühim iĢlerin tesviyesiyle uğraĢdı. Bu iĢlerden en mühimi gazete muhbirleri
mes‟elesi idi.
63
Zamanımızdaki muhârebeler, gazete muhbirleri olmaksızın icrâ„ olunmadığı
ma„lûmdur. Çünki asrımız terakkiyât asrı olduğundan bir memleketdeki ahâlînin
efkâr-ı umûmiyyesi diğer memleketde vukû„a gelen mühim vakâyi„i lâyıkı vechile
anlamak ister. Bu vazîfeyi îfâ eden ise matbûât-ı yevmiyedir. Binâen-aleyh harb eden
ordularının büyük kumandanları harbi görmek isteyen yerli ve ecnebî muhbirlerinin
tasallut ve ricâlarından hiçbir vakit kurtulamaz.
ġu muhârebede ise yalnız Avrupa efkâr-ı umûmiyyesi değil Amerika ve hatta
umûm dünyânın enzâr-ı intibâhları açılmıĢ her tarafın muhbirleri Osmanlı ve Rus
ordularının muhârebelerini görmek istiyorlardı. Muharebe açılır açılmaz bunlar iki
taraf muhârib ordularına hücum etdiler. Fakat muhbirlerin mikdârı Rus ordusunda
ziyâde idi. Bura Erkân-ı Harb heyeti bunlara karĢı bir tedbîr almak istiyorlardı.
Rus Erkân-ı Harbiyyesi bu iĢte gâyet ma„kûl bir tarîk ittihâz etdi. Tedbîr
Ģundan ibâret idi. Yerli muhbirler, kendi gazete sâhiblerinden bir Ģehâdetnâme ve
ecnebî gazetelerinin muhbirleri sefâret veyahûd Rus ricâl-i ma„rufasından birisinin
tavsiyesiyle gelirlerse orduya kabûl olunmak esâs kâide ittihâz olundu. Diğer Ģerâita
gelince gazete muhbirleri hiçbir zaman hareket-i askeriyyeden gazetesine haber
veremeyecek Ģâyet verirlerse derhâl ordudan tard olunacaklar idi. Bundan mâadâ
orduda bulunan muhbirler kendi gazetelerinin her günkü nüshasını ordu merkezine
takdîm etmek mecbûriyyeti dahî kendilerine ayrıca tenbîh olunacak idi. Bu emrin
icrâ„ olunup olunamayacağına dikkat etmek üzere de bir zâbit ta„yîn olundu. Bu zâbit
muhbirlere vakâyi„-i harbiyyeden ma„lûmât-ı lâzıme verecek idi. Fakat bu bâbda
kendisine verilen ta„limâtda orduya muvâfık havâdisler yazdırmak içün muhbirlere
mümkin olduğu kadar teessîr-i nüfuz icrâ„ etmeye dahî çalıĢacak idi.1
ġu sırada Rus karargâh-ı umûmîsini rahatsız eden mes‟elelerden birisi de Ģu
idi. Muhârebe i„lânını müteâkib Avrupa‟dan birkaç zât sevâh sıfatıyla orduya gelmiĢ
ve burada vakayi‟-i harbiyyeyi ta„kîb etmek istiyorlardı. Grandük, bunların içinde
Osmanlı hafiyeleri bulunmak ihtimâlini düĢünerek Ģübhe üzerine birkaçını ordudan
tard etdi. O günlerde Rusların tabassurları bir derecede idi ki orduda zarûrî kabûl
olunan ateĢemiliterlerinin ba„zılarına yan gözle bakıyorlardı. Ez-cümle Grandük‟ün
hiç de hoĢuna gitmediği zât Ġngiliz ataĢemiliteri Miralalay Evilsly idi. Bu zât gâyet
1 “Ceneral Hazenkamf‟ın Hâtırâtı” nâmındaki eser.
64
Türk muhibbî olduğunu Grandük bilir idi. Bu sebebden Miralay müĢârün-ileyh
orduya geldiğinde Grandük kendisini pek fenâ kabûl etdi. Resmî bir gün Grandük
umûm ateĢemiliterlere elini verdiği hâlde Miralaya vermedi. Terbiyesizlik etdi. Fakat
bu iĢ epeyi gürültüyü mûcib olup herkes Grandük‟ü takbîh etdi.1 O günlerde Grandük
yalnız bu terbiyesizliği değil diğer bir maddeden dolayı Rus efkâr-ı umûmiyyesi bu
zâtı alenen tahkîr ediyordu. Madde-i mezkûre Ģudur. Muhârebe i„lân olunur olunmaz
Rus Harbiyye Nezâreti Grandük‟e ordunun lüzumâtı ve zehâir kontratlarının
behemehâl Rus tebaasından tüccarlara verilmesini ve her ordu ve fırka içün ayrı ayrı
kontratlar yapılmasını teklîf etmiĢdi. Zîrâ böyle yapıldığı hâlde tasarrufa riâyet,
idârede suhûlet, fazla olarak hırsızlığa meydân verilmez zannediliyordu. Grandük
Harbiyye Nezâreti‟nin bu teklîfini kabûl etmedi. Üç yüz binlik ordusunun kâffe
idâresini Romanya ve Nemse tebaalarından ve üç yahûdiden ibâret bir kumpanyaya
teslîm etdi. Bu hâl ise Rusya‟da dehĢetli bir memnûniyetsizliği mûcib oldu. Herkes
Grandük Ģahsına karĢı atâle-i lisân etmeye baĢladı. O zaman Rusya matbûâtının
üzerine Ģiddetli sansür kânûnu var idiyse de ba„zı gazeteler Grandük irtikâb ve
hırsızlığını ta„rîzlerle bildiriyorlardı. Hattâ bu esnâda Rusya‟nın en muteber gazetesi
bulunan “Gulûs” (Sadâ) nâmında bir gazete bu iĢe dâir parlak bir makâle yazdı.
Fakat hükûmetin emriyle derhâl kapandı.2
ĠĢte muhârebenin bu devrinde Rus erkânı ve bil-hassa Grandük Nikola‟yı
rahatsız eden bu mes‟eleler idi. Muhârebenin bu devrinde Ruslar Osmanlılarla
temâsta bulunmadığından Vakâyi„-i harbiyye daha ciddiyet kesb etmemiĢ idi. Biz bu
hâlde bi-l-istifâde Osmanlıların düĢmanla temâsda bulunduğu Anadolu dârülharbine
göz atalım.
[37] Ġkinci Fasl
Anadolu Dârülharbi
Kabl-el muhârebe Anadolu dârülharbi. – Bu orduya umûm kumandan ta„yîn
olunan MüĢir Ahmed Muhtar PaĢa‟nın vurûdi. – Anadolu dârülharbinde Rus
ordusunun kuvveti. – Ġ„lân-ı harb ve bunu müteâkib Rusların derhâl taarruza
baĢlamaları. – Muhtar PaĢa‟nın Kars‟dan Soğanlık Dağı‟na ric„ati. – Muâvene
1 Yine “Ceneral Hazenkamın Hâtırâtı”
2 O günlerde Rus matbûâtı.
65
BaĢıbozuk Süvârîleri. – Kağızman‟ın Ruslar tarafından iĢgâli. – Ardahan Kal„ası. –
Rusların buraya hücumları ve bu Kal„anın sükûtu. – Benli Ahmed Muhârebesi. –
Osmanlı ordugâhının Horum Mevki„ine nakli. – Kars‟ın muhasarası. – Kal„a
muhâfızı bulunan Hüseyin Hâmî PaĢa‟nın sû-i ahvâli.
Muhârebe i„lân olunduğu zaman Rumeli dârülharbindeki ahvâl bu merkezde
olduğu hâlde Anadolu dârülharbinin ahvâli bambaĢka idi. Çünki burada Tuna gibi iki
ordunun hareketini te„hîr eden bir nehr yok idi. Hudûd muttasıl olduğundan düĢman
i„lân-ı harb olduğu gün bile hudûdu geçmiĢ ve Memâlik-i Mahrûse arâzîsine taarruza
baĢlamıĢdı. ġu kadar ki biz bu taarruzun tafsilâtına giriĢmezden evvel mezkûr
dârülharbde bulunan iki muhârib orduların ahvâllerine bir göz gezdirelim:
Rumeli karıĢıklığı ve Sırbiyye muhârebeleri zamanında merkez hükûmet
ileride her ahvâle karĢı bulunmak üzere, iki dârülharbde ba„zı tedârikatde
bulunduğunu evvelce söylemiĢdik. Bu esnâda Erzurum Vâlîsi dördüncü ordu müĢiri
Samih PaĢa nâmında bir zât olup müĢârün-ileyh sâhib-i gayret ümerâdan idi.
Ġstanbul‟dan gelen emir üzerine dördüncü ordu redîfleri silahaltına alınıp Erzurum ve
hudûda doğru sevk olunmakda idi. Bu kıt„ada zehâir ve levâzımât tedârikinde o
kadar güçlük çekilmiyordu. Çünki memleket zengin idi. Bu sebeble Kars, Erzurum,
Ardahan mahzenlerinde hayli zehâir toplandı. Bundan mâadâ Erzincan, Harput,
Diyarbekir, Sivas‟da fırınlar yapılıp askerin zehâiri oralardan sevk olunmakda idi.
Cebhânenin istihzârı dahî sühûletle icrâ„ olunuyordu. Bu cihet Avrupa‟dan geliyor,
Trabzon tarîkiyle dârülharbe çabuk vâsıl oluyordu. Yine o zaman dârülharbde
bulunan meĢhûr Kars Kal„ası ve Kırım Muhârebesi‟nden sonra Kars ile Batum
arasında yapılan Ardahan Kal„ası dahî müdâfaa ve muhafazaya elveriĢli bir hâle
getirildi.1
Samih PaĢa, konferans nihâyetleri zamanında, makamından azl olunup yerine
Ahmed Muhtar PaĢa ta„yîn olundu. Muhtar PaĢa Erzurum‟a Nîsan‟ın birinci günü
vâsıl oldu. MüĢârün-ileyh gelir gelmez, orduyu muhârebeye hazırlamak içün,
fevkalâde bir gayretle çalıĢdı. Bu esnâda Anadolu dârülharbinde bulunan kuvve-i
mevcûde Ģundan ibâret idi: (10) tabur piyâde, iki batarya top Ferik Kasab Hüseyin
1 “Anadolu Muhârebesi.” Rus erkân miralayı “ KiĢmiĢof”un eserine müracaat ve kezâ merhûm Ârif
Bey‟in “ BaĢımıza gelenler” nâmındaki eseri.
66
PaĢa kumandasında Ardahan‟da, (39) tabur ve (6) seyyar batarya Ferik Hüseyin
Hâmî PaĢa kumandasında Kars‟ta, (12) tabur piyâde (2) batarya top Ferik Tatlıoğlu
Mehmed PaĢa‟nın taht-ı idaresinde Kırk Kilîsâ‟da, (2) tabur Bayezid‟de (4) tabur
Van cihetinde, (6) tabur da Miralay ġâhîn PaĢa kumandasıyla Erzurum ile Kars
arasında vâki„ mütenevvi„ mevâki„de bulunuyordu. Bunların cümlesi altmıĢ beĢ tabur
piyâde, altmıĢ kıt„a seyyâr topu ve dört alay süvârîden ibâret idi. Bu kuvvet cem„an
yekûn otuz beĢ binden ziyâde değildi.
Ruslar i„lân-ı harbi müteâkib taarruza baĢlayacak olurlarsa Kars ve Ardahan
Kal„aları‟nda muhâfız safetiyle kalacak asker tenzîl edildiğinde Ahmed Muhtar
PaĢa‟nın idâresinde bulunan kuvvetin on binden daha dûn olacağı muhakkak idi.
Binâen-aleyh MüĢir PaĢa Erzurum‟a vâsıl olur olmaz merkez hükûmetden ordusunun
takviye olunmasını istedi. Cevâben altıncı ordu taburlarının yakında vâsıl olacağı
telgrafını aldı. Ahmed Muhtar PaĢa Erzurum‟da görülecek iĢleri gördükden sonra
Kars‟a doğru hareket etdi.
Oraya Nîsan‟ın sekizinci günü vâsıl oldu. Buradaki ahvâl ise metlûb derecede
bulunanmakdan pek uzak idi. Askerin beĢ altı aylık yiyeceği var idiyse de diğer her
Ģeydeki noksâniyet göze çarpıyordu. Bil-hassa vasıtâ-i nakliyat mefkûd idi. Her
askere ve bil-hassa Kal„ada muhâfız bulunan askere lâzım olacak meselâ kazma,
kürek ve sâire gibi edevât ve teferruatı hemen yok idi. ġu kadar ki Osmanlı orduları
bu gibi nevâkısa öteden beri alıĢmıĢ olduklarından kumandanları tarafından çokluk
aldırılmıyordu.
MüĢir PaĢa Kars‟a geldiğinde hemen Ahmed Muhlis PaĢa kumandasıyla altı
tabur piyâde ve bir batarya topdan mürekkeb bir kolu Subatan Karyesi‟ne sevk etdi.
Bu kol pîĢ-dâr kolu olacak idi.
Fakat Ahmed Muhlis PaĢa Kars‟dan hareket etdiği gün i„lân-ı harb olundu.
Ruslar taarruza baĢladılar.
Bunun içün o günlerde Rus ordusunun ahvâl ve kuvvetinin ne merkezde
olduğunu anlamak lâzımdır:
ġark mes‟elesi ve daha doğrusu Ġslav mes‟elesi ortaya çıkdığından beri
vukû„a gelmekde olan muhârebât-ı siyâsiyyeye tesîr etmek içün Ruslar, muhârebe
67
i„lânından üç ay mukaddem, hudûda bir mikdâr asker sevk etmesini muvâfık-ı
maslahat görmüĢ olduklarından Avrupa kıt„asında olduğu gibi Anadolu hudûduna
dahî (16) tabur piyâde (32) top ve (11) bölük süvârîden mürekkeb bir fırka sevk
etmiĢlerdi.1
Bu fırkanın orada tecemmu„undan bir maksad dahî bu esnâda vukû„a
gelmekde olan Sırbiyye Muhârebesi mevki„ine Osmanlı dördüncü ordusunun asker
sevkine meydân vermemek idi. Muhârebât-ı siyâsiyye ağırlaĢdıkça Ruslar hudûdda
toplanan fırkayı takviye ve i„lân-ı harb olunduğu günlerde (43) tabur piyâde (86)
süvârî bölüğü (156) top cem„ etmiĢlerdi.
Bu ordu sefir bir halinde bulunduğundan cümle aksâm-ı askeriyyenin
mevcûdu tam olup yekûnü elli bin neferden az olmadığı muhakkakdır.
Ordunun umûm kumandanı (Loris Melikof) nâmında bir zât idi. Harb
iĢlerinden ziyâde idâredeki mahâretiyle meĢhûr idi. Bayezid tarafından taarruza
baĢlayacak olan zât Ceneral (Tergukasof) nâmında birisi idi.
Ahısha‟dan yürüyecek fırkanın kumandanı dahî Ceneral (Devel) olup bu son
iki ceneraller de Kafkâziyye muhârebelerinde cesâretleriyle Ģöhret kazanan
ümerâdan idiler.
Petersburg‟dan ordu kumandanına Nîsan on bir târihiyle çekilen telgrafda
“Rusya‟nın Devlet-i Âliyye ile muhârib ve derhâl taarruza baĢlamak lâzım olduğunu
bildirdi.”
Ceneral (Loris Melikof) (Aleksander Pol) civârında bulunan ordusunu
toplayarak (25) tabur piyâde (48) süvârî bölüğü (96) topla Nîsan‟ın on ikisinde ale-ssabah
hudûdda bulunan Arpaçay Nehri‟ni geçerek Memâlik-i Mahrûse dâhiline girdi.
Taarruza memur bulunan düĢmanın mütenevvi„ fırkaları hudûdun muhtelif tarafından
geçtiler. Fakat burada Rusların taaccüblerini mûcib olan mes‟ele: Hudûdda bulunan
Osmanlı ileri karakollarının her tarafdan çevrildikleri hâlde bile hiç de haberleri
olmayıp uykuda bulunduklarıdır. O günün sabahı Ruslar bura karakollarında bulunan
Osmanlı süvârî alayının hemen kâffesini esir aldılar.
1 “Anadolu Muhârebesi” KiĢmiĢof‟un eserine müracaat.
68
Ruslar esâsen iki kol üzerine hareket ediyorlardı. Ġ„lân-ı harbin birinci günü
sol kol ( BaĢĢerğala) ve sağ kol (Molla Mûsa) köylerine kadar vâsıl oldu. Hiçbir
yerde Osmanlılar gözükmediler. Yalnız ora ahâlîsinden birkaç kiĢi Ruslara ateĢ
ederek tarruza mümâna„at etmek istediler. Bunlar da düĢman süvârîsiyle az zamanda
dağıtdırıldı. Ġkinci günü (Kızıl Çahçah) a vâsıl oldu.
Rusların daha ileride bulunan pîĢ-dârları Kars‟dan altı taburla çıkmıĢ olan
Mehmed Hulûsi PaĢa‟nın Rusların taarruzundan haber alır almaz geriye döndüğünü
ve Kars‟a kadar imtidâd eden arâzîde hiç Osmanlı askerinin bulunmadığını haber
verdi. O günlerde Rus kumandanını rahatsız eden madde Erzurum‟da bulunan Rus
konsolosundan bir haber alması idi. Ġ„lân-ı harb olunur olunmaz bu konsolosa geriye
dönmek için emir gitmiĢdi. Hesabca bu konsolosun Ģimdiye kadar „avdet etmesi
lâzım idi. Ceneral (Loris Melikof) bundan haber almak için Kars‟da akrabâsından
bulunan bir Ermenî‟yi Ahmed PaĢa‟ya gönderdi.
Ruslar Nîsan‟ın on beĢinde Subatan Hacı Velî ve Gülveren köylerini iĢgâl
etdiler. Daha birkaç gün sonra Kars‟a daha yakın olmak üzere Rus ordusu Büyük ve
Küçük Yahnîler civârında (Vezin ve Yeniköy) leri iĢgâl edip burayı karargâh
edindiler. Rusların Kars ve bu Kal„anın cenûbini tarassud içün intihâb etdikleri
sâlifü‟z-zikr iki köyün mevâk„i müsâid idi. Buradan Ruslar Kars ve etrâfına doğru
kuvvetli keĢf kolları sevk edip etrâfı keĢfediyorlardı.
Ahmed Muhtar PaĢa‟nın Nîsan‟ın on ikisinde i„lân-ı harbden ma„lûmatı yok
idi. Rusların taarruzunu haber alır almaz Ahmed Muhlîs PaĢa‟ya Subatan‟dan Boz
Kal„ası‟na çekilmek içün emir verdi.
Muhlîs PaĢa‟yı Kars‟a celb ve bu Kal„adaki taburlara kumanda etmek içün
Mirliva ġâhîn PaĢa‟yı ta„yîn etdi.
Yine o esnâda ne yapılmak lâzım geleceğine dâir Erzurum, Ardahan, EleĢkird
kumandanlarına lâzım gelen ta„lîmâtı vererek kendisi (Boz Kal„a) ya hareket etdi.
Kars‟ta Hüseyin Hâmî PaĢa‟yı bıraktı. Berâberinde ordu Erkân-ı Harb Reîsi bulunan
Ferik Feyzi PaĢa‟yı götürdü. MüĢir PaĢa‟nın maksadı: Soğanlı dağlarına doğru
hareket edip orada ordusunu tanzîm etmek idi. Muhtar PaĢa Boz Kal„ası‟ndan
69
hareket etdiğinden yolda çok müĢkilât çıkdı.1 Çünki bir gün evvel yağmurlar yağmıĢ
olduğundan yollar gâyet çamur idi. Hareket edildiği gün güç belâ Kars‟dan üç saatlik
mesâfeyi geçip Benli Ahmed mevki„ine geldiğinde orada bulunan bir Rus süvârîsi
aksâmı önlerine çıkıverdi.
DüĢmanın niçün orada bulunduğunu Ģimdi îzâh edelim: Ruslar, bir kere Kars
civârında yerleĢdikten sonra her gün etrâfı, orduda mevcûd külliyetli süvârî ile
keĢfetmekde olduğunu söylemiĢdik.
Nîsanın on beĢinde düĢmanın (42) birlik süvârî, (16) topdan ibâret fırkası
Ceneral (Çavçavadze) kumandasında Hacı Velî‟de toplandı. Ġkinci günü bu fırka
(Han Köyü) ne hareket etdi.
Orada Ceneral, fırkasından iki kuvvetli süvârî müfrezesini tefrîk ederek
Kars‟dan Erzurum‟a giden yolu keĢf içün gönderdi. Bu kollardan birisi Sukûdlu‟ya
doğru hareket ve o yolda bulunan telgraf hattını tahrîb ederek döndü.
Diğeri (Malama) kumandasındaki (5) süvârî bölüğü Kars‟dan çıkmıĢ olan ve
Soğanlı Dağı‟na hareket etmekde bulunan Muhtar PaĢa kolunun izine düĢdü, esnâ-yı
ta„kîbde Ruslar, PaĢa‟nın kolundan geride kalan bir seksen nefer askerini esir etdiler.
DüĢman bunları söyletdiğinde: Muhtar PaĢa Kars‟dan Nîsan‟ın on beĢinde
çıkıp (Boz Kal„a) dan (Kabaağaç) a hareket etdiğini ve esnâ-yı râhde çok müĢkilât
çekildiğinden bu son mevki„de askere mola verileceğini anladılar.
Rus müfrezesi nihâyete kadar Osmanlıları ta„kîbe karar verip o tarafa hareket
etdi. Fakat bu esnâda Muhtar PaĢa Kabaağaç‟da olduğundan Osmanlı kolunun
demdârlarına çatdı.
Miralay (Malama) burada dahî yirmi kadar neferi esir aldı. Muhtar PaĢa,
Rusları görür görmez kendisini ta„kîb eden süvârînin külliyetli mikdârda olduğu
zannında bulunarak telâĢa düĢdü. Fakat bir Ģey yapmak lâzım olduğundan hareketde
bulunan fırkaya bir Kal„a Ģeklini aldırarak (Hazar Boğazı) nı düĢmandan evvel
tutmak içün sür„atle oraya doğru ilerledi. PaĢa‟nın gayreti askere dahî sirâyet ederek
boğazı zabt etmek içün sevk olunan pîĢ-dâr Hazar Boğazı‟nı düĢmandan evvel tutdu.
1 “BaĢımıza gelenler” ve Anadolu muhârebesi” nâmındaki eserlere müracaat.
70
Ruslar mezkûr boğaza kadar Türkleri ta„kîb etdi ise de Kal„a Ģeklinde
bulunan piyâdenin üzerine hücum etmeye cesâret edemeyip geriye döndüler. Zâten
bu kolun kumandanı Miralay (Malama) Ģu sırada kendisinin büyüğü olan Ceneral
Prens (Çavçavadze) den „avdet için emir almıĢdı.1
Miralay (Malama) o gece (Hazar) Boğazı‟nda Türkleri bırakıp geri döndü.
Muhtar PaĢa da (Zâkim) nâmında bir köyü karargâh-ı umûmî ittihâz ederek oralarda
ordusunun tanzîmi içün lâzım gelen teĢebbüsde bulundu.
Muhârebenin bu devrinde Osmanlı ordusunun en zaîf tarafı orduda süvârî
sınıfının derece-i kâffeye değil, hemen hiç de bulunmaması idi. Mevcûd süvârî, dört
alaydan ibâret olup bu alaylardan birisi hudûdda karakollarda bulundukları zaman
i„lân-ı harbin ikinci günü birden bire hudûdu geçip taarruz eden Rus süvârîleriyle
abluka olunarak hemen cümlesi düĢman eline esir düĢdü. Kalan üç alay oraya buraya
dağıtdırılmıĢ idi. Mütebaki süvârî cüziyâttan ibâret olup orduda keĢf hidemâtını
vücûda getirmekden âcizdi.
Bâb-ı Seraskerî muhârebeden evvel Anadolu dârülharbinde süvârînin
fakdanını bilerek gerek Anadolu‟ya vaktiyle hicret eden Kafkâziyye ahâlisinden ve
gerekse dârülharbde sâkin Girit aĢîretlerinden muâvene süvârîsi ve hatta gönüllü
piyâde taburları toplamaya karar vermiĢ ve bu maksad içün bura eĢrâfından bulunan
Kürd Ġsmâil Hakkı PaĢa‟yı Erzurum Vâlîsi dahî ta„yîn etmiĢdi. Bu teĢebbüs matlûbe
muvâfık gidiyordu.
Bil-hassa esâsen Kafkâziyye‟de mûteber bir aileye mensûb olup Rus
hidmetinde dahî mirlivalık rütbesine nâil olan ve ba„de-l-hicre kendisine yine
mirlivalık rütbesi verilen Kundûhzâde Mûsâ PaĢa Anadolu‟da bulunan Çerkes
muhâcirlerinden bu kadar muâvene askeri toplamaya muvaffak olmuĢdu. Fakat i„lânı
harb olunduğu zaman mezkûr muâvene dârülharbe vâsıl olmuĢdu. Dârülharbde
bulunan aĢîretler dahî hükûmete pek çok va„ad vermiĢler ise de birden bire i„lân-ı
harb edilince kendi köy ve ailelerini düĢmandan muhafaza etmek içün toplamaya
vakit bulamayarak köylerine dağılmıĢlardı.2
1 “Anadolu muhârebesi” Miralay KiĢmiĢof‟un eserine müracaat.
2 “BaĢımıza gelenler” eser Ârif Bey.
71
Muhtar PaĢa (Zâkim) mevki„inde bulunduğu müddet bunların hiç birisi
orduya gelmemiĢ, fakat Musa PaĢa Kafkâziyye muhâcirleriyle berâber yetiĢmek
üzere bulunmuĢ idi. Her ne ise Rusların merkez ordusu hudûdu geçtikden birkaç gün
sonra Kars‟ın etrâfını sararak Muhtar PaĢa‟yı Soğanlığa sığınmaya mecbûr etmiĢdi.
Bu esnâda Rusların (Erivan) ordusu (bu ordu bizim Bayezid‟e yakın bulunan Erivan
ġehri‟nde cem„ edilmiĢ olduğundan Ruslarca bu nâm ile ma„rûftur.) Ceneral
(Tergukasof) kumandasında olarak aheste aheste Bayezid‟e doğru yürüyordu. Fakat
ilerledikçe bu kolun merkez ordusuyla olan muhâberât ve irtibâtı dahî uzaklaĢıyordu.
Çünki iki ordu meyânında Ruslar tarafından iĢgâl edilen arâzî var idi. Bu arâzî
Kağızman kazâsı idi.
Rusların fikrince bu mevki„in bir an evvel elde edilmesi gâyet mühim idi.
Binâen-aleyh düĢman Kağızmana iki tarafdan yürüdü: Birisi (Erivan) kolundan
ayrılan müfreze, diğeri de Kars civârında bulunan merkez ordusundan sevk olunan
müfreze, ki (1) piyâde taburu, (10) Nizâmiye Kazak süvârî bölüğü ve altı topdan
ibâret idi.
Bu esnâda Kağızmanda (3) Osmanlı süvârî bölüğü var idi. Ora Ka„immakamı
Rusların gelmekde olduklarını duyar duymaz bu süvârîleri berâberinde alıp
kaçdı, Nîsan‟ın yirmi dördünde düĢman burasını zabt etdi.
Bundan sonra Rusların en ziyâde ehemmiyet verdiği madde Ardahan‟ın bir an
evvel ele geçirilmesi oldu. Ardahan Kal„ası muhârebeden birkaç sene evvel Kal„a
hâline koyulmuĢtur. Evvelleri burası askerlik nokta-i nazarından mühim bir mevki„
değildi. Hattâ kim bilir ne fikre mebnî burada bir Kal„anın bulunmasının
lüzumsuzluğunu iddia ederek itirâz edenler bulundu ise de Ġstanbul kulak
vermeyerek mühim bir Kal„ayı vücûda getirdi.
Ardahan‟ın mevki„i, müdâfaa için elveriĢli değildi. Etrâfındaki tepeler bu
Kal„aya hâkim bulunduğu cihetle bu tepeler düĢman tarafından zabt olunduğu hâlde
Kal„anın zabtı kolay olduğundan buna mukâvemet etmek üzere mikdârı dokuza
varan istihkâm dikilmiĢdi.
Bu istihkâmların en birincisi Emiroğlu tabyası idi. Ardahan‟ın baĢka
taraflarında Ramazan tabyası, KayabaĢı ve sâir tabyalar var idi. Kal„ada bulunan
72
muhafaza (12) tabur piyâde, üç bölük süvârî (16) sahrâ topdan ibâret olup tabyalarda
Kal„a topları pek çok idi. Bir Kal„anın kumandanı Kasab Hüseyin PaĢa olup bu zât
kâtiplikten yetiĢme olmakla berâber buraya kumandan ta„yîn edilmiĢdi.
Hüseyin PaĢa buraya ta„yîn olumasından memnûn olmayıp asker olduğunu
iddia ederek mahall-i memûriyetine gitmeden ziyâdesiyle ictinâb etmiĢ idiyse de
meĢhûr Serasker Hüseyin Avnî PaĢa‟nın bacanağı bulunmak münâsebetiyle
behemehâl Ġstanbul‟dan teb‟îdi münâsib görülen ârzûsunun hilâfına böyle mühim bir
mevki„e kumandan ta„yîn edilmiĢdi.1
Rusların Ardahan‟a taarruz eden askeri (Ahısha) dan hareket eden ve Ceneral
(Devel) in kumandası altında bulunan fırka idi. Bu fırka (9) tabur piyâde, (10) bölük
süvârî (24) topdan ibâret olup muhârebe i„lân olunduğunun ertesi günü hudûdu
geçmiĢ, Ardahan‟a doğru tarruza baĢlamıĢdı.
Ardahan‟da kumandan bulunan Ferik Kasab Hüseyin PaĢa‟ya Ahmed Muhtar
PaĢa tarafından verilen ta„lîmatda: “ Ruslar hudûdu tecâvüz edecek olursa Kal„ada
bulunan mirlivalardan birisini Kal„ada terk etmek ve üç tabur piyâde, lüzumu kadar
top ve yerli ahâlîsinden tertîb edilmiĢ gönüllü asâkir-i muâvene taburlarını alıp nefs-i
Ardahan‟la hudûdun arayerinde vâki„ arâzîde Rusların taarruzuna mukâvemet
etmek” lüzumunu gösteriyordu.
Hüseyin PaĢa, Rusların ilerlemede olduğunu görerek sâlifü‟z-zikr ta„limât
mûcibince hareket etmek istedi ise de umûm hareketinde betâeti zâhir olduğundan
düĢmana karĢı bir hareketde bulunmayarak Ardahan‟a sığınmaya mecbûr oldu.
Ruslar Nîsan nihâyetinde Ardahan‟ın etrâfını sardılar.
Umûm Rus ordusu kumandanı ve bu esnâda Kars civârında bulunan Ceneral
(Melikof), Ceneral (Devel) in Ardahan‟ı sardığını anlar anlamaz, ordusundan (8)
tabur piyâde, (10) bölük Dragon ve Kazak süvârîsi, (28) top tefrîk ederek Ardahan‟a
doğru yürüdü. Mayıs‟ın birinde buraya vâsıl oldu.
O gün Rusların Ardahan civârında topladığı kuvvet on sekiz taburdan ibâret
idi. Kal„ada bulıunan Osmanlı muhafazası da on iki taburdan ziyâde değil idi.
1 “BaĢımıza gelenler” eser Ârif Bey.
73
DüĢman birkaç gün etrâfı keĢf ve Ardahan‟ı bombardımanla berâber hücuma
baĢladılar.
Yevm-i mezkûrda Rusların en ziyâde hedef taarruzu Emiroğlu tabyası
olmuĢtu. Fakat burada bulunan Kapudan Miralay Mehmed Bey iki taburla fevkalâde
sebât gösterdi. Fakat bu tabyanın sağ tarafında bulunan küçük istihkâmlardaki asker
düĢman tarafından püskürüldüğünden düĢman küçük istihkâmları zabt, ikinci günü
var kuvvetlerini bâzûya verip Emiroğlu Tabyası‟na hücum etdiler.
AteĢ gitdikçe Ģiddet kesb eder. Emiroğlundaki toplar körleĢmiĢ olduğundan
düĢmana cevap veremez.
Bu esnâda tabyada telefât çoğalır. Ruslar mütemâdi bir sûretde icrâ„ olunan
hücumlarla taburların gözlerini yıldırırlar. Osmanlı neferâtı tabyadan çıkıp oraya
buraya dağılmaya baĢlar. Ruslar Emiroğlu Tabyası‟nı zabt etdiler.
O gün hücumdan yılmıĢ bulunan asker burada bulunduğundan ve bir de
sâhib-i cesâret BaĢkumandana mâlik olmadığından az zamanda istihkâmdan çıkıp
Ģehrin içine dağıldılar. Bunun üzerine Ruslar birer birer etrâftaki tabyaları alır, sonra
Ģehre hücum ederler. Kasab Hüseyin PaĢa bir iki taburla Ardahan‟ı bırakıp dağlara
kaçdı.
Ruslar Ardahan‟ı çok zâyi„ât vermeksizin alırlar. Ardahan‟da Rusların
ellerine epeyi levâzımât ve diğer cenâhlarını metîn bir sûretde tahkîm etmiĢ olup
bundan sonra Kars Kal„asını Ģiddetli bir tazyîk altına almak teĢebbüsünde
bulundular.
Muhtar PaĢa‟nın ordusuna gelince: Bu ordu Ģu sırada pek zaîf idi: Ya„nî beĢ
on taburdan ibâret idi.
MüĢir PaĢa o günlerde Ardahan pek büyük tehlikede bulunduğuna dâir vakt-ü
zamanıyla haber almıĢ idiyse de imdâd içün gönderilecek kuvvet yok idi. Nâçâr bu
on taburdan beĢini tefrîk ederek Mirliva ġevket PaĢa kumandasında ve Erzurum‟da
bulunan iki taburuda Miralay Hakkkı Bey‟in taht-ı idâresinde olarak oraya gönderdi.
74
Fakat ġevket PaĢa ordugâhtan hareket etdikten ertesi günü Ardahan‟da
bozulup firâr eden askere yolda rast gelip iĢ iĢden geçttiğini anlayarak taburlarıyla
geriye „avdet etdi. Miralay Hakkı Bey de Erzurum‟a döndü.
O günlerde Ahmed Muhtar PaĢa, karargâhını Zâkim Köyü‟nden Hünkardüzü
Mahallesi‟ne nakletdi. Burada ehemmiyet-i askeriyyesi mühim olan Çakır Baba
Mahallesi tutulup her ahvâle karĢı orada birkaç tabur bulundurdu.
Ardahan elden gitdikten sonra ordunun sol cenâhı açık olduğundan Rusların
taarruzu me‟mûl bulunan Arvanuce Kazâsı‟na ora eĢrâfından Dede Bey ta„yîn
olundu, gayri muntazâm asâkir-i ma„lûne ile buralarının muhafazasına memur edildi.
Orduda Ģu tedbîr alınmakda iken Anadolu‟dan baĢıbozuk Çerkes süvârîsi
gelmeye baĢladı.
Bunların üzerine kumandan ta„yîn olunan Kundûhzâde Mûsâ PaĢa‟nın taht-ı
idâresinde bin kadar süvârî var idi.
Bunlar Kars ile irtibâtı muhafaza etmeye memur olup o tarafa sevk olundu.
Mezkûr süvârîler o tarafa hareketle Kars Ovası‟na inip orada Benli Ahmed
karyesinde beytûtet etdikleri sırada düĢman süvârîsi kendilerine gece yarısı hücum
edip perîĢan etdi. Bu perîĢanlığa sebeb olan ahvâl: BaĢıbozuk süvârîsinde zabtürabt
ve intizâm-ı askerîye riâyet olunmaması, hattâ gece etrâfa karakol bırakmayıp
yerlerinde uyuması ve bu hâlden hafiye vâsıtâsıyla haber alan Ceneral (Çavçavadze)
(35) süvârî Dragon ve Kazak alaylarıyla gece karanlığından bi-l-istifâde
ordugâhlarını basması idi.
Benli Ahmed Muhârebesi‟nde üç yüzden ziyâde telefât verildiği gibi iki top
ve kırka kadar esir dahî Rusların ellerine geçmiĢdir.
Mûsâ PaĢa, bizzât güç belâ ile düĢmanın elinden yakayı kurtarıp ordugâha
gelebilmiĢdir. Bundan sonra Ahmed Muhtar PaĢa Çakır Baba mevki„inde durmasını
dahî münâsib görmeyip o tarafı iyice keĢf etdikten sonra (Karaurgan) ve (Zivin)
karyeleri civârında bulunan Horumdüzü ismindeki mevki„i ordugâh intihâb etdi. Bu
mevki„in tahkîmine fevkalâde ehemmiyet verildi. Etrâfdan ve bil-hassa Erzurum‟dan
altı fundalık toplar getirildi, münâsib yerlere yerleĢdirildi.
75
Orduda redîf taburları ziyâde olup bunlar ise asker ta‟lîmini lâyıkı vechile
bilmediklerinden onlara her gün ta‟lîm yapdırıldı. Bu esnâda Muhtar PaĢa‟ya
Anadolu‟dan gönderilmesi va„ad olunan birinci ve ikinci ordu-yu hümâyûnun sınıf-ı
selâse-i redîf taburları dahî peyder pey dârülharbe vâsıl olmakda idi.
DüĢman ise bu esnâda Kars Kal„ası‟nı gâyet Ģedîd sûretde taht-ı muhasaraya
alarak pek ziyâde sıkıĢtırmakda idi. Ruslar o günlerde geride bulunan (Aleksander
Pol) Kal„ası‟ndan muhasara toplarını getirdip bunları münâsib mevâki„e
yerleĢdirerek Kars‟ın mütenevvi„ istihkâmlarını döğmekde idi.
DüĢman Zaîm cihetine ta„biye etdiği toplar, Kars‟ın Karadağ ve Karapatlak
istihkâmını döğüp yüksek kavis olarak attığı gülleler ba„zıan istihkâmları aĢarak
Ģehre düĢmekde ve bu sûretle ahâlîye dehĢet ilgâ etmekde idi. Hüseyin Hâmî PaĢa
Rus toplarına karĢı mukâbelede bulunuyor idiyse de onları körletmeye muvaffak
olamamıĢ olduğundan bir gün Rus Tabyası‟na hücum etdi. Topların gerisinde
bulunan düĢman piyâdesi yetiĢip hücum eden Türkleri geriye püskürtdü. Diğer
tarafdan Kal„anın içindeki mermiyât ve cebhâne az değil idiyse de muhasaranın ne
vakte kadar devâm edeceği ma„lûm olmadığından burada ihtiyâta riâyet lâzıme-i
hâlden bulunmakla günler uzadıkça Rusların ateĢlerine Osmanlı tabyalarından
nâdiren cevab veriliyor ve böylece muhâsara devâm edip duruyordu.
Ma„ahâzâ muhasara devâm etdikçe ahâlî pek çok ızdırap içinde bulunuyordu.
Ahâlînin Ģu sırada sıkıntısı düĢmandan ziyâde vâlî ve kumandan bulunan Hüseyin
Hâmî PaĢa‟nın istibdâdından idi. Hüseyin Hâmî PaĢa‟nın muhasaraya dûçâr olduğu
günde baĢına müstakillen kaldığı zaman kendisinde istibdâda olan meylini derhâl
gösterdi. Neden ise sevmediği adamları (düĢmana hafiyelik ediyor) bahânesiyle
hapishâneye atar, diğerlerini bilâ-sebeb sulbeyler, ba„zılarını da bir kayadan aĢağı
atmak sûretiyle âhirete gönderirdi. Git gide ora eĢrâfına taarruza baĢladı. Bunlardan
AtbaĢızâde Ahmed Efendi nâmında birisine “senin konağına mechûl-ül ahvâl
kimseler geliyor” diyerek kendisini sulb etmek istemiĢ idiyse de ümerâ-yı askeriyye
ve eĢrâfın ricâsıyla Kars‟dan çıkarmakla iktifâ etdi.
Ma„ahâzâ bu hâl ile berâber Kars kemâl-i metânetle düĢmana dayanıyor,
bunlar da kal„ayı almak için hücuma cesâret edemiyorlardı.
76
Mayıs nihâyetlerinde Anadolu dârülharbinde bulunan ahvâl Ģu merkezde idi.
Rusların büyük ordusu Ardahan‟ı aldıkdan sonra olanca kuvvetleriyle Kars
Kal„ası‟nı muhasara etmekde idi.
Bu ordunun piyâde ve topcu kısmı Kars civârındaki istihkâmlarda ve geride
bulunan ordugâhlarda idi.
Süvârîsi ise Kars ile Soğanlıdağ arasında bulunup oradan Kars‟a gelen yolları
muhafaza etmekde idi.
Rusların (Erivan) nâmıyla ma„rûf olan ordusu i„lân-ı harbi müteâkiben
hudûdu geçip âheste âheste bizim o civârda bulunan Bayezid Kal„ası‟na doğru
ilerlemekde olduğunu yukarıda söylemiĢdik.
Bu esnâda Bayezid‟de iki taburdan baĢka Osmanlı askeri yok idi. Bunlar da
düĢman Kal„aya yanaĢır yanaĢmaz ric„at etmek için emir almıĢlardı. Bu sebebden
Ruslar Bayezid‟e takrîb etdiği zaman ora mutasarrıfı mezkûr iki taburu alıp Kal„adan
çıkdı. Ruslar da gelip Bayezid‟i bilâ-memnu‟at zabt etdi. Bu ordunun kumandanı
bulunan Ceneral (Tergukasof) Bayezid‟i zabt etdiğinden sonra derhâl ileriye hareket
etmedi.
Osmanlı kuvvetinin bir kısmının Van taraflarında toplandığını haber alarak
ileriye hareket olunacak olursa mezkûr kuvvet fırkanın gerisini alır mülâhazasıyla bir
müddet yerinde tevkîf etdi. Kaldı.
Filhakîka muhârebe i„lân olunur olunmaz Ahmed Muhtar PaĢa Erzurum‟dan
Van taraflarına Fâik PaĢa‟yı gönderip Van‟da bulunan dört redîf taburunu ve diğer
mevâki„de bulunan küçük müfrezeleri toplamasını ve bir de o civârda Kürd
eĢrâfından ġeyh Abdullah Efendi‟nin sûret-i küllîde cem„edeceği aĢâir-i muâvenesini
cem„etmesini ve Rusların Bayezid‟e doğru hareket eden fırkasına mukâvemet
göstermeye memur Tatlıoğlu Mehmed PaĢa ile haberleĢip îcâb-ı hâle göre hareket
etmesini kendisine emretmiĢdi.
Bu Fâik PaĢa gâyet iktidârsız ve korkak bir herif olup icrâ„-yı vazîfesinde
hiçbir yararlık göstermedi.
77
O civârda bulunan (Barkiri) nâm mevki„i kendisi içün merkez ittihâz edip
“Kürdler toplanmıyor” bahânesiyle yerinden ileri gidemeyip orada mıhlandı. Kaldı.
Bayezid‟de düĢman fırkası kumandanı Ceneral (Tergukasof) Fâik PaĢa‟nın betâet
hareketini görerek ve bu tarafdan tehlike olmadığını kestirerek Osmanlıların EleĢkird
fırkasına ya„nî Tatlıoğlu Mehmed PaĢa‟nın üzerine yürüdü.
Mehmed PaĢa Ģimdilik düĢmanla harbe tutuĢmayıp geriye ric„at etmek içün
MüĢir PaĢa‟dan kat„î emir aldığından Ruslar tarruza bedâ edince geriye ric„at ederdi.
Bu sûretle düĢman Kara Kilîsâ nâm mevki„den hareketle Mayıs‟ın yirmi sekizinde
EleĢkird‟i ve ikinci günü tâhir-ü hât mevki„lerini iĢgâl etdi.
Bu esnâda Ahmed Muhtar PaĢa ise Horumdüzü mevki„ini ordugâh ittihâz
ederek bu mevki„i gâyet ciddî sûretde tahkîm etmekde ve Mayıs nihâyetlerinde
Anadolu‟dan, Bağdad‟dan gelmekde olan taburları buraya toplamakda idi. Osmanlı
ordusu bu zamanda günden güne ziyâdeleĢiyor ve MüĢir PaĢa da hangi tarafa hareket
muvâfık olacağı mülâhazasını edip duruyordu. Haziran ibtidâlarında Anadolu
dârülharbindeki ahvâl bu merkezde idi. Fakat vakâyi„-i âtiyenin ne olduğunu
anlamazdan evvel Rumeli dârülharbine ircâ„-ı nazar edelim.
[59] Üçüncü Fasl
Rumeli Dârülharbi
Tuna Muhârebeleri – Rusların Rumeli‟ye Geçmeleri
Bulgarların casuslukları. – Tuna Osmanlı donanması. – Rusların bu
donanmaya taarruzları. – Donamamızın perîĢaniyeti. – Tuna hakkında ba„zı
mülâhazât. – Nehri geçmek içün Rusların teĢebbüsleri. – Geçit noktası olmak üzere
ZiĢtove Kasabası‟nın intihâbı. – Bu maksadı sızdırmamak içün düĢmanın
nümâyiĢleri. – Geçmek içün Ceneral Dragamirof‟un aldığı tertîbât. – ġu sırada
ZiĢtove‟de bulunan kuvve-i Osmaniyye. – Ahmed Hamdî PaĢa‟nın ihtiyâtsızlığı. –
Geçit günü vukû„a gelen muhârebe. – Osmanlıların ciddî mukâvemetleri ve sonra
ric„atleri. – ZiĢtove‟nin düĢman tarafından zabtı. – Ġleriye hareket içün Rusların
hazırlıkları.
Ruslar, bir kere Tuna sevâhiline yerleĢdikten sonra bura Erkân-ı Harb
heyetinin en ziyâde meĢgûl bulunduğu bir mes‟ele, ordularında keĢf hidemâtının
78
layıkı vechile tanzîmi oldu. Bu cihet zâten Ruslarda muntazam idi. Rumeli‟de ve
Ġslav komitelerine mensûb bulunan Bulgarlar, Ģimdi değil muhârebeden pek çok sene
evvel Rumeli‟de ne oluyorsa derhâl Ruslara haber verirlerdi. Bu zamanda
Rumeli‟nin büyük, küçük Ģehir ve kasabalarında bulunan Bulgar gençlerinin ekserîsi
Rus mekteblerinde tahsîl etmiĢ Rus lisânına tamâmiyle vâkıf ediler. Pek çokları da
Rus zâbıtânı tarafından ileride hafiyelikde istihdâm edilmek üzere terbiye olmuĢ
casusluk san‟atını pekiyi bilirler idi.1
Yukarıda, Devlet-i Aliyyenin Ģu sırada Tuna‟da oldukça kuvvetli bir
donanması olduğunu söylemiĢ idik. Bu donanma muhârebe i„lân olunduğu günler
yedi zırhlı ve on sekiz âdî gemiden ibâret olup bunlar da mevcûd top altmıĢ iki
kıt„adan, kuvve-i mevcûdesi sekiz yüz efrâddan dûn değildi. Rusların bublara
mukâvemet gösterecek kuvveti ise Romanyalıların üç küçük ve öbürü ile
kendilerinin üç küçük monitorlerinden ibâret olup Ģu hesabca Tuna‟da mevcûd
Osmanlı donanması Ruslarınkinden nisbet kabûl etmeyecek derecede ziyâde idi.
Ruslar, buna çâre bulmak üzere ba„zı teĢebbüsâtda bulundular. Ez-cümle
Baltık Denizi‟nde bulunan donanmasından birkaç bölük bahriyye askerini Tuna
ordusuna celb etdiler ki bu bölükler zâbıtânı arasında genç fakat bahriyye fenninde
mâhir birkaç zâbit dahî var idi. Bunlar muhârebe i„lânından birkaç gün sonra
berâberlerinde getirdikleri toplarıyla Ġbrâîl Kasabası‟yla karĢı (Osmanlı) yakada
bulunan Renî arasındaki geçidi kapatdılar. Buralarda gâyet kuvvetli dinamitler
koydular. ġu sûretle Tuna Osmanlı donanması ikiye ayrılmıĢ bulundu. Ġbrâîl‟in öte
tarafında bulunan zırhlılar beri tarafa, beri tarafda bulunanlar da öteye geçemez
oldular.
Rusların ağır topları muhârebenin i„lânından bir iki hafta sonra Tuna‟ya
yetmiĢdi. Bunlar münâsib mevaki‟de yerleĢdirildi. Bundan sonra Tuna karakol
hidmetlerinde bulunan Osmanlı zırhlıları, pek büyük tehlikeye dûçâr, ve peyder pey
büyük zâyi„âtı vermeye baĢladı.
Nisan‟ın yirmi dokuzunda bir küçük Osmanlı donanması Dilâver PaĢa
kumandasında Ġbrâîl‟in karĢısına gelip burasını topa tutmak üzere Mâçîn Kasabası‟na
1 Ceneral Hazenkamf‟ın hâtırâtı.
79
yakın bir mevki„ tutdu. Bu donanmanın Rus bataryasına uzaklığı tahmînen dört bin
beĢ yüz metre idi. Ruslar bunlara ateĢ etmeye baĢladı. Osmanlılar hiç cevap
vermiyorlardı. Çünki Dilâver PaĢa, gelinceye kadar ateĢ etmemek üzerine emir verip
kendisi zâbitlerden bir kaçıyla sâhile inmiĢ idi. Rusların ateĢi epeyi müddet devâm
etdi. Nihâyet ateĢi kesmek üzere iken atılan mermiyâtın biri zırhlıların birisine isâbet
etmiĢ olmalı ki bir kaç sâniye sonra Osmanlı donanması duman içinde kaldı. Bunu
müteâkib dehĢetli bir darbe iĢitildi. Zırhlılardan birisi ateĢler içinde kaldı. Ġki dakîka
sonra gemiden su üstünde eser kalmadı.1
Bu sûretle mahvolan zırhlı “Lütf-ül Celîl” zırhlısı olup Necîb Bey
kumandasında idi. Gemide yüzden ziyâde efrâd olup bunlardan pek azı kurtuldu. Bu
zâyi„âtdan mes„ul olan Ģüphesiz Dilâver PaĢa idi. Çünki lüzûmsuz yere donanmayı
Rus bataryalarının ateĢleri tesîrinde bırakmıĢ ve kendisi bu husûsa ehemmiyet dahî
vermeyerek muhârebeden sıvıĢmıĢ gitmiĢdi.
Mayıs‟ın on ikisinde Rusya‟nın sâlifü‟z-zikr Baltık donanmasından gelen
Bahriyye zâbitlerinden (Dubasof) nâmında birisi Ġbrâîl‟de bir kayığa binerek
Osmanlı gemilerinin keĢfine gider. Ve bunlardan “ Seyf”, “Feth-ül Ġslâm” ve “Kılıç
Ali” nâmındaki zırhlıların Mâçîn Kasabası‟nın yanında ihtiyâtsız yatmakda
olduklarını görür, geriye döner. Ġkinci gece ya„nî Mayıs‟ın on üçüncü gecesi akĢam
karanlığında arkadaĢlarıyla berâber zırhlılara yanaĢır. Osmanlı zırhlılarındaki gaflet o
derecede imiĢ ki bunların takrîblerini hissetmezler. Ġyiden iyiye yanaĢdıkdan sonra
“Seyf” zırhlısında bulunan nöbetçi bunları görür, bağırmaya baĢlar. Fakat bir fâidesi
olamaz. (Dubasof) bulunduğu istinbottan bir torpido atar ve bu torpido isâbet eder.
“Seyf” duman içinde kalır. Bir iki sâniye sonra havaya uçar. Üzerindeki tâife mahv
olur, gider. DüĢman hiç zâyi„âtı vermeksizin Ġbrâîl‟e döner.2
ġu vak„a dahî bahriyye zâbitânımızın adem-i iktidâr ve icrâ„-yı vazîfedeki
tekâsüllerinden ileri geldiği muhakkakdır. Bu bâbda uzun uzadıya tatvîl-i kelâma
lüzum yoktur.
Bu iki vak„adan sonra Ruslar Tuna‟da görünen Osmanlı zırhlılarının
üzerlerine bilâ-pervâ hücum eder oldular. Fakat ba„zı def„a, Osmanlı muktedir
1 “La Guerre Russo Turque”ve bu muhârebeye âid diğer eserler.
2 Yine bu muhârebeye âid eserlere müracaat oluna.
80
zâbitânına rast geldikleri zaman, rezîlâne ric„at veyâhud mahv olurlardı. Ez-cümle o
günlerde Tuna‟dan vukû„a gelen bir vak„a Rus bahriyye zâbitânını epeyi yıldırdı. ġu
vak„anın tafsîlâtı bir vech-i âtîdir.
Haziran‟ın on ikisinde Niğbolu‟dan küçük bir zırhlı Rusçuğa doğru hereket
eder. Bu zırhlıyı gören Rus bahriyye zâbitleri, berâberlerinde torpidolar alarak
mezkûr zırhlının üzerine koĢarlar. Bundan mâadâ sâhilde bulunan Rus bataryaları
dahî tekmîl ateĢi zırhlıya doğrulturlar. Osmanlı zırhlısının kumandanı bulunan
zâbitin, kapudanlara mahsûs olan mahallde telâĢsız emirler vermekde olduğunu
sâhilde temâĢa içün toplanan Rus askeri ve yerli ahâlî siper etdirilmiĢ. Zırhlı üzerine
gelen iki Rus monitorları üzerine bir iki kere Ģiddetli ateĢ eder. Bu ateĢ o kadar güzel
sevk olunur ki Rus monitorlarının birisi derhâl batar. Bunun üzerindeki Rusların
ekseriyyesi boğulur. Bir iki nefer zor belâ ile yüzerek sâhile çıkar. Bu esnâda
Osmanlı zırhlısı Rusların diğer monitoruna hücum eder. Bir müsâdeme vukû„a gelir.
Monitorda bulunanların cümlesi suya dökülür. Hemen cümlesi mahvolur. Bu iĢi
gördükten sonra zırhlı sâhili topa tutarak muzafferâne bir sûretde Niğbolu‟ya döner.
Bu vak„a, Rus ve Avrupa matbûâtında ma„lûm olup mezkûr zırhlının ve yevm-i
mezkûrda böyle parlak iĢ gören zâbitin ismi el‟ân mechûl kalmıĢdır.
Bu vak„a, Osmanlı donanmasının gördüğü son iĢdir. Bundan sonra nehr
muhârebesi olmadı. Osmanlı zırhlıları, bulundukları iskeleden çıkamaz oldular.
Ruslar Tuna‟nın birkaç mevâki„ine peyder pey torpidolar koydukları cihetle
gemilerin nehrde gezmeleri tehlikeli idi. Bu sûretle Osmanlı donanması birkaç
aksâma ayrıldı. Ordu bunlardan zerre kadar istifâde edemedi.
Muhârebenin bu devrinde Rusların da Osmanlı donanmasıyla uğraĢmaya
vakitleri yok idi. Ordularının öte yakaya geçmeleri zamanı halûl etdiğinden var
kuvvetlerini verip geçmek teĢebbüslerinde bulunur ve bu maksadın icrâ„sı içün lâzım
olan tedârikâtı görüyorlardı. ġimdiye kadar Rusların bu cihete gayret etmeleri Tuna o
sene tuğyânda ve sular yüksek olduğu içün idi. Binâen-aleyh maksad-ı mezkûru
Haziran‟dan evvel vücûda getirmek mümkin olamazdı.
Tuna‟yı geçmek, Ruslar içün kolay bir iĢ değildi. Çünki ma„lûm enâm olduğu
üzere, nehr Avrupa‟nın en vâsi‟ nehrlerinden olduğu hâlde Osmanlı tarafındaki
81
sevâhili yüksek, Romanya tarafı da alçak olup etrâfa geçmek kolay olduğu gibi
Romanya sâhilinden, metîn Kal„alar ve diğer mevâki„ müstahkeme bulunduğu
ma„lûmdur. Ve eğer bu tarafda bulunan ordu kumandanı, taarruzda bulunan düĢmana
karĢı Ģu kuvve-i müdâfaayı hüsn-i sûretle isti„mâl ederse Tuna‟yı geçebilmek âdetâ
muhal derecesinde idi. Hiç olmazsa böyle bir harekete cürret eden düĢmana dehĢetli
bir zâyi„âtı vermek ihtimâli pek karîbdir. Binâen-aleyh o zaman Avrupa‟da bulunan
askerlikten anlar erbâb-ı fikr, Ģu ciheti nazar-ı mülâhazaya alarak Rusların buradaki
zâyi„âtı behemehâl otuz kırk binden az olmayacağını tahmîn ediyorlardı. Hâlbuki bu
hesâb yanlıĢ çıkdı. Nasıl geçdiğini kâr‟ilerimize anlatmak içün îzâhât etmeye ihtiyaç
vardır.
Ruslar, bir kere tekmîl ordularını Tuna boyuna cem„ ve lâzım gelen tedârikâtı
gördükten ve bir de sular azalmakda olduğunu müĢâhede etdikten sonra Tuna‟yı
geçmek gayretine koyuldular. Burada en mühim olan geçilecek noktayı ta„yîn etmek
idi. Bu da kolay değildi. Evvelki muhârebelerde Ruslar, Tuna‟yı birkaç kere Harsuh
ve Ġsmâîliyye Kal„ası arasından geçmiĢlerse de bu def„a Rus Erkân-ı Harbiyyesi ve
bil-hassa Grandük, o tarafları münâsib görmüyorlardı. Çünki karĢı yakada Mâçîn,
Ġsâkça ve Tulça gibi mevâki„-i müstahkeme olduğundan sarf-ı nazar bunların daha
ilerisinde Silistre Kal„ası gibi bir metîn Kal„a ve bu Kal„anın garbında Abdülkerim
PaĢa ordusunun bir kısmı bulunduğunu biliyorlardı. Grandük ise Tuna‟yı geçer
geçmez Osmanlıların büyük aksâm-ı askeriyyesiyle derhâl çarpıĢmak istemiyordu.
ġu mülâhazât-ı nazar ehemmiyete alınarak birçok müzâkerâttan sonra Tuna‟yı
geçmek içün Rusçuk ile Niğbolu arası intihâb olundu ki bu taraf Rus ordusu içün
daha muvâfık idi. Çünki Rusçuk‟la Niğbolu arasında Osmanlı askeri cüz‟î bir
kuvvette bulunduğu anlaĢıldığından buraları sür„atle zabt olunabilecek idi. Sâniyen
Tuna‟yı burada geçip “Tırnova” ve Balkanlar zabt olunursa Osmanlı ordusu ikiye
tefrîk edilmiĢ bulunacak idi. Sâlisen Tuna‟nın bu sevâhili Edirne ve Ġstanbul‟a giden
en doğru tarîk idi. Râbian bura ahâlîsinin hemen kâffesi Bulgar bulunmasıyla
bunlardan ezher cihet muâvenet görülecekdi. Hâmisen Rumelinin bu ciheti zirâ‟atca
zengin bulunduğu cihetle ordunun erzâk ve levâzımâtı husûsunda müĢkilât
görülmeyecekdi.
82
Bir kere Rusçuk ile Niğbolu arası Ġntihâb edildikten sonra asl geçilecek
noktanın intihâbı elzem idi. Rus karargâhı, bir müddet Niğbolu‟ya yakın bir mevki„
düĢündü. Çünki burada nehr târ idi. Fakat Niğbolu istihkâmlarına yakın bir yerden
geçmek güç olacağını mülâhaza ve bu fikrden dahî sarf-ı nazar edilerek karĢı yakada
mevâki„-i müstahkeme bulunmayan bir yer aramak mecbûriyeti hâsıl oldu.
Grandük, maiyyetine Erkân-ı Harb Reîsini alarak oralarını üç gün keĢf ve en
sonra Niğbolu ve Rusçuk arasında bulunan ZiĢtove Kasabası‟nı intihâb etdi. Çünki
karĢı yakada bulunan bu kasaba Tırnova ġipka ve Kazanlık tarîkinin Reîsi ve bir an
evvel zabtı tasavvur bulunan Tırnova ġehri‟nden üç günlük mesâfede bulunuyor idi.
Bundan mâadâ kasaba-i mezkûre civârında istihkâmlar bulunduğunu ve buralarda
bulunan Osmanlı kuvveti birkaç taburdan ibâret bulunduğunu Bulgar casuslarından
anladılar.
Bir kere ZiĢtove Kasabası intihâb olundukdan sonra bu husûsu kimseye
sızdırmamak içün Grandük fevkalâde mahâret gösterdi. Grandük bu sırrı
maiyyetinde bulunan cenerallerden sakladığından sarf-ı nazar bu ciheti kardeĢi
bulunan Ġmparator‟dan dahî gizliyor, Ġmparator‟un suallerine cevâb vermiyor. ġaka
ile baĢından savıyordu.
Hâriciyeyi aldatmak içün ise Grandük o günlerde bir çok nümâyiĢlerde
bulundu. Askerinin büyük bir kısmını ZiĢtove‟den uzak bulunan Ġbrâîl‟de topladı.
Oralarda bir çok manevralar icrâ„ etdi. Haziran‟ın on ikisinde Carcova‟da bulunan
Rus bataryaları karĢıda bulunan Rusçuk Kal„ası‟nı Ģiddetli bombardımana tutdular.
Haziran‟ın on üçünde Niğbolu‟yu döğmeğe baĢladılar. Bu gürültüler arasında
düĢman ordusunda geçmek tedârikâtı görülüyor idi. O günlerde ZiĢtove‟nin
karĢısında ve beri yakada bulunan Zemense nâmında küçük Ulâh Köyü‟ne vesâit-i
nakliyye hazırlanıyor. En evvel nehri geçecek olan aksâm-ı askeriyye buraya
toplanıyordu.
Ma„ahâzâ Grandük bu nümâyiĢlerle dahî iktifâ etmeyerek Türkleri büsbütün
iğfâl etmek içün Tuna‟yı Kalas ile Ġbrâîl arasından geçmek içün o taraflarda
kumandan bulunan Ceneral “Zimmerman”a emir verdi. Bu ceneralin taht-ı
kumandasında otuz kırk bin asker vardı. Ceneral karĢı yakaya geçmek içün Osmanlı
83
sevâhilinde bulunan ġeyĢe mevki„ini intihâb etdi. Çünki burada nehrin vüs‟ati altı
yüz elli, yedi yüz metreden ziyâde değildi. DüĢman burada hafîf bir köprü yaparak
geçti. Fakat karĢı yakaya geçer geçmez dört yüz süvârîden ibâret bir Çerkes
müfrezesine çatdı. Bu baĢıbozuk süvârîsi düĢmana epeyi mukâvemet gösterdi. Fakat
geride imdâdları bulunmadığından ric„ate mecbûr oldu. Ruslar yavaĢ yavaĢ ilerlediler
ve birkaç gün zarfında bilâ-harb Tulcu‟yu, Mâçîn‟i, Babadağ‟ı ve nihâyet
Köstence‟yi dahî zabt etdiler.
Rusların asıl büyük ordularına gelince Grandük kumandasında ZiĢtove‟den
geçmek niyetinde bulunduğunu söylemiĢdik. Geçit içün intihâb olunan noktayı son
zamana kadar sızdırmamak içün Grandük bir taraftan ZiĢtove‟nin karĢısına asker
toplamakda olduğu gibi o tarafda bulunan diğer mevâki„i dahî külliyetli kuvvet
toplamıĢdı. Nihâyet Tuna‟yı geçmek içün Haziran‟ın on beĢinci gününe karar verip
bundan yirmi dört saat evvel yanına iki zâbit alarak karargâh-ı umûmîden gâib oldu.
Bu esnâda hasta olup dıĢarıya çıkamadığını dahî orduya iâĢe etdi. Hakîkat-i halde ise
ZiĢtove‟nin karĢısında bulunan Zemnese Köyü‟nde o gece karĢıya geçecek olan
askere son ta„lîmâtı vermek üzere buraya gelmiĢ, bu askeri sandal kayık ve büyük
sallara bindirmekle meĢgûl idi.
Grandük, en evvel karĢı yakaya geçmek içün sonraları Rusya ve hattâ
Avrupa‟da bile pek büyük Ģöhret kazanan Ceneral (Dragomirof) fırkasını ta„yîn
etmiĢdi. Bu fırka (16) tabur piyâde ve birkaç batarya top, üç bölük Kazak
süvârîsinden ibâret idi. Ceneral, nehri geçmek içün fırkasını altı kola taksîm edip her
kol üç tabur piyâde, sekiz top ve yarım bölük süvârîden ibâret idi. Kollar birbirlerinin
arasından kendilerine mahsûs kayıklara binip nehri geçecek idiler. Esnâ-yı rahde
sigara içilmemek, gürültü edilmemek ve karĢı yakaya ayak basmayınca silah
boĢaltmamak askere sıkıca tenbîh edilmiĢdi. KarĢı yakada yaĢanılacak nokta ZiĢtove
Kasabası‟nın biraz yukarısında Osmanlılarca “Değirmendere” nâmıyla ma„rûf bir
nokta idi. Bu noktanın yanaĢmak içün muvâfık bir mevki„ olduğu hakkında Bulgar
casuslarından evvelce ma„lûmat alınmıĢdı.
ĠĢte bu tertîb üzere düĢman 1877 senesi Haziran‟ının on beĢinde gece yarısı
askerle dolu sandal ve salları karĢı yakaya koyuyordular. Tuna‟nın buradaki vasatî
tahmînen dört bin metreden ibâret idi. Ruslar nehrin yarı mesâfesini pek büyük
84
suhûletle geçtiler. Fakat nehrin ortalarında akıntının kuvveti sandal ve salların ta„yîn
olduğu noktada yanaĢmalarına mani oldu. Salların bir kısmı yukarıya ve diğerleri de
“Değirmendere” nin aĢağısına yanaĢdı. Sandal ve sallar yanaĢır yanaĢmaz askerler
sâhile çıkdı. Fakat bu sâhil yüksek olduğundan geçmekde epeyi su„ûbet çekildi.
Tarih-i mezkûrda ZiĢtove‟de buluınan kuvve-i Osmaniyye, altı Ġzmîd redîf
taburlarından ve bir batarya topdan ibâret idi. Bu kuvvet Ahmed Hamdî PaĢa
kumandasında idi. Hamdî PaĢa, kumandası tahtında bulunan bu altı taburdan birini
ZiĢtove Kasabası‟nda bırakıp diğer beĢini ve bataryayı kasabadan üç kilometrelik bir
mesâfede oraca “Değirmendere” nâmıyle marûf ve müdâfaaya elveriĢli olan bir
mevki„e yerleĢdirmiĢdi. Bu tedbîr fena değildi. Fakat burada PaĢa‟dan matlûb olan
madde karĢı yakayı mütemâdî bir sûretde taht-ı tarasssudda bulundurmak idi. Burası
dahî kolay idi. Çünki ZiĢtove Kasabası‟nda karĢı yakanın ahvâlîni bilen bin altıyüz
hâne müslümân var idi. Hamdî PaĢa bu cihete ehemmiyet vermedi. Daha doğrusu bu
iĢde büyük tekâsül gösterdi. Ve hattâ bir rivâyette o günlerde bu husûs hakkında
Serdâr Abdülkerim PaĢa‟dan gelen telgrafa dahî kulak vermemiĢdir. KeĢf ve
tarassuddan sarf-ı nazar geceleri dahî gâyet ihtiyâtsız bulunduğu Ģundan anlaĢılıyor
ki düĢman Osmanlı toprağına ayak basdıkdan sonra düĢmanın vurûdunu haber aldı.
Nehri geçmek içün Rusların sarf etdiği iki saatlik bir müddet zarfında taburlar
bunlara ateĢ etdi. DüĢman sâhile çıkıp ileriye hareket etmek üzere iken karakolda
bulunan nöbetcilerden ba„zıları bunlara ateĢ etdikleri zamanda Osmanlı ordugâhında
baskın boruları çalınmaya baĢlamıĢdır.
Her ne hâl ise! DüĢman sâhile çıkdıkdan biraz sonra Osmanlı taburları
bunlara ateĢ etmeye baĢlar. Taburlar Değirmenderesi‟nin iki tarafında bulunan
tepeleri tutarak buralardan Ruslara Ģiddetli ateĢ ederler. Yarım saat içinde bu
sandallardan bir kaçı batar, bir kaçı da epeyi hasârâta uğrayarak zor belâ ile sâhile
yanaĢabilir.
Bu esnâda Ģafak sökmeye baĢlamıĢdır. Etraftaki tepeler Türkler tarafından
iĢgâl olunduğundan sâhile çıkmıĢ olan Rus topları ileriye hareket edemezler. Her
dakîkada külliyetli telefât verirlerse de arkalarından mütemâdî bir sûretde gelen
imdâd düĢmanın kuvvetini gitdikçe pek çabuk icrâ„ olunuyordu. Sallar, bir yakadan
diğer yakaya üç çâryek saatde kat„ ediyorlardı. Bu sebebden Rusların imdâdları
85
külliyetli mikdârda beri tarafa geçiyordu. Saat beĢ alafrangada bizzât Ceneral
(Dragamirof) beri yakaya geçti, askere müessir nutklar söyleyerek bunları ileriye
hareket içün teĢcî„ ediyordu. Bunun üzerine mikdârı on beĢe varan Rus taburları
ileriye hereket etdiyse de Ġzmir redîf taburları dilîrâne mukâvemet ederek bunları
birkaç kere püskürttü. ġu esnâda sâhile baĢka tarafdan yanaĢmıĢ olan diğer Rus
topları Osmanlıların cenâhlarını çevirmeye baĢladılar. Bunun üzerine redîfler, biraz
geriye ric„atle bağcelerden, derelerden kurĢun yağdırıp düĢmana dehĢetli telefât
verdiriyordu. Ma„ahâzâ düĢmanın kesretinden dolayı her saatde geriye ric„at etmeye
mecbûr oluyorlardı. Nihâyet taburlar orada bulunan bir değirmene ilticâ ederek epeyi
mukâvemet gösterdilerse de düĢmanın kuvvetli muhâcemesine dayanmak mümkün
olmadığından taburlardan bir kısmı ZiĢtove diğeri Rusçuk yoluna doğru çekildiler.
ġu sûretle Ruslar, ZiĢtove‟nin kilidi addolunan “Değirmendere” mevki„ini ele
geçirdiler.1
Yine o gün Ruslar, taburlarını biraz intizâma getirerek öğle vakti ZiĢtove
Kasabası‟na hücum etdiler. Oradaki Osmanlı taburları kasabanın her tarafı
sarılmakda olduğunu görerek bir müddet mukâvemetde bulundukdan sonra ric„at
etdiler. Haziran‟ın on altısında düĢman bu kasabayı da zabt etdi.
Rusların o günki zâyi„âtı iki bine kadar varıyordu. DüĢman kasabayı zabt eder
etmez evvelce hazırlanmıĢ olan edevâtla bir köprü inĢâsına teĢebbüs ederek birkaç
gün zarfında vücûda getirdiler. Ma„ahâzâ köprü bitmezden evvel dahî Ruslar
sabahtan akĢama kadar askerlerini Tuna‟nın öteki yakasından beri yakasına
taĢıyorlardı. Haziran‟ın yirmisinde ya„nî Rusların geçdiğinden dört gün sonra,
düĢmanın beri tarafa geçmiĢ kuvvetinin mikdârı seksen binden az değildi. Bu kuvvet
o günlerde hücum etmiĢ me‟mûl bulunan Abdülkerim PaĢa‟nın ordusuna mukâvemet
etmek içün kâfî idi. Haziran‟ın on altısında Grandük Nikola, karargâhının ZiĢtove
Kasabası‟na nakledilmesi içün emir verdi. Kendisi buraya gelip nuhârebe eden askeri
tebrîk ve ba„zı zâbitânı terfî‟-i rütbe ile taltîf etdi. Ve bir dakîka gâib etmeksizin
ileriye hareket içün lâzım gelen tertîbâtla meĢgûl oldu.
1 Muhârebeye âid yazılan eserler.
86
[75] Dördüncü Fasl
Anadolu Dârülharbi
Hazîran ibtidâlarındaki ahvâl. – EleĢkird fırkasının Babadağı‟nda perîĢân
olması ve Tatlıoğlu Mehmed PaĢa‟nın Ģehâdeti. – Halpaz Muhârebesi. –
(Tergukasof) fırkasını tehlikeden kurtarmak içün düĢman merkez idâresinin Soğanlık
Dağı‟na doğru hareketi. – Horum mevki„inde Osmanlıların ahvâli. – Horum
Muhârebesi. – Rusların mağlûbiyyet-i kâmilleri. – DüĢmanın ric„ati. – Osmanlıların
bunları ta„kîbi ve Kars‟ın düĢman tarafından tahliyesi. – Bayezid Kal„ası vak„ası. –
Kars civârında Rus ve Osmanlı ordularının bulunduğu vaz„iyyet.
Muhârebenin bu devrinde, ya„nî Haziran ibtidâlarında Rumeli‟deki ahvâl-i
harb bu merkezde iken o günlerde Anadolu dârülharbinde tâli‟ harb bizim tarafa
meyl ederek o vakte kadar taarruzda bulunan düĢman hudûdunu boylamaya mecbûr
olmuĢtu.
Evvelki faslda, Ahmed Muhtar PaĢa‟nın Soğanlı Dağları‟nda bulunan
(Horum) mevki„ini merkez ittihâz ederek buradan gerek Kars‟ı muhâsara eden
Ruslara ve gerekse Bayezidden (EleĢkird) ve (Velî Baba) taraflarına taarruzda
bulunan Ceneral (Tergukasof) a mukâvemet göstermek niyetinde bulunduğu ve
mayıs nihâyetlerinde dârülharbe peyder pey imdâd gelmekde olduğunu söylemiĢdik.
Bu imdâd toplanınca Kumandan PaĢa‟nın fikri düĢmana karĢı taarruzda bulunmak
idi. Fakat hangi tarafa teveccüh etmek lâzım olduğuna dâir plân müzâkere edilmekde
iken Ģu sırada ansızın vukû„a gelen bir vak„a, PaĢa‟nın fikrini teĢvîĢ etdi.
Ceneral (Tergukasof) Kara Kilîsâyı zabt etdikten sonra Haziran‟ın ikisinde
dahâ ileriye hareket eyledi ve o gün akĢam üzere (EleĢkird) fırkasının Babadağı‟nda
tutduğu mevki„e vâsıl oldu. DüĢman, Osmanlı ordugâhının etrâfını keĢf etdikten
sonra ikinci günü ya„nî Haziran‟ın üçünde Mehmed PaĢa‟nın üzerine yüklenmeye
karar verdi.
Yevm-i mezkûrda Ruslar, merkezden ve bir de çevirme hareketiyle sağ
cenâhdan (EleĢkird) fırkasına hücum etdiler. Osmanlılar dilîrâne mukâvemet
etmekde iken fırkanın kumandanı bulunan Tatlıoğlu Ferîk Mehmed PaĢa‟nın baĢına
bir gülle parçası isâbet ederek derhâl Ģehîd oldu. Bu hâli gören askerde inhizâm ve
87
perîĢânlık alâmeti zâhir olduğu tam bu esnâda düĢman, fırkanın sağ cenâhını almaya
baĢladı. ġehîd Mehmed PaĢa‟nın yerine geçen Çâvîd PaĢa Ģu hengâmede fırkanın
tehlikede olduğunu görerek ric„at emrini verir. Asker bir kere ric„at borusunu iĢitince
firâra baĢlar ve fırka-i mezkûre perîĢân bir hâlde (Velî Baba) Kasabası‟na gelip
döküldü.
Muhtar PaĢa bu fırkanın bozgunluğundan haber alır almaz Ģehîd olan
Mehmed PaĢa‟nın yerine Ferîk Ahmed Fâzıl PaĢa‟yı ta„yîn ederek (EleĢkird)
fırkasına gönderir. Fakat müĢârün-ileyh yukarıda söylediğimiz vechile o günlerde
düĢmanın üzerine taarruz etmek niyetinde bulunduğundan (EleĢkird) fırkasının
bozgunluğundan dolayı Ceneral (Tergukasof) un üzerine bizzât Ģiddetli bir hücum
icrâ„ etmeye ve baĢka taraftan düĢmana imdâd gelmezden evvel Ģu fırkayı ezmeye
karar verir.1
Bunun üzerine Kumandan PaĢa, Horum mevki„inde Kurd Ġsmâîl PaĢa‟yı
Erzurum‟dan davet eyler, kendi yerine vekîl bırakır, burada bulunan fırkadan iki
taburla lüzûmu mikdârı süvârî alarak hazîranın sekizinde (EleĢkird) fırkasının bu
esnâda bulunduğu (Velî Baba) mevki„ine doğru hareket eder. Orada dokuz piyâde
tabur ihtiyât bırakarak (13) tabur piyâde ve bir iki bin kadar baĢıbozuk muâvene
süvârîsiyle ileriye hareket ve bu esnâda Rusların bulunduğu mevki„e yakın
(EĢekilyas) Semti‟ne muvâsalat ve Hazîran dokuzda Rusların üzerine üç koldan
hücum eyler.
Ceneral (Tergukasof), tarruza baĢlayan Türklerin bu tecâvüzâtını, pîĢ-dârda
bulunan Çerkes muâvene süvârîsinin icrâ„etmekde olduğu, hücumlarından anlamıĢdı.
Daha sonraları Osmanlı piyâdelerinin sür„atle ilerlemekde olduğunu görerek,
hücumun gâyet ciddî olacağını anlayarak bulunduğu mevki„in tahkîmine koyuldu.
Zâten bulunduğu arâzî müdâfaa içün gâyet elveriĢli olup umûm hatt-ı harb çukur,
dere, kayalardan ibâret idi.2
Ceneral, mümkin olan tedâbîri yaptı. Askere hitâben: “ġu sırada ric„at etmek
mahvolmak değildir. Merdâne davranırsanız Türkleri mağlûb ederiz.” Diye onları
sebâta davet ediyordu.
1 “BaĢımıza Gelenler” eser Ârif Bey.
2 “Anadolu Muhârebesi” Miralay “KiĢmiĢof”un eserine müracaat.
88
O gün Osmanlıların sağ cenâhı Ferîk Ahmed Fâzıl PaĢa, sol cenâhı da Çerkes
Kündûhzâde Mûsâ PaĢa kumandanlarında idi. Merkezde de bizzât MüĢîr PaĢa
bulunuyor idi, hücum ale-s-sabâh baĢladı. Arâzî müsâid olmadığından Osmanlılar
mevcûd topların hepsini kullanamıyorlardı.
Piyâdelerimiz, Rusların üzerine birkaç kere hücum etdilerse de düĢmanı,
tutdukları mevki„den tarda muvaffak olamadılar. AkĢama kadar muhârebe devâm
edip sağ cenâh, yerlerinde kaldı. Fakat sol cenâh, yevm-i mezkûrda verdiği çok
zâyi„âtıdan dolayı bozulup ric„ate mecbûr oldu. Fakat yine Kumandan PaĢa‟nın
himmetiyle geceleyn askerin intizâmı yoluna girip düĢman o günden ric„at olunmadı.
Askerlerinde sebât etdi. Kaldı.
Ahmed Muhtar PaĢa düĢmana yine ikinci günü hücum etmek içün geride
bulunan dokuz taburu istedi. Fakat muhârebenin ikinci günü etrafda olan köylülerden
bir kaçı, Rusların büyük ordusunun Kartsan (Horum) mevki„ine doğru hareket
etmekde olduğunu haber verdiklerinden (Tergukasof) un üzerine edilecek hücum,
te„hîr olunup bu tarafdan vurûd edecek haberler de intizâr edildi. Osmanlıların
(Halpaz) muhârebesi nâmıyla meĢhûr bulunan Ģu muhârebedeki telefâtı dört yüz
kadar Ģehîd ve sekiz yüze garîb mecrûhtan ibâret idi. Rusların verdiği zâyi„âtın
resmen dörtyüz olduğunu i„lân olundu ise de bu mikdârdan ziyâde olduğu
muhakkakdır. Çünki (Tergukasof) ikinci günü vukû„u melhûz olan muhârebeden
ihtirâzen fırkasını geride bulunan (Dayyar) mevki„ine çekmiĢdir.
Bu esnâda Kars civârındaki Rus ordusunun (Horum) a doğru taarruzuna
gelince: Rus merkez ordusunun mayıs nihâyetlerinde Kars Kal„asını ziyâdesiyle
sıkıĢtırmakda olduğunu yukarıda zikretmiĢdik. O günlerde merkez karargâhına Tiflîs
ve umûm Kafkâsiye kumandan ve Vâlîsi olan (Grandük MiĢel) dahî geldi. Bundan
sonra askere yeni bir hayat gelerek Kal„a istihkâmlarının ba„zıısına lağm götürmek
tedâbirine dahî teĢebbüs olundu. Fakat bundan dahî istifâde görülmüyordu. Çünki
içeride buluınan Osmanlı dilâverleri, Kal„ayı kemâl-i metânetle müdâfaa ediyorlardı.
Hazîran ibtidâlarına kadar düĢman karargâhının Ceneral (Tergukasof)
fırkasıyla olan irtibâtı muntazam sûretde cereyân ediyordu. Fakat bu Ceneral (Kara
Kilîsâ) ya ve sonra (Dâyyâr Dağlar) ına doğru hareket etdiğinden muhârebenin
89
birden bire kesildiği ve (Erîvân) fırkasının dahî nerelerde buluınduğu bilinemediği
cihetle karargâh bundan ziyâdesiyle rahatsız olmakda idi.
Diğer taraftan Ruslar dârülharbde istihdâm etdikleri kesretli hafiyeler
vâsıtasıyla (Horum) merkezinde Muhtar PaĢa her ne yapar ise haber alıyorlardı.
PaĢa-yı müĢârün-ileyhin Haziran sekizde ma‟iyyetine birkaç tabur alarak
bizzât (EleĢkird) ordusuna hareket etdiğini dahî Ruslar vakt-ü zamanıyla haber
aldılar. Bu haber kendilerini ziyâdesiyle ürküttü. Çünki PaĢa‟nın (Tergukasof)
üzerine ciddî bir hücum icrâ„ etmek içün heraket etdiği kendilerince aĢikâr idi.
Binâen-aleyh derhâl bir Meclis-i Harb kuruldu. Bu meclisde Osmanlı kumandanının
hareketine mâni‟ olmak üzere Kars‟dan Horum‟a doğru bir hareket icrâ„ ve bu vâsıta
ile Ahmed Muhtar PaĢa‟nın dikkatini bu tarafa celb etmeye karar verildi. Bu maksad
içün merkez ordusunun (17) tabur piyâde, (32) süvârî bölüğü, elli dört top bi-t-tefrîk
o taraf sevk olundu. Bu fırka, bizzât umûm kumandan Ceneral (Melikof)
kumandasında idi. Esnâ-yı rahde Rusların her tarafdan aldıkları haberler kendileri
içün dehĢetli idi. Yol üzerinde bulunan Kara ahâlîsi, Bayezid Kal„ası‟nın yedi bin
Osmanlı askeri tarafından muhâsara olunduğunu haber veriyorlardı. Fakat Ceneral
(Tergukasof) un ahvâline dâir kimse söz söyleyemiyor, Ruslar buna telâĢ ediyorlardı.
Rus kumandanı Ceneral (Tergukasof) fırkasından kim haber getirirse ona iki yüz lira
vereceğini i„lân ediyordu. Fakat Müslümandan hiçbirisi böyle bir vazîfenin îfâsını
der-uhde ve kabûl etmiyor ve teklîf-i vâki„i reddediyorlardı. Ruslar, SarıkamıĢ
Köyü‟ne Hazîran‟ın onunda vâsıl oldular. Etrâfa keĢf kolları gönderdiler. Bu
kollardan birisi Horum mevki„inde Kurd Ġsmâîl PaĢa‟nın bulunduğu ve ma‟iyyetinde
sekiz taburdan ziyâde olmadığını haber verdi. Ruslar daha ileriye hareket ve
(Hânîçay Köyü) ne Hazîran‟ın on birinde muvâsalat etdiler ve burada (Tergukasof)
un harbe tutuĢduğunu Ģu sûretle anladılar.
Bidâyet hâlinde burada bulunan müslümân ahâlîsi hiçbir Ģeyden ma„lûmat
vermiyorlardı. Fakat köyün etrâfında koyun sürüsünü güden çobanlar, Kazaklar
kırbaç ile sıkıĢdırdıkları zaman bunlardan birisi “iki gün evvel Ģu taraftan (istikâmeti
göstererek) dehĢetli top sesleri iĢitilmekde bulduğunu ve bu gürültü akĢama kadar
devâm edip fakat muhârebenin nerede olduğunu bilmediğini haber verdi. Erkân-ı
Harb zâbıtânı derhâl atlarından inip haritaların üzerine, çobanların gösterdikleri
90
istikâmeti tatbîk etdiler. Filhakîka o istikâmet, Rus ümerâsının, (Tergukasof) un
bulunmasını tahmîn etdikleri tarafı gösteriyordu. Bundan sonra Ahmed Muhtar
PaĢa‟nın Ceneral (Tergukasof) üzerine hücum etdiğinde Ģüpheleri kalmadı.1
Ma„ahâzâ Ruslar o gün yine ileriye hareket etdiler. Bir yüksek dağın üzerine
çıkdıkları zaman (Horum) da bulunan Osmanlı ordugâhını uzakdan gördüler. Derhâl
Meclis-i Harb toplandı. Fakat bu mecliste bir Ģeye karar verilemedi. Çünki ümerânın
arasında ihtilâf vâki„ oldu. Ceneral (Heyman) (Horum) Osmanlı karargâhına derhâl
hücum edilmesini münâsib görüyordu. Birkaç ceneral dahî bu re‟yi tensîb ederek
onun tarafında bulunuyordu. Fakat umûm kumandan bulunan Ceneral (Melikof)
(Horum) a değil, Muhtar PaĢa‟nın o ânda bulunduğu (Velî Baba) mevki„iyle
(Horum) arasında bulunan (Horasan Köyü) ne doğru hareket ve bu son mevki„
tutuldukdan sonra Osmanlı ordusu ikiye ayrılmıĢ olacağından hangi orduya hücum
muvâfık ise o tarafa doğru harb etmesini münâsib görüyordu. Nihâyet, yevm-i
mezkûrda hiçbir Ģeye karar verilemeyip evvel emirde ahvâle lâyıkı vechile vukûf
peydâ eylemek içün (Horum) mevki„inin etrâfını keĢfe karar verildi. Bu keĢf ikinci
günü icrâ„ olundu. Netice-i keĢf, (Horum) mevki„inde Osmanlıların kuvvetinin (8)
taburdan ziyâde olmadığı ve çevirme hareket icrâ„sı içün bu mevki„in arkasında
süvârînin hareketine elveriĢli bir yol olduğu meydâna çıkarıldı. Bunun üzerine Rus
ordusunun (Horum) Osmanlı ordugâhına hücum etmek ârzûları artdı. Yeniden
toplanan Meclis-i Harb hücumu ikinci gün, ya„nî Hazîran‟ın on üçünde icrâ„ etmeye
karar verildi.2
Ceneral (Melikof) bu ârzû-yu umûmîye nâçâr râzı oldu. O akĢam, yârınki
muhârebe içün harb planı tanzîm olundu. Bu esnâda (Horum) ordusunun bulunduğu
hâle gelince: Mezkûr ordugâh, umûm kumandan Ahmed Muhtar PaĢa‟nın (EleĢkird)
fırkasına hareketinden sonra Erzurum Vâlîsi bulunan Kurd Ġsmâîl Hakkı PaĢa‟nın
kumandasında bulunduğunu evvelce söylemiĢdik. Ġsmâil Hakkı PaĢa, o günlerde
mevki„nin tahkîmi ve lâzım gelen tedâbîri görmek içün uğraĢır iken (Kars) da
mahsûr Hüseyin Hâmî PaĢa‟dan Ģifreli bir mektub alır. Bu mektub: “DüĢman ateĢini
1 “Anadolu Muhârebesi” Miralay KiĢmiĢof.
2 “Anadolu Muhârebesi” Miralay KiĢmiĢof.
91
sıklaĢdırıldı. Ġstihkâmâtdaki topların güllesi pek az kaldı. ġu günlerde bizim bir
çâremize bakılamazsa hâl vahîm olacakdır.” Gibi beyânattan ibâret idi.
Ġsmâil Hakkı PaĢa, bu mektubu Ahmed Muhtar PaĢa‟ya gönderdi. Bu esnâda
düĢmanın Kars‟dan (Horum) mevki„ine doğru sür„atle ilerlemekde olduğunu haber
verirler. PaĢa, bunlara temâs peydâ etmek üzere mevcûd süvârîyi ileriye gönderir.
Bulunduığu mevki„den düĢmanı lâyıkı vechile karĢılamak içün de son tedârikâtı
görüp kemâl-i sebâtle burada dayanmasına karar verir.
Soğanlı Dağları‟ndan Vezin Köyü‟nün garbında bulunan Ģu (Horum) mevki„
müdâfaa içün gâyet elveriĢli bir mevki„ idi. Umûm hat tepeler, kayalar, derîn
derelerden ibâret olup mevki„-i mezkûr etrâfa hâkim idi. Ordunun umûm Erkân-ı
Harb Reîsi Macarlı Ahmed Feyzî PaĢa, istihkâm sınıfından yetiĢme olmakla bu
mevki„in muhtelif noktalarını müdâfaaya daha ziyâde elveriĢli bir hâle koymuĢ,
sağda, solda, merkezde tabyalar vücûda getirip bunların o günde de hendekler ve
avcı siperleri kazdırdmıĢdı.1
O gün (Horum) mevki„inde buluınan kuvvet-i Osmaniyye on iki kıt„a top ile
on yedi tabur piyâde ve iki bölük süvârîden ibâret idi. Bu kuvvetin taksîmi Ģu sûretle
idi: Ordunun cebhesindeki tabyalarla hendekler de Mirliva ġevket PaĢa
kumandasında altı tabur, mevki„in sağ cenâhında üç tabur ve sol cenâhında da
Ka‟im-makam Eğinli Osman Bey kumandasında iki tabur bulunurdu. Bu birinci
hattın arkasında ve tahmînen beĢyüz hatve gerisinde ikinci hat var idi ki burada dahî
RâĢid PaĢa altı taburla ihtiyât fırkasını teĢkîl ediyordu. Toplar münâsib mahal ve
tepelere yerleĢdirilmiĢdi.
Ruslar (Horum) mevki„ine üç kol üzerine hücum etmeye karar verdiler.
Birinci kol, dört tabur piyâde ve sekiz topdan ibâret olup Osmanlıların sağ cenâhına,
merkez kolu Ceneral (Komarof) kumandasında sekiz tabur ve sekiz top (Horum)
ordugâhının merkezine, ya„nî ġevket PaĢa‟nın bulunduğu mevki„, üçüncü kol dahî
dört tabur ve bir batarya ile Türklerin sol cenâhına hücum edecekler idi. Taarruz
edecek olan kolların cenâhlarını muhâfaza (Horum) mevki„ine taarruz eden kuvveti
bundan ibâret olmayıp kırk bölük muntazam Kazak süvârîsi ve on altı top Osmanlı
1 Merhûm Ârif Beyin “BaĢımıza Gelenler” ve Miralay “KiĢmiĢof” un Anadolu Muhârebesi nâmındaki
eserlere müracaat oluna.
92
ordugâhının gerisini çevirmek içün o tarafa gönderilmiĢdi. Rus Erkân-ı Harb
zâbıtânının haritalarında (Horum) mevki„inin arkasından giden bir yol var idi. Bu
ciheti muhârebeden evvel Erzurum‟da Konsolos sıfatıyla bulunan Ceneral (Vivinof)
dahî tasdîk etmiĢdi. Bunun içün Ruslar o tarafa ve kendilerince mechûl tarîka böyle
külliyetli süvârî göndermiĢlerdi.
Her ne ise! Hazîranın on üçünde ale-s-sabah Ruslar Türklerin üzerine
yürüdüler. Tâm o esnâda ora ahâlîsinden bir Gürcü, umûm kumandan Cenaral
(Melikof) a yanaĢarak bir fındık verdi. Merkûm, Rusça bilmediğinden fındığı kırması
içün Ceneral‟e iĢâret etdi. Kırdılar. Ġçinden küçük bir kağıt çıkdı. Kağıtda kurĢun
kalemle yazılmıĢ iki satır yazı var idi. Yazı (Tergukasof) „un yazısı idi. Me‟âli: “Eğer
bu günlerde bana imdâd göndermezseniz ben mahv olurum.” Sözünden ibâret idi.1
Osmanlıların sağ cenâhına hücuma me‟mûr Miralay (Moharansky) dört
taburuyla orada bulunan Arab Tabyası‟na cesûrâne yürüdü. Fakat bu tabya bir kesik
tepede olup oraya takrîb etmezden evvel birçok hendekleri geçmek lâzım idi. Ruslar
bu hendeklere yanaĢır yanaĢmaz Ģiddetli bir ateĢe dûçâr oldular. DüĢman birinci
hendeklere girebildiyse de bunların arkasındaki hendeklerde saklanan Osmanlılar,
cesûrâne mukâvemet edebiliyor, her dakîkada düĢmana külliyetli telefât
verdiriyorlardı.
Ruslar, bu hendekleri dahî geçerek tabyaya yanaĢmak üzere iken her taraftan
gelen ateĢ, kendilerini âciz bırakdı. Tevkîfa mecbûr oldular. Biraz nefes alıp ileriye
hareket etmek istediler. Fakat yine Osmanlı taburlarının ateĢlerine dayanamayarak ve
külliyetli telefât vererek hendeklerde gizlenmeye mecbûr oldular. Bu kolun
kumandanı Arab Tabyası‟nı almak mümkin olamayacağını, geriye haber verdi ve
oradan gelecek emre intizâr etmeksizin geriye ric„at etdi.
Bu sırada asıl muhârebe, cebhede vukû„a gelmekde idi. Burada Ceneral
(Komarof) sekiz taburuyla hücum etmiĢ idi. Birinci hendeklere yanaĢdıkları gibi
Osmanlıların Ģiddetli ateĢine dûçâr olduklarından ilerlemekden âciz kalmıĢlardı.
Ceneral (Komarof) bizzât taburların ilerisinde bulunmakda ve birinci küçük
siperleri zabt etmekde iken kendisi ve burada bulunan bir alay kumandanı ve diğer
1 “Anadolu muhârebesi” Miralay KiĢmiĢof.
93
pek çok zâbit mecrûhan yere düĢdüler. Bununla berâber Ruslar ilerliyorlardı. Burada
bulunan Osmanlı taburları evvelleri muhârebelerde bulunmayıp birinci def„a olarak
muhârebeye girmiĢ ve ateĢin ne olduğunu bilmeyen redîf taburlarından ibâret
bulunmuĢ olmakla yerlerinde sebât edemeyerek ve Ruslar tarafından ciddî sûretde
vukû„a gelen hücumlara dayanamayarak orada bulunan top Tabyası‟nın arkasına
kaçıp saklanıyorlardı. Ferîk Muhlîs PaĢa, Mirliva ġevket PaĢa ve BinbaĢı Hacı
Süleymân Ağa ve sâir zâbıtân bunları kırbaç ve değneklerle tekrâr ileriye
sürüyorlardı. Bereket versin ki Ruslar, birinci hattaki hendekleri aĢıp mezkûr tabyaya
yanaĢmakda iken karĢılarında büyük bir dereye tesâdüf etdiler. Dereyi bir türlü
geçemeyerek orada mıhlandılar. Kaldılar. Bu sırada düĢman dehĢetli telefât
veriyordu. Nihâyet Osmanlı güllelerinden saklanmak içün geride bulunan sipere girip
mukâbelede bulundular.
Mevki„in sol tarafına hücum eden Rus kolu dahî orada bulunan Osmanlı
dilâverlerinden ciddî sûretde mukâvemet gördüklerinden ileri gidemeyip ric„ate
mecbûr oldu. Hep bu muvaffakiyetler alafranga saat üçden evvel vukû„a geldi.
Ruslar (Horum) mevki„ini alamayacaklarını anladılar. Fakat Ģu sırada geriye ric„at
etmek içün muhârebeden askerlerini çıkartmaya dahî cesâret edemiyorlardı. Çünki
pek çok zâyi„âtıdan sonra düĢmanın gözü önünde vukû„a gelecek ric„atin ne kadar
tehlikeli olduğunu bilirler idi. Binâen-aleyh akĢama kadar muhârebeye devâm ve
gece karanlığında geriye çekilmesi tensîb edilerek kol kumandanlarına o yolda
emirler verildi. DüĢman akĢama kadar bulunduğu mevki„de Osmanlılara karĢı
müdâfaada bulunarak akĢam karanlığında askerini geri aldı.1
Osmanlıların o günkü zâyi„âtı dört yüz altmıĢ neferden ibâret olup bunun yüz
altmıĢı Ģühedâ idi. Ruslar, zâyi„âtını o günlerde her ne kadar gizlemiĢ idiyse de dört
bine karîb olduğu sonraları anlaĢılmıĢdır.
Ahmed Muhtar PaĢa mukaddimen söylediğimiz vechile bu sırada (EleĢkird)
fırkasında bulunduğu cihetle bu mevki„den (Horum) mevki„ine Rusların hücum
etmekde olduklarını anlamıĢ idiyse de muhârebenin netîcesini kemâl-i telâĢla
bekliyordu. Nihâyet muzafferiyyet anlaĢılınca Kurd Ġsmâîl PaĢa‟yı (EleĢkird) fırkası
1 Bu muhârebenin tafsîlâtı içün bilâdezzikr olunan “BaĢımıza Gelenler” ve Rusça yazılmıĢ olan
“Anadolu Muhârebesi” nâmındaki eserlere müracaat.
94
kumandanlığına ta„yîn ederek kendisi (Horum) da bulunan ordu ile düĢmanı ta„kîb
etmek üzere buraya geldi.
Ruslar Ģu muhârebedeki mağlûbiyyetlerini, Osmanlıların bulunduğu mevki„in
ahvâl-i topoğrafyasını lâyıkı vechile keĢfedemediklerinden ve bir de (Horum)
mevki„ini çevirmek içün gönderdikleri süvârî fırkasının, yolların fenâlığından
maksada muvaffak olamayıp bir iĢ göremeksizin geriye ric„at etmesinden biliyorlar.
Hakikat-i hâlde ise Osmanlıların sebeb-i inhizâmı olduğu muhakkakdır.
Ruslar daha iki gün (Horum) mevki„inde kaldılar. Rus hareketleri bir daha
hücum etmek niyetinde bulunduklarını gösteriyorsa da hakikat-i hâlde bu
hezimetlerinden sonra askerlerine biraz intizâm vermek üzere tevkîf etmeye mecbûr
oldukları nümâyân idi. Muhârebenin ikinci günü ictima„ eden meclisde vakit gâib
etmeksizin (Kars) a doğru ric„at etmeye ve bu mağlûbiyyetden sonra (Kars) ın
muhasarasını devâm etmek dahî mümkin olamayacağından oranın muhasarasını dahî
kaldırmaya karar verildi.
DüĢman ric„ate Haziran‟ın on altısında baĢladı. Ġkinci günü SarıkamıĢ‟a
geldi. Burada bir gün için askere mola verildi. Çünki yollar fenâ olduğundan asker
ziyâdesiyle yorulmuĢdu. Muhtar PaĢa sonradan buradan toplanan yirmi sekiz tabur
piyâde ve iki batarya topla düĢmanı ta„kîb ediyordu. Haziran yirmi birinde (Kara
Hamza) ve ikinci günü (Benli Ahmed) mevki„lerini iĢgâl etdi. Buradan (Kars) ile
muhâberat ve oraya irtibât hâsıl oldu. Haziran‟ın yirmi üçünde (Viran Kal„a)
mevki„lerini iĢgâl ederek buradan pîĢ-dârlarını (Han Köyü) ne sevk etdi. Burada
birkaç gün tevkîf olundu. Bu esnâda Ruslar Kars‟ın muhasarasını kaldırarak orada
bulunan askeriyle geriye çekildiler. Ahmed Muhtar PaĢa‟nın buradaki hareketi pek
ağır idi. Eğer Muhtar PaĢa (Viran Kal„a) sında oturmayıp ileri hareket etmiĢ olsaydı
Rusların (Kars Kal„ası) ndan topları kolaylıkla çekemeyeceği muhakkak idi.
Behemehâl topların ağırlığından bir kısmını bırakmaya mecbûr olacaklardı. Hatta
Ruslar, o günlerde (Kars) da bulunan top ve nakliyâtın bir kısmını terke dahî karar
vermiĢler iken Muhtar PaĢa‟nın sür„atle ilerlemediğini görerek kâffe-i nakliyâtı
geriye götürebilmiĢlerdir.
95
Osmanlıların merkez ordusu (Horum) mevki„inden kalkarak (Kars) a doğru
ilerleyip oralarını düĢman elinden kurtarmakda iken bu esnâda Bayezid‟de epeyi
mühim vakayi‟ zuhûr etmiĢdi.
(EleĢkird) fırkası kumandanı Tatlıoğlu ġehîd Mehmed PaĢa, Rusların taarruzu
üzerine geriye çekilmekde iken Ahmed Muhtar PaĢa Van civârında bulunan Fâik
PaĢa‟ya telgraf çekerek var kuvvetiyle (Bayezid) e yürümesine emir vermiĢdi. Fâik
PaĢa, mevcûd kuvvetinin adem-i kifâyetinden ve va„ad olunan Kürd asâkir-i
muâvenesinin toplanamadığından Ģikâyet ederek ileri gitmek istemiyor idiyse de
kat„i sûretde gelen ikinci bir telgrafdan sonra harekete mecbûr olarak maiyyetinde
bulunan iki tabur piyâde ve üç-dört bin piyâde ve süvârî Kürd muâvenesiyle giderek
(Bayezid) Kal„ası‟nı muhasara etdi.
DüĢmanın buradaki kuvveti iki taburdan ibâret bulunduğundan Türkler
buraya yanaĢınca teslime râzı olur. Bunun üzerine düĢman, silahlarını bırakıp
çıkmakda iken Kürd muâvenesi bunların ba„zıısına hücum ederek telef ediyorlardı.
Halbuki Kal„adan daha çıkmamıĢ olan Ruslar, Ģu hâli gördükleri gibi hemen Kal„a
kapılarını çevirip Türklere ateĢ etmeye baĢlarlar. Fâik PaĢa, bunlara nasihâtde
bulunursa da dinlemezler ve ciddî sûretde mukâvemetde bulunurlar. En sonra
Kal„anın muhasara edilmesine mecbûriyet hâsıl olur.
Bu muhasarada Ruslar dehĢetli sebât gösterdiler. Muhasara otuz gün devâm
etdi. Son günlerde Ruslarda erzak ve hayvanâtdan bir Ģey kalmamıĢ olduğundan
asker, vefât eden arkadaĢlarının lâĢelerini yerler, yine teslim olmazlar. En nihâyet
Ceneral (Tergukasof) bunları Ģu sûretle tahlîs eder:
Ceneral (Tergukasof) Ahmed Muhtar PaĢa ile son muhârebeye tutuĢdukdan
sonra ahvâlin tehlikeli olduğunu derpîĢ ederek ric„ate karar verir. Esnâ-yı ric„atde
(Bayezid) de bulunan askerin taht-ı muhasarad olduğuna dâir mevsukan haberleri
alırsa da kendisini mütemadi sûretde ta„kîb etmekde olan Kurd Ġsmâîl PaĢa‟nın
taarruzundan ziyâdesiyle tazyîk altında bulunduğundan o tarafa gidemez,
hudûdlarına doğru ric„at eder. (Musun Gediği) nden kendi arâzîlerine girdikden ve
yedi gün burada askerine istirahât verdikden sonra ansızın (Bayezid) e müteveccihen
hareket eder. Ceneralin bu hareketini hiç ümîd etmeyen Kurd Ġsmâîl ve (Barkiri) de
96
bulunan Fâik PaĢaların bu iĢten haberleri olmazdan mukaddem (Bayezid) in üst
tarafına çıkıverir ve orada mahsûr olan vatandaĢlarını kurtarıp geri döner. Ġsmâîl PaĢa
kendisini ta„kîb ederse de bilâ-zâyi„âtı tekrâr kendi hudûdları dâhiline girer.
Muhtar PaĢa‟ya gelince: Bir kere (Kars), muhasaradan tahlîs olundukdan
sonra Kal„ada bulunan otuz taburdan bir kısmını dahî bu esnâda (Çivili Kaya) da
bulunan merkez ordusuna celb ederse de bunları seyyar haline koymak içün hayli
sıkıntı çeker. Çünki nakliyât-ı hayvanât yok idi. ġu sırada asker içün erzak tedâriki
dahî kolay bir mes‟ele değil idi. Zîrâ (Kars) kazâları bir kere düĢmanın yed-i
istilâsına düĢmüĢ olduğundan mahsûlâttan hayır kalmamıĢ, kalanı da âtînin
mechûliyetine binâen ahâlî tarafından saklanmıĢdı.
Ruslar (Kars) ın muhasarasını kaldırdıkdan sonra hudûdlarına doğru ric„at
etmediler. (Kars) tan iki saatlik uzakda ve müdâfaaya muvâfık (Akça) nâm mevki„i
merkez ittihâz ederek askerinin diğer aksâmını o civârda bulunan (Baldıran),
(Pirkid), (Kürk Dere) mevki„lerine yerleĢtirdi. (Kürk Dere) de Ceneral (Devel)
kumandasında (16) tabur piyâde, (44) bölük süvârî, (56) top ve (Pirkid) de bulunan
Ceneral (Siman) ın kumandasında yine (16) tabur piyâde, (28) bölük süvârî, (64) top
var idi. Muhtar PaĢa (Kars) da bulunan taburları kendi ordusuna ilhâk etdikten sonra
epeyi bir kuvvete mâlik olduğundan Rusların üzerine yürümeye karar verdi. Orduda
bu sırada külliyetli mikdârda bulunan baĢı bozuk süvârîsini ileriye sevk ederek
taarruza baĢladı. Bu süvârî Temmuz‟un altısında Rus süvârîsiyle harbe tutuĢdu.
DüĢmana iki yüze kadar telefât verdirilerek geriye püskürtüldü. Bu sırada Türk
süvârîsi ileriye hareket ederek (Akpınar) ın iki saat kadar sağında bulunan
(Alacadağ‟ı) iĢgâl etdi ve burasını az bir zamanda müdâfaaya elveriĢli bir hâle
koydu.
Bu esnâda iki hasım ordularının bulunduğu arâzî, Devlet-i Âliyye toprağı
idiyse de o tarafın ahvâl-i topoğrafyası hakkında ordu merkezinde ne harita ve ne de
baĢka türlü ma„lûmat var idi. Bunun içün Kumandan PaĢa ikide bir de taarruz keĢfi
icrâ„sına mecbûr oldu. Ahvâl-i topoğrafyasını anlamak içün Temmuz‟un on altısında
düĢman mevâki„ine doğru süvârî vâsıtasıyla bir taarruz keĢfi icrâ„ etdi.
97
Bu hengâmede hemen her gün ya Ruslar yâhud Osmanlılar keĢf maksadıyla
yek diğerine taarruz ederdi. Bu muhârebenin ekseriyesi netîcesiz kalır ve matlûb olan
keĢf derdest edildikten sonra geriye ric„at edilir idi.
Ma„ahâzâ Ahmed Muhtar PaĢa hiçbir günü boĢ geçirmeyip bulunduğu
mevki„in tahkîriyle uğraĢırdı. Burada tabyalar yapılır ve münâsib mahallere toplar
yerleĢtirilirdi. Bu tedâbir pek muvâfık idi. Çünki o günlerde Rus ordusunun kuvveti
zaîf idiyse de birkaç hafta zarfında kendilerine imdâd geleceği muhakkak idi. Zîrâ
(Horum) bozgunluğunu müteâkib bu dârülharbde umûm Rus ordusu kumandanı
bulunan Ceneral (Melikof) merkez hükûmetinden imdâd istemiĢ ve bu imdâd dahî
kendisine va„ad olunmuĢ idi.
Temmuz nihâyetine doğru Muhtar PaĢa‟nın karĢısında bulunan düĢman
ordusu (40) tabur piyâde, (80) bölük süvârî ve tahmînen (150) topdan ibâret olup bu
kuvvetin mecmû‟u kırk bine bâliğ idi.1
O günlerde Osmanlıuların kuvve-i mecmû‟ası düĢmanınkinden bir mikdâr
ziyâde idiyse de Rusların top ve süvârîde mikdârca tefevvukları nümâyân idi.
[96] BeĢinci Fasl
Rumeli Dârülharbi
DüĢmanın Tuna‟yı geçmesinde Serdâr Abdülkerim PaĢa‟nın mes„uliyyeti. –
Serdâr ve maiyyeti. – Ġstanbul‟da teĢkîl eden Umûr-u Harbiyye Meclisi. – Bu
meclisin, orduların hareketlerine icrâ„ etdiği te‟sîr. – Tuna‟nın beri tarafında
düĢmanın tertîbâtı. – Ceneral Gurko‟nun Balkan‟a doğru hareketi. – Rusların Ģarka
doğru gönderdiği fırka. – DüĢmanın diğer bir ordusunun Niğbolu cihetine hareketi. –
Bu esnâda Osmanlı ġumne ordusu. – GülçeĢme Muhârebesi. – Ceneral Gurko‟nun
Balkan‟a hareketi ve Hâin Boğazı‟nın zabtı. – DüĢman tarafından ġıpka Boğazı‟nın
iĢgâli. – Cenûbi Osmanlı balkan ordusu ve bu ordunun kumandanı bulunan Raûf
PaĢa‟nın ahvâli. – ġipka Boğazı‟nı zabtından sonra Ceneral Gurko‟nun ileriye
taarruzu. – Niğbolu Kal„ası‟nın sukûtu. – Rusların Ģark ordusu. – Temmuz
ibtidâlarında Rumeli dârülharbindeki ahvâl-i umûmiyye.
1 “Anadolu Muhârebesi” KiĢmiĢof‟un eserine müracaat.
98
Rusların bir gece içinde evvelce zannolunduğundan daha az zâyi„âtla Tuna‟yı
geçip Rumeli dârülharbine ayak bastıklarını yukarıda söylemiĢ idik.
Bu hâlden serîan istifâde etmek üzere birkaç gün zarfında ordularını tanzîm
etdiler. Rusların, suhûletle Tuna‟yı geçmeye muvaffak oldukları havâdisi derhal
dünyanın her tarafına telgraflarla haber verildi.
Daha sonra vak„anın tafsilâtı matbûât-ı ecnebiyede uzun uzadıya yazıldı. ġu
vak„a her tarafda ve bil-hassa muhtelif milletlerin askerî âlemlerinde kemâl-i
ciddiyetle tetkîk olundu.
En sonra Rusların Ģu muvaffakiyâtına Osmanlı ordusunun kumandanı
bulunan Serdâr Abdülkerim PaĢa‟nın cehâleti ve adem-i iktidârının sebeb olduğuna
karar verildi. ġu muhârebeye âid zamanımızda çıkan eserler dahî Ģu hatayı mücerred
Abdülkerim PaĢa‟nın liyâkatsızlığına haml etmekde müttefiktirler.
Muhârebenin bu devrinde Serdâr MüĢârün-ileyk taht-ı kumandasındaki
kuvvet takrîben yüz yirmi binden ibâret idi.
Bu kuvvet Ģu sûretle yerleĢdirildi: Elli tabur Osman PaĢa kumandasında Vidin
Kal„ası civârında, otuz tabur EĢref PaĢa kumandasında Rusçuk‟da, yirmi tabur
Silahçı PaĢa kumandasında Silistre‟de, dört tabur Tırnova‟da, elli tabur Ahmed Eyüb
PaĢa kumandasında ġumne‟de, on iki tabur Varna‟da, on tabur da Balkan ve
Kazanlık‟da, altı tabur ZiĢtove‟de, yedi-sekiz tabur da Ģurada burada bulunuyor idi.
Ġmdi Osmanlı ordusunun Ģu tertîbâtını sathî bir nazarla gözden geçirir isek
pek kolay anlarız ki Ģu tertîbât yanlıĢ bir hesâb üzerine yapılmıĢdır. Ordunun en
külliyetli kısmı zâten mükemmel istihkâmlara mâlik olan Kal„alarda ve bunların
meyânındaki kıt„ada bulunmuĢ, lâkin hiçbir istihkâma mâlik olmayan fakat Tuna‟dan
Balkan ve Edirne‟ye en kısa tarîk bulunan Tuna vilâyetinin bir kısmı boĢ bırakılmıĢ
ve burada pek az kuvve-i Osmaniyye bulundurmuĢ idiler.
Ruslar, iĢte bu hâlden istifâde etdi.
ZiĢtove‟yi bir kere zabt etmekle Balkan‟a giden tarîkin Reîsini elde etmiĢ
bulundu. Fikrimce ve bu husûs, sevk-ül-ceyĢ fenninde büyük mahârete mâlik olan
99
zevât tarafından dahî tasdîk olunmakdadır ki o zaman Tuna ordusu tıpkı, Rusların,
nehrin öteki karĢısında aldığı tertîbât üzerine tanzîm olmamalı idi.
Ya„nî nehr sâhilinde az kuvvet bulundurmak, asl kuvveti nehrin gerisinde ve
sevk-ül-ceyĢ nokta-i nazarından ehemmiyetli görünen noktada yerleĢtirmek lâzım idi.
Burada, Serdâr Rusların Tuna‟yı geçtiğini hesâb ederek muhtelif noktalardaki
geçitlere karĢı öyle bir tertîb olmak îcâb ederdi ki Ruslar nereden geçerse geçsin
yirmi dört saat zarfında o noktaya altmıĢ-yetmiĢ taburdan ibâret bir kuvveti suhûletle
toplamak mümkin olabilsin. Asker böyle bir tertîbe konduğu hâlde hiçbir taraftan
korkulmaz idi. Hâlbuki öyle olmadı. Umûm kuvvet Kal„aya toplandı. Rusçuk ile
Niğbolu arası ve buradan Balkanlara giden tarîk ehemmiyetsiz kuvvetle iĢgâl olundu.
Bunlar da Rusların külliyetli mikdârdaki kuvvetlerine dayanamayarak birkaç gün
zarfınada mahvoldu. Gitdi.
Abdülkerim PaĢa‟nın birinci hatası burada idi. Ġkinci hatası ise gerek
kendisinin ve gerekse de maiyyetinde bulunan ümerâ ve Erkân-ı Harb heyetinin
böyle büyük ve ehemmiyetli muhârebede ağır ve kayıtsız davranmaları idi.
Bu madde Vakâyi„i âtide Osmanlı tarafında görülen perîĢanlık esbâbının
nerede olduğunu zâhiren göstermekdedir: Serdâr ihtiyâr idi. Vaktiyle Viyana‟da
tahsîl olunan fenn-i harbe dahî bir dereceye kadar vâkıf idiyse de hiçbir zaman
gayret-i Ģahsiyyesiyle Ģöhret bulmamıĢ idi. Tuna kumandanlığında bulunduğu
müddetçe ordugâhı bulunan ġumne‟de oturur, kendi çadırından çıkmaz, kimse ile
konuĢmaz, eski Osmanlı PaĢaları gibi çubuğunu içer durur idi. MüĢârün-ileyh hiçbir
Ģeyden mütehassis olmaz, en fenâ havâdisi, hissiyâtını bildirmeksizin dinler idi.
Ma„ahâzâ bu zât emrinde müstakil değildi.
Maiyyetinde bulunan ümerâdan bir kaçı ve bil-hassa Ahmed Eyüb ve Erkân-ı
Harb Reîsi Necîb PaĢaların ordunun hareketinde ziyâdesiyle te‟sîr-i nüfuzları var idi.
Serdâr‟ın akıl kahyâsı merhûm Ahmed Eyüb PaĢa idi. Bir çok zaman müteaddid
muhârebelerde bu iki zât berâber bulunduklarından aralarında muhabbet dahî var idi.
Ahmed Eyüb PaĢa bu zamanda tahmînen elli yaĢında idi. MüĢârün-ileyh
Mekteb-i Fünûn-u Harbiyye‟den erkân-ı harb olarak çıkmıĢ idiyse de ecnebî
100
lisânlarından hiç birrine vâkıf olmadığı gibi o zaman fenn-i harbe âid eserler de bizde
pek az bulunduğundan ma„lûmât-ı askeriyyesi mükemmel değil idi.
Bu zât fennden ziyâde harbin ve bil-hassa Memâlik-i Mahrûse vilâyetlerinde
vukû„a gelen usât muhârebelerinin harekât-ı ameliyyesine vâkıf idi. PaĢada hırs-ı câh
gâlib olup kendi vakârını muhâfaza eder, biraz da mağrûr idi. MüĢârün-ileyh sür„at-i
hareket ve iktidâra mâlik olmayıp batî olduğu cihetle Serdâr PaĢa‟ya pek ziyâde
müĢâbeheti var idi, bu sâyede halka çok bilir ve anlayıĢlıdır zann ve fikrini ilkâ
eylemiĢ ve bu sûretle hayli Ģöhret kazanmıĢ idi.
Ordunun Erkân-ı Harb Reîsi olan Necîb PaĢa‟nın da Ģüphesiz müĢârünileyhümâdan
ziyâde ma„lûmât-ı askeriyyesi var idi. Fakat bu zât, Avrupa‟da çok
müddet bulunduğundan mıdır? nedir hilkaten, terbiyeten âdetâ Frenk etvârında idi. O
zamanlarda ümerâ-yı askeriyyemizden metlûb olan evsâfa ya„nî vakâr-ı
Ģahsiyyesinin muhâfazasına iktidârı olmadığından kendisine hafîf meĢrebli nazarıyla
bakılıyordu. Ma„ahâzâ Serdâr Abdülkerim PaĢa kendisine pek çok hususda danıĢır ve
re‟yini istihsâl eyler idi. ĠĢte o vakit ordumuzun ruhunu teĢkîl eden ümerâmız bu
zevât-ı muhteremeden ibâret idi. ġu evsâf ve meziyyâta mâlik olan ümerâmız
muhârebenin tâ ibtidâsından beri pek büyük liyâkatsızlık ve harbin kâide-i
umûmiyyesine muhâlif pek azîm hatalar yapdılar. Vâkıa, hâli bu merkezde olan
ordunun Serdâr ve erkânını biraz ma‟zûr gösterecek cihet de vardır ki bu da i„lân-ı
harbden bir ay sonra Ġstanbul‟da teĢkîl eden meclis-i askeriyyenin o günlerde
Serdâr‟ın hareketine müdahaleye baĢlaması idi.
Bu meclisin esbâb-ı teĢekkülünü anlamak içün mayıs on dörtde umûm
Ġstanbul gazetelerinde buna âid i„lân-ı resmîyi okumak kâfîdir.
Ġ„lân-ı Resmî
“Muhârebe-i hâzıradan dolayı ordu-yu hümâyûnların harekât-ı harbiyyesi
kesb-i ehemmiyet etmiĢ ve her kumandan fenn-i harbce dâire-i idâresi dâhilinde
bulunan askerin sûret-i husûsiyede lâzım-el ittihâz olan kâide-i ta„biye ve sevkinde
ve harb münevverelerinin ta‟yinde muhtar olması lâzım gelirse de orduların harekât-ı
umûmiyyesinden dolayı makam-ı Seraskerîye müracaatları tabîî olup bu cihetle
nezd-i Seraskerîde bir heyet-i askeriyye-i müĢâvere bulundurulması lâzım gelmiĢ
101
olduğundan devletlü, atûfetlü Serasker PaĢa hazretlerinin riyâset-i tahtında olup
onların meĢâgil-i sâire-i mühimme ile iĢtigâli esnâsında Bahriye Nâzırı devletlü Raûf
PaĢa Hazretleri riyâsete vekâlet etmek ve Serasker müĢârün-ileyhin hâzır bulunduğu
zamanlarda müĢârün-ileyh Raûf PaĢa a„zâlık sıfatıyla bulunmak üzere dâire-i
askeriyyede meclis-i umûr-u harbiyye nâmıyla muvakkaten bir meclis telkîliyle
mesâil-i mühimmede ebhetlü, devletlü RüĢdî PaĢa hazretlerine dahî bu meclise dâhil
olmaları ve meclis-i mezkûr a„zâlığına a‟yân-ı kirâmdan devletlü Nâmık PaĢa ve
Halîm PaĢa ve mâbeyn-i hümâyûn ferîki saâdetlü Saîd PaĢa ve ferîkandan saâdetlü
Ali Nizâmi PaĢa hazrâtıyla dersaâdette mevcûd Erkân-ı Harb zâbıtânının me‟mur
edilmesi ve serkarnâ-yı hazreti pâdiĢâhi atûfetlü Nâfiz PaĢa hazretlerinin dördüncü
ordu-yu hümâyûn dâhilinde bulunan mevâki„-i harbiyyece ma„lûmatı olduğundan
kezâlik lüzum göründükçe onun dahî celb ile ma„lûmatına müracaat kılınması
Ģerefta‟lik buyurulan idâre-i seriyye-i cenâb tacdârı iktizâ-yı âliyesinden olmakla
i„lân-ı keyfiyyete ibtidâr olundu.”1
Muhârebe esnâsında Osmanlı ordularının harekât-ı umûmiyyesine pek vahîm
bir te‟sîr icrâ„ eden meclis, iĢte Ģu Umûr-u Harbiyye Meclisi dir. Bu meclisin sebeb-i
teĢekkülü hakkında irâe olunan delâilik pek zaîf olduğu ednâ tetkîkatle anlaĢılır. O
vakit iĢin iç yüzüne vâkıf olamadıklarından nâĢî bu meclisin teĢkîlini makûl görenler
bulunduysa da meclisin tesîsinden maksad-ı âlinin bambaĢka olduğu pek çabuk
maydâna çıkdı.
Mecliste o zamanlar saraya pek ziyâde girgin bulunan Raûf PaĢa, karnâdan ve
saray ferîkânından Saîd ve Nâfiz ve askerlikle hiç de münâsebeti olmayan Mahmud
RüĢdî ve Halîm PaĢaların bu meclise idhâli maksadın ne olduğunu apaçık
gösteriyordu. Bundan maksad baĢka bir Ģey olmayıp umûm orduları merkezin, daha
Türkçesi sarayın idâre etmesi olduğu meydânda idi. Nitekim böyle oldu.
Meclisin teĢkîlinden birkaç gün sonra orduların harekâtı hakkında Serdâra
emirler gitmeye baĢladı.
Bu emirlerin hemen umûmu ahvâle muvâfık değildi. Çünki bu emirler
mecliste bulunan paĢalar veyâhûd birisi tarafından Zât-ı ġâhâne ye ilkâ edilen fikirler
1 O günlerde Ġstanbul‟da neĢr olunan matbûât
102
idi. Hâlbuki dârülharbde bulunan ümerâ ahvâli iyi keĢfediyor ve ona göre tertîbât
yapmak üzere bulunuyor iken Ġstanbul‟dan gelen bir telgraf, ortalığı al üst ediyordu.
Evvelki tertîbât terk olunarak yenisi, ya„nî Umûr-u Harbiyye Meclisi tarafından irâe
olunan üslûbda hareket olunuyor idi.
ġu hâl muhârebe-i mezkûrede ordularımızın mahviyyetini, ve Rusların
galebesini tezhîl eden esbâbın baĢlıcası olduğu erbâb-ı vukûfa ma„lûmdur. Her ne
ise: Geçelim. Harekât-ı askeriyeye gelelim.
Ruslar bir kere ZiĢtove‟yi tamâmen zabt etdikten sonra bir taraftan
ordularının beri tarafa geçmesi içün gayret ve bir de etrâfa kuvvetli süvârî
müfrezeleri sevk ederek buralarını keĢf etmekden geri durmuyorlardı.
Haziran‟ın yirmi birinde oldukça kuvvet toplandığından Rus Erkân-ı Harbi
ileriye, sağa, sola kuvvetli pîĢ-dârlar sevk etmeye baĢladı ki bunların arkasını diğer
aksâm ta„kîb ediyordu.
Haziran‟ın yirmi ikisinde Tırnova‟ya sevk olunmak üzere Ceneral (Gurko)
nun kumandasında kuvvetli bir fırka teĢkîl olundu.
Bu fırka on tabur piyâde, kırk üç süvârî bölüğü, otuz sekiz topdan ibâret idi.
(Grandük), Ceneral (Gurko) ya erdiği tâlimâtta: “Hareketiniz” Ģimdilik
Tırnova‟ya doğrudur. Buralarının ve etrâfını keĢf ve zabt etmelisiniz. Sonra Balkan‟a
geçmeye teĢebbüs ediniz. Süvârî ile oralardaki Ģimendüfer hatlarını tahrîb ediniz.
Bil-hassa etrâfta bulunan Bulgar anâsırını Türklerin aleyhine kaldırınız. Arkanızdan
sekizinci kolordu gelecekdir. Korkmayınız! Cesûrâne hareket ediniz ve ne vâsıta ile
olursa olsun ġipka geçidini bir an evvel elde etmeye gayret etmelisiniz” demiĢdir.1
Ceneral (Gurko), (Grandük) den bu ta„lîmâtı aldıkdan sonra, askerinin o
günde kulağuz göndererek Haziran yirmi birinde Tuna‟ya giden tarîki ta„kîb etdi.
Ruslar sağa, sola, ileriye kuvvetli süvârî kolları sevk ederek mütebessirâne hareket
ediyorlardı.
Yirmi dörtde Ruslar Tırnova‟ya hayli yaklaĢmıĢlardı. Yolda birkaç Çerkes
süvârîsinden baĢka Osmanlılar gözükmüyordu. Bu süvârîler, Ruslar ileriledikçe
1 La guerre russo Turque. La guerre d‟Orient ve Rusça yazılmıĢ pek çok diğer eserler.
103
geriye ric„at ediyordu. Bu hâle bakılırsa Türklerin Tırnova‟yı müdâfaa etmeyecekleri
anlaĢılıyordu. Filhakîka Haziran‟ın yirmi beĢinde Ruslar mezkûr Ģehre girmezden
evvel oradaki dört tabur, bu mevki„ terk ile geriye ric„at etdi. Ruslar bilâ-mani yevmi
mezkûrda Tırnova‟yı zabt etdiler. Ora Bulgar ahâlîsi pek büyük sevinçle Rusları
karĢıladılar. Bunlara parasız yiyecek ve diğer mühimmet getirdiler. Kilîsâlarda büyük
âyînler icrâ„ etdiler.
(Grandük), Ceneral (Gurko) nun fırkasını Balkan‟a doğru sevk etdikten sonra
Ģarka, ya„nî bizim (Rusçuk) ve (ġumne) de bulunan Abdülkerim PaĢa ordusuna karĢı
iki gün sonra, ya„nî Haziran‟ın yirmi üçünde Ceneral (Arnoldi) kumandasında otuz
süvârî bölüğünden ve on altı topdan ibâret bir fırka gönderdi. Bu fırkaya verilen
ta„lîmâtda: Fırkanın hareketinden maksad o tarafda cereyân eden ( Yantra) Nehri‟nin
boyunu ve bil-hassa bu nehrin üzerinde bulunan (Bele) Kasabası‟nı zabt etmek idi.
ġu Kasaba sevk-ül-ceyĢ nokta-i nazarından gâyet mühim bir nokta idi. Nehr-i
mezkûrun sâhili yüksek ve geçilmesi kolay olmadığından (Bele) de bu nehri kolayca
geçebilecek mükemmel bir köprüdâr idi. ĠĢte Rusların maksadları bir an evvel Ģu
köprüyü elde etmek idi.1
Ceneral (Arnoldi) kemâl-i sür„atle otarafa hareket etdi. Yolda yine birkaç
Çerkes süvârîlerinden mâadâ kuvve-i Osmaniyye yok idi. Bunlar da birkaç kere
Ruslara kurĢun attıkdan sonra çekildiler. (Bele) Kasabası‟nın mevki„ gâyet mühim
idiyse de Osmanlı ordusundan bir taburla bile iĢgâl edilmemiĢ idi. Ruslar, hiçbir
kurĢun atmaksızın mezkûr kasabayı zabt etdiler. Ve derhâl etrâfdaki tepeleri müdâfaa
hâline koydular.
(Bele) Kasabası ve Yantra Nehri‟nin boyu bu sûretle iĢgâl olundukdan sonra
(Grandük), ordusunun garb cenâhını dahî tahkîm ve temîn etmek içün (Niğbolu),
(Plevne) ve (Vidin) den gelmesi mamûl bulunan Osmanlı ordusuna karĢı kuvvetli bir
ordu çıkarmaya karar verdi.
Bu ordu, Ceneral (Krudener) kumandasında yirmi dört tabur piyâde, on altı
süvârî bölüğü, yirmi sekiz top ki mecmû‟u kuvveti tahmînen otuz binden ibâret idi.
1 Keza evvelki eserler.
104
(Grandük), bu orduya verdiği ta„lîmâtda: Mutlaka Niğbolu Kal„asını zabt
etmek lüzûmunu gösteriyordu. Çünki bu Kal„a ZiĢtove‟ye pek yakın olduğundan
oradan sevk olunan kuvve-i Osmaniyye her zaman mezkûr Kasaba‟yı, geçidi ve inĢâ
olunan köprüyü tehdîd edebilir idi. Bundan mâadâ (Niğbolu) nun elde edilmesi
Rusların dârülharbini tevsî‟ edeceği gibi zabt olunduğu zaman orada daha bir köprü
yapmak tasvir olunuyordu.
Niğbolu Kal„ası‟nın bu esnâda kuvve-i müdâfaası gâyet zaîf idi. Ġstihkâmların
en büyüğü Tuna sâhilinde olup karadan hemen hiç istihkâm yoktu. Yalnız Kal„aya
hâkim birkaç tepeler vardı. Kal„anın içindeki kuvvet beĢ-altı bin redîf taburundan
ibâret olup bunların içinde hiç nizâmiye askeri yoktu.
Kal„a muhâfızı Kel Hasan PaĢa nâmında bir zât olup iktidârsızlığıyla berâber
o kadar fedâkar bir zât dahî değildi. Nitekim bu cihet sırası geldiği zaman beyân
olunacakdır.
ġu sûretle Ruslar birkaç gün zarfında dârülharblerini epeyi tevsî‟, her tarafa
ordular sevk ederek Türkleri ric„ate mecbûr etmekde idiler.
(Grandük Nikola), Ceneral (Gurko) tarafından Tırnova‟nın alındığı haberini
alır almaz, ordugâhını hemen oraya nakletmek üzere emir verdi. Çünki buranın
mevki„, her tarafa sevk olunan Rus ordularına kumanda etmek içün muvâfık bir
mahal idi. (Grandük) oraya Haziran‟ın otuzunda vâsıl oldu ve Bulgarlar tarafından
fevkalâde bir sûretde kabul olundu.
Muhârebenin bu devrinde Osmanlı orduları tarafından hiçbir hareket
müĢâhede olunmuyordu. Yukarıda söylediğimiz vechile ordu merkezi ġumne idi.
Ruslar, Tuna‟yı geçinceye kadar orduda bir hareket yoktu.
Serdâr her gün çadırının önünde koltuk sandalyesinde oturur, çubuğunu içer,
o emrini ahz-u telakkî içün gelenlere de birkaç sözle cevap verir ve bu sûretle vakit
geçirir idi. Rusların Tuna‟yı geçtiği haberi geldiği zaman bile Serdâr hiç keyfini
bozmak niyetinde değil idiyse de Ġstanbul‟un telâĢı biraz gözünü açmaya mecbûr
etdi. O günlerde Ahmed Eyüb PaĢa‟nın taht-ı kumandasında kuvvetli bir ordunun,
Ruslar tarafından zabt olunan ZiĢtove‟ye doğru sevkine karar verildi.
105
Bu ordu ġumne‟de bulunan Ahmed Eyüb ve Rusçuk‟da bulunan EĢref
PaĢaların taburlarından müteĢekkil idi. Ordu gâyet garîb bir sûretde Ruslara karĢı
hareket ediyordu. Ordunun ilerisinde dâimâ süvârî sınıfı bulunmak ve bunlardan
teĢkîl olunan kollar ilerisini keĢf etmek lâzım iken piyâdeler ileride, süvârî fırkası
geride hareket ediyordu.1
Ordu kumandanı Ahmed Eyüb PaĢa EĢref PaĢa ile arabada idiler. DüĢmana
uzaklaĢtıkları zaman bile ata binmeye ihtiyaç hissetmiyorlardı. Nihâyet GülçeĢme
mevki„inde Ruslara temâs edildi. Ruslar karĢı çıkıp ordumuzun ileriye hareketine
mukâvemet göstermek niyetinde idiler. Filhakîka birkaç maharetli münevvere ile
kendilerinden birkaç kat ziyâde bulunan Osmanlı ordusunu durdurdu.
Halbuki Rusların kuvveti yukarıda söylediğimiz vechile o günlerde bu tarafa
sevk olunan süvârî fırkasından ibâret idi. Eğer Ahmed Eyüb PaĢa gevĢek
davranmayıp da o gün piyâdesini leriye hareket etdirerek kat„i bir hücum etmiĢ olsa
idi Rusları perîĢân ve ric„ate mecbûr edecek idi. Halbuki öyle olmadı.
Rus hattına yanaĢıldığı zaman ileriye sevk olunan süvârîmiz Ruslarla
çarpıĢdı. Ġki taraftan da top atıldı. Bu esnâda akĢam dahî hulûl etdiğinden
muhârebeye hitâm verildi. Ġkinci günü her ne sebebe mebnî ise muhârebeden
ictinâben geriye ric„at olundu. GülçeĢme muhârebesi nâmındaki muhârebe Ģu sûretle
bitdi.
Garîb ahvâldendir ki o vakit ve sonra Ģu ordunun niçün o tarafa sevk
olunduğu ve muahharan niçün geriye alındığı bir türlü anlaĢılamadı. Bir rivâyete
nazaran maksad ZiĢtove‟den bulunan Rusları sıkıĢtırmak imiĢ. Geriye alınması ise
Viyana‟da bu zaman sefîr bulunan (Alku) PaĢa nâmında birisinin ora salonlarında
Osmanlıların o taraftaki hareketlerinin fenn-i harbe muvâfık olmadığını iĢetmekle
derhâl Ġstanbul‟a ba telgraf bildirmesinden ve Ġstanbul‟un da Serdâr‟a orduyu geri
almasına emir verdiğinden ileri gelme imiĢ. ġu rivâyet, doğru olsun olmasın bizce
Ģâyân-ı ehemmiyetdir.2 Çünki bu husus bize zâhiren isbât ediyor ki Ģu muhârebede
Osmanlı ordularının herketine cüz-i bir Ģeyin, hattâ bir sefîrin bile kim bilir ne
maksada mebni verdiği telgrafın dahî te‟sîri oluyormuĢ. Filhakîka Ģu muhârebede
1 Les Occasions perdues nâmında Ġzzet PaĢa‟nın eserine müracaat.
2 Yine sâlif-üz-zikr Ġzzet PaĢa‟nın eserine müracaat.
106
ileride göreceğimiz vechile böyle ahvâle kesretle tesâdüf etdiğimiz vardır. Muhârebe
uzadıkça orduların hareketine hâricin te‟sîri ziyâdeleĢmiĢdir.
Harbin bu devrinde Rusların, Rumeli dârülharbinin muhtelif taraflarına sevk
etdiği kollarından en mühimi Ceneral (Gurko) nun kumandasında bulunan ve
(ZiĢtove-Tırnova) tarîkiyle Balkan‟a sevk olunan fırka idi. Bu fırka arkadan gelen
sekizinci kolordunun pîĢ-dârı, fakat kuvveti yukarıda söylediğimiz vechile on tabur
piyâde, kırk üç süvârî bölüğü ve otuz sekiz topdan mürekkeb bulunduğu hâlde âdî
pîĢ-dârlardan olmayıp lüzûmunda ciddî bir harbe müstakillen giriĢmek iktidârını hâiz
idi.
Ceneral (Gurko) Haziran‟ın yirmi beĢinde ( Tırnova) yı zabt etdi. Bundan
sonra Ceneral, Balkan‟a geçmek içün lâzım olan tedârikâtı ikmâl ve en evvel ahvâli
keĢf ile o taraflardaki Osmanlı kuvvetlerinden ma„lûmat- mevsûka almak oldu. Bu
keĢfiyâtın netîcesinde Rusların yaklaĢmakda olduğunu görerek ora Osmanlı köyleri
ahâlîsi mallarını bırakıp kaçmakda ve bu sûretle enbâlarda kalan pek çok erzâk
bulunmakda olduğu anlaĢıldı. Sâniyen Türklerin Balkandaki geçitlerinde kâfî
kuvvette askeri bulunmayıp yalnız ġipka geçidine birkaç topla beĢ ġam taburu
geldiği ve diğer boğazlar hiç de muhâfaza edilmeyip yalnız birkaç baĢıbozuk
tarafından muhâfaza edilmekde olduğu meydâna çıkdı.
Ma„ahâzâ (ġipka) Boğazı‟ndaki asker bu mevki„-i mühimi muhâfazaya kâfî
değilse de casûsların verdiği ma„lûmata göre mevki„-i mezkûrun hücuma ziyâdesiyle
müsaadesiz olduğu anlaĢıldı.1
Ceneral (Gurko), bu ma„lûmatı aldıkdan ve bir de umûm ahvâli mukâyese
etdikten sonra bilâ-tevkîf ileriye hareket etdi. Fakat (ġipka) Geçidi‟ne cepheden
hücum edilmeyip diğer boğazlardan geçilip Balkan‟ın öte tarafından mezkûr boğazın
arkasını almak tedbîrine karar verdi. Bu sûretle tanzîm olunan planını (Grandük) e
arz etdi. Onun dahî muvâfakatını istihsâl etdikten sonra Haziran‟ın otuzunda
Balkan‟a doğru yürüdü.
Ceneral (Gurko) Temmuz‟un birinde (Hâin Köyü) ne on beĢ kilometre
uzaklığında bulunan bir mevki„de askerine beĢ saatlik bir mola verdi. Ġkinci günü,
1 Ceneral Gurkonun Grandüke raporu. Rusça yazılmıĢ eserlere müracaat.
107
Ruslar meĢhûr (Hâin Boğazı) nı geçerek Balkan‟ın öte tarafındaki (Gül Deresi)
nâmındaki meĢhûr ovaya çıkdılar, bu (Hâin Boğazı) dedikleri öyle bir boğaz idi ki
eğer burada Türklerden üç-dört tabur piyâde bırakılmıĢ olsa idi Rusların geçmesi
hemen hemen mümkin olmazdı. Halbuki öyle olmadı. Bu boğazın muhâfazası yalnız
Anadolu‟dan gelen iki yüz müstahfız askerinden ibâret idi. Bunlarda da hiç intizâm
olmadığından etrâfa bile nöbetçiler dikmeksizin uyumakda idiler. Bu asker, Rusların
ansızın vukû„a gelen hücumlarına dayanamayarak kaçmaya baĢladılar. DüĢman,
bunları ta„kîb ede ede Balkan‟ın öbür tarafına çıkdılar. Ceneral (Gurko) nun sonraları
buna dâir verdiği rapordan anlaĢılıyor ki eğer ( Hâin Boğazı) ndaki Osmanlı muhâfızı
lâkayıt davranmayıp Rusları merdâne karĢılamıĢ olsa idiler bunların beĢ yüz veyâhud
bin kadar asker zâyi„âtı vermeksizin geçmeleri muhâl imiĢ. Halbuki mezkûr
boğazdan geçerken Ruslar bir nefer maktûl ve dört nefer mecrûh verdiler.
Ruslar bir kere gâyet mühim bir mevki„ bulunan (Hâin Boğazı) nı zabt
etdikten sonra daha ilerisine gitmek içün hazırlık gördüler. Temmuz‟un üçünde
birkaç süvârî bölüğünden ibâret bir müfreze (Yeni Zağra) ya doğru keĢfe
gönderdiler. Bu müfrezenin bir kısmı orada (Vardiyete) nâmındaki kasabaya doğru
ilerledi. Burada iki tabur ve birkaç topdan ibâret bulunan bir Türk kolu bulunduğunu
keĢfetdi. Ruslar mezkûr köye birkaç kere top atıĢı etdikten sonra orada bulunan
Osmanlı kolu, köyü bırakıp ric„ate baĢladı. Yine o gün Rusların diğer bir süvârî
müfrezesi (Yeni Zağra) nın etrâfını keĢfetdikden sonra buralarda birkaç Osmanlı
taburlarından mâadâ kuvvetli bir ordu olmadığını anladılar. Bunun üzerine Ceneral
(Gurko) Temmuz‟un dördünde (Kazanlık) a doğru (16) süvârî bölüğü ve birkaç
topdan mürekkeb bir fırka sevk etdi.1
Esnâ-yı rahde o tarafta bulunan müslümân köyleri her adımda Rusların
ilerlemesine mâni‟ olup yevm-i mezkûrda bu fırkaya hayli telefât verdirdiler. Rus
süvârîleri ilerledikçe Müslüman ahâlîsi, evlerden, bağçelerden, tepelerden düĢmana
ateĢ yağdırmakda olduklarından epeyi müddet bunlarla uğraĢmaya mecbûr oldu. Bu
sebebden düĢmanın bu fırkası evvelce tasvîr edildiği gibi o gün Kazanlığa
yetiĢemeyip yol üzerinde (Meclis Köyü) nde kaldı. Yine o gün Ceneral (Gurko)
ġipka Boğazı‟nı zabt etmek içün bizzât oraya hareket etdi. Yolda Kazanlığın sekiz
1 Bu muhârebeye âid yazılan eserlere müracaat.
108
kilometre garbında (Karağanlı) nâm tepelerde iki nizâmiye taburu ve üç topdan ibâret
bir Osmanlı kuvvetine çattı. Ruslar derhâl bu askere hücum etdiler. Osmanlıların
kuvveti düĢmana nisbeten pek zaîf olduğundan bu kolun kumandanı bulunan Miralay
ReĢîd Bey bir müddet mukâvemet gösterdikten sonra Kazanlığa ric„at etdi. DüĢman
bu kolu Ģiddetli ta„kîb ederek arkalarından Kazanlığa girdi ve bu Ģehri zabt etdi.
ReĢîd Bey burada dahî mukâvemet gösterdikten ve dört yüz kadar zâyi„âtı
verdikten sonra etrâftaki dağlara çekildi.
Bundan sonra Ceneral (Gurko) ġipka Boğazı‟na doğru yürüdü. Evvelce
verilen karar üzerine Ruslar, mezkûr boğaza Temmuz‟un beĢinde Balkan‟ın iki
tarafına ya‟nî Tırnova‟dan gelecek olan kol, Ģimâlden ve Ceneral (Gurko) dahî
cenûbden hücum edeceklerdi.
ġimâlden ya„nî Tırnova‟dan sevk olunan düĢman fırkası Ceneral (Mirski)
kumandasında ġipka Boğazı‟na yevm-i mezkûrda hücum etmiĢ idiyse de burada
bulunan Osmanlı taburları tarafından gösterilen mukâvemet üzerine boğazı zabt
edemeyerek ve dört yüzden ziyâde telefât vererek geriye ric„at etdi. Ceneral (Gurko)
nun hareketine intizâr da kaldı.
Ceneral (Gurko) ise Temmuz‟un beĢinde oraya yanaĢamayıp temmuz altıda
ġipka‟ya hücum etdi. Fakat Osmanlı ıaskeri bunun hücumunu dahî kolaylıkla tard
etdi.Ģu sûretle Ruslar bu boğazın zabtından me‟yûs kalmıĢlar iken her ne fikre mebnî
ise mezkûr boğazın muhâfızı bulunan Mehmed Hulûsî PaĢa nâmında bir herif beyaz
bayrak açarak Ruslarla muhâbereye giriĢdi. Fakat daha muhâbere tamâm olmazdan
evvel askerini alarak gece karanlığından bi-l-istifâde boğazı bırakıp dağlara kaçtı. ġu
sûretle umûm Balkan‟ın kilidi bulunan ġipka Boğaz‟ı Rusların ellerine geçti.
Vakâyi„-i harbi buraya kadar mütâlâa edenin bi-t-tabi„ cânı sıkılıp o vakit
Balkan‟ın öte tarafında hiç Osmanlı ordusu yok muydu? Eğer yoksa nasıl olup da
öyle mühim mevâki„e vakt-ü zamanıyla asker sevk olunmadı? der. Biz bunun o
cihetini Ģimdiden îzâh edlim ki o vakit Balkan‟ın öte tarafları nukât-ı
mütenevvi„sinde mevcûd asâkir-i Osmaniyye kuvvetli bir ordu teĢkîl edemez idiyse
de Rusların taarruzunu def„ etmeye kâfî idi.
109
Fakat bu kuvveti lâyıkı vechile idâre edecek baĢlarında adam yoktu. Ceneral
(Gurko) daha Tırnova‟dan hareket etmezden mukaddem Balkan‟ın cenûbinde on
sekiz tabur piyâde ve lüzûmu mikdâr da topla berâber birkaç yüz, baĢıbozuk Çerkes
süvârîsi var idi.
Bu fırka-i askeriyyeden on iki tabur piyâde Ġslimye cihetinde MüĢir Raûf
PaĢa kumandasında ve dört tabur Mirliva Selîm PaĢa kumandasında (Yeni Zağra) da
bulunuyor idi.
Bu kuvvet Ceneral (Gurko) nun kuvvetine fâik idi. Çünki bu Ceneralin
fırkasında on tabur piyâde olup süvârîsi külliyetlice idiyse de o taraflar dağlık ve
ârızâlı olduğundan bu süvârÎnin boğaz muhârebelerinde zerre kadar fâidesi olmaz
veyâhud olsa bile cüz‟i olabilir idi. Fakat ne fâidesi var ki burada Osmanlı kuvvetinin
umûm kumandanı birkaç gün evvel Bahriyye Nezâreti tarafından azl olunup Raûf
PaĢa gönderilmiĢ idi ki bu zât o vakte kadar ne böyle bir muhârebede bulunmuĢ ve ne
de sâhib-i Ģecâat bir kumandan tanınmıĢ idi. Raûf PaĢa Çerkes MüĢir Abdi PaĢa‟nın
oğlu olup bu Abdi PaĢa Sultan Mahmud vükelâsından meĢhûr Topal Hüsrev PaĢa‟nın
kölesi iken bu zâtın sâyesinde merâtib-ı askeriyyenin en bâlâsına vardığı gibi oğlu
Raûf PaĢa dahî babasının sâyesinde pek genç iken merâtib-ı askeriyyeyi pek çabuk
kat„ etmiĢdi.
Raûf PaĢa gençliğinde Fransızca öğrendiğinden ve halbuki o zaman bizde bu
lisâna âĢinâ zâbıtân az bulunduğundan Avrupa hükûmetleriyle olan ba„zı husûsâtta
istihdâm olunmuĢ ve bir müddet Paris ateĢemiliterliğinde dahî bulunmuĢtu. Sonraları
Sultan Abdülazîz‟in yâverliğinde bulunup saraya epeyi halûl etmiĢ olduğundan bura
ahvâline tamâmiyle vâkıf idi.
Sultan Abdülazîz‟in son devirlerinde meĢhûr ve mahûd Nedîm PaĢa‟nın
tarafdârı bulunmuĢ ve bu cihet, tarikiyyesine dahî hidmet etmiĢdir. Hattâ Midhat
PaĢa‟nın Bağdâd Vâliliğinden istifâ etdiği zaman PaĢa-yı merhûmun oradaki
icrâ„atını gözletmek içün bu Raûf PaĢa Bağdâd Vâlisi ta„yîn olunmuĢtu. Daha
sonraları Ġstanbul‟da bulunarak Sultan Abdülazîz‟in hal‟inde bir müddet dıĢarıda
kalmıĢ ve Midhat PaĢa merkez hilâfetten teb‟îd olunur olunmaz Bahriyye Nâzırı
ta„yîn olunmuĢtu. Muhârebe ibtidâlarında bu hidmette bulunarak Tuna‟daki
110
donanmanın mahvı müĢârün-ileyh tedbîrsizliği netîcesi olduğu o vakit Ġstanbul‟da
söyleniyordu. Ruslar Tuna‟yı geçtikten sonra ale‟l-acele memûriyetten azl olunarak
Balkan cenûb fırkasına ve Balkan muhâfazasına memûr edilmiĢdi ki bu vazîfeyi de
nasıl îfâ etdiği Ģimdiye kadar beyân olunan vukû„attan anlaĢılmıĢdır.
Raûf PaĢa muhârebelerde hiçbir iktidâr ve Ģöhret kazanmıĢ değildir. O esnâda
mevâki„-i mezkûreye ta„yîni hatâ idi. Nitekim bunun fenâlığı derhâl kendisini
gösterdi. Ruslar, Balkan‟a sokuldukdan evvelce verilen ta„lîmât üzere Bulgarlar
isyâna mahyâ olup buralarda vukû„a gelen ahvâli derhâl Ruslara bâ-jurnal yazıp
takdîm ediyorlardı. Hatta o günlerde Hâin Köyü boğazında yolları tesviye etmek içün
Rusların hareketinden evvel Bulgarlar toplanıp oralarda iĢliyorlardı. Burada bulunan
Müslüman ahâlîsi Raûf PaĢa‟ya bu ahvâli ihbâr ve Hâin Köyü Boğazı‟nın behemehâl
kuvvetli askerle iĢgâli elzem olduğunu bildirdiler. PaĢa aldırmadı. Eğer Raûf PaĢa,
Ruslar Hâin Boğazı‟na yanaĢdığı zaman kemâl-i sür„atle umûm kuvvetini toplayıp
burada Rusların müruruna mukâvemet göstermiĢ olsa idi Rusların bu geçiti
geçebilmeleri imkânın hâricinde idi. Bundan sarf-ı nazar Ruslar Kazanlığa ve sonra
ġipka‟ya hareketlerinde maiyyeti askeri ile Rusları buralarda karĢılamıĢ olsa idi yine
Ceneral (Gurko) nun elindeki mevcûd kuvvetle ġipka‟nın alınabilmesi ihtimâli
yoktu. Her ne ise olan oldu. Ceneral (Gurko) Kazanlık ve ġipka Boğazı‟nı elde edip
Raûf PaĢa fırkasının hareket etmediğini görünce kendi baĢına Türklerin üzerine
yürümeye karar verdi. Binâen-aleyh umûm kuvveti Kazanlık‟da topladı. Bu esnâda
kendisine Balkan‟ın öte tarafından altı tabur kadar imdâd geldi. Ceneralin kuvveti
(16) tabur piyâde (24) bölük süvârî ve (38) topdan ibâret idi.
Ceneralin ileriye hareketinden maksadı Raûf PaĢa‟nın muhtelif taraflarda
bulunan aksâm-ı askeriyyesini bozup dağıtmak ve bu dârülharbe Karadağ‟dan
yakînen gelmesi me‟mûl bulunan Süleyman PaĢa orudusunun yerleĢmesine meydân
vermemek idi. Ruslar Temmuz‟un on yedisinde üç kol üzerine hareket ediyorlardı:
Sol kol (5) tabur (6) top ve (350) nefer Kazak‟dan mürekkeb Hâin Köy‟den
Yeni Zağra‟ya, orta kolu bizzât Ceneral Gurko kumandasında (8) tabur, (6) bölük
süvârî ve (16) top Kazanlık‟dan ileriye, sağ kolu (4) tabur Bulgarlardan müteĢekkil
piyâde taburu, (12) bölük süvârî ve (16) top (Eski Zağra) ya ve orasını iĢgâl etdikten
sonra (Yeni Zağra) ya gidiyorlardı. Umûm hareketden maksad (Yeni Zağra) yı elde
111
etmek idi. Temmuz‟un on sekizinde bu üç kol (Yeni Zağra) nın etrâfındaki
Karavadağ tarafından (Yeni Zağra) ya hücum ile burada bulunan Türkleri tard ve
Ģehri zabt etmek planı tanzîm olundu. Ve bu maksad üzere Ceneral (Gurko) (Yeni
Zağra) ya doğru hareket etdiyse de Süleyman PaĢa‟nın ordusu sür„atle ilerleyip
Ruslara yanaĢmak üzere bulunduğundan ahvâlin ağırlaĢtığını görerek taarruzdan
müdâfaa ve biraz sonra ric„ate mecbûr oldu ki biz bu vak„a-i mühimmeden fasl
mahsûsunda ve sırası geldiğinde bahsedeceğiz. Fakat bundan evvel dârülharbin diğer
taraflarındaki hareketlerden ve bil-hassa Tuna‟yı geçtikden sonra Rusların garba
ya„nî (Niğbolu) tarafına sevk etdiği ordularından bahsedeceğiz ki bu cihet tavzîh
olunduğu hâlde temmuz ortalarındaki ahvâl-i harb tamâmiyle anlaĢılır.
Rusların garb ordusu yirmi dört tabur piyâde, on altı süvârî bölüğü ve yüz
sekiz topdan mürekkeb olup Ceneral (Krudener) kumandasında temmzuun ikinci
günü (Niğbolu) nun her tarafını sardı. Bu ordu iki fırkaya ayrılmıĢdı. Birisi Ceneral
(Krudener) in bizzât kumandasında orada bulunan Usma Nehri‟nin sağından, diğeri
de Ceneral (ġuldner) kumandasında mezkûr nehrin sol tarafından hareket ediyordu.
Bu ordunun gerisini temîn etmek içün de kuvvetli süvârî müfrezeleri (Plevne)
taraflarına gönderilmiĢdi. Bu esnâda Osmanlıların (Niğbolu) daki kuvveti yukarıda
söylediğimiz vechile on iki redîf taburundan ibâret olup bu kuvvet Hasan PaĢa
nâmında birisinin kumandasında idi.
Kal„aya hücum içün Temmuz‟un üçü ta„yîn olunup o gün Kal„anın
etrâfındaki istihkâmlarda pek Ģiddetli hücumlar vukû„a geldi. Türklerle Ruslar birkaç
kere süngü süngüye geldiler. Fakat mikdârca tefevvuk Ruslarda bulunduğundan
Türkler peyder pey istihkâmları tahliyeye mecnûr oldular. Askerin kumandanı
bulunan Hasan PaĢa artık mukâvemet gösterilmesine cesâret edemeyip Kal„ayı bir
parlementer (muhârebe esnâsında tarafeyn arasında vâki olan teklîfâtın tebliği veya
istimâ‟na memur adam) göndererek Ruslara Temmuz‟un dördünde teslîm etdi.
O gün Ruslara teslîm olunan askerin mikdârı beĢ bin beĢ yüz neferden ibâret
olup Kal„a levâzımâtından yüz on üç top, külliyetli mikdârda tüfenk ve sâir eslihâ,
Tuna‟da bulunan iki monitor ve sâir mühimmat var idi.
112
Bu muzafferiyyetten sonra Ceneral (Krudener) ordusunun bir kısmını,
husûsan süvârîyi (Plevne) ye giden yollara gönderip o taraftan gelmesi muhtemel
olan Osmanlı kuvvetine karĢı lüzûm görünen tedâbîri almakdan geri durmadı. ġu
kadar ki, Ruslar o günlerde bu taraftan bir tehlikenin zuhûruna ihtimâl vermiyorlardı.
Çünki civârda mühim bir kuvve-i Osmaniyye‟nin mevcûdiyetine delâlet eder bir
iĢâret yok idi.
Ruslar, garb ordusu vâsıtasıyla sağ cenâh ordusunu temîn etdikleri gibi
Tuna‟yı geçer geçmez sol cenâha ya„nî Serdâr Abdülkerim PaĢa‟nın ordusundan
gelmesi muhtemel olan tehlikeyi dahî bertaraf etmek içün oraya bir süvârî fırkası
sevk ile birkaç gün sonra Rusçuk orsusu nâmıyla bizzât Serdârın ordusuna karĢı
hareket etmek üzere (64) tabur piyâde, (55) süvârî bölüğü ve iki yüze yakın topdan
mürekkeb bir büyük ordu teĢkîl etdiler. Bu ordu Ġmparator‟un büyük oğlu ve Rusya
veliahdı bulunan (Grandük Aleksander) ın taht-ı idâresine verildi. Mezkûr orduya
ihâle olunan vazîfe, Serdârın ordusuna karĢı yürümek ve bir de ne vâsıta ile olursa
olsun Rusçuk Kal„ası‟nı dahî elde etmek çâresine bakmak idi. Yukarıda bu ordunun
pîĢ-dârları bulunan süvârî fırkası (Bele) ġehri‟ni bilâ-harb iĢgâl etdiğini söylemiĢdik.
O süvârînin arkasından derhâl piyâde yetiĢip mezkûr Ģehrin etrâfındaki tepeleri iĢgâl
ve orada ve Yantra Nehri‟nin müteaddid geçitlerinde hafîf istihkâmlar yapıp oralarını
müdâfaa hâline koymaya çalıĢdılar. Böylece birkaç günler geçti. Haziran‟ın yirmi
yedisinde veliahd yukarıdan aldığı emir üzerine Rusçuk‟a doğru harekete baĢladı.
Her tarafa kuvvetli istikĢâf kolları sevk olundu. Fakat Rusların karĢısında Ahmed
Eyüb PaĢa‟nın ordusu bulunduğundan istedikleri kadar ilerlemediler. PîĢ-dârlar
birkaç kere çarpıĢdılar. Ruslar yollardaki telgrafları ve Ģose yollarını tahrîb etdiler.
Fakat daha ileriye gitmek Türklerle kanlı bir muhârebeye tutuĢmak demek olduğunu
anladıklarından umûm ahvâle intizâren (Bele) Kasabası‟nın ötesinde bulunan
Karalom Nehri‟nin uzunluğunu kendileri içün bir hat ta„yîn etdiler. Rumeli
dârülharbinde o günlerde ya„nî Temmuz‟un yedi-sekizinde Rusların iĢgâl etdiği hat
Ģöyle idi. Garb ordusu (Niğbolu) nun ötesinde (Plevne) ye giden yollardaki köyleri,
(Lofce) yi, (Servi) yi iĢgâl ediyordu. Cenûb ordusu, Hâin ve ġipka Boğazlarını zabt
etdikten sonra Balkan‟ın öte tarafında bulunan Kazanlık ġehri‟ni dahî zabt etmiĢ idi.
113
ġark ordusu (Bele) Kasabası‟nı merkez ittihâz ederek lâzım gelen mevâki„i
tahkîm etmekde idi. Bu muvaffakiyetler Tuna‟yı geçtikden yirmi gün sonra derdest
edilmiĢdi. Ruslar bundan sonra dahî daha büyük muzafferiyyetlere nâil olmak
ümîdinde ediler. Fakat o günlerde vukû„a gelen tebeddül-ü ahvâl, bu niyet ve
ümîdlerini alt üst etdi. Ahvâlin ne olduğunu anlamak içün biraz geriyi gözden
geçirmek lâzımdır.
[123] Altıncı Fasl
Ahvâl-i Ġstanbul – Plevne‟de Birinci Muzafferiyyet
Ahvâl-i Ġstanbul-Ardahan‟ın sükûtu üzerine Ġstanbul‟da galeyân. – Meclis-i
Mebûsân‟ın ta„tîli. – Meclis-i vükelâ müzâkeresi. – Serdâr Abdülkerim ve Serasker
Redîf PaĢaların azlleri ve Macar Mehmed Ali PaĢa‟nın Serdârlık ve Dâmâd Mahmud
PaĢa‟nın Seraskerlik makamlarına ta„yînleri. – Mehmed Ali PaĢa‟nın tercüme-i hâli.
– Serdâr‟ın ilk hatası. – Harbin bu devrinde Ruslar ve Bulgarlar. – Vidin Osmanlı
ordusu. – Dârülharbe yanaĢmak içün Osman PaĢa‟nın Vidin‟den hareketi ve
Plevne‟nin iĢgâli. – Rusların Plevne‟ye birinci hücumları. – DüĢmanın mağlûbiyyet-i
kâmilesi. – Plevne mağlûbiyyeti üzerine Rusların telâĢı. – Plevne muzafferiyyâtı
üzerine Osman PaĢa‟nın Ġstanbul‟a çekdiği telgraf ve bu telgraf hakkında ba„zı
mülâhazat.
Ġ„lân-harb olunur olunmaz Ġstanbul ahâlîsi hamiyyet-i Osmaniyye‟nin artık
sırası geldiğini anlayarak ordulara mümkin olduğu kadar muâvenetde bulunmaya
karar vermiĢ ve bu maksad içün pek çok âileler büyük fedâkarlıkla çalıĢmakda
bulunmuĢ idi. O günlerde ahâlînin her sınıfı nesi varsa muhârebe içün vermeye râzı
idi. Vükelânın ekseriyyesi Ģu sırada, ya„nî milletin pek büyük fedâkarlık göstermek
lüzûmu geldiği bir zamanda konak arabaları kullanmanın muvâfık-ı hamiyyet
olmadığını düĢünerek atlarını beyt-ül-mâla ve arabalarını satıp parasını iâne
sandığına vermekde idiler. Ahâlînin daha aĢağı tabakâtında bulunanları, husûsan
kadınları gömlek, don ve sâire gibi asker içün lüzûmu olan eĢyâyı dikip bunları Ģu
sırada teĢkîl olunan askerî cemiyyetlerine takdîm etmekde idiler.
Bu hengâmede umûm Ġstanbul ahâlîsinin yalnız bir ârzûları var idi ki o da
dârülharbde vukû„a gelen vakâyi„den vakt-ü zamaniyle doğru haber almak idi.
Heyhât! Ki hükûmet ahâlînin bu ârzûsunu îfâ edemeyeceğini muhârebe açılır açılmaz
114
göstermiĢ idi. Sultan Abdülazîz‟in hâl‟inden tâ bu zamana kadar Ġstanbul matbûâtı
oldukça serbest beyân-ı efkâr edebiliyor idi. Fakat muhârebe açıldıkdan birkaç gün
sonra hükûmet, gazetelerde “Devlet-i Âliyye muhârebe hâlinde bulunduğundan elyevm
mer‟il-icrâ„ olan matbûât-ı nizâmnâme-i hümâyûnu ahkâmının yeni emre değin
ta„tîliyle Memâlik-i Mahrûse-i Ģâhânede tab‟ ve neĢr olunan evrâk-ı havâdisin ledel
îcâb bilâ-muhâkeme ta„tîl ve ilgâsından ibâret bulunan usûl-ü zecriye-i kâide
ittihâzına Bâb-ı Âlice karar verilmiĢ olmakla bâ-emr-i âlî i„lân-ı keyfiyyete ibtidâr
kılındı.” diye bir i„lân neĢretdi.1 Bu i„lândan maksadın ne olduğu pek çabuk meydâna
çıkdı. Hükûmetin istemediği havâdisi gazeteler neĢretdirmemek, matbûâtı tamâmiyle
ele almak ârzûsundan ibâret bulunduğu gün gibi aĢikâr idi.
Hakikat-i hâlde öyle olmadı. Muhârebenin ibtidâsında Rumeli dârülharbinin o
kadar ehemmiyeti yoktu. Çünki Ruslar daha Tuna‟yı geçip asl Türk toprağına ayak
basmamıĢdı. Fakat Anadolu dârülharbinde muhârebe açılır açılmaz, birbirini ta„kîb
eden vukû„ât-ı mühimmeyi ahâlî biliyordu. Fakat Rusların bu dârülharbdeki
ilerlemelerini gazeteler açık yazmıyor, daha doğrusu yazamıyordu. O hâlden ahâlî
galeyâna geldiği gibi bir cihetten neĢrolunan fenâ havâdis dahî ağızdan ağıza geçerek
ve bir müddet sonra büyüyerek ortalıkda asılsız bir çok ekâzibin Ģüyû bulunmasına
hidmet ediyordu. Matbûâtın ise bu fenâlığın önünü almaya iktidârı yoktu. O günlerde
Ġstanbul gazeteleri, hükûmet tarafından verilen kısa ve misâlinden bir Ģeyi anlaĢılmaz
i„lânlar (çünki bu i„lânlar resmî kitâbetle ve bir de pek çok duâlarla yazıldığından
maânî-i hakîkiyesi lügât-ı resmiyye içinde boğulup gidiyordu.) veyahûd ecnebî
gazetelerinde Türkiye‟ye en muvâfık bir sûretde yazılan havâdis tercümeleri ile dolu
idi. Ma„ahâzâ ahâlînin kısm-ı a„zamı ve husûsan tabakât-ı bâlâ takımı dârülharbdeki
ahvâlin ne merkezde olduğunu pek iyi biliyorlar idi. Çünki ordulardan gelen
telgraflar ağızdan ağıza fısıldanarak sür„ati fevkalâde ile beynel ahâlî intiĢâr ederdi.
Ardahan‟ın Ruslar tarafından zabtı Ġstanbul ahâlîsine pek ağır geldi. Mayıs‟ın
on ikisinde ahâlîden ve talebe-i ulûm efendilerden birkaç yüz adam Meclis-i
Mebûsân‟a giderek mebûslarla Ģu iĢi müzâkere etmek istediler. Meclis-i Mebûsân
Reîsi Ahmed Vefik PaĢa, daha bunlar gelirken birisini gönderip “Dühûliyesiz
meclise girilmez. Zaten meclisin bugünki müzâkerâtı hitâm bulmak üzeredir.”
1 Fî 21 Nisan Rûmî 1393 târihiyle Vakit ve sâir gazeteler.
115
dedirtdi ise de cem„iyyet kabûl etmeyerek maksadlarında ısrâr etdiklerinden PaĢa biz-
zarûr efendilerden bir kaçının içeriye girip merâmlarını anlatmaya müsâade etdi. O
müsâade üzerine birkaç adam meclise girip bunlardan birisi Ahmed Vefik PaĢa‟ya
hitâben: “Allah PadiĢâhımız Efendimiz hazretlerine tükenmez ömürler versin. Fakat
Ardahan vak„ası doğrusu bizi pek dilgîr etdi. Bunun sebebi nedir? Ricâ ederiz bize
anlatınız. Bizce bu iĢlerde müthim olacak kimseler varsa bunlar da Redîf ve Dâmâd
Mahmûd PaĢalardır. Bunlar devlet hâinleridir.” diye bağırdı.
Ahmed Vefik PaĢa hocalara birkaç nasihatde bulundu. En sonra “ Bu iĢler
bize âitdir. Çünki Millet vekilleri biziz. Her iĢin îcâbına bakılacakdır. Siz gürültü
etmeyip yerlerinizde oturunuz.” dediyse de hocalar susmayarak meclisde büyük
gürültü kopardılar. Nihâyet Halep Mebûsu Saîd Efendi ve Astarcılar kethüdâsı
Ahmed Efendi araya girerek güç belâ hocaları teskîn edebildiler. Daha sonra
etrâfdaki karakollardan bir takım asker geldiğinden kalabalığı bunlar vâsıtasıyla
dağıtmak mümkin oldu.1
Ġkinci günü hükûmet, gazetelerle resmî bir i„lân neĢrederek Ardahan‟ın
teslîminde müthim bulunan ümerânın taht-ı muhâkemeye alınacağını va„ad ve
bundan sonra ahâlînin de edep dâhilinden çıkmamalarını tavsiye etdi.
Daha birkaç gün sonra yevm-i mezkûrda en ziyâde gürültü eden ve
cem„iyyete baĢbuğ bulunan müderrislerden bir kaçını gizli olarak taĢraya nefy etdi.
Muhârebe i„lân olundukdan sonra Meclis-i Mebûsân a„zâsından bir kaçı,
Redîf ve Dâmâd Mahmud PaĢaların aleyhinde pek çok söz söyleyip bunların azlini
istediklerini evvelki eserimizde söylemiĢdik. Hükûmet, Ģu sırada ya„nî muhârebeye
Ģiddetle devâm olunup dururken ümerânın azli mümkin olamayacağını beyânla
bunların ârzûlarını reddetdi.
Sâlifü‟z-zikr PaĢalar yerlerinde kaldılar. Fakat muhârebede bir bozgunluk
oldukça efkâr-ı umûmiyye her iĢte bunları ithâm ediyor ve kendilerine lânetler
yağdırıyordu.
Ma„ahâzâ Meclis-i Mebûsân o günlerde ortada olan fenâlığın önünü almakla
uğraĢıyor, devlet iĢlerini biraz yoluna koymak içün çalıĢıyordu. Hükûmet, Mayıs
1 13 Mayıs tarihli Vakit ve diğer O günlerde neĢrolunan Ġstanbul gazeteleri
116
ibtidâsında Kırım Muhârebesi‟nde edilen istikrâzın tesviyesi içün Meclis-i
Mebûsân‟a bir plan takdîm etdi. Meclis-i Mebûsân bu planı kabûl etdi. Fakat Ģu iĢ
içün hükûmetin Parise göndermek istediği Zühdî Efendi (sonraları paĢalık rütbesine
vâsıl olan Zühdî PaĢa budur) aleyhinde Ģiddetli sözler söyleyip bu zâtın az zamanda
kazandığı servetin sanâyi‟ini anlamak içün bir komisyon teĢkîl etdi. Yine o günlerde
hükûmet muhârebe içün behemehâl beĢ milyon liraya ihtiyaç olduğunu beyân ve bu
paranın hâricden istikrâzı içün meclisden müsâade talep etdi. Bu bâbda Meclis-i
Mebûsân‟da pek çok müzâkere vukû„a geldi. Birkaç komisyon teĢkîl olundu. En
sonra para hâricden istikrâz edilmeyip bi-l-mecbûriye dâhilden istikrâza karar
verildi.1
Evvelce verilen karar üzerine Haziran‟da Meclis-i Mebûsân ta„tîl olunacak
idi. Hükûmet, hakîkaten bunları bir an evvel dağıtmak istiyordu. Fakat Meclis-i
Mebûsân, yeni meclis toplanıncaya kadar Ġstanbul‟da Mebûsân a„zâsından bir dâimi
komisyon bırakmak istiyordu. Hükûmet, daha doğrusu saray, böyle bir komisyonun
teĢkîline Ģiddetle i„tirâz ederek mebûsânın ârzûsunu kabûl etmiyordu. Bu sebebden
meclisin son günlerindeki müzâkerâtı gâyet gürültülü idi. Mebûsân Reîsi Ahmed
Vefik PaĢa hükûmet tarafını iltizâm ediyordu. Nihâyet Reîs PaĢa bir gün Meclis-i
Mebûsân‟a geldiğinde meclis-i mezkûrun kapandığını ve yeni meclisin teĢrîn-i
sânînin birinci günü açılacağını Mübîn-i Hünkâr‟ın fermânını okudu. Meclis a„zâsı
bi-z-zarûr memleketlerine doğru hareket etdiler.
Meclis-i Mebûsân dağıldıkdan sonra Ġstanbul efkâr-ı umûmiyyesi artık
muhârebe ile meĢgûl oldu. Dârülharblerden gelen haberler ise milleti sevindirecek
derecede değildi. Rumeli dârülharbinde Tuna donanmasının peyder pey mahvolup
gitmekde olduğu haberi ahâlîyi ziyâdesiyle me‟yûs etmekdeydi. Yukarıda
söylediğimiz gibi Mayıs ortasında sarayda müĢâvere-i harbiyye meclisi teĢkîl olundu.
Bu meclis, ileride göreceğimiz vechile orduların harekâtını daha ziyâde
karıĢtırıyordu. Hazîran ibtidâlarında Anadolu dârülharbindeki ahvâl-i harb bize
müsâid bir renk aldı. Ruslar (Horum) Muhârebesi‟nde mağlûb olduklarından ric„at
ediyorlardı. Ahmed Muhtar PaĢa da bunları ta„kîb ederek (Kars) Kal„ası‟nı dahî
muhasaradan kurtarmıĢdı. KurtarmıĢdı ama! Tam o günlerde ya„nî Haziran‟ın on
1 O günlerde neĢrolunan Ġstanbul gazeteleri
117
beĢinde Rusların (Tuna) yı çok zâyi„âtı vermeksizin geçivermeleri ve bunların
muttasıl ilerlemeleri hükûmet ve ahâlîye epeyi dehĢet verdi. Haziran‟ın yirmisinde
Tophâne‟deki kasrda Hünkâr‟ın riyâseti altında büyük bir meclis kuruldu. Netîce-i
müzâkerâtda: Serasker Redîf PaĢa ile MüĢir Nâmık PaĢa‟nın Rumeli dârülharbinin
ahvâlini teftîĢ içün Serdâr Abdülkerim PaĢa‟nın ordusuna gönderilmelerine karar
verildi.
Bu esnâda Karadağ‟da bulunan Süleyman PaĢa‟ya ve Vidin civârında olan
Osman PaĢa‟ya dârülharbe gelmeleri içün emir verildi. Bunlar derhâl o tarafa Ģitâb
etdiler. Temmuz ibtidâlarında Rusların Hâin Boğazı‟ndan Balkan‟ı geçip beri tarafa
taarruzları, ortalığı alt üst etdi. O günlerde Balkan‟ın beri taraflarında bulunan
Müslüman ahâlî Raûf PaĢa‟nın kayıtsızlığını görerek Bâb-ı Âli‟ye, saraya feryâdlar
yağdırmakda idiler. Zât-ı ġâhâne hemen her gün telgraf baĢına gelerek orada bulunan
ümerâ-yı askeriyye ile muhâbere ederek yerlerinde sebât etmelerini arada buyuruyor
ve birkaç güne kadar Süleyman PaĢa‟nın yetiĢeceğini dahî ihbâr ediyordu.
Yine o günlerde Meclis-i Vükelâ hemen her gün toplanıyor ve ahvâli
müzâkere ediyordu. Niğbolu Kal„ası‟nn düĢman tarafından zabtı dahî ortalığı iyice
sarsdı. Ġkinci günü ya„nî Temmuz‟un beĢinde vükelâ yine bir meclis akdetdi. ġu
mecliste her tarafdan fikirler sarf olunmakda iken Hariciye Nâzırı Safvet PaĢa
orduların ahvâl-i mü‟essifesinden bir lisân-ı ye‟sle beyân-ı efkâr etdi. Ve en sonunda
hâzirûna hitâben: ġübhesiz bizim asker gibi fedâkar asker dünyada yokdur. Bu ciheti
düĢmanlarimiz bile tasdîk ederler. Fakat ordularımızn baĢlarında bulunan ümerâmız
hiçbir iktidâra mâlik zevât değildirler. Bu sebebden bendeniz daha ileride vukû„u
melhûz perîĢânlıkdan korkuyorum. Bana kalırsa Ģu sırada ahvâlden bi-l-istifâde
muhârebeye bir an evvel hitâm versek daha iyi olur. Biz Ģimdiki hâlde Anadolu‟da
gâlibiz. Ruslar da Rumelide. Binâen-aleyh Ģimdi sulh içün Ruslarla muhâbereye
giriĢecek olursak zannederim ki vakâr ve hukuk-u Osmaniyye‟ye muvâfık bir sulh
edebiliriz.”
Diye buyurdu. PaĢa‟nın bu sözleri Zât-ı ġâhâne‟ye arzlolundu. Hünkâr‟ın
hoĢuna gitmedi. Safvet PaĢa o gün azlolunarak yerine Ârifî PaĢa ta„yîn olundu. Fakat
bu zât dahî birkaç gün sonra azlolunup yerine Server PaĢa geçti.
118
Ordunun teftîĢine memur olan Redîf ve Nâmık PaĢalar dârülharbe
geldiklerinden sonra (ġumnu) ordusunun her hareketine karıĢmaya baĢladı. Fakat bu
esnâda Ġstanbul‟da ve bil-hassa saraydaki fikir, Abdülkerim ve Redîf PaĢaların
Ģiddetle aleyhlerinde idi. Rusların, Tuna‟dan, çok zâyi„âtı vermeksizin geçmeleri
(Tırnova) ve (Balkan) Boğazlarının adem-i muhâfazası, (Niğbolu) nun zabtı bunların
tedbîrsizlik ve hâinlikleri yüzünden vukû„a gelmiĢ addolunuyordu. Umûm kabahat,
bunların üzerine atılmak isteniliyordu. Bu iki paĢa Temmuz‟un yedisinde
azlolundularsa da bu esnâda orduda bulunduklarından Ġstanbul‟a celb ve Temmuz‟un
on birinde azl fermânı i„lân olundu.
Abdülkerim PaĢa‟nın yerine daha birkaç gün evvel müĢir olan Macar
Mehmed Ali PaĢa ve Redîf PaĢa‟nın yerine de Tophâne MüĢiri Dâmâd Mahmud PaĢa
ta„yîn olundu.
Muhârebenin Ģu nâzik devrinde tebeddülât-ı mezkûreye ihtiyaç kat„i olmadığı
muhakkakdır.
ġu iĢ pek büyük hata idi. Abdülkerim PaĢa‟nın kendisine has olan evsâfını
yukarıda söyledik. Bu zât o vakit devlet ve millet içün ehemmiyet-i fevkalâdesi
bulunan umûm kumandanlık vazîfesine lâyık iktidâra mâlik olmadığı i„tirâz kabul
etmeyen hakîkatlerdendir. Burası doğrudur. Fakat PaĢa-yı müĢârün-ileyhden daha
muktediri olmadığı hâlde bu zâtın ta„yîni muvâfık-ı maslahât idi. PaĢa‟nın kendisine
mahsus ve muhârebenin Ģu devr-i mühiminde pek güzel iĢe yarayacak meziyyât-ı
mahsûsası var idi ki bu mezâyânın neden ibâret olduğunu bundan evvel dahî
söylediğimiz vechile Abdülkerim PaĢa ümerâ-yı kadimeden bulunduğu cihetle ümerâ
ve zâbitan meyânında fevkalâde bir hürmet ve riâyete mâlik idi. Bu zât feriklik
rütbesinde muhârebede bulunduğu zaman ordu kumandanları blunan Süleyman,
Osman, Ahmed Eyüb, Ali Sâib PaĢalar mekteb çocukları idi. Bu sebebden onlar
Serdâr PaĢa‟yı büyük tanıyarak bu zâtın her emrine fevkalâde riâyet ve hürmet
ederler ve kendisine peder nazarıyla bakararak aleyhine entrika yapıp makamında
düĢürmeyi akıllarına bile getirmezlerdi. Diğer taraftan yine o paĢalar birbirlerini
çekemezler, her biri rakîbine tefevvuk etmek ârzû ederek münferiden iĢ görüp nâm
kazanmak isterlerdi. ġu maddenin söylediğimiz vechile Ģu devirde ehemmiyet-i
fevkalâdesi var idi.
119
Ruslar Tuna‟yı geçdikden sonra sür„at-i fevkalâde ile ilerliyor ve kendi
dâirelerini tevsî‟ ediyorlardı. Serdâr o günlerde buna hiç de mümâna‟at
göstemiyordu. Abdülkerim PaĢa‟nın esâsen kabahati burada idi. Fakat bizzât PaĢa-yı
merhumun fikrince Rusların bir hareketleri ve Osmanlı ordusu tarafından buna
mümâna‟at edilmemesi muhârebeden evvel tanzîm etdiği plana tamâmiyle muvâfık
idi. Serdâr, Ruslar bir kere (Tuna) yı geçtikden sonra geniĢ arâzî üzerinde dağıldığını
ve bu sûretle kuvvetlerinin birkaç kısma ayrıldığı zaman sağdan Rusçuk ordusu,
soldan Osman PaĢa ordusu, cenûbdan Süleyman PaĢa ordusu ile def„aten düĢmana
yüklenmek ve bunları münferiden bozmak istediğini iddiâ ediyordu. Bu planın
esâsen fenâ olmadığı muhakkakdır. Eğer Serdâr PaĢa‟ya bu planı mevki„-i icrâ„ya
konmasına vakit bırakılmıĢ olsa idi maksadına muvaffak olabilmesi dahî muhtemel
idi. Fakat bî-çâre Abdülkerim PaĢa‟ya bu planı icrâ„ya zaman bırakmadılar. Îfâya
baĢladığı zaman kendisini azletdiler. Bunun azlinden sonra yine o planın mevki„-i
tatbîka vaz„ine teĢebbüs olundu ise de muvaffakiyet hâsıl olmadı. Muvaffakiyetin
adem-i usûlüne sebeb yegâne bu planın icrâ„sına memur bulunan Osman, Süleyman,
Mehmed Alî PaĢaların rekâbetleri olup bunların her biri münferiden hareket etmeyi
kendisi içün muvâfık görmekde ve bir de Abdülkerim PaĢa‟nın azlinden sonra umûm
kumandanlık makamının lağvi olduğu muhakkakdır. Hatta Ģu son madde hakkında
diğer bir rivâyet vardır ki buna göre Abdülkerim PaĢa‟nın azli baĢka bir sebebden
olmayıp mücerred o vakitler Rumeli dârülharbinde bulunan orduların idâresini
Ġstanbul‟da bulunan müĢavere-i harbiyye meclisine, daha doğrusu saraya almak
fikrine mebnî imiĢ. El-uhdeten ale‟l-râvî.
ġu sırada Redîf PaĢa‟nın yerine ya„nî makam-ı Seraskerîye Dâmâd Mahmud
PaĢa‟nın ta„yîni dahî hata idi. Evvelki eserlerimizde Sultân Abdülazîz‟in hal‟inden
sonra Redîf PaĢa‟nın millete karĢı ne gibi hâinliklerde bulunduğunu yazmıĢdık.
Ma„ahâzâ bu zât mekteb görmüĢ, müteaddid muhârebelerde bulunmuĢ, ömrünü
askerlik âleminde geçirmiĢ ümerâdan bulunmakla Ġstanbul‟dan çıkmamıĢ, formasını
taĢıdığı hâlde kıĢlada bir gece geçirmemiĢ, merâtib-i âlîyeye, hânedânlığı ve dâmâd-ı
Ģehriyâri bulunması münâsebetiyle, vâsıl olmuĢ bir zâta müreccah olduğu
muhakkakdır.
120
Mehmed Alî PaĢa‟ya gelince bu zât cinsen Alman olup Rusya‟nın (Mağda
Burg) (Magde Bourg) ġehr‟inden bir kemancı ve diğer rivâyete göre bir
kunduracının oğlu idi. Âilesi fakîr olduğundan Mehmed Alî pek küçük yaĢda iken
kendisine medâr-ı maîĢet aramaya mecbûr olmuĢ, bunun içün Ġstanbul‟un Karadeniz
taraflarına buğday ticâreti ile gelen bir gemiye tâife olmak üzere girmiĢdir. Ġstanbul‟a
geldiğinde buranın güzelliğine meftûn olup, o vakit Devlet-i Âliyye hidmetinde
bulunan bir Prusya zâbitinin yanına girip ihtidâ dahî etdiğinden silk-i askerîye
mülâzımlıkla kabûl edilmiĢdir. Bundan sonra Kırım Muhârebesi‟nde Serdâr Ömer
PaĢa‟nın yâveri olup pek çabuk terfî‟-i rütbe etmiĢdir. Ömer PaĢa‟nın vefâtından
sonra Sadrazam Alî PaĢa‟nın alınmasına nâil bu zâtın sağlığında livâ rütbesine kadar
vâsıl olmuĢdur. Mehmed Ali PaĢa Kırım Muhârebesi‟nden sonra dâhilde vukû„a
gelen umûm muhârebelerde bulunmuĢ, Sırbiyye Muhârebesi‟nde ferîk olup orada
dahî yararlığını isbât etmiĢdir. Serdâr Abdülkerim PaĢa azlolunmazdan biraz evvel
Ġstanbul‟a celb olunup müĢirlik rütbesine nâil olmuĢ ve derhâl Rumeli dârülharb
kumandan-ı umûmiyyesi ta„yîn olunmuĢdur.
Mehmed Alî PaĢa gâyet zekî, Ģahsen cesûr, Ģen, kendini herkese sevdirir
güzel ahlak ve evsâfa mâlik idi. Gençliğinde Mekteb-i Harbiyye‟de bulunup fenn-i
harbin nazariyâtına vâkıf olmamıĢ idiyse de pek çok muhârebelerde ve büyük
kumandanların maiyyetlerinde bulunduğundan bu fenne oldukça vâkıf idi. Ma„ahâzâ
bu zâtda umûm kumandanlık gibi mühim bir makama lâyık olmayan evsâf var idi.
Tabî‟atı gâyet zaîf, fikrini günde iki-üç kere değiĢtirir, etrâfına mağlûb, fazla olarak
her iĢde merkez hükûmetin, daha doğrusu sarayın emirlerine tâbi‟ olarak hareket
etmek isterdi.
Bundan mâadâ merhûm Türk lisânını da lâyıkı vechile bilmez, telaffuzu
anlaĢılmaz, yazısı mefkûd olarak mühtedî bulunduğundan ahâlî ve ümerâmızın bir
kısmını bir türlü kendisine ısındırmaya muvaffak olamamıĢdır ki Ģu ahvâl ileride
göreceğimiz vechile bu zâtın devlet ve millet içün iĢ görmesine mâni‟ olmuĢdur.
Mehmed Ali PaĢa orduya gelir gelmez ordusunun külliyetli kısmını (Razgrad)
a toplamaya gayret etdi. Osmanlı ordusunun karĢısında bulunan (Saraviç) ordusu
Bulgar hafiyelerinden bunu haber almıĢdı. Hakîkati anlamak içün on taburdan ibâret
bir fırkayı o taraflarda bulunan (Esirci Köyü) ne doğru sevk etdi. Buralarda ise
121
Osmanlı ümerâsı içinde cesâret ve Ģehâmetiyle meĢhûr Azîz PaĢa var idi. Azîz PaĢa
Rusların ilerlediğini görür görmez dört taburla bunların üzerine yürüdü. Rusların
iĢgâl etdiği ormana hücum etdi. Azîz PaĢa bu hücumla Rusları bu mevki„den tard
etdi. Fakat kendisi de Ģehîd oldu. Esnâ-yı harbde yaralanan Mirliva Fazlı PaĢa bir çok
telefât verdikten sonra taburları geriye çıkarabildi. Fakat Rusların bu tarafdaki
taarruzlarını dahî durdurdu.
Bundan birkaç gün sonra (Razgrad) da epeyi kuvvetli ordu toplandı. Fakat
merkez ordusunda hareket içün ihtilâf-ı efkâr zühûr etdi. Ümerâdan ba„zıısı bil-hassa
Ahmed Eyüp PaĢa Rus Ģark ordusunun merkezi bulunan (Bele) ġehri‟ne veyâhud
(ZiĢtove) ye yürümesini münâsib görüyordu. Diğerleri, bil-hassa Mehmed Ali PaĢa
(Osman Pazar) dan umûm Rus ordu merkezi bulunan (Tırnova) ġehri‟ne yürümesi
ârzûsunda idi. Diğer ümerâ Ģu zamanda hiç taarruzda bulunmayıp (Razgrad) da
beklemesini ve Ruslar gelip bu mevki„ye hücum etdikleri zaman mukâvemet-i
ciddiyede bulunmasını tavsiye ediyordu. Serdâr bir türlü karar veremiyordu. Bu
esnâda Ġstanbul‟a muhâberat dahî pek sık olup gerek ordudan gönderilen ve gerekjse
Ġstanbul‟dan gelen telgraflar pek kesretli idi. ġu sûretle birkaç gün geçti. Tâm o
günlerde Ġstanbul‟dan gelen bir telgrafnâme (Plevne) de Osman PaĢa‟nın parlak bir
sûretde gâlibiyetini haber veriyordu. Bu telgraf bizde âdet olduğu vechile duâlı ve
pek parlak kitâbetle yazıldığından bu telgrafın muhteviyâtına orduda kimse inanmak
istemedi.1 Etrâfdan ve bil-hassa Balkan‟ın öte tarafından gelen haberler ise pek
dehĢetli olup Ruslar Edirne‟ye doğru ilerlemekde olduğunu bildiriyordu. Bu müthiĢ
heberlerin arasında Mehmed Ali PaĢa ne yapacağını ĢaĢırmıĢ olduğundan taarruz
etmek içün daha birkaç gün beklemeye karar verdi. Bu esnâda Rus ordularının
ahvâline gelince: Temmuz ibtidâlarında vukû„a gelen ve yukarıda bir tafsîl-i îzâh
edilen muvaffakkiyetlerden dolayı Rus Erkân-ı Harbinin fikrince muhârebe hemen
bitmiĢ addolunuyor idi. Rusların bu zaman o fikrde bulunmalarına hidmet eden
ahvâlin baĢlıcası cenûbda Balkan‟ın geçidi bulunan (ġipka Boğazı) nın, garbda
(Niğbolu Kal„ası) gibi bir Kal„anın elde edilmesi idi. Bundan mâadâ Ruslar, yine o
günlerde Ģark (Saraviç) ordusunun himmetiyle (Rusçuk Kal„ası) dahî bugün yarın
1 Les Occasions perdues nâmında Ġzzet PaĢa‟nın eserine müracaat.
122
elde edilir fikrinde idiler ki bu ahvâlin cümlesi eğer Devleti Âlîye tarafından teklif
olunursa sulh muahedesini dahî kolaylıkla kabûl edeceğini isbât ediyordu.1
Rusları bu zamanda sulha meyletdiren esbâbın birincisi ve belki en mühimi
Ģu sırada Bulgar milletinden gâyet nefret etdiklerinden ileri geliyordu. Rusların kısmı
a„zamı husûsân âvâm takımı Ģu muhârebede öteden beri Rusların Ģarkda ittihâz
edegeldikleri siyâset-i taarruziyeden değil güyâ Türklerin ellerinde pek büyük zulüm
ve iĢkenceye dûçâr olan ve Ġslav bulunmak münâsebetiyle Rusların himâye-i
mâneviyeleri altında bulunan Bulgarları Türklerin ellerinden kurtarmak maksadına
mebnî idi. Muhârebe olmazdan evvel, daha doğrusu Ruslar Tuna‟yı geçtikten
mukaddem Rus gazetelerinden anlaĢıldığı vechile Bulgarlar gibi fakîr, âlemde hiçbir
Ģeye mâlik olmayan bir millet yok bilirler ve bu sebebden gıyâben kardeĢlerine
acırlar ve gazetelerinin i„lân etdiği fakat hakîkat-i halde Ġslav komiteleri tarafından
uydurma zulüm ve iĢkence havâdisine tamâmiyle emniyet ederlerdi.
Vakitâki Ruslar Tuna‟nın beri tarafına geçdiler. Bulgarların ahvâl-ü
maiĢetlerini gördüler. MeĢhûdâtları âdetâ Rusları ĢaĢırtdı. Bulgar köylerinde o kadar
zenginlik, köy ahâlîsinin refah ve saâdetini mûcib olacak zirâatın bolluğu, hayvânâtın
kesreti var idi ki bu saâdeti Rus köylü ahâlîsi rûyâlarında bile görememiĢ oldukları
meydâna çıkdı. Bir derecede ki Rus köy ahâlîsinin en metmûlu, Bulgar köylüsünün
en fakîrine dahî kıyas olunamıyordu. Bu hâl Rus köylerinden müteĢekkil bulunan
ordu neferâtının hasedlerini mûcib oldu.2
Rusların Bulgarlardan teneffürlerini bâis-ü esbâbdan ikincisi de Rus askeri
esnâ-yı seferde “Sizin içün harb ediyoruz” diye Bulgar köylerinden zahîre ve sâir
levâzım ucuz fiyatla almak istedikleri hâlde Bulgarlar muhârebeden bi-l-istifâde
zahîrelerini yüksek fiyatla satıp âdetâ Rusları soymaya kalkıĢmaları oldu. ġu hâl Rus
ordusunda en büyük ümerâsından en küçük neferine kadar Bulgarlara karĢı bir
adâvet-i Ģedîde beslemeyi mûcib olup “böyle hâin millete istiklâl kazandırmak câîz
değildir. Sulh muahedesinde bunları tekrâran Türklerin ellerine bırakıp gidelim” gibi
bir fikr-i ezhân-ı umûmiyyeye sirâyet etmekde idi.
1 “Ceneral Hazenkamf‟ın hâtırât”ı Rusça yazılmıĢ bir eser.
2 Son muhârebede Grandük Nikolanın kâtibi ve Erkân-ı Harb Miralayı ve bugün Rusya‟da hassa
ordusu kumandanı bulunan “Ceneral Hazenkamf‟ın Hâtırâtı” nâmındaki esere müracaat oluna.
123
Fakat sulh etmek içün bir kere tamâmiyle mağlub etmek lâzım idi. Hâlbuki Ģu
husûsun vücûda gelmediği gün gibi aĢikâr idi. Çünki Ruslar o günlerde ya„nî
Temmuz‟un ortalarına kadar Osmanlı ordularının kısm-ı küllîsi ile çarpıĢmamıĢ,
yalnız küçük aksâm-ı askeriyyelerini bozmuĢlar idi. Hakikat-i hâlin de böyle
olduğunu Temmuz‟un ortalarında birbirini ta„kîb eden vakâyi„-i mühimme isbât etdi.
1877 senesi Temmuz‟unun beĢinde Viyana Rus sefâretinden (Tırnova) da
bulunan Rus karargâhına Ģu mealde bir telgrafnâme geldi. “Sırbiyyede bulunan
casuslarımızdan aldığımız ma„lûmata nazaran (Vidin) civârında bulunan Osman PaĢa
ordusu tecemmüm ederek garba fakat hakîki istikâmeti mechûl bir istikâmete hareket
etmiĢdir. Casûslarımızın bundan ziyâde ma„lûmat veremediğini arz ederim.”1
Rus karargâhı bu telgrafa o kadar ehemmiyet vermedi. Haritalara bakıldığı
zaman Osman PaĢa‟nın garba doğru hareketi iki maksad üzerine olabilir idi. Birisi
Rusların sağ cenâhına taarruz etmek içün dârülharbe yanaĢmak, ikincisi de bu esnâda
(Sofya) tarîkiyle hareket ederek Balkan‟ın öte tarafında perîĢân bulunan Türk
askerine imdâd vermekden ibâret olacak idi.
Ma„ahâzâ Grandük bu telgrafı aldıkdan sonra garb ordusu kumandanı
bulunan Ceneral (Krudener) e o tarafta bulunan süvârîleri mümkin olduğu kadar
ileriye sevk edeerk etrâfı keĢfe ve münâsib kuvvetle sevk-ül-ceyĢ nokta-i nazarından
ehemmiyetli bulunan (Plevne) Kasabası‟nı iĢgâl etmek emnrini verdi. Ceneral
(Krudener) dahî bu emri icrâ„ etmek içün lâzım gelenlere tebliğ etdi. Fakat (Plevne)
ye sevk olunan müfreze mevki„-i mezkûru zabt edemedi. Çünki o günlerde mevki„-i
mezkûr külliyetli Osmanlı kuvvetiyle iĢgâl olunduğu anlaĢıldı. Bu kuvvetin hangi
tarafdan geldiğini anlamak içün biraz geriye müracaat etmemiz lâzımdır.
Ruslar, Tuna‟yı geçdikden sonra kemâl-i sür„atle hareket ederek az bir
zamanda (Tırnova) yı zabt edip Balkanlara doğru yürümekde olduklarını ve bundan
Ġstanbul, pek büyük heyecân ve telâĢa düĢerek ne yapılmak lâzım olduğunda
ĢaĢırdıklarını yazmıĢdık.
Haziran‟ın yirmi altısında Zât-ı ġâhâne saraydaki telgrafhâneye inerek
(Vidin) de bulunan Osman PaĢa‟yı telgraf baĢına istedi. Osman PaĢa geldiğinde bir
1 “Ceneral Hazenkamf‟ın Hâtırâtı” nâmındaki eser ve Rusça yazılmıĢ diğer eserler.
124
saate kadar muhâbere etdiler. Hünkâr hakîkat-i hâli ya„nî Rusların, Tuna‟yı geçip
Balkan‟a ilerlemekde olduğu ve bu hâlin Memâlik-i Mahrûseyi büyük tehlikelere
dûçâr etdiğini çünki Rusların Balkanları zabt etdikten sonra (Edirne) ve (Ġstanbul) a
doğru hareket edebileceğini ve bu tehlikenin o gün önünü almak içün Cenâb-ı
Hakk‟ın imdâd-ı rabbâniyesinden sonra (Vidin) ordusuyla Karadağ‟dan celb olunan
Süleyman PaĢa ordusundan imdâd beklemekde olduğunu beyân etdi. Osman PaĢa,
cevâben gerek kendisi ve gerek ordusu bu devlet-i ebed-müddet içün fedâ-yı cân
edeceklerini ve zâten asker bulunduklarından dolayı böyle günler içün
beslendiklerini kemâl-i ubûdiyetle arz etdi. Bunun üzerine vakit gâib etmeksizin
Ģarka ya„nî Niğbolu taraflarına hareket etmek içün irâde aldı.
Osman PaĢa müteessiren ve gözlerinden yaĢ akıtdığı hâlde telgrafhâneden
çıkdı. Derhâl ümerâ-yı askeriyyeden Ferîk Âdil ve Ġzzet PaĢalarla Erkân-ı Harb Reîsi
Mirliva Tâhir PaĢa, topcu kumandanı ve sâir ümerâ ve zâbitleri toplayarak hakikat-i
hâli anlattı. Cümlesi müteessir olarak (çünki onlar Rusların bu derece ilerlediğini
bilmiyorlardı) Ruslarla bir an evvel çarpıĢmak üzere harâretli ârzûlar gösterdiler.
Memleketin tehlikede olduğunu biliyor, hiç olmazsa düĢmanla bir an evvel çarpıĢıp
Ģehîd olmak ârzûsunu izhâr ediyorlardı.
Bu esnâda Osman PaĢa‟nın taht-ı kumandasında bulunan ordu (44) tabur
piyâde, (6) süvârî bölüğü, (10) batarya sahrâ topdan mürekkep olup bu kuvvet
Sırbiyye hudûdunun muhtelif noktalarında yerleĢmiĢdi. Bu kuvvetin hepsi Osman
PaĢa ile hareket edemez idi. Çünki o vakit Sırbiyye hudûdu büsbütün açık bırakılmıĢ
bulunuyordu. Bunun içün Osman PaĢa iki tabur (Lomplanga) da, üç tabur (Ehova)
da, bir tabur (Belgradçık) nukâtında, bir tabur (Adliye) mevki„inde ve on iki taburla
bir süvârî bölüğünü de bin-nefs (Vidin) Kal„ası‟nda bıraktı. Bu taburlar, Ferîk Ġzzet
PaĢa‟nın kumandasına verildi. Bu sûretle Osman PaĢa ile garba hareket edecek
kuvvet dokuz piyâde taburuyla (9) sahrâ bataryası (5) süvârî bölüğünden ibâret olup
bunların mecmû‟u (11000) neferden ve elli dört kıt„a muhtelif fundalık topdan ibâret
idi.
Osman PaĢa bu kuvvetle Temmuz‟un birinci günü ale-s-sabah harekete
mübâĢeret etdi. O gün akĢam (Arça‟da) muvassalat olundu. Ġkinci günde yol pek
ârızâlı olduğundan asker kemâl-i meĢakkatle ilerliyordu. Nihâyet akĢam (Karpudol)
125
Köyü‟ne vâsıl olundu. Fakat Osman PaĢa mümkin olduğu kadar sür„atle düĢmana
temâs etmek istediğinden biraz istirahat etdikten sonra harekete baĢladı. Asker esnâyı
râhde gürültüsüz, her neferin yüzünde pek büyük ciddiyet nümâyân olup
yorulduğunu izhâr etmeksizin yürüyordu. Umûm ordu bu sûretle ikinci günü
(Velçidrano) mevki„ine gelindi. Bu mevki„de Abdülkerim PaĢa‟dan bir telgraf geldi.
(Niğbolu) Kal„ası her tarafdan sarılmıĢ, bu Kal„anın büyük tehlikede olduğu ve
mümkin mertebe sür„atle (Plevne) mevki„inin iĢgâline gayret edilmesi lüzûmunu
beyân ediyordu. Bu son mevki„de Osman PaĢa, ordusundan üç tabur ayırıp Miralay
Hamdi Bey‟in kumandasında Plevne‟ye doğru sevk etdi. Kendisi ertesi günü hareket
ederek, (Ettemir) mevki„ine gelerek burada biraz istirahat etdikten sonra (Vidin) den
hareketin beĢinci günü (Ġsmâîl Beyleri) nâm mevki„e vâsıl oldu. Ordu artık Ruslara
epeyi yaklaĢmıĢdı. O taraflarda gezen Çerkes süvârîleri (Lofce) nin Ruslar tarafından
tutulduğunu haber verdiler. Osman PaĢa gece ve gündüz yürüyerek altıncı günü tulûı
Ģems ile (ĠĢkar) nâm mevki„e vâsıl oldu. Burada (Niğbolu) nun Rusların eline
düĢdüğü haberi geldi. Osman PaĢa ziyâdesiyle me‟yûs oldu. Yedinci günü Osman
PaĢa ordusunun ileride bulunan aksâmı (Plevne) ye girmeye baĢladı. Biz bi-t-tabi„
Osman PaĢa‟nın (Plevne) ye vâsıl olduğundan sonra ne gibi muhârebelerin vukû„a
geldiğini mahallinde beyân edeceğiz. Fakat Ģurada PaĢa‟nın vusûlundan evvel vukû„a
gelen ba„zı ahvâli tevzî etmeye mecbûruz. Ruslar (Niğbolu) yu muhasara etdikleri
zaman bu taraftan, ya„nî garbdan gelecek tehlikeyi def„ etmek içün sekiz-on süvârî
bölüğü ve birkaç topdan mürekkeb bir fırkayı (Niğbolu) ile (Plevne) arasındaki tarîka
sevk etmiĢlerdi. Bu fırkanın birkaç kolları Hazîran nihâyetlerinde ve daha sonra
(Plevne) etrafında dolaĢıyordu. Bizzât (Plevne), bu zaman Mirliva Âtıf PaĢa
kumandasında üç piyâde taburu, dokuz top ve birkaç Çerkes süvârîlerinden
mürekkeb bir kuvvetle iĢgâl olunmuĢdu. Âtıf PaĢa Osman PaĢa gelinceye kadar etrâfı
bu süvârîlerle keĢif, ve bir de (Plevne) etrâfında bulunan mevâki„i tahkîm etmekle
meĢgûl idi. (Grandük Nikola) Viyana‟dan yukarıda söylediğimiz telgrafı aldığı gibi
garb ordusuna bu maksad içün sevk olunan kollara daha bir kere olsun (Plevne) ve
etrâfını keĢfetmek üzere emir vermiĢdi. Bu kollar keĢfetdi. Ve ordugâhına (Plevne)
de birkaç tabur piyâdeden ibâret Osmanlı kuvveti bulunduğunu ve (Vidin) den
Osman PaĢa ordusunun yakında gelmesi melhûz olduğunu haber verdi. Osmanlı
kuvvetinin o havâlîde günden güne toplanmakda olduğu haberini alınca (Grandük),
126
ordusunun sağ cenâhında böyle bir kuvvetin toplanmasına meydân vermemek içün
ale‟l-acele hücum etmesi hakkında garb ordusu kumandanı Ceneral (Krudener) e
emir verdi. Bu da o tarafların muhâfazasına memur ve Mirliva rütbesinde bulunan
Ceneral (ġuldner) e emir tebliğ etdi. (ġuldner) kendi aksâm-ı askeriyesini
Temmuz‟un yedisinde toplayabildi. O gün Osmanlı askeriyle Rus kolları (Plevne)
etrâfında çarpıĢtılar. Ceneral (ġuldner) asıl hücumu ikinci günü, ya„nî Temmuz-u
rûmînin sekizine bıraktı.
Ceneral (ġuldner) in taht-ı kumandasında bulunan kuvvet, üç piyâde alayı,
altı batarya top, on sekiz Kazak süvârî bölüğünden ibâret olup bu kuvvetin mecmû‟u
(10000) nefere kadar varıyordu. Ceneral hücum içün fırkasını iki kola taksîm etdi.
Sağ kol (7) tabur piyâde, (4) batarya top ve süvârî bölükleri (Plevne) nin Ģimâlinde
bulunan (Bukuva) mevki„inden (Plevne) ġehri‟ne hücum edecek idi. Sol kol (5) tabur
(Greviçe) karyesinden doğru Ģehre taarruz edecek idi. Rusların diğer bir kuvveti de
(10) süvârî bölüğü (1) batarya (Tutçaniçe) mevki„ine doğru hücumla Türk askerinin
bir kısmını üzerlerine celb edecek idi.
Osman PaĢa, Plevne‟ye Ceneral (ġuldner) in takrîbinden yirmi dört-otuz saat
evvel gelmiĢdi. Ordusunun bir kısmı hâla (Plevne) ye vâsıl olmamıĢ idi. Gelir gelmez
Rusların takrîb etmekde olduğunu görüp maksadlarının hücum olduğunu anladı.
Bunun üzerine PaĢa derhâl askerine bir vaz„iyyet aldırıp (9) tabur ve (6) top Ahmed
Hıfzı PaĢa kumandasında (Greviçe) mevki„ine, (4) tabur ve(5) topu (Yanık Bayır) ve
(Greviçe) arasında, iki taburu (Bukuva) civârındaki tepelere yerleĢdirdi. Gece bu
tertîbâtla uğraĢıldı.
Temmuz sekizde ale-s-sabah muhârebe baĢlandı. Ceneralin emriyle,
hücumdan evvel top ateĢiyle (Plevne) etrâfındaki tepeler örselenecek, saat dokuzda
hücuma baĢlanacakdı. ġu tertîbât üzere Ruslar bir müddet karĢısındaki Osmanlı
mevâzi‟ine top atdıkdan sonra birden bire hücuma baĢladı. Rusların sağ kolu Ceneral
(Ketürriç) kumandasında (Bakuva) Plevne‟nin Ģimâlinden Ģehre girmek istiyordu.
Burada iki Osmanlı taburundan baĢka bir kuvvet yoktu. Ruslar bunlara hücum ve
mevki„lerinden tard ve onları Ģehre doğru ric„ate mecbûr etmekde idi. O dakîkada
Ruslar (Plevne) yi zabt eder gibi gözüküyordu. DüĢmanın birliği (Plevne) ġehri
127
etrâfında bulunan bağçelere hatta ba„zı sokaklara dahî girmeye teĢebbüs etdiler.
Fakat burada ansızın ahvâl-i harb değiĢerek gâyet kanlı bir vak„a meydâna geldi.
Osman PaĢa, o günki muhârebede ümerâya askerin müctemian tutulmasını ve
tasarrufa fevkalâde riâyet edilmesini emretmiĢdi. Bu sebebden Rusların Ģimâldeki
hücumları lâyıkı vechile anlaĢılıncaya kadar düĢman, karĢısında iki Osmanlı
taburundan baĢka kuvvete tesâdüf etmemiĢdir. Fakat kasabanın kenârında bulunan
evler, oradaki bağçeler Osmanlı piyâdeleriyle dolu idi. Bunlar, Rusları (Plevne) ye
kadar ilerlemeye bırakdılar. Fakat buraya yanaĢır yanaĢmaz dehĢetli ateĢ yağdırdılar.
Bu ateĢ on dakîka devâm etdiği hâlde Ruslarbinden ziyâde telef verdiler. AteĢ her
tarafdan geliyordu. Sağdan, soldan, önden Osmanlılar hücum ediyorlardı. Bu esnâda
düĢman ümerâsından ekseriyyesi vuruldu. Rus taburları kaçmaya baĢladılar. Geride
bulunan Rus ihtiyâtları ileriye hareket ederek firârîleri durdurmak istediler. Muvaffak
olamadılar. Bunlarda berâber kaçmaya koyuldular. Epeyi mesâfe kat„ etdikten sonra
Osmanlı ateĢinin tesîrinden kurtulup biraz kendilerine geldiler.
Aynı zamanda Rusların sol cenâhtaki mağlûbiyyetleri de Ģu sûretle vukû„a
geldi. Ruslar burada (Greviçe) mevki„ine doğru ilerliyorlardı. DüĢman, mevki„-i
mezkûra biraz top ateĢi yağdırdıkdan sonra hücuma baĢladı. Orada bulunan Osmanlı
taburları neferâtı birinci def„a muhârebeye girdiğinden midir? Yoksa sonraları
anlaĢıldığı vechile bir yanlıĢ ric„at borusunu iĢitdiğinden midir nedir? Rusların
Ģiddetli hücumuna dayanamayarak yavaĢ yavaĢ geriye çekilmeye baĢladı. Bu esnâda
Ahmed Hıfzı PaĢa ve Miralay Hilmi Bey hafîf bir sûretde yaralandılar. Taburların
ric„atini gören Osman PaĢa kendisini ileri hatta attı. Müessir emirleriyle intizâmı yola
getirdi. Osmanlılar tekrâr Ruslara hücum ve bunları bir müddet, iĢgâl etdiği
mevki„den tard edip hücumlarından evvel bulundukları mevki„ye kadar kovdular.
Rusların bu kolu o gün dehĢetli telef verip kumandanı ve diğer ümerâsının hepsi
meydân-ı harbde kaldı.
Birinci (Plevne) muhârebesi nâmı ile meĢhûr olan Ģu muhârebe dört saatden
ziyâde imtidâd etmedi.1
1 Bu muhârebenin tafsîlâtını bilmek isteyenecnebî lisânlarında ve bilhassa Rusça yazılmıĢ eserlere
müracaat etmelidirler.
128
Muhârebeye alafranga saat dörtde baĢlanmıĢ iken saat dokuzda Rusların her
iki kolu külliyen mağlub olarak geldikleri yoldan ric„at edip gidiyordu. Osmanlılar
her ne fikre mebnî ise bunların ta„kîb etmediler. Eğer ta„kîb etmiĢ olsa idiler Rus
askerinin kısm-ı küllîsi ile umûm toplarını yed-i iğtinâmlarına alacaklarından Ģüphe
yok idi. Osman PaĢa‟yı bu iĢde ma‟zûr gösterecek bir cihet var ise o da askerinin
bozgunluğu ve Rusların gerisinde kuvvetli askeri bulunup bulunmadığını
bilmediğidir.
Rusların o günkü telefâtı bir Ceneral, yetmiĢ altı zâbit, iki bin yedi yüz elli
neferdir. Osmanlıların zâyi„âtı dahî iki bine yakın idi.
ġu mağlûbiyyet Rusların Tuna‟yı geçtikten sonra birinci ciddî
mağlûbiyyetleridir. Bu (Plevne) Muhârebesi‟nin netâyicinden telgraf alınır alınmaz,
Grandük ve cümle ordugâhda bulunan Erkân-ı Harb heyeti bir heyecâna, bir büyük
telâĢa düĢtüler. (Grandük), Ceneral (Krudener) den telgraf alır almaz (Bele) de
bulunan Ġmparator‟a telgraf verdi. Ġmparator cevâben “Bu mağlûbiyyetden
ziyâdesiyle müteessifim. Fakat o kadar me‟yûs olmanın yeri yokdur. Ġmdâd
geldikden sonra (Plevne) ye bir daha hücum etmek mümkindir.” diye Grandük‟e
tesellî verdiyse de bi-n-nefs telâĢ ederek ahvâli lâyıkı vechile tetkîk etmek içün
Grandük‟ü ve Erkân-ı Harb Reîsi umûmiyyesini bulunduğu mahalle bâ-telgraf ile
celb etdi.
Osmanlıların o günkü parlak muvaffâkiyetlerinden dünyanın her tarafına
haber verildi. Bu haber, millet-i Osmaniyye‟nin dostlarını sevindirdi. DüĢmanlarini
me‟yûs etdi. Bil-hassa memnûn olanlar Ġngilizle Macarlar idi. Bu iki millet o
günlerde Osman PaĢa‟nın muvaffakiyetini ayyûka çıkardıkları gibi ora kibârından bir
çoğu Osman PaĢa‟ya tebrîknâmeler gönderdiler.
Osman PaĢa‟nın bu muhârebe hakkında Bâb-ı Seraskerî‟ye bizzât çekdiği
telgrafın sûreti Ģudur:1
“ĠĢbu Cum‟a günü saat dokuzda düĢman mikdârı teaddâd ve tahmîn edilmez
derecede bir kuvve-i küllî ile üç-dört koldan üzerimize hücum etmesiyle nusret-i
ilâhiyeye ve muâvenet-i rûhâniyyet-i cenâb-ı peygamberîye müsteniden müdâfaa ve
1 10 Temmuz 1293 Târihli Vakit ve diğer Ġstanbul gazeteleri.
129
mukâbeleye bi-l-ibtidâr saat yediye kadar Ģiddetli ve hûn-rîz bir muhârebe edilmiĢ ve
asâkir-i nusret-i müessir cenâb-ı padîĢâhînin gösterdikleri sebât ve mukâvemet ve
etdikleri ateĢin Ģiddetine düĢman tahammül edemeyip her hangi cihetden hücum
etmiĢ ise lâ-ye‟d ve lâ-yahsî telefât vererek ric„at-i kahkâriyye ile münhezimen firâr
eylemiĢ ve asâkir nusret-i müessir-i mülûkâne tarafından dâne-i memlû bir aded top
kapaklısı ile külliyetli eslâha ve cebhâne iğtinâm edilmiĢ cünûd-u mülûkâneden
vukû„ bulan Ģühedâ ve mecrûhîn mikdârının kâffesi henüz bilinememiĢ ise de cüz‟î
olduğu icrâ„ olunan tahkîkâtden anlaĢılmıĢdır. Böyle bir kuvve-i kesîrenin bu sûretle
perîĢân edilmesi padiĢâh-ı askerperver ve ĢehinĢâh-ı muaddelet-i kister efendimiz
hazretlerinin cünûd-u nusret-i mev‟ûd-u âyât-ı cenâb-ı mülkdârîleri semere-i bahresi
olmayla cümle tarafından duâ-yı temâdî-i eyyâm-ü akiyyet ve her ömürde hüsn-ü
muvaffakiyyet ve muzafferiyyet tacdârı tekrâr ve tezekkâr kılındığı arz-u tebeĢĢîr
olunur fermân”
Kulları
Osman
Kar‟ilerimiz Ģu telgrafın mütâlâasından pek güzel anlayabilirler ki telgrafın
meali umûmiyyetle doğru ve hakîkate muvâfık ise de telgraf biraz tantanalı
yazılmıĢdır. Lüzûmsuz ta‟bîrât ve duâlar çokdur. Vâkıâ o zamanın hükmü böyle
idiyse de bu muvaffakiyetlerin böyle parlak bir sûretde yazılması ahâlînin
emniyetsizliğini mûcib olduğu Ģu zamanda def„atle görülmüĢtür. Bil-hassa Frenklerin
böyle telgraflardan bir Ģey anlamadıkları gibi safsatalı yazıldığından kâri‟nine,
muvaffakiyât var ise bile ziyâde mübâlağa olduğu fikrini veriyordu. Halbûki hakîkat,
sâde lisânla yazılıp yalnız vukû„ bulmuĢ ahvâl beyân edilmiĢ olsa idi hakîkate herkes
emniyet eder ve Ģübheye meydân kalmaz idi. Nitekim o vakit bu son zamanlara
kadar bile devâm eden ve vakâyi„-i harbiyyeye âid inĢâların iĢe pek çok fenâlık iatâ
etdiği i„tirâz kabul etmeyen hakîkatlerdendir.
[152] Yedinci Fasl
Ġkinci Plevne Muhârebesi- Süleymân PaĢa ordusunun Dârülharbe
vusûlü.
Lofcenin Ġstirdâdı. – Birinci Plevne mağlûbiyyetinden sonra Rus
karargâhında akdolunan Meclis-i Harb. – Plevne‟ye ikinci kere hücum etmek içün
130
düĢmanın hazırlıkları. – Osman PaĢa tarafından bu sırada ittihâz olunan tedâbîr. –
Plevne‟de ikinci muhârebe. – DüĢmanın bu muhârebedeki büyük perîĢânlığı. –
Muhârebe-i mezkûreye âid ba„zı tafsîlât. – Süleyman PaĢa ordusunun Karadağ‟dan
Edirne‟ye vurûdu. – Ruslara hücum etmek husûsunda Süleyman ve Raûf PaĢaların
ittifâkları. – Eski Zağra Muhârebesi. – Raûf PaĢa‟nın sû-i tedbîri. – Curanlı
Muhârebesi. – Yeni Zağra‟nın düĢman tarafından zabtı. – Rusların cenûbî
Balkan‟dan ric„at-i umûmiyyeleri. – Süleyman PaĢa‟nın ġipka Boğazı‟na hücum
tedârikâtı.
Osman PaĢa bir kere Rusları mükemmel sûretde mağlûb etdikten sonra
bulunduğu mevki„i müdâfaaya sâlih bir hâle getirmek içün çalıĢdı. Evvel emirde
(Plevne) den Rus dârülharbine daha yakın ve bu son mevki„in Ģark-ı cenûbiyesinde
bulunan (Lofce) ġehri‟nin iĢgâlini behemehâl elzem gördü. Çünki bu mevki„ iĢgâl
olunduğu zaman Rusların, sağ cenâhı dâimâ tehdîd edilmiĢ, gerek cenûba, gerekse
garba doğru hareketleri tazyîk altına alınmıĢ olacakdı.
Bu maksadın icrâ„sı içün Kumandan PaĢa (Lofce) tarafına, süvârîden istikĢâf
kolu göndererek Rusların Ģehr-i mezkûredeki kuvvetlerinin pek zaîf olduğunu anladı.
Filhakîka o günde (Lofce) nin muhâfazası (4) Kazak süvârî bölüğü ile iki topdan
ibâret olup bu kuvve-i muhâfaza (Seretekof) nâmında bir Miralayın taht-ı
kumandasında idi.
(Lofce) nin zabtı içün Osman PaĢa, (Plevne) ye o günlerde (Sofya) tarîkiyle
gelen (6) tabur piyâde (1) batarya top ve bir mikdâr gönüllü Çerkes süvârîlerini tefrîk
ederek bu fırkanın kumandanlığını Mirliva Rafet PaĢa‟ya verdi. Bu PaĢa‟nın
maiyyetine de genç, fakat kendisinin pek ziyâde emniyyet etdiği Erkân-ı Harb
Miralayı Tevfîk Bey‟i katdı.
Rafet PaĢa Lofce‟ye Temmuz‟un on ikisinde gece saat üçde hareketle fecrde
(Lofce) ye muvâsalat edip vakit gâib etmeksizin Ruslara hücum etdi. Ruslar,
Türklerin geleceğinden kat„iyyen bî-haber bulundukları hâlde vukû„ bulan hücuma
dayanamayarak kaçdılar. ġu sûretle Rafet PaĢa (Lofce) yi suhûletle istirdâd eyledi.
Osman PaĢa bu muvaffakiyete dahî nâil oldukdan sonra kendi hesâbınca
Rusların yakında me‟mûl bulunan taarruzlarına karĢı iktizâ eden tedâbîri icrâ„ etdi.
131
Etrâfda bulunan ufak aksâm-ı askeriyyeyi (Plevne) celb ve bu Ģehrin etrâfındaki
tepelerde müteaddid istihkâmlar vücûda getirerek Rusların hücumuna son derece
mukâvemet göstermek içün hiçbir günü değil, bir saati bile gâib etmedi. ÇalıĢdı.
PaĢa‟nın taarruz-u cedîd hakkındaki fikr-ü me‟mûlunun doğruluğu derhâl
meydâna çıkdı. Çünki düĢman kâfî kuvvet bulduğu gibi derhâl (Plevne) nin üzerine
yürüdü. Fakat bu ciheti îzâh etmezden evvel birinci (Plevne) mağlûbiyeti gününden
ikinci def„a vukû„a gelen taarruza kadar Rus ordusunda ve karargâhında vukû„a
gelen ahvâlden bahsetmek lâzımdır.
Ruslar, muhârebeyi kemâl-i muzafferiyyetle bitirdik fikrinde bulunup
ordugâhda fevkalâde sürur-u Ģadmani olduğu zaman (Pelvne) hücumunda mağlûb
oldukları haberini yukarıda söylemiĢdik. Ġkinci üçüncü günler tafsîlâtı hâvî gelen
haberler mağlûbiyetin evvelce zannolunduğundan ziyâde olduğu anlaĢıldı. Rus
karargâhı telâĢa düĢtü. Ġmparator dahî telâĢlı ve ızdırablı bir hâlde Erkân-ı Harbî
heyetiyle berâber (Grandük) ün bir meclise davet etdi. Bu mecliste bir hayli gürültü
oldu. (Grandük) ün Rus ricâli ve ümerâsı arasında pek çok düĢmanlari var idi. Bilhassa
Ġmparator‟un büyük oğlu (Sareviç) ikinci oğlu (Viladimir) amucelerinin
düĢmanlari idi. “Plevne‟ye kâfî bir kuvvetle hücum olunmadı. Bundan (Grandük)
mes„uldür” diye BaĢkumandanı sıkıĢtırdılar. Bu da müdâfaada bulundu.
Meclis, Plevne‟ye hücum eden Ceneral (ġuldner) i derhâl azletmek istedi.
(Grandük) ün “eğer her mağlûbiyetde mağlûb olan ceneralleri azledecek olursak
ümerâdan hiçbir kimse hücuma cesâret edemez” diye i„tirâzı üzerine meclis, Cenerali
azletmekden vazgeçdi. Meclisin bir kısmı “bundan sonra Plevne‟ye derhâl hücum
edilmeyip biraz teenniyle hareket etsek daha iyi olur” gibi fikirler sarfetdiler ise de
Ġmparator ve arkasından (Grandük) “bu mağlûbiyyet ordumuzun Ģan ve Ģerefini
tenkîs etdi. Zâten Osman PaĢa‟yı orada tûl müddet bırakmak tehlikelidir. Çünkü
taarruz tehdîdiyle bizi baĢka istikâmetdeki hareketlerimizden alıkoyar” demesi
üzerine derhâl ya„nî birkaç gün içinde (Plevne) ye hücum edilmesine karar verilip
meclis dağıldı.1
1 La Guerre russo Turque ve diğer eserler. Bilhassa “Ceneral Hazenkamf‟ın Hâtırâtı”
132
Bundan sonra (Grandük) olanca kudretini sarf ederek (Plevne) ye karĢı
külliyetli birt kuvvet toplamaya gayret etdi. Harbiyye Nâzırıyla Ġmparatordan kırk
bin askerin Rusya‟dan celbini istedi. Harbiyye Nazırı lâzım gelenlere emir verildiğini
ve üç haftaya kadar bu kuvvet ya„nî iki piyâde fırkası, bir niĢancı livâsı ki cem„an
yekûn (40) taburun yetiĢeceğini beyân etdi. Bundan sonra garb ya„nî Plevne‟ye karĢı
bulunan umûm aksâmının diğer hidmetten tahlîsi içün Romanya hükümdarı Prens
ġarl‟a telgraf çekerek (Niğbolu) ve o civârdaki sâir mahaller Romanya askeriyle iĢgâl
edilmesini ricâ etdi. Prens (ġarl) ve Romanya hükûmeti bu ricâyı kabûl ile
gönderdikleri münâsib mikdârda bataryalarla bir fırka piyâde Tuna‟yı geçerek matlûb
olan Kal„a ve mevki„leri iĢgâl etdi.
Bu sûretle birkaç gün zarfında Plevne‟ye doğru hareket etmek üzere
(Krudener) kumandasında (36) tabur piyâde (30) bölük süvârî (176) top ki cem„an
yekûn kırk bin kuvvetinde bir ordu topladı.
Bu kuvvet toplanır toplanmaz (Grandük) Ceneral (Krudener) e derhâl hareket
edip ( Plevne) ye hücum etmesini emretdi. (Grandük) bu iĢe o kadar acele ediyordu
ki bu kuvvetle hareket eden Cenerale günde iki def„a telgraf çekerek ne güne ve
hangi gün hücum edeceğini soruyordu. Ġmparator‟un heyecânı dahî bu merkezde idi.
(Grandük) e o günlerde muttasıl gönderdiği telgraflarda “(Plevne) den gelecek
habere pek büyük sabırsızlıkla intizâr etdiğini” beyân ediyordu.1
Ceneral (Krudener) (Plevne) civârına tenmmuz Rûmînin on dördüne doğru
yürüdü. iki-üç gün etrâfı istikĢâf ile vakit geçirdi. Aldığı ma„lûmat Ceneralin hiç de
hoĢuna gitmiyordu. (Plevne) den gelen Bulgar casusları, Osman PaĢa‟nın kırk bin
askerle kendilerini beklemekde olduğunu haber vermekde idiler. ġübhesiz burada
mübâlağa var idi. Fakat Rus Erkân-ı Harblerinin keĢfiyâtı neticesinde verdikleri
raporda dahî (Plevne) mükemmel bir hâl-i müdâfaaya getirilip hemen hücumla almak
mümkinsiz olduğu ve böyle bir hareketin muvâfık olmayacağını gösterirlerdi.
Ceneral (Kurdener) bu mülâhazâtı (Grandük) e bildirdi ise de Rus karargâhı buna
kulak asmayarak hücum emrini verdi.
1 “Ceneral Hazenkamf‟ın Hâtırâtı”
133
Ceneral (Krudener) Temmuz‟un on yedisinde (Grandük) le (Ġmparator) a bir
telgraf çekerek yarın hücum edileceğini bildirdi. (Grandük) ve (Ġmparator) o geceyi
ve ertesi günü pek büyük galeyân ve heyecân içinde geçirdikleri rus târihlerinde
mezkûrdur.
Temmuz‟un on yedisinde Ceneral (Krudener) hücum planının tertîbi içün
büyük bir Meclis-i Harb akdetdi. Mecliste epeyi muhtelkif fikirler sarfolundu. En
sonunda ordu Ģu sûretle tertîb olundu. Sağ kol bizzât ( Krudener) kumandasında (17)
tabur ve (78) top (Greviçe) istihkâmâtına doğru hareket edecek ve bu mevki„i zabt
etdikten sonra (Plevne) ye girecek idi. Sol kol Ceneral Prens (ġahuski)
kumandasında (11) tabur ve (40) top bulunduğu hâlde (Greviçe) istihkâmâtının
solundan (Plevne) ye hücum edeceklerdi. Bu son kolun daha solunda Ceneral
(Ġskobelof) kumandasında (1) tabur piyâde (10) top ve (12) Kazak süvârî bölüğü
hareket ederek Osmanlıların Sofya yoluna vukû„u melhuz olan ric„atlerini kesecek
idi.
Bu umûm kolların gerisinde (6) tabur piyâde (4) bölük süvârî ve (28) top
ihtiyât-ı umûmî olmak üzere ordunun gerisinde (Karaağaç) nâm mevki„e bırakılmıĢ
idi.
Bu tertîbi aldıkdan sonra Ceneneral (Krudener) askere yarın ya„nî
Temmuz‟un on sekizinde ale-s-sabah (Plevne) ye hücum edileceğini emr-ü i„lân etdi.
Asker de ona göre hazırlandı.
Bu ordunun karĢısında bulunan Osman PaĢa ne yapıyordu. ġimdi o tarafa atf-ı
nazar edelim.
Osman PaĢa, Rusların birinci mağlûbiyyetinden sonra tekrâr (Plevne) ye
hücum edeceklerini bildiğini evvelce söylemiĢdik. Bunun içün Rusların birinci
hücumla ikinci hücum arasındaki on günlük müddet zarfında (Plevne) yi müdâfaa
hâline getirmeye uğraĢtı. (Plevne) nin Ģimâlinde bulunan ve Rusların evvelki
hücumlarında hedaf taarruzu olan (Bukuva) mevki„ine bir tabya vaz„ etdi. Oradaki
tepelerin, sırtların cenûbunda hendek ve siperler kazdırarak mükemmel bir hâl-i
tedâfü‟ye getirdi. (Plevne) nin garbında bulunan (Greviçe) Köyü‟nün Ģimâlindeki
tepede meĢhur Greviçe Tabyası‟nı yaptırdı. Etrâfında siper ve evci hendekleri
134
kazdırarak bu mevki„e hücumu gâyet müĢkil bir hâle getirdi. Bundan daha cenûbda
(Plevne) den (RadiĢve) Köyü‟ne giden yolun üzerine Ruslarca pek ziyâde Ģöhret
kazanan ve Türklerce Hâfız Tabyası nâmıyla ma„ruf bulunan tabyayı yapırdı. Hâfız
PaĢa tabyasından daha garbda ve (Plevne) den (Lofce) ye giden yollarda Ruslarca
(KriĢin) nâmıyla ma„ruf tabyayı yaptırarak o tarafı dahî mükemmel sûretde tahkîm
etdi. El-hâsıl burada ne yapılmak lâzım ise onu îfâda kusur etmedi. Bu istihkâmların
tertîb ve planlarında birkaç zâbitin ve bil-hassa o vakit Erkân-ı Harb miralayı ve
sonraları müĢîr olan Tevfîk Bey‟in pek çok hidmeti sebkat idi.
Bu esnâda (Plevne) de bulunan Osmanlı kuvveti kısmen redîf ve kısmen
nizâmiyyeye mensûb olmak üzere (32) piyâde taburundan, (7) nizâmiye süvârî
bölüğünden ibâret olup tahmînen üç yüz nefer gönüllü Çekes süvârîsinden ve (85)
kıt„a sahrâ topundan mürekkeb idi. Bu kuvvetin mecmû‟u yirmi bin neferden ziyâde
değildi. Rus kuvvetinin hemen nısfı kadar idi.
(Plevne) ordusu (12) tabur piyâde (2) bölük süvârî ve (2) batarya topdan
mürekkeb iki fırka teĢkîl ediyordu. Birinci fırka Ferîk Âdil PaĢa, ikinci fırka Mirliva
Hasan Sabri PaĢa kumandasında idi. kalan taburlar ihtiyât-ı umûmi olmak üzere
müctemian geride bulunuyor idi. Diğer aksâm tabyalarda ve (Plevne) civârındaki sâir
müdâfaa mevki„lerinde idi.
Temmuz rûmînin on sekizinci Salı günü sisli bir gün idi. Fecr vakti (Plevne)
etrâfını duman basıp iki adım ötede hiçbir Ģey gözükmüyordu.
Ma„ahâzâ Rusların geleceği tarîkin üzerindeki (Greviçe) tabyasında bulunan
Miralay Emin Bey Rusların külliyetli mikdârda olarak ve nizâm-ı harb olarak
gelmekde olduklarını merkeze haber verdi. Filhâkika alafranga saat yedide Rusların
(sağ kol) (8) tabur ve birkaç bataryadan mürekkeb bir fırkası (Greviçe) Köyü‟nün
karĢısındaki tabyalarda mevki„ tutarak bir nizâm-ı harb alıyordu. Saat sekizde
(Greviçe) tabyasından bunlara karĢı top atıldı. Bunu müteâkib her iki taraftan ateĢ
parladı.
(Plevne) yi basan sis saat dokuza kadar devâm etdiğinden mevki„-i mezkûrun
önündeki istihkâmlar gözükmüyordu. O saatden itîbâren hava açıldı. Tahmînen iki
bin metre uzakda bulunan (Greviçe tabyası) dehĢetli bir sûretde Rusların önüne çıkdı.
135
DüĢman derhâl bu tabyayı, etrâfındaki tepeleri peyder pey sevk olunan ve
mikdârı kırka varan topla döğmeye baĢladı. Bu esnâda hücum içün dahî geride
hazırlık görmekden geri durmuyorlardı. Rus hatt-ı harbinin önünde sevk olunan
taburlar ise mezkûr tabyanın sağında, solunda, önünde yatan Osmanlı evci
bölükleriye ateĢ teâtî ediyorlardı. Muhârebe gitdikçe kızıĢıyor fakat düĢman, Osmanlı
tabyasında ve hatt-ı harbinde ne kadar asker olduğunu bir türlü ta„yîn edemiyordu.
Çünki bunlar siper altında bulunduklarından mikdârı lâyıkı vechile anlaĢılamıyordu.
Muhârebenin ibtidâsında Rusların sağ kolundaki ahvâl bu merkezde iken
Ceneral Prens (ġahuski) kumandasında bulunan sol koldaki ahvâl dahî Ģu sûretle
gidiyordu: Bu kol, saat dokuzda hatt-ı harbe girerek (RadiĢeva) Köyü‟nün tepelerine
birkaç batarya yerleĢtirip Osmanlı mevâzi‟ine dolu gibi dâne ve Ģarapnelleri
yağdırmaya baĢladı. Buradaki kumandan Erkân-ı Harb livâsı Tâhir PaĢa idi. Bunun
idâresinde üç tabur ve birkaç batarya top var idi. Bu bataryalar kemâl-i Ģiddetle
düĢmana mukâbelede bulunuyor idi. Top muhârebesi birkaç saat kadar devâm etdi.
Bu esnâda Rusların taburları hücuma hazırlanıyor idi.
Rusların diğer bir kolu Ceneral (Eskubelef) kumandasında olduğu hâlde
(Plevne) nin arka cihetini almak üzere (ġahuski) kolunun solunda (KriĢîn) karyesine
doğru ilerliyor fakat burada Miralay Yunus Bey‟in kumandasında bulunan bir tabur
düĢmanın ilerlemesine Ģiddetle mukâvemet gösteriyordu.
Umûm Rus kollarının ahvâli alafranga saat ikiye kadar bu merkezde idi. ġu
sırada Plevne ile civârı ateĢler içinde kalmıĢ, top ve tüfenk gürültülerinden âdetâ yer
titriyor gibi bir hâlde bulunmuĢ idi. Yirmi kilometre uzanmıĢ olan hatt-ı harbi, barut
dumanları kaplamıĢ olduğundan hatt-ı harbde ne olduğu anlaĢılamıyor idi. Fakat
Rusların evci hatları yavaĢ yavaĢ ilerlemekde olduğundan düĢman biraz yer
kazanıyor zannolunuyordu. Herkes hücuma muntazır fakat evvelce verilen karar
üzerine hücum saat ikide baĢlayacak idi.
Rusların sağ kolu dört saat top Muhârebesi‟ne devâm etdi. Taarruz saati
geldiği gibi ileri hatta bulunan Ceneral (Vilyaminof) (9) taburla hücum etmek içün
ilerledi. Ruslar (hurra) diye bağırarak muntazam hatlarla ilerliyor. Fakat Osmanlı
hattında bulunan birkaç bölük piyâde, siperler ve çukurlar arkasından bunlara karĢı
136
dehĢetli ateĢ yağdırıyorlardı. Ġleri hareket eden Rus taburları her dakîkada külliyetli
telefât veriyor fakat düĢman yine ilerliyordu. Nihâyet Osmanlı birinci hattında
bulunan evcileri püskürterek bu hattı zabt etdiler. ġu kadar var ki bu sırada ikinci
hatta ric„at eden Türklerin ateĢinden dehĢetli telefât veriyor, birkaç taburları
mahvolup gidiyordu.
Ruslar bir kere birinci hattı aldıkdan sonra ikinci hatta hücum etdiler. Fakat
bu hücumda daha ziyâde telefât vererek ric„ate mecbûr oldular. Ruslar bir daha
hücum etdilerse de yine muvaffak olamadılar. Türk bölükleri kemâl-i metânet ve
sebâtla karĢılıyor bir müddet Rusları kurĢunla telef etdikten sonra yakın geldikleri
gibi süngü ile tard, Ruslar tekrar hücum, Osmanlı tekrar def„ ediyorlardı. (Greviçe)
Tabyası‟nın önü bir iki saat zarfında düĢman cesedleriyle doldu. Ruslar sinek gibi
düĢüyorlar idi. ġu sırada çok telefât veren taburların yerine ihtiyâtdan yeni taburlar
geldi. Önlerde birkaç dakîka zarfında mahvoldu. Gitdi.
Saat dört sularında (Greviçe) Tabyası‟nın etrâfına Rusların on beĢ kadar
taburu toplanmıĢ idi ki Ceneral (ġuldner) bir taraftan, Ceneral (Vilyaminof) ile daha
baĢka ceneraller diğer tarafdan bu tabyaya hücum edip duruyorlardı. Her
hücumlarında mikdâr-ı küllî telefât vererek ric„at ediyorlardı. Tabya ve bunun
etrâfında yatmıĢ bulunan Osmanlı askeri hârik-ül-âde derecesinde mukâvemet ve
metânet gösteriyordu. Burada bulunan taburlar üçden ziyâde değildi. Tabyanın
kumandanı bulunan Emin Bey ve diğer zâbitler yalın kılıç, baĢları açık, pek çoğu
yaralı oldukları hâlde askeri teĢci‟, metânete davet ediyorlar ve muvaffak da
oluyorlardı. Bu zâbitlerden bir kaçı Rus süngüleriyle Ģehîd oldular. Fakat
bulundukları mevki„den bir adım bile ric„at etmiyorlardı.1 Ruslar akĢama kadar bu
tabyanın etrâfını sararak her on dakîkada bir kere olanca kuvvetiyle hücum
ediyorlardı. Saat dörtde bu ahvâli geride bulunan ve bir tepe üzerinde seyreden ve
her dakîka gelmekde olan yaverlerden iĢin hakîkatini anlayan Ceneral (Krudener)
imdâdda bulunan son iki taburu oraya göndererek hücum etmesine emir verdi. Bu
def„a Ceneral (ġuldner) bizzât ve diğer kumandanlar askerin baĢında oldukları hâlde
tabyaya hücum etdiler. Rusların hücumları o kadar sür„atli idi ki bir vakit Ruslar
(Greviçe) Tabyası‟nı zabt etmiĢ zannolundu. Lâkin orada bulunan Emin Bey son
1 Rusça yazılmıĢ eserler.
137
kuvvetini bâzûya verip dayandı. Bu esnâda artık tüfenk patlamayarak her iki tarafın
askeri süngü süngüye giriĢdiler. Tam bu sırada Âdil PaĢa tarafından gönderilen
imdâd Rusları tard ve ric„ate mecbûr etdi. Artık akĢam karanlığı çökmüĢ idi. Fakat
Ruslar binlerce telefât verdikden sonra hücuma tâkatleri kalmamıĢ yalnız
bulundukları yerlerden (hurra) diye bağırıp duruyorlardı.
O gün Rusların sağ kolundaki hücumları bu derece Ģiddetli olduğu hâlde bu
esnâda sol kolda hücumlar dahî pek ehemmiyetli idi. Bu kolun kumandanı bulunan
Ceneral (ġahuski) (RadiĢve) tarafından taarruz ve bir müddet top muhârbesi icrâ„
etdikten sonra saat ikide, önünde bulunan Rus askerî istihkâmlarına iki koldan
yürüdü.
(Kayalı Dere) Vâdisi‟yle orada bulunan değirmene kadar ilerledi. Oralarda
Tâhir PaĢa‟nın kumandasında buılunan ve (Plevne) ile (RadiĢve) arasında yapılan
istihkâmlara hücum etdi. Ġkinci kol ise Hasan Sabri PaĢa‟nın bulunduğu mevki„e
yürüdü. Tâhir PaĢa‟nın bulunduğu mevki„in Ruslar tarafından kolayca çevrilmesi
mümkin olduğundan bu zât ric„at ederek Hasan Sabri PaĢa‟nın bulunduğu mevki„
hizâsına gelip orada yerleĢdi. Burada Ģiddetli ateĢ edip Rusların ilerlemesine
suhûletle mâni‟ oldu. Ruslar Tâhir PaĢa‟nın bulunduğu istihkâmı elde etdikten sonra
ileride bulunan tabyalara yürüdülerse de onların zabtına muvaffak olamadılar. Daha
birkaç kere hücum etdilerse de yine dest-res olamayıp her hücumlarında küllî telefât
verdiler. Bu kolun daha solunda ve (KıriĢîn) Köyü‟nün civârında (Sofyaya giden
yola yakın) harekete memur olan Ceneral (Eskubelef) bir müddet hayli ilerlemiĢ ve
orada bir taburla mukâvemetde bulunan Yunus Bey‟i bir müddet yerinden ric„ate
mecbûr etmiĢ idiyse de kahraman Yunus Bey aldığı iki bölük imdâd ile bunların
üzerine hücum ve tekrar eski mevki„ini istirdâd etdi.
AkĢamdan yarım saat evvel Rus ordusunun ahvâli bu merkezde idi: Ceneral
(Krudener) kumandasında bulunan sağ kol, hedef taarruz bulunan (Greviçe)
Tabyası‟nı zabt edemeyerek pek büyük telefât verip tabyanın etrâfında dolaĢıyordu.
DüĢmanın sol kolu bir müddet ilerlemiĢ görünüyor idiyse de Ruslar o istikâmetdeki
Osmanlı istihkâmlarına hücum etmiĢ ise de muvaffak olamayarak dehĢetli telefât
vermiĢ ve bir de akĢamüstü (Plevne) den sevk olunan dört bölük piyâdenin bunlara
hücumla Ceneral (ġahuski) kolu ric„ate mecbûr olmuĢ idi. Bu kolun solunda bulunan
138
Ceneral (Eskubelef) dahî Yunus Bey‟den gördüğü mukâvemet üzerine ric„at-i
tâmmeye devâm ediyordu. Rusların diğer tarafa sevk olunan kolları dahî pek çok
telefât verip geriye çekiliyordu.
Ortalığı karanlık bastıkdan sonra Ceneral (Krudener) mukaddimen
söylediğimiz vechile daha bir kere (Greviçe) Tabyası‟na hücum edip mağlûb
oldukdan sonra ric„at-i umûmiyyeye karar verdi. Livâ ve fırka kumandanları, askeri,
ateĢ siperinden çıkarmaya memur etdi. Ve kendisi derhâl (Grandük) e bir telgrafın
tanzîmine giriĢdi.
Rusların o günkü telefâtı pek dehĢetli idi. (170) zâbit, sekiz binden ziyâde
nefer telef olmuĢtu. Hakikat-i hâlde ise bu yekûn dahî doğru değildir. Muhârebeden
sonra neĢr olunan eserlerde yevm-i mezkûrda düĢmanın zâyi„âtı on binden ziyâde
olduğu rivâyet, Ģehîd olanlar üç yüzden ziyâde değildiyse bin iki yüzü geçmeyip
olunmakdadır. Osman PaĢa‟nın telefâtı iyi. Ruslar o gün vukû„a gelen muhârebeden
o kadar yılmıĢlardı ki aksâm-ı askeriyye ric„at emrini alır almaz ric„at değil, âdeta
meydân-ı harbden kaçıyorlardı. Bu hâl az bir zamanda geride bulunan taburların
nakliyât arabası muhâfızlarına sirâyet ederek “Türk geliyor” sadâsıyla (ZiĢtove) ye
giden yoldan kaçmaya baĢladılar.
Türklerin geliĢi Ģu sûretle (Plevne) den pek uzak bulunan (ZiĢtove) ye dahî
sirâyet edip ora ahâlîsi Tuna‟nın arka tarafına geçmek içün geriye hücum eder ve
burada birkaç adam telef olur. (Krudener) in ordusu ise bu esnâda mahĢer idi. Asker,
nereye gitdiğini bilmeyerek karanlıkdan bi-l-istifâde her tarafa kaçıyor. Arabalar,
nakliyât hep bırakılmıĢ, kimse kimseyi tanımıyordu. Eğer Osman PaĢa o gece birkaç
taburla Rusları ta„kîb etmiĢ olsa idi umûm ordunun, toplarıyla berâber esir ve derdest
edileceğinde umûm muharririn müttefik-el-ârâ‟dırlar.1 (Grandük), muhârebenin
ikinci günü öğleüstü Ceneral (Krudener) den mağlûbiyyet telgrafını aldı. Ceneralin
telgrafı pek kısa idi. Meali Ģuydu: “Hücum sabahtan akĢama kadar devâm etdi.
DüĢmanın kuvveti bizimkinin birkaç misli ziyâdedir. (Bulgarânî) tarikiyle ric„at
ediyorum.” Ceneralin (Plevne) de mevcut Osmanlı kuvvetine âid fıkrasının külliyen
yalan olduğu ma‟lum olup (Grandük) e bir tesellî vermek içün yazıldığı
muhakkakdır. Fakat Rus BaĢkumandanı bu teselliîyi bulamadı. Me‟yûs oldu. Ve
1 Bu muhârebe hakkında Rus ve Fransız ve diğer Avrupa lisânlarında yazılmıĢ eserlere müracaat.
139
derhâl kardaĢı bulunan (Ġmparator) a Ģöyle bir telgraf çekti: “(Krudener) den aldığım
telgraf, mağlûbiyyetini beyân ediyor. Ben bu dakîkada oradan buradan asker
topluyorum. ġu günlerde bizzât (Plevne) ye hücum edip bu mevki„yi alacağımdan
emîn olunuz.”1 (Grandük) ün bu niyeti hâlis idi. Fakat o günlerde Rus ordularında
vukû„a gelen ahvâl bu niyetin icrâ„sına mâni‟ olduğunu mahalinde göreceğiz.
Osman PaĢa muhârebenin ikinci günü harekât-ı harbiyyeye dâir cereyân eden
ahvâli muhtasır bir telgrafla Ġstanbul‟a bildirdikten sonra bu muhârebede fevkalâde
cesâret ve yararlıkları görülen zâbitân ve ümerânın nâil-i mükâfat olmalarını ricâ
etdi. O gün Osmanlı ordusunun her zâbit ve neferi kahraman olduklarını isbât etmiĢ
idiyseler de bil-hassa ikinci ordunun ikinci alayının Miralayı Emin Beyin (Greviçe)
tabyasında gördüğü iĢ, târih-i harbde nâdiren görülen cesâretlerdendir. Emin Bey bu
muhârebeden sonra Mirliva oldu.
Erkân-ı Harb Miralayı Rızâ Bey‟in ikinci ordu seyyar topcu alayının Miralayı
Ahmed Bey, ikinci alayın ikinci taburunun kumandanı Abdüllatif Efendi, sağ
kolağası Mahmud Efendi gibi zevât o gün Osmanlı zâbıtânının nâmusu ve Ģerefini
bâlâya çıkaran zevâtdan idi.
Erkân-ı Harb Miralayı Tevfîk Bey‟in mahâret ve tedâbîr-i mütenevvi„ası pek
büyük muvaffakiyetler istihsâline hidmet etmiĢdi. Bu zâbitânın cümlesi muhârebeden
on dört gün sonra terfî‟i rütbe etdiler. Ve baĢka türlü mükâfatlara nâil oldular. Birinci
fırka kumandanı bulunan Âdil PaĢa‟nın esnâ-yı harbde kılıcı kırıldığından kendisine
altun kılıç ihsân olundu. Muhârebenin ikinci günü Rusların esnâ-yı ric„atde
bıraktıkları hayli tüfenk ve eĢyâ-yı sâire elde edildi.
Ruslar, temmuz ortalarında Osman PaĢa‟ya mağlûb olarak o tarafdan
ordularını geriye çekmeye mecbûr oldukları hâlde takrîben bu zamanda Balkan‟ın
öte tarafında muzafferiyyetten muzafferiyyete nâil olarak (Eski Zağra), (Kazanlık)
ġehirlerini zabt etmekde olan Ceneral (Gurko) ordusu dahî bu sırada ansızın önlerine
çıkıveren Süleyman PaĢa‟dan gördüğü kat„i mağlûbiyyet üzerine oralarını terk ile
Balkan‟a doğru kemâl-i sür„atle ric„at atmekde idi. Bu vak„anın tafsîlâtı Ģudur.
1 “Ceneral Hazenkamf‟ın Hâtırâtı”
140
Muhârebe i„lân olunduğu zaman, Süleyman PaĢa Karadağ‟ın karĢısına
hareket etmek üzere gönderilmiĢdi. Burada Ģu Karadağ Muhârebesi‟nde diğer
ümerânın görmedikleri muvaffakiyâta nâil oldu. Karadağlıları her muhârebede
mağlûb ederek bu memleketin merkezi bulunan Çitine ġehri‟ne duhûl içün bir buçuk
saatlik mesâfe kalmıĢ iken Hazîran‟ın on üçünde Bâb-ı Seraskerî‟den bir telgraf aldı.
Bu telgraf, kemâl-i sür„atle ordusuyla Rumeli dârülharbine gelmesini emrediyordu.
Süleyman PaĢa derhâl ordudan kırk üç tabur ve üç batarya topla Ġstanbul‟dan
gönderilen vapurlara binip Dedeağaç‟a doğru hareket etdi. Bu zât Ģu son mevki„e
Temmuz‟un dokuzunda ya‟ni birinci (Plevne) Muhârebesi vukû„ bulduğu günün
ertesi günü geldi.
Gerek o zaman bu vak„a hakkında yazılan Avrupa matbûâtı ve gerekse
sonraları bu muhârebe hakkında çıkan kitaplarda Süleyman PaĢa‟nın Ģu seferi, târih-i
harbde nâdiren görülen muvaffakiyet-i azîme olmak üzere gösteriliyor. Filhakîka
öyledir. Hazîran‟ın yirmi dokuzunda bu ordu Karadağ‟da idi. Temmuz‟un dokuzunda
Dedeağaçda ve iki gün sonra Edirne‟ye doğru hareket edip Temmuz‟un on dördünde
bu Ģehrin ötesinde bulunan ve (Eski Zağra) ya yakın olan (Karakumar) mevki„inde
tecemmu„ etmiĢ idi ki on dört-on beĢ gün zarfında vukû„a gelen Ģu hareket fevkalâde
bir muvaffakiyet ve Süleyman PaĢa‟nın iktidâr ve mahâret-i askeriyyesini zâhiren
göstermekde olduğu muhakkakdır.
Süleyman PaĢa Dedeağaç‟a ayak basar basmaz her tarafdan telgraflar
gelmeye baĢladı. Yeni Serasker ta„yîn olunan Dâmâd Mahmud PaĢa uzun bir
telgrafla dârülharbdeki ahvâli bildirdi.1 Bunu müteâkib saray BaĢkâtibi Saîd PaĢa
imzasıyla gelen telgrafta sâlifü‟z-zikr ahvâlden beyân ediyorsa da telgrafın
nihâyetinde Süleyman PaĢa‟ya hitâben fedâkârâne harbe giriĢmesi içün teĢvikâmiz
müesser sözler var idi.2 PaĢa‟nın Edirne‟ye vusûlünde Serdar Mehmed Ali PaĢa‟dan
dahî bir telgraf aldı. Bu da vak„a-i harbden haber veriyordu.3 Süleyman PaĢa
Serdâr‟a cevâben birkaç güne kadar ordusunu hâl-i intizâma koyarak düĢmanın
üzerine yürüyeceğini bildirdi.4
1 Serasker Mahmud PaĢa‟nın 9 Temmuz târihli Süleyman PaĢa‟ya telgrafı.
2 Saîd PaĢa‟nın yine o târihli telgrafı.
3 Mehmed Ali PaĢa‟nın 10 Temmuz târihli Süleyman PaĢa‟ya telgrafı.
4 Süleyman PaĢa‟nın Mehmed Ali PaĢa‟ya 12 Temmuz Târihli telgrafı.
141
Bu esnâda geceyi gündüze katarak ordusuna bir nizâm-ı harb aldırmak ile
uğraĢıp ileriye bir an evvel hareket içün mümkin olan himmet ve gayretini sarfetdi.
Öte tarafınkine gelince: Ceneral (Gurko) ġipka‟yı zabt ve burada bir iki gün
ordusuna istirahat verdikden sonra (Eski Zağra) ya doğru hareket ve bu esnâda her
tarafa keĢif kolları göndererek Türklerin hangi mevâki„de ne kuvvetde olduklarını bil-
istikĢâf anlayıp Temmuz‟un on üçünde (Eski Zağra) yı iĢgâl etdi. Gönderilen keĢif
kolları Türklerin (Yeni Zağra) da kuvvetli bulunduklarını haber vermiĢler iken bu
habere Ceneral (Gurko) ehemmiyet vermeyerek (Yeni Zağra) yı dahî elde etmeye
karar verdiyse de o günlerde vukû„a gelen ahvâl, planlarını alt üst etdi. Çünki tâm bu
esnâda iĢin içine Süleyman PaĢa girdi.
Süleyman PaĢa Edirne‟den hareket etdiğinde derhâl Raûf PaĢa‟ya haber
gönderip bundan sonra berâber hareket etmek içün bir plan tanzîmi husûsunda
ordugâhına davet etdi. Raûf PaĢa geldi. Ve burada ahvâl lâyıkı vechile müzâkere
olundukdan sonra Ģimdilik (Eski Zağra) nın istirdâdına karar ve bunun içün Ģöyle bir
hareket planı tanzîm etdiler. Süleyman PaĢa, kırk taburun bulunduğu (Karapınar) dan
(Eski Zağra) ya doğru yürüyecek ve Arabacı Köyü tarîkiyle hareket edecekdir. Bu
ordu, hücum kolunun merkezini teĢkîl edecekdir.
Raûf PaĢa (Yeni Zağra) dan hareket edip (Sukutlu Köyü) tarafında
(Karağanlı) yı iĢgâl ve bir sûretle sağ kolu teĢkîl edecek ve bu esnâda Mehmed
Hulûsî PaĢa (Çırpan) dan hareket edip (Ġskender Köyü) ne gelecek ve ordunun sol
cenâhını teĢkîl edecekdi. Umûm kollar bir kere (Eski Zağra) nin altı kilometre
cenûbunda bulunan (Arabacı) Köyü‟nde toplanacak ve burada sâlifü‟z-zikr tertîb
üzerine (Eski Zağra) ya hücum edeceklerdi. Hücum içün ta„yîn olunan gün
Temmuz‟un sekizi idi.
Süleyman PaĢa Temmuz‟un on yedisine (Karapınar) dan hareket etdiyse de o
gün Arabacı Köyü‟ne vâsıl olamadı. Günün gâyet sıcaklığı ile berâber nakliyât
arabalarının ağır hareketinden yolda geceyi geçirmeye mecbûr oldu. Arabacı
Köyü‟nün dört kilometre berisinde kaldı. Ġkinci günü alafranga saat dokuzda Arabacı
Köyü‟ne vâsıl oldu. Rauf PaĢa ve Mehmed Hulûsî PaĢa fırkaları dahî gelmemiĢdi.
Süleyman PaĢa o günü burada bekledi. Yine sâlifü‟z-zikr fırkalardan hiçbir haber
142
yok idi. PaĢa her tarafa adamlar göndererek bunlardan ma„lûmat almaya gayret
etdiyse de hiçbir taraftan haber gelmiyordu. Bu esnâda (Eski Zağra) ve civâr
Müslüman köylerinden gelen ahâlî, Süleyman PaĢa‟nın ayaklarına kapanarak bu
Ģehre bir an evvel imdâd edilmesine yalvarıyorlardı. Zîra Ģehre Ruslar girer girmez
Bulgarlar Müslüman ahâlîsine taarruzât-ı vahĢîyanede bulunup ba„zılarını da
kesmekde idiler.1
PaĢa, bunların feryadlarından fevkalâde müteessir olarak mezkûr fırkaların
vurûdunu beklemeyip kendi ordusuyla (Eski Zağra) ya yürümek ve Rusları oradan
tard etmek üzere karar verdi. PaĢa‟yı bu harekete sevk eden ahvâlin baĢlıcası
kendisine ve bir de Karadağ‟da bu kadar iĢ gören askerinin cesâretine güvenmesi idi.
Zâten (Eski Zağra) ahâlîsinin feryadlarından müteessir bulunan efrâd ve zâbitân
ağlayarak ileriye hareket etmek içün PaĢa‟ya yalvarmakda idiler.
Süleyman PaĢa bunun üzerine ordusunu üç kola taksîm ederek, sağ kol Recep
PaĢa‟nın sol kol Veysel PaĢa‟nın, merkez kol da Ârif PaĢa‟nın kumandalarında
hareket ediyor. Süleyman PaĢa bin-nefs bu son kolda bulunuyordu. Asker kemâl-i
metânetle Rusların üzerine yürüyor. Bunlar ile çarpıĢmak içün can atıyorlar.
Rusların o gün (Eski Zağra) da cem„ etdikleri kuvvet on altı süvârî bölüğü,
dört tabur piyâde ve on dört topdan ibâret idiyse de civârda Süleyman PaĢa‟nın
kuvvetine müsâvî kuvvetleri var idi. Rus fırkası kumandanı bulunan Prens
(Litbenrah) (bu zât Rus Ġmparatoru‟nun akrabasından idi.) her dakîka Ceneral
(Gurko) nun vusûlünü bekliyordu.
Osmanlıların (Eski Zağra) ya hücumları Temmuz‟un on dokuzunda alafranga
saat sekizde vukû„a geldi. Recep PaĢa, kendi livâsıyla Rusların sağ cenâhı üzerine
yüklenerek düĢmanı mevki„lerinden tard etdi. Arkalarını çevirmeye baĢladı. Ârif ve
Veysel PaĢalar hücum ederek Ģehre girdiler. DüĢman ve husûsan bu orduda bulunan
gönüllü Bulgar taburları son derece metânet gösteriyorlardı. ġehrin sokaklarında
süngü süngüye geldiler. Fakat Osmanlı taburları az bir zamanda düĢmanı ezip
Ģehirden dıĢarıya attılar. Recep PaĢa Ģehrin etrâfındaki tepeleri tutup arkalarını
kesmek üzere iken Ruslar dört saat devâm eden muhârebelerden sonra geriye
1 “Süleyman PaĢa‟nın Evrâk-ı Resmiyyesi”
143
kaçmaya baĢladılar. Süleyman PaĢa (Eski Zağra) yı zabt etdi. Osmanlıların o günkü
zâyi„âtı (165) nefer Ģehîd ve (554) nefer de mecrûhları var idi. Ruslar ise
berâberlerinde getirdikleri mecrûhlardan mâadâ (2000) den ziyâde cesed bî-ruh
meydân-ı harbde bıraktılar.
Süleyman PaĢa, ale-s-sabah muhârebeye giriĢdiği zaman, sağ tarafda Ģiddetli
top sesleri iĢtiliyor ise de bir kere harbe tutuĢdukdan sonra (Eski Zağra) yı bırakıp
top sadâlarına doğru hareket etmesini münâsib görmedi. ĠĢitilen toplar ise o gün
bizzât Ceneral (Gurko) ile Raûf PaĢa arasında vukû„a gelen muhârebede atılan
topların sadâları idi. Ceneral (Gurko), âtide beyân olunacağı vechile Raûf PaĢa ile
muhârebeye tutuĢur tutuĢmaz ve bir de (Eski Zağra) da Ģiddetli bir muhârebe vukû„a
geldiğini anlar anlamaz Raûf PaĢa‟nın ordusunu bırakıp (Eski Zağra) ya doğru
hareket etdi. Çünki bu mevki„in muhâfazası Ruslar içün gâyet mühim idi. Fakat
Ceneral (Eski Zağra) ya yanaĢmakda olduğu bir zamanda orada bulunan Rus
fırkasının bozulup kaçmakda olduğunu görünce tekrar Türklerin üzerine hücum
etmeye cesâret edemeyip gerisinde bulunan Hancı Köyü‟ne ric„ate baĢladı. Raûf
PaĢa‟nın o gün Ceneral Gurko ile nasıl harne tutuĢtuğuna gelince: Raûf PaĢa
Süleyman PaĢa ile görüĢüp (Eski Zağra) ya hücum etmek içün ordusunu hazırlamak
üzere (Yeni Zağra) ya „avdet etdiğini söylemiĢdik. PaĢa, Temmuz‟un on yedisinde
(Eski Zağra) ya doğru hareket etdi. Fakat sefer tedâriki gâyet nâkıs kalıp
mühimmâtının ikmâlini beklemeyerek yola çıkdı. Esnâ-yı rahde Süleyman PaĢa ile
etdiği kararının hilâfına olarak tecemmü‟ noktası olan Arabacı Köyü‟ne hareket
etmeyip (Eski Zağra) ya doğru hareket etdi.
Bu tarîkde biraz yürüdükden sonra o tarafda bulunan Rus kollarının birisine
tesâdüf ve bununla muhârebeye tutuĢdu. Maiyyetindeki kahraman askerler Rusların
üzerine Ģiddetli bir hücumla onları tard ve ric„ate mecbûr etdi.
Bundan sonra Raûf PaĢa yoluna devâm etdi. Fakat sâlifü‟z-zikr muhârebenin
toplarını iĢiten ve o tarafta bulunan Ceneral (Gurko) Raûf PaĢa‟nın Süleyman PaĢa
ile birleĢmesine meydân vermemek ve hiç olmazsa hareketini te„hîr etmek üzere o
tarafda Çuranlı Karyesi nâmıyla ma„ruf olan mevki„de Raûf PaĢa‟nın üzerine
yüklendi.
144
Çuranlı Muhârebesi nâmıyla ma„ruf Ģu muhârebede dahî Osmanlı dilâverleri
kendilerini gösterdiler. Ceneral (Gurko) umûm kuvvetiyle Osmanlı fırkasına
yüklenerek bu fırkanın sağ cenâhını çevirmek istedi. Fakat burada bulunan Dağıstanlı
Mehmed Muhlîs PaĢa, üzerlerine süngü ile hücum ederek bu maksadın icrâ„sına
meydân bırakmadı. Bu esnâda o vakte kadar Rusların müteferrik bir sûretde dağılan
Rus süvârî kollarının hepsi toplandı. Bir daha Türklerin üzerine hücum etdi. Yine
MüĢârün-ileyh Mehmed Muhlîs PaĢa ve Miralay Ağa Bey bunları tard etdiler.
Ruslara bu esnâda yeni imdâd gelerek tekrar hücum etdiler. Türkler bunları yine
süngü ile def„ etdiler. ġu sûretle Rusları o gün kat„i bir mağlûbiyyete dûçâr ve hemen
ric„ate mecbûr etmekde iken birden bire umûm hatt-ı Osmani‟de iĢ kesiliverdi.
Meğerki mermiyât ve cebhâne fırkada pek az olup tâm bu sırada bitivermiĢ ve umûm
fırkada hemen hiçbir fiĢenk kalmamıĢdır. Bu hâl askere bir dehĢet verdi. Neferât ve
çavuĢlar Raûf PaĢa‟nın üzerine hücum edip ağlaya ağlaya “PaĢa! PaĢa! Bizi değnekle
mi harb etdirip düĢmanın kurĢunları üzerine sevk edeceksin.” diye bağırdılar. Fakat
ne fâidesi var ki asker bu hâlden ürkerek dağılmak isti‟dâsını gösteriyordu. Ruslar
Osmanlı hatt-ı harbinde iĢ kesildiği ve bunun arkasında bir karıĢıklık zuhûr etdiğini
görerek toplara hücum etdi fakat bereket versin ki cesâret-i fevkalâdesi ile meĢhûr
buluna Nazilli Redîf Taburu Rusların karĢılarına kendilerini atarak topların
çıkarılmasına zaman kazandılar. Bu sûretle onlar tahlîs olundu ama! Fakat biraz
sonra Raûf PaĢa fırkası çil yavruları gibi her tarafa dağılmaya baĢladı.1 Ve eğer o gün
Ceneral (Gurko) (Eski Zağra) tarafından gelen top sadâlarını iĢitmeyip kemâl-i
telâĢla Süleyman PaĢa ordusuna hareket etmemiĢ olsa idi Raûf PaĢa fırkasından bir
nefer kurtulması bile imkânın hâricinde idi.
Raûf PaĢa Temmuz‟un on yedisinde (Yeni Zağra) (Eski Zağara) ya hareket
etdiği zaman evvelki mevki„de üç tabur piyâde ile iki top bırakmıĢdı. Bu hâlden
Bulgar casusları Ruslara haber verdiler. Civârda bulunan Prens (Litbenrah)
kumandasında (bu Ceneral (Eski Zağra) da Süleyman PaĢa ile muhârebe eden zâtın
biraderidir.) bir Rus kolu oraya hücum edip zabt etti. Fakat burada bulunan üç tabur
hârik-ül-âde metânet göstererek Ruslara dehĢetli telefât verdirdiler. Ruslar Yeni
Zağra‟nın her evini hücumla alıyorlardı. Üç taburun mevcûdu bin altı yüz neferden
1 Bu muhârebeye âid yazılan eserlere müracaat.
145
ziyâde değil iken (900) den ziyâdesi Ģehîd ve mecrûh olarak olarak muhârebede
düĢtü.
Her ne ise! Temmuz‟un on dokuzunda vukû„a gelen iki büyük muhârebede
Curanlı‟da Ruslar, Raûf PaĢa fırkasını bozdular ise de yine o gün (Eski Zağra)
Muhârebesi‟nde Süleyman PaĢa Rusların külliyetli fırkasını bozup bu Ģehri dahî
istirdâd etdi Bu iki muhârebenin ehemmiyeti bir değildi. Ceneral (Gurko) Çuranlı
Muharebesi‟nden sonra umûm kuvvetiyle (Eski Zağra) ya yanaĢdığı zaman
Süleyman PaĢa‟nın üzerine hücum etmeye cesâret edemeyip ric„ate baĢladı. ġu
sûretle mağlûbiyyetini tasdîk etdi.
(Eski Zağra) yı aldıkdan üç gün sonra Süleyman PaĢa (Yeni Zağra) ya doğru
hareket etdi. Temmuz‟un yirmi üçünde bu Ģehre girdi. Ruslar bilâ-harb bu Ģehri ve
etrâfını bırakıp Balkan‟a doğru ric„at ediyordu. Süleyman PaĢa hemen daha ileriye
hareket etmek istiyordu. Fakat ordusunda ne zehâir ve ne de cebhâne olmadığından
birkaç gün tevkîfe mecbûr oldu. Bu ciheti te‟mîn etdikten sonra umûm ordu (Bilce)
tarîkiyle hareket edip Ağustos‟un ikisinde Hâin Boğazı‟na geldi. Ruslar yine ric„atde
idiler. Süleyman PaĢa buradan ġipka‟ya doğru hareket etdi. O tarafa takrîb etdiği
zaman bir kol sevk ederek Kazanlığı zabt etdi. Bundan sonra Süleyman PaĢa var
kuvvetiyle ġipka‟ya hücum içün hazırlık gördü. Süleyman PaĢa‟nın bu esnâdaki
kuvveti elli tabura kadar varıyor idiyse de hakikat-i hâlde yirmi altı bin neferden
ziyâde değildi. Süleyman PaĢa‟nın Kazanlık tarafından ġipka Boğazı‟na hücum
etmelerini gerek o vakit Serdâr olan Mehmed Ali PaĢa ve gerekse Ġstanbul‟dan gelen
emirler üzerine idi. Hatta bu husûsta Mehmed Ali PaĢa tarafından Süleyman PaĢa‟ya
gönderilmiĢ bir telgrafta ġipka geçidine hücum edecek orduya muâvenetde bulunmak
üzere ġumnu ordusundan on sekiz tabur Necib PaĢa‟nın kumandasında Balkan‟ın öte
tarafında bulunan Osman Pazar‟dan Tırnova‟ya bir kuvvet gönderileceğini
bildiriyordu. Mücerred bundan dolayı mevki„inin menâ„atından dolayı zabtı gâyet
güç olan ġipka Boğazı‟na hücum etmeye cesâret etmiĢdi. Bu hücuma Ağustos‟un
dokuzunda baĢlandı.1 Fakat bu hücumun ne gibi ahvâl-i müĢkilede vukû„a geldiğini
1 Süleyman PaĢa‟nın evrâkı: Ġki Ağustostan on yedi Ağustosa kadar Süleyman PaĢa‟nın Mehmed Ali
PaĢa ve merkez hükûmetle olan muhâberesi.
146
îzâh etmezden evvel bu esnâda Rus ordusunun bulunduğu ahvâle bir nazar
etmekliğimiz lâzımdır.
[180] Sekizinci Fasl
Harbin bu devrinde Rus Ordusu. – Süleyman PaĢa‟nın ġipka Boğazı‟na
hücumları. – ġumnu ve Plevne Orduları. – Ġkinci Plevne Muhârebesi‟nden sonra
Rusların ahvâli. – Meclis-i Harb. – Rus karargâhının Plevne civârına nakli. – Ceneral
(Ġgnatiyef) ve Ġmparator. – (Grandük) ve Harbiyye Nâzırı Ceneral Milutin. –
Süleyman PaĢa‟nın ġipka Boğazı‟na hücum içün aldığı tertîbât. – ġipka Boğazı‟nın
tevsîfi. – Burada Ağustos dokuz tarihinde vukû„a gelen muhârebe. – Sonraki
hücumlar. – Rusların taarruzları. – Osmanlıların ġipka‟ya hücumlarındaki adem-i
muvaffakiyetleri ve bunun esbâbı. – Osmanlı ġark Ordusunun harekâtı. –
Muhârebenin bu devrinde Mehmed Ali PaĢa‟nın sû-i hareketi. – ġumnu Ordusu‟nun
etdiği muhârebeler. – Bu sırada Plevne‟nin ahvâli. –Osman PaĢa tarafından vukû„
bulan tarruz. – Muhârebenin bu devri hakkında ba„zı mülâhazât.
Ruslar, Hazîran‟da Tuna‟yı geçip az bir zamanda ilerlemeleri büyük sürur ve
ümîdler izhâr etmekde iken Temmuz ayında garbda (Plevne) de ve cenûbda (Eski
Zağra) da mağlûbiyyet-i kat„iyyeye dûçâr olmaları kendilerini dehĢetler içinde
bırakdı. Bu mağlûbiyyetlerden en mühimi (Plevne) nin ikinci Muhârebesi‟nde
vukû„a gelen perîĢânlık idi. O gün az kaldı umûm ordu dağılıp gidiyordu. Eğer
Osman PaĢa Temmuzun on sekizinde vukû„a gelen Ģu muhârebede düĢmanı iki
taburla ta„kîb etmiĢ olsa idi Rus ordusuna daha kat„i ve daha müthiĢ bir darbe
vuracağı muhakkak idi. Fakat ta„kîb vucûda gelmedi. Ruslar da bu hâlden istifâde
ederek ikinci günü her tarafa dağılmıĢ olan aksâmı toplamaya vakit bularak bu
orduyu biraz intizâma getirebildiler.
Ġkinci Plevne Muhârebesi‟nde netîcesi telgrafla karagâh-ı umûmiyyeye
bildirildiği zaman (Grandük) sersemlemiĢ idi. Ağladı, ve hâlinden pek büyük
heyecân içinde olduğu anlaĢılıyor idi. O muhârebede Rusların mağlûbiyyet-i
kat„iyyeye dûçâr olmaları, umûm ordu ile Rumeli‟nin Bulgar unsuruna dahî
fevkalâde te‟sîr etdi. Bulgarlardan pek çoğu o vakte kadar Ruslara sâdıkâne hidmet
etmekdeyken bu muhârebeden sonra muhârebenin netîcesinden korkarak Ruslardan
çekilmeye onlara her iĢte müĢkilât göstermeye baĢladılar. Bundan dolayı Rus ordusu
147
Bulgarlardan daha ziyâde nefret ederek muhârebe açtıklarına bin kere piĢmân
oldular.
(Grandük) mağlûbiyyet telgrafını alır almaz hemen Ġmparator‟un bulunduğu
(Bele) ġehri‟ne gitdi. Orada büyük bir meclis akdolundu. Grandük bu meclisde
Plevne‟ye iki kere hücumu icbâr eden ahvâli uzun uzadıya beyân etdikten sonra
kendi fikrince bu ikinci mağlûbiyyetden sonra dahî oradan buradan fazla asker
toplayarak fakat diğer orsulara müdâfaa vaz„iyyetini aldırtarak kendisini altmıĢ
yetmiĢ bin askerle üçüncü kez Plevne‟ye hücum etmek niyetinde bulunduğunu beyân
etdi. Grandük sözü itmâm edinceye kadar pek büyük dikkatle dinleyen Harbiyye
Nâzırı Ceneral (Milutin) bu sırada söze baĢlayarak “ġimdiki hâlde Plevne‟ye üçüncü
kere hücum etmek âdetâ çılgınlık olduğunu, eğer hücum olunacak olursa Ģübhesiz
Osman PaĢa‟nın daha bir kere Rusları mağlûb edeceğini hâlbuki hücum içün diğer
ordulardan aksâm-ı askeriyyenin alınması o orduların kuvvetlerinin zâife dûçâr
olmasını mûcib olup bugün yarın taarruz etmesi me‟mûl bulunan Süleyman ve
Mehmed Ali PaĢaların bu hâlden lâyıkı vechile istifâde edeceğini” kendisine mahsus
talâkat-ı lisânla beyân etdi. Meclisde bulunanların cümlesi (Grandük‟den mâadâsı)
Harbiyye Nâzırı‟nın sözlerini tasdîk ederek üçüncü hücumdan derhâl vazgeçildi.1
Bundan sonra meclis, Harbiyye Nâzırı ve Ġmparator‟un re‟yiyle Rusya‟da
dârülharbe külliyetli imdâd celb edilmesine karar verdi. Bu vakit yedi piyâde
fırkasından (Hassa‟nın 2 fırkaları dahî içinde olduğu hâlde) (2) süvârî fırkasından (3)
livâ topundan ki cem„an yekûn (120) piyâde taburundan (15) süvârî bölüğünden
(300) topdan ibâret olup yüz elli bin nefer kuvvetinden ziyâde idi. ġu kadar var ki bu
kuvvetin ba„zı aksâmı bir aya ve kalanları da iki aya kadar dârülharbe vâsıl
olacağından hâlbuki bu müddet zarfında dârülharbi imdâdsız bırakmak câ„iz
olamayacağından hemen o gün Romanya hükûmetinden bâ-telgraf bir haftaya kadar
gönderilmek üzere otuz binlik bir ordu istenildi. Alınan havâdisden bu kuvvetin on
güne kadar yetiĢebileceği anlaĢıldı.
Yine o mecliste Rusya‟dan külliyetli imdâd gelemeyince hiçbir vechile
taarruza baĢlanmamasına karar verildi. Bu esnâda Rus ordusunda mühim tebdilât
dahî vukû„a geldi. Cenûbda ya„nî Balkan ordusunda umûmî bir kumandan
1 Bu muhârebe hakkında Rusça yazılmıĢ olan eserlere müracaat.
148
olmadığından oraya Ceneral (Radetski) ve (Plevne) tarafında bulunan Ceneral
(Krudener) dahî azlolunarak yerine Ceneral (Zutop) nâmında birisi ta„yîn olundu.
ġu kararlardan sonra Grandük (Plevne) yi bizzât görmek üzere o tarafa
hareket etdi. Buralara geldi. Etrâfı gezdi. Karargâh-ı umûmî içün (Gorni Estüden)
nâmında Plevne‟ye buçuk saat mesâfede bulunan Türkçe Yapıcı Köy nâmında bir
mevki„ intihâb etdi.
Bugünlerde Balkan‟ın öte tarafında bulunan Ceneral (Gurko) dan dan gelen
bir telgraf Süleyman PaĢa‟nın (Eski Zağra) yı zabt edip ilerlemekde olduğunu
bildiriyordu. Bu telgraf üzerine (Gurko) ya ric„at içün emir verildi. Fakat (ġipka)
Boğazı‟nda (16) tabur Rus piyâdesi, münâsib mikdârda top ve bir de gönüllü
Bulgarlardan müteĢekkil (6) tabur bırakıldı. Bu kuvvet Cerneral (Radetski)
kumandasında idi. Ceneral (Gurko), bunun üzerine karargâh-ı umûmîye „avdet etdi.
Fakat derhâl hassa ordusu ta„yîn olunup bu orduyu dârülharbe götürmek üzere hemen
Petersburg‟a gönderildi.
Muhârebenin bu devrinde Rusların en ziyâde ehemmiyet verdiği taraf Plevne
idi. Mevki„-i mezkûra yakın olmak içün Grandük bu tarafa karargâhını nakletmiĢdi.
Bundan birkaç gün sonra Ġmparator Ġkinci Aleksander (Plevne) den uzak
bulunmasını münâsib görmediği gâlib ihtimâle göre Grandük‟e artık emniyeti
kalmadığı hâlde bu zâtı yalnız bırakmak dahî istemediğinden oraya azîmet etdi. Ve
ordu karargâhına Ağustos‟un ikisinde vâsıl oldu. Plevne elde edilmeyince ordudan
ayrılmayacağını umûm orduya i„lân etdi.
Bu esnâda Plevne civârındaki köyler pek kalabalıklı idi. Ġmparator‟un
maiyyetinde pek çok zevât bulunduğunu evvelce söylemiĢdik. Umûm süferâ-yı
ecnebiye burada idi. Rus diplomatlarından meĢhûr Ceneral Ġgnatiyef dahî burada idi.
O günlerde bu zâtla Ġmparator‟un meyânında garîb bir münâkaĢa zuhûr etdi.
(Plevne) ve Balkan‟ın öte tarafında vukû„a gelen mağlûbiyyetlerden beri Ġmparator
Ceneral (Ġgnatiyef) e son derece soğuk muamele ediyordu. Bir gün canı sıkıldığından
mıdır, nedir Ġmparator (Ġgnatiyef) e hitâben: “Ceneral! Siz Ġstanbul‟da sefir
bulunduğunuz zaman merkez hükûmete verdiğiniz raporlarda ikide bir de Türkleri
öyle bir hâle getirdim ki eğer Rusya elli bin askerle muhârebe edecek olursa bilâ149
mümâniat bir ay zarfında Ġstanbul‟a gelir ve bu Ģehri dahî zabt eder diyordunuz. ĠĢte
beĢ aydır muhârebe etdik. Üç yüz bin askerle Türklerle uğraĢıyoruz. Hâlâ da baĢa
çıkmak değil âdeta bunlara mağlûb olduk. Bu mağlûbiyyetlerden siz mes„ulsünüz.
Bizi âleme rüsvây etdiniz. ġimdi de yarım milyon asker toplamakla uğraĢıyoruz.
Ġleride ne olacağını yine Allah‟dan baĢka kimse bilmiyor.” Dedi. Ġmparator bu son
sözleri söyler iken âdeta ağlıyordu.
Ceneral Ġgnatiyef öyle taarruzlardan korkacak adam olmayıp hatası dahî
meĢhûr olduğundan derhâl “ġevketmeâb: Doğrudur. Bendeniz böyle raporlar
gönderdim. Fakat Bosna isyânı çıkar çıkmaz derhâl harb etmek lâzım olduğunu dahî
bildiriyordum. Siz aldırmadınız. Konferansı kabûl etdiniz. Sonra da Londra
Protokolü ile uğraĢdınız. Türklere harb hazırlığı içün vakit kazandırdınız. Benim bu
iĢde ne kabahatim vardır.” diye cevab verdi. Ġmparator‟un canı sıkıldı. Ġki gün sonra
yâverlerinden birisini (Ġgnatiyef) e gönderip Ģimdilik kendisine ihtiyaç olmadığını ve
Rusya‟ya gidip biraz istirahat ederse daha iyi olacağını bildirdi. Ġgnatiyef bu emir
üzerine karargâhı bırakıp Petersburg‟a gitdi.1
Yine o günlerde bir taraftan Grandük‟le karargâhın, diğer taraftan
Ġmparator‟la Harbiyye Nâzırı Ceneral (Milutin) in araları gitdikçe açılmaya baĢladı.
Ġmparator hemen her gün Grandük‟e “ bu mağlûbiyyetler baĢka bir Ģeyden gelmeyip
Tuna‟yı geçer geçmez ancak ordunun mütenevvi„ aksâmı gâyet büyük arâzî içinde
dağıldığından ileri geldiğini ve bir de vakt-ü zamaniyle Plevne‟ye doğru kâfî bir
kuvvetin sevk olunmadığını beyân ediyordu. Grandük, Ġmparator‟un bu ta‟rîzlerini
Harbiyye Nâzırı‟nın entrikasından görüyordu. Canı sıkılarak ve bu husûsda fikrini
gizlemeyerek Ceneral Milutin kendisinin düĢmanı olduğunu herkese söylüyordu.
Milutin ise Grandük‟ün bu sözleri iĢitir iĢitmez diğer meselâ levâzım idâresinde ba„zı
münâsebetsizliklerin vukû„unu ortaya koyup Grandükten umûm ahvâle dâir mufassal
rapor istiyordu. Grandük en sonra böyle bir raporun tanzîmine mecbûr olup Harbiyye
Nâzırı‟na değil Ġmparator‟a takdîm edip teberrî-i zimmete çalıĢıyordu. Ġmparator ise
Ģu sırada kendi kardaĢı bulunan zâtın kumandanlıkdan azlini tecvîz etmeyip
1 Rusça yazılmıĢ eserler.
150
Grandük‟e iltifât gösteriyor fakat Harbiyye Nâzırı‟yla dahî iyi geçinmesini kendisine
ekîden tenbîh ve tavsiye ediyordu.1
ġu entrikalarla Ağustos‟un ibtidâsı geçti Ağustos‟un sekizinde ġipka‟dan
gelen haberler dehĢetli olup Süleyman PaĢa mezkûr Boğaz‟a hücum etmek niyetinde
olduğunu gösteriyordu. Bu haber, karargâhı, dehĢetler içinde bıraktı. Çünki ġipka,
Türklerin ellerine geçerse muhârebe tamâmiyle gâib edilmiĢ demek olacak ve o vakit
Mehmed Ali, Süleyman, Osman PaĢalar ordularının birleĢmesi birkaç güne
mütevakkıf idi. Maahâzâ bu esnâda ġipka‟da bulunan düĢman ordusu oldukca
kuvvetli idi. Fakat Ģu sırada Rus askeri, Türk askerinin hücumlarından yılmıĢ
olduğundan Süleyman PaĢa‟nın netîce-i hücumlarından korkuluyordu. Binâen aleyh
Rus karargâhı sâlifü‟z-zikr haberi alır almaz Ceneral (Radetski) ye mümkin olduğu
kadar kuvvetle ġipka‟ya imdâd vermesi ve bizzât kendisinin oraya hareket etmesi
içün emir verdi.
ġu ġipka hücumlarının ne sûretle vukû„a geldiğine dâir tafsîlâtın sırası burada
geldiğinden mezkûr muhârebelere âid tafsîlâtı vereceğiz.
Süleyman PaĢa‟nın ordusu Ağustos‟un altıncı günü Hâin Köy‟den hareket
edip ikinci günü (Kazanlık) a geldi. Bu esnâda (Kazanlık) la (ġipka Boğazı)
meyânında birkaç bölük Rus süvârîsi var idiyse de tard olunup oraları zabt olundu.
Ağustos‟un yedisinde Süleyman PaĢa bir Meclis-i Harbin toplanmasını
münâsib görüp buraya umûm ümerâ ve bir kaç Erkân-ı Harb zâbitânı davet olundu.
(ġipka) ya ne sûretle hücum olunacağı müzâkere olundu. ġipka Boğazı‟nda def„atle
bulunmuĢ ve bura ahvâl-i topoğrafyasına vâkıf olmuĢ olan Mehmed Hulûsi ve Râsim
PaĢaların ve bir de Erkân-ı Harb yüzbaĢısı Mustafa Efendi‟nin fikirleriyle ġipka
Boğazı‟nın sağında ya„nî (Birdek) Köyü tarafından hücum edilmesi münâsib görüldü
ise de Süleyman PaĢa bunların fikrine kanâat etmeyip etrâfı keĢfe karar verdi.2 ġu iĢe
memur bulunan Erkân-ı Harb Miralayı Ömer Bey otarafa bir keĢif icrâ„ ederek
hücum içün en muvâfık tarafın sâlifü‟z-zikr PaĢaların gösterdikleri istikâmet
olduğunu tasdîk etdi.
1 Rus eserleri ve bilhassa Ceneral Hazenkamf‟ın hâtırâtı.
2 Süleyman PaĢa‟nın evrâkı ve “Süleyman PaĢa‟nın seferi” nâmında Fransızca yazılmıĢ esere
müracaat.
151
Bunun üzerine Süleyman PaĢa ġipka‟ya iki kol ile yürümerye karar verdi.
Birinci kol sahte hücum icrâ„sıyla ġipka istihkâmlarında bulunan Rusların tekmîl
kuvvetlerini kendisine celb edecek, bu esdnâda asıl hücuma memur bulunan kol
ileriye taarruzla Rusları bulundukları mevki„den tard edecek idi. Sahte hücuma
memur olan kol, Salih PaĢa‟nın livâsı olup sekiz taburdan ibâret idi. Bu def„a ġipka
Boğazı‟nın ağzında bulunan bir hâne kadar ilerleyecek ve buradan ġipka Boğazı‟na
hâkim ve dağların tepesinde bulunan (Esvet Nikola) nâmındaki mevki„e doğru
ilerlemek niyetinde olduğunu düĢmana gösterecek idi. Hücum ikinci günü ya„nî
Ağustos‟un dokuzunda ale-s-sabah icrâ„ olunacak idi.
Rusların o gün ġipka‟da (14) tabur piyâde ve (30) top ki cem„an yekûn on bin
nefer kuvvetleri var idi. Süleyman PaĢa‟nın kuvveti sözde elli taburdan ibâret idiyse
de yekûn mevcûdu 225 – 26 neferden ibâret olup bunun içinde perâkende hidmetinde
bulunan efrâd dahî var idi. Asıl harbe iĢtirâk eden asker on sekiz binden ziyâde
değildi.
Ruslar, hücum olunduğu günden itibâren peyder pey geriden imdâd almıĢ ve
muhârebenin üçüncü günü ġipka‟da otuz bine yakın bir kuvvet toplanmıĢdı.
ġipka muhârebeleri yeni târih-i harb-i Osmanide gâyet mühim vakâyi„i teĢkîl
eder. Çünki Avrupalılar o târihe kadar Türklerin hâl-i müdâfaadaki cesâretlerini
tasdîk ediyorlar idiyse de taarruzda gevĢek ve binâen-aleyh açık hücumlara
isti‟dâdsız olduğu fikrini besliyorlardı. Hâlbuki ġipka‟da vukû„a gelen hücumlar,
Osmanlı askerinin taarruzdaki Ģecâatlerini hiçbir milletin besâletine kıyas etmek
mümkin olmadığı anlaĢıldı. Bu hücumlar o zaman Avrupa âlem-i askeriyyesini
ĢaĢırttı. Bunlara âdeta hayret verdi.
Vâkıa bu hayrete dahî mahal var idi. Ma„lûm olduğu üzere ġipka Boğazı öyle
bir mevki„dir ki hücumla zabtı, yalnız Osmanlı ümerâsı ve askerinden mâadâ hiçbir
ordu ümerâ ve askerinin akıllarına gelmez. Mevki„-i mezkûr üç dört kilometre
yüksekliğinde sivri dağlardan ibâret olup bu dağların tepelerine ahvâl-i âdiyede bile
yürüyerek çıkmak dahî gâyet güç idi. Dağların yamaçları açık olup bu sebebden
hücum gâyet müsâadesiz idi. Çünki dağların tepelerinde bulunan müdâfi‟, kendisine
hiçbir zarar verdirmeksizin aĢağıdan yukarıya ya„nî kendisine doğru gelen düĢmana
152
iki saatlik mesâfeye kadar ateĢ edebilir idi. DüĢmanı yukarıya çıkartmamak içün
ba„zı def„a ateĢe dahî lüzûm olmayıp tepede olan büyük taĢları aĢağıya doğru
yuvarladıkları zaman bu taĢlar ân-u âhidde rastgelen yirmi otuz adamı ba„zıan daha
ziyâdesini ezip aĢağı doğru indirir idi ki Rusların Ģu usûl-ü müdâfaaya def„atle
müracaat etdiği ġipka hücumlarında görülmüĢdü.
Her ne ise: Osmanlıların ġipka‟ya doğru hücumları Ağustos‟un dokuzunda
ale-s-sabah baĢladı. Boğaza, sahte hücum icrâ„sına memur bulunan Salih PaĢa, kendi
taburlarıyla boğazın müdhilinde bulunan hâna erkenden vâsıl oldu. Fakat Ģuraya gelir
gelmez Salih PaĢa‟nın taburları gürültüye baĢlayıp “biz burada durmaz düĢmana
hücum edeceğiz” diye bağrıĢmaya baĢladılar. ġurada bulunan iki alayın
kumandanları Miralay Hacı Hüsnü ve Ka‟im-makam Abdurrahman Beyler gâyet
cesûr ümerâdan bulunmakla askerin ârzûlarına iĢtirâk etmek isterlerdiyse de verilen
emrin hâricinde hareket mümkin değildi. Bu sebeble livâ kumandanı Salih PaĢa‟ya
muvâfakatla askere nasihatde bulundular. Fakat taburlar Salih PaĢa‟nın sözlerini
dinlemeyerek dağlara, bayırlara tırmanmaya baĢladılar. ġu sırada Salih PaĢa livâsının
emre mugâyir hareketini uzakdan dürbinle seyreden Süleyman PaĢa Erkân-ı Harb
Miralayı Hamdi Beyi gönderip bu zât taburların önüne çıkıp „avdet içün askere epeyi
nasihat ve hattâ tehdîd dahî etdiyse de fâide vermedi. Taburlar kemâl-i gayretle
ileriye doğru yürüyorlardı.
Bu kolun hareketi âdeta çılgınlık idi. Fakat ne fâidesi var ki iĢ böyle oldu.
Taburlar bir müddet çok telefât vermeksizin ilerliyor fakat tahmînen yarım saat
mesâfeyi kat„etdikleri zaman birden bire karĢılarına üç düĢman tabyası çıkıverdi.
Taburlar bu tabyalara doğru yürüdüler, fakat tabyaların önü açık olduğundan burada
dehĢetli zâyi„âtı verildi. Taburlar yine durmayıp açık mesâfeyi kat„ ve tabyalara
süngü ile hücum etdiler. Ruslar bu metânete dayanamayarak tabyaları bırakıp daha
yukarıya kaçtılar. Osmanlılar bunları zabt etdiler. Fakat Rus kumandanı Osmanlı
taburlarının azlığını ve hücumda dehĢetli telefât verdiğini görerek var kuvvetini
bâzûya verip etrâfdaki tabyaların muhâfazasına koyuldu. Etrâfdan imdâd toplandı.
Osmanlılar da bulundukları mevki„de müdâfaada bulundular. Fakat imdâd
gelmediğini ve gelmek ihtimâli dahî olmadığını anlayarak “Esvet Nikola” mevki„ini
tahliye ve onun berisinde bir mevki„ tutarak akĢama kadar düĢmanla uğraĢdılar.
153
Esâsen o gün hücuma memur olmayan fakat kahramanlıklarından dolayı buna
cesâret eden Salih PaĢa livâsının hareketi böyle olduğu hâlde asıl hücuma memur
olan kol Ģu sûretle taarruza baĢlamıĢdı: Bu kol, on altı taburdan ibâret ve Recep ve
Veysel PaĢa livâlarından mürekkeb olup umûm kolun kumandanı Recep PaĢa idi. Bu
zât alafranga saat dörtde harekete teĢebbüs edip (Berdek) Dağı‟nın üzerinden hareket
ediyordu. Biraz ileri gitdikten sonra o tarafda bulunan Rus tabyaları ve müdâfaa
hendekleri gözükdü.
Receb PaĢa bu tabyalara hücum etmeye karar verdi. Hücum içün tertîb olunan
yedi taburluk bir kol, buraya birkaç kere hücum etdi. Fakat arâzısi gâyet ârızâlı ve
hendeklerin derinliği o kadar idi ki bunları geçmek insan kuvvetinin fevkinde idi.
Her hücumda taburlartoplu olarak ve tekbîr alarak dağın yukarısına doğru hücum
ediyor fakat tabyalara gelinceye kadar yüzlerce efrâd düĢerek on dakîka zarfında
taburlar mahvolup gidiyordu. Bu sûretle hücum on def„adan ziyâde vukû„a geldi. Her
def„asında yeni taburlarla hücum olunuyordu. Fakat hiçbir fâidesi olmadığını gören
Receb PaĢa akĢamüstü askeri geriye çekti. O günkü hücum, Osmanlılar içün bir
netîce bahĢolamadı. Yalnız Süleyman PaĢa o günden itibâren birkaç mühim noktaya
taburlar yerleĢtirerek Rus tabyalarını döğmeye muvaffak oldu.
Muhârebenin ikinci günü ya„nî Ağustos‟un onunda Süleyman PaĢa Rus
tabyalarına karĢı bulunan tepelere altı sahrâ topu çıkarıp dâne atmakla iktifâ etdi.
Ağustos‟un on birinde ġipka hücumlarının en dehĢetlisi vukû„a geldi. Yevm-i
mezkûrda Osmanlı askeri ġipka tepelerinin sağında ve solunda bulunan Rus
istihkâmlarına hücuma baĢladılar. Bu hücumlar hemen netîcesiz kaldı. Mevki„ gâyet
sarb olduğundan zabtı mümkin değildi. Bu hücumlar mütemâdî bir sûretde on dört
saat devâm edip hiçbir anda top ve tüfenk ateĢi kesilmedi. Osmanlı taburları
düĢmanın mütehassın bulunduğu istihkâmât-ı cesîmeye hücum ediyorlar. Fakat
Osmanlılar siperlere tırmandıkça siperlerin yukarısından düĢman, taĢlar yuvarlayarak
Türklerin istihkâmlarına duhûlüne mâni‟ oluyorlardı. Ma„ahâzâ düĢman, o gün
Osmanlıların cesâretlerinden ürkerek istihkâmları terk ile kaçmak isti‟dâdlarını
göstermekde idi. Fakat zâbitân Balkan‟ın öte tarafından on altı tabur piyâde ve otuz
topdan ibâret bir imdâdın Ceneral (Radetski) kumandasında olduğu hâlde ġipka‟ya
vâsıl olmakda olduğunu göstererek bunları teĢcî„ ediyorlardı. Rus askeri, bulunduğu
154
mevki„den Ģu imdâdın gelmekde olduğunu da görüyorlardı. Nihâyet öğleden sonra
Rusların imdâdları ġipka‟ya vâsıl olup derhâl muhârebeye girdiler. Eğer bu imdâd
yevm-i mezkûrda iki saat geç kalmıĢ olsaydı Rusların ġipka‟yı terk ile kaçacağı o
gün neĢr olunan evrâk-ı resmiyye ile sâbitdir.1
Muhârebenin üçüncü günü, Süleyman PaĢa, Ruslara külliyetli imdâd geldiğini
anlayarak Serdâr Mehmed Ali PaĢa‟ya bu imdâdın gelmesine müsâade etdiğine ta‟rîz
ederek hiç olmazsa bundan sonra Rusları Balkan‟ın öte tarafından tehdîdi içün ileriye
taarruz etmesini ricâ etdi. Ġstanbul‟a gönderdiği diğer bir telgrafta Mehmed Ali ve
Osman PaĢaların ġipka‟ya imdâd vermek üzere yerlerinden kımıldanarak biraz
ileriye hareket etmelerine dâir mezkûr kumandanlara emir verilmesini ricâ etdi. Fakat
bu ricâlar semeresiz kaldı. Hâlbuki Süleyman PaĢa ordusunun hâli bu esnâda
hakîkaten fenâ idi. Ruslara külliyetli imdâd geliyor, Ģimdiki hâlde bile bunların
kuvveti Osmanlı ordusuna müsâvî ve birkaç gün sonra daha ziyâde takviye
olunacağını Rus ahvâli gösteriyordu ki bu kuvvet toplanır toplanmaz Balkan
ordusunun kumandanı bulunan Ceneral (Radetski) dahî o vakit taarruza baĢlaması
me‟mûl idi. Nitekîm hakikat-i hâl de öyle oldu. Ağustos‟un on ikinci güni ġipka‟daki
ahvâl zararsızca geçti. Fakat on üçünde Ceneral (Radetski) taarruza baĢladı. Çünki
Türklerin ġipka‟yı alamadıkları hâlde etrâf tepeleri iĢgâl edip orada istihkâmlar inĢâ
etdirmekde ve Ruslara pek ziyâde telefât verdirmekde olduğunu görüyordu. Yevm-i
mezkûrda düĢman umûm Osmanlı hattına bil-hassa orada Uhri Cebel nâmında
tepelerdeki istihkâmlara hücum etdi. Buraya beĢ taburla Erkân-ı Harb Mirlivası
Ömer PaĢa gönderildiyse de Rusların kuvvetçe tefevvuku pek ziyâde olduğundan
ric„ate mecbûr oldu. Fakat bu esnâda Veysel PaĢa tarafından sevk olunan dört tabur
yeniden hücum edip mezkûr istihkâmı istirdâd etdi. O gün hücum eden Rusların
kuvveti otuz binden az değildi. Osmanlı tarafının kuvveti on bine bile varmıyordu.
Ruslar ikinci günü dahî hücuma baĢladılarsa da yine Osmanlı ordusunun iĢgâl etdiği
mevki„den tarda muvaffak olamadılar. Herkes yerli yerinde kaldı.
Süleyman PaĢa‟nın ġipka Boğazı‟na hücumu beĢ gün mütemâdî bir sûretde
devâm etdi. Mezkûr boğazın zabtına muvaffak olamadı. Burası doğrudur. Fakat bu
1 Bu muhârebeler hakkında daha ziyâde ma„lûmat edinmek isteyenler Rus ve Fransızca yazılmıĢ
eserlere müracaat etmelidirler.
155
maddeden dolayı Serdâr Mehmed Ali PaĢa‟nın mes„uliyyeti Süleyman
PaĢa‟nınkinden ağır olduğu muhakkakdır. Mehmed Ali PaĢa Rumeli dârülharbinde
umûm kumandan idi. Umûm ordulardan bir dereceye kadar o mes„ul idi. Mehmed
Ali PaĢa Süleyman PaĢa‟nın ġipka Boğazı‟na hücumuna müsâade etdiği gibi vakt-ü
zamaniyle imdâd dahî vereceğini ya„nî Osman Pazarından taarruzla düĢmanın
ġipka‟ya imdâd vermeye mani olacağını dahî bildirmiĢdi. Hâlbuki bu va„adlerin
birisini yapmadı. Bu kadar Osmanlı kahramanlarının beyhûde yere telef olup
gitmekde olduğuna uzakdan seyirci olup bakdı. O kadar.
BeĢ günde vukû„a gelen Ģu hücumda Süleyman PaĢa ordusunun zâyi„âtı yedi
binden sekiz bine vardığı muhakkakdır. Hücum, Ģimdiye kadar hiçbir Osmanlı
kumandanının icrâ„ edemediği besâlet ve cesâretle îfâ edildiğinde umûm muharririn-i
askeriyyeye müttefiktirler.
Ağustos‟un on beĢinde sonra ġipka‟da Ģâyân-ı ehemmiyet hücumlar icrâ„
olunmadı. Çünki iki taraf yorgun idi. Ordular daha üç dört ay kadar karĢı karĢıya
durdular. Ara sıra da birbirlerine hücum ediyorlardı. Fakat bu müddet zarfınde ne o
taraf ne de bu taraf birbirine galebe edebildi. Bu esnâda diğer Osmanlı orduları ne
yapıyorlardı. ġimdi de o tarafa atf-ı nazar edelim.
Mehmed Ali PaĢa serdâr ta„yîn olunup ordusuna gelir gelmez umûm
ordusunu (Razgrad) a cem„ edip buradan Rusların üzerine taarruz etmek niyetinde
bulunduğunu fakat gâyet kıymetli olan o günleri muhâberâtla geçirdiğini
söylemiĢdik. Hakikat-i hâl de öyle idi. O zaman umûm Rumeli dârülharbinde
(ġumnu) ordusu gibi hem kuvvetli hem de muntazam bir Osmanlı ordusu yoktu.
Burada Nizâmiye taburlarının kesretle bulunduğu gibi hassadan ya„nî Devlet-i
Âliyye‟nin en güzîde askerinden taburlar dahî var idi.
Bu esnâda mezkûr orduda mevcûd fırkalar Ģunlar idi: ġimâlde (Razgrad) da
MüĢir Ahmed Eyüp PaĢa kumandasında Fuad PaĢa‟nın fırkası (16) tabur (6) bölük
süvârî ve (4) batarya top, Necib PaĢa‟nın fırkası dahî yine o kuvvetde olup cem„an
yekûn Ahmed Eyüp PaĢa‟nın kumandasında kırk sekiz tabur, (12) batarya top (18)
bölük süvârî var idi. Eski Cum‟a mevki„inde Mısırlı Hasan PaĢa kumandasında ve
diğer müstakil fırka kumandanlarının ellerinde dahî diğer aksâm-ı askeriyye bulunup
156
Mehmed Ali PaĢa ordusunun bu esnâda meydân-ı harbe sevk edebileceği kuvvet
(100) tabur ve eğer Kal„alarda bulunan taburları dahî hesâba alacak olursak bu
kuvvetin yüz yimi ya„nî yetmiĢ binden aĢağı olmadığı muhakkakdır.
Yukarıda, Osman ve Süleyman PaĢaların yirmi, yirmi beĢ bin mevcûd
ordularla ne iĢler gördüklerini söylemiĢdik. Mehmed Ali PaĢa onlardan üç kat ziyâde
bir kuvvete mâlik bulunan ordusuyla muhârebenin Ģu devrinde hiçbir iĢ göremedi.
Bunun esbâbının ne olduğuna dâir ba‟de-l- muhârebe bir çok fikirler söylendiyse de
hakikat-i hâlde Mehmed Ali PaĢa‟nın zâif tabî‟i ve etrâfında sâhib-i nüfuz birkaç
ümerânın ve bil-hassa Ahmed Eyüp PaĢa‟nın, Serdârın her hareketine i„tirâz etmesi
ordunun hareketine mani oluyordu. Ġstanbul da bu esnâda pek ziyâde sâhib-i nüfuz
bulunan meĢhûr MüĢâvere-i Harb Meclisi dahî bu ordunun her hareketine karıĢıyor
matlûb olan tedâbîrin ahzine mümanaat gösteriyordu.
Ruslar ise birinci ve ikinci Plevne mağlûbiyyetinden sonra taarruzdan
vazgeçip Mehmed Ali PaĢa ordusunun karĢısında bulunan ordularına ne sûretle
olursa olsun Türklerin ileriye taarruzuna meydân vermemek içün emirler verip
duruyor. O taraftan gelmesi memul bulunan taarruzdan ziyâdesiyle korkuyorlardı.
Çünki Mehmed Ali PaĢa‟nın karĢısında bulĢunan düĢman ordusunu bozup Tırnova‟yı
zabt veyâhud ġipka‟nın arkasını alacak olurlarsa ahvâl-i umûmiyyenin kendileri içün
pek ziyâde vehâmet kesbedeceğini ve diğer tarafdan da bir kere ġipka Türklerin
ellerine geçerse bunları durduracak ne kendilerinde kuvvet ne de Balkan‟ın Ģimâlinde
müdâfaa içün elveriĢli bir mevki„ olmadığını bilir mücerred bu maddeden dolayı
düĢman o günlerde ya„nî Süleyman PaĢa ġipka‟ya hücum etdiği günler pek büyük
telâĢ içinde idiler.1
Mehmed Ali PaĢa ve maiyyeti ise muhârebenin o devrinin kıymet ve
ehemmiyetini takdîr edemeyip “Ġstanbul iĢle muhâberatla meĢgûl veyâhud karĢısında
bulunan Rusların askerî manevralarına aldanarak bunlarlĢa ehemmiyetsiz muhârebe
etmekle vakit geçiriyordu. Ağustos‟un sekizinci gününden itibâren Osmanlı hattının
ötesinde berisinde Ģiddetli muhârebeler vukû„a geliyor, ve bu muhârebelerin hemen
umûmunda Türkler gâlib idiyse de Rusların hatt-ı harblerinden pek az yer
kazanılıyor. Ġleriye doğru hareket etmek mümkin olamıyordu. Bu hâl Ruslar içün
1 Rusça ve Fransızca yazılmıĢ eserler ve bilhassa Ceneral Hazenkamf‟ın hâtırâtı.
157
muvâfık idi. Çünki Mehmed Ali PaĢa‟nın ordusu Süleyman ve Osman PaĢalar
ordularından birisiyle birleĢemiyor, kendi baĢına hareket ediyordu. Böyle münferid
hareket etdikçe bir Ģey yapamıyor Ruslara vakit kazandırıyordu.
Ağustos‟un dokuzunda Mehmed Ali PaĢa ordusunun karĢısında bulunan
Rusların bir fırkası (Kızıllar) ile (BahĢiĢler) karyeleri etrâfında Ayazlar mevki„inde
Salih PaĢa fırkasının üzerine yüklendiler. Salih PaĢa fırkası cesûrâne mukâvemet ve
bir kere Rusları tard etdikten sonra Rusların üzerine kendisi hücum ve onları
mevki„lerinden tard edip bir hayli müddet dahî ta„kîb etdi. Rusların bu muhârebede
(6) tabur piyâdesi (1) bölük süvârîsi ve (6) topu, Salih PaĢa‟nın da (8) tabur piyâde
(1) bölük süvârî (7) topu var idi. Osmanlıların o günkü zâyi„âtı 150 askerden ziyâde
olmadığı halde Rusların telefâtı (500) den aĢağı değildi.
Ayazlı Muhârebesi Mehmed Ali PaĢa‟ya biraz cesâret verdi. Sonra Rusların
üzerine bir taarruz hareketi icrâ„ etmek üzere Ağustos‟un on sekizinde Kara Hasanlar
Karyesi‟nde bulunan Rus fırkasına hücum etmeye karar verdi. Âsım PaĢa livâsı
sağdan Necib ve Sâbit PaĢalar, cebheden ve Vâsıf PaĢa‟nın fırkası da sol cenâhdan
düĢmanın üzerine yürüdü. Bu hücumlar gâyet dehĢetli idi. Osmanlı dilâverleri karyei
mezkûreyi birkaç kere aldı verdi. En sonra Rusların tâkatleri kalmadığından ric„ate
ve Türkler tarafından ta„kîb olunduğu zaman gayr-i muntazam bir sûretde firâra
mecbûr oldu. O gün düĢmandan bir top, biraz da cebhâne, erzak ve peksimet
arabaları alındı.
Kara Hasanlar muhârebesi Rusların bu tarafdaki kuvvetlerinin zaîf olduğunu
gösterdi. Mehmed Ali PaĢa bunun üzerine ordusunun kısm-ı küllîsiyle Rusların
üzerine yürümek içün bir taarruz planı tanzîm etdi.
Osmanlıların o günlerde taarruza memur olan kuvveti kırk bine kadar
varıyordu. Rusların bu sırada Türklere karĢı çıkardıkları kuvvet o kadar değil idiyse
de her hâlde otuz binden aĢağı da olmadığı muhakkakdır.
Mehmed Ali PaĢa taarruz planını Ģu sûretle icrâ„ etdi. Sağ kol Ferîk Çerkes
Fuad PaĢa, sol kol, Sâbit PaĢa kumandalarında (Çarviçe) Karyesi‟nden düĢmanın
Lom Suyu‟nun beri tarafında bulunan mevâki„e hücum etdi. Burada gâyet Ģiddetli
muhârebe vukû„a geldi. Osmanlı taburları Rusları mevki„den mevki„ye tard ederek
158
akĢamüstü Lom Suyunun berisinde bir Rus bırakmadı. Bu muhârebede Ģiddetli
birkaç süvârî müsademeleri dahî vukû„a geldi. Netîce-i taarruzdan maksûd olan
madde yine hâsıl olmadı. Vâkıa Ruslar geriye püskürtüldü. Fakat yine yukarıda
söylediğimiz madde ya„nî ġipka‟da bulunan Süleyman PaĢa‟nın karĢısında bulunan
Rus ordusunun arkasını almak veyâhud Tırnova‟ya doğru yürüyerek Gâzi Osman
PaĢa‟ya imdâd vermek mümkin olamadı.
Mehmed Ali PaĢa bu son (Keselova) Muhârebesi‟nden sonra dahî Rusların
üzerine taarruz etdi. Ağustos‟un yirmisinde Pob Köy, Eylül‟ün ikisinde Sinan Köy
muhârebeleri vukû„a geldi. Fakat yine bu muhârebelerden hiçbir netîce istihsâl
olunmadı.
Plevne‟de bulunan Osman PaĢa dahî o günlerde Rusların üzerine taarruz
ederek Süleyman PaĢa‟nın hücumlarını biraz teshîl etmek istedi ise de bu haraket
dahî netîcesiz kaldı. Çünki bu esnâda (Plevne) de bulunan Osmanlı ordsunun kuvveti
karĢısındaki Rus ordusunun kuvvetinden pek aĢağı idi. Ġkinci Plevne
Muhârebesi‟nden sonra Osman PaĢa bir mikdâr imdâd almıĢ idiyse de Ģu sırada
Plevne ordusu bu imdâdla berâber otuz bini tecâvüz etmiyordu. Hâlbuki tam
karĢısında bulunan Rusların garb ordusu, elli binden az olmadığı o günlerde ya„nî
Ağustos‟un ortalarında i„lân olunan düĢmanın resmî istatistiklerinden
anlaĢılmakdadır.
Ma„ahâzâ Süleyman PaĢa ġipka‟ya hücum etdiği günlerde ya„nî Ağustos‟un
on sekizinde o tarafa yardım olur fikriyle ve bir de karĢıda bulunan düĢmanın
kuvvetinin neden ibâret olduğunu lâyıkı vechile anlamak içün Osman PaĢa PliĢat
mevki„ine taarruz-u keĢif icrâ„sına karar verdi. Bu maksad içün ordusundan (16)
tabur piyâde (3) batarya top tefrîk ederek bu fırkanın kumandanlığını Hasan Sabri
PaĢa‟ya verdi. Plevne‟de Âdil PaĢa‟yı bırakıp kendisi mezkûr kol ile ileriye hareket
etdi.
Hasan Sabri PaĢa‟nın fırkası o gün üç kol üzerine hareket ediyordu.
Plevne‟den çıkar çıkmaz düĢman Türkleri evvelce yaptıkları istihkâmlarda
karĢılayarak (PliĢat) a doğru hareket eden bir Osmanlı koluna dört bölük süvârîsiyle
hücum etdi. Fakat piyadenin ateĢiyle tard edildi. Ġkinci ve üçüncü kollara dahî Ruslar
159
Ģiddetle hücum etdiler. Fakat taburların ateĢiyle külliyetli telefât vererek dağıldılar.
Osman PaĢa‟nın o günkü maksadı Rusların mevâki„ni zabt etmek olmayıp düĢmanın
yalnız bu tarafdaki kuvvetlerini anlamak idi. Bunun içün maksad-ı mezkûr hâsıl
olduğunda yavaĢ yavaĢ ric„at etmek içün emir verdi. Kollar aheste aheste geriye
çekilerek o gün akĢamüzeri Plevne‟ye girdi. Rusların bu muhârebede zâyi„âtı (3)
zâbit (173) maktül (27) zâbit ve (708) nefer mecrûhtan ibâret olup cem„an yekûn
(945) asker telefâtı var idi. Osmanlıların zâyi„âtı ise üç yüzden ziyâde değildi.
ĠĢte muhârebenin bu devrinde ya„nî Temmuz nihâyeti ve Ağustos
ibtidâlarında mütenevvi„ tarafda bulunan Osmanlı ordularında vukû„a gelen ahvâl
bundan ibâret idi. Bu ahvâli nazar-ı tedkîkten geçirirsek pek kolay anlarız ki Ruslar
içün gâyet tehlikeli bulunan bu devirde dârülharbde bulunan Osmanlı
kumandanlarımız ciddî bir iĢ görmeyip Rusların za‟fiyyetinden lâyıkı vechile istifâde
edemediler. Eğer muhârebenin bu devrinde Serdâr Mehmed Ali PaĢa, Süleyman PaĢa
ve bir dereceye kadar Osman PaĢa müttefiken hareket edip Rusların üzerine sağdan,
soldan ve cenûbdan ciddî sûretde taarruz etmiĢ olsa idiler Ģübhesiz Rusları külliyen
mağlûb ederek düĢmanı Tuna‟ya dökecekleri muhakkak idi. Fakat maa‟t-teessüf bu
hâl vukû„a gelmedi. Maksadları iyice ta„yîn olunmayıp bu devirde müteferrik fakat
ehemmiyetsiz hücumlar icrâ„ olundu. Bundan ise bir netîce çıkmadı. Rusların
Türklerin hatalarından bi-l-istifâde arkalarından külliyetli imdâd alarak günden güne
kuvvet bulmaya baĢladılar. Bir kere bu maksad hâsıl olunca o vakte kadar bulunduğu
hâl-i tedâfü‟den vazgeçip tekrar hareket-i taarruziyyeye teĢebbüs etdiler ki bu
taarruzun ne sûretle vukû„a geldiğini gelecek faslda beyân edeceğiz.
[204] Dokuzuncu Fasl
Üçüncü Plevne Muhârebesi
Rus imdâdlarının dârülharbe vurûdu. – Lofce‟nin sükûtu. – Üçüncü Plevne
Muhârebesi‟nin mukaddemâtı. – BeĢ gün devâm eden bombardıman. – DüĢmanın
hücum tertîbâtı. – Bu esnâda (Plevne) ordusunun ahvâli. – Birinci devr-i muhârebe. –
Kovanlık ve Îsâ Baba tabyalarının düĢman eline düĢmesi. – DüĢmanın (Greviçe)
Tabyası‟na hücumları. – Diğer hücumlar. – Ağustos‟un otuzunda vukû„a gelen
muhârebenin netîcesi. – Yevm-i mezkûr akĢamı (Plevne) nin ahvâli. – Gecedeki hâl.
– (Plevne) ordusunda akdolunan Meclis-i Harb. – DüĢman tarafından zabt olunan
160
tabyaların tekrâran istirdâdı. – Bu muhârebede Rus ve Osmanlıların zâyi„âtıları. –
Ba„de-l-inhizâm Rus karargâhında teĢkîl eden Meclis-i Harb. – Bu mecliste (Plevne)
nin muhâsarasına karar verilmesi.
Ruslar, muhârebenin ikinci devrinde ya„nî Birinci ve Ġkinci (Plevne)
Muhârebelerinden sonra umûm ordularına müdâfaa vaz„iyyeti aldırtarak ahvâlin
müsâadesine ya„nî taleb olunan imdâdın memleketlerinden gelinceye kadar taarruzî
hareketden vazgeçtiklerini yukarıda söylemiĢdik. Beklenilen yüz elli bin kuvvetin
ba„zı aksâmı Ağustos ortalarında dârülharbe gelmeye baĢladı. Bu aksâmın hemen
kâffesi garb ordusunu ya„nî (Plevne) civârında bulunan orduyu takviye ediyordu ki
Ģu hâl kâfî kuvvet toplanıldığı hâlde Rusların yine (Plevne) ye doğru bir hücum icrâ„
etmek niyetinde olduklarını apaçık gösteriyordu. Hakikat-i hâl de öyle oldu.
Birinci imdâdları gelir gelmez Ruslar yirmi beĢ binlik bir ordu teĢkîl ederek
bu ordu ile evvel emirde kendilerinin ve (Plevne) nin kilidi addolunan (Lofce)
ġehri‟ni zabta karar verdiler. Maksad-ı mezkûr içün sevk olunan ordu (32) tabur
piyâde (16) bölük süvârî ve (98) top ki cem„an yekûn (25000) kuvvetden ibâret olup
Ceneral (Ġmertensky) nâmında birisinin kumandasında olduğu hâlde Ağustos‟un on
sekizinde mevki„-i mezkûre yürüdü. Bu esnâda (Lofce) kumandanı bulunan Rafet
PaĢa‟nın kuvveti (8) tabur piyâde ve sekiz kıt„a topdan ya„nî üç bin beĢ yüz neferden
ibâret olup Rusların Osmanlılara tefevvuku altı yedi kat ziyâde idi.
DüĢman (Lofce) ye Ağustos‟un yirmisinde birkaç taraftan hücum etdi. Ġbtidâ
top ateĢiyle baĢlayarak Osmanlı istihkâmlarını döğüp yavaĢ yavaĢ piyâdesini ileriye
sürüp hücuma baĢladı. Osmanlılar dilirâne bir sûretde mukâvemetde bulunup on dört
saat mütemâdi bir hâlde devâm eden harbden sonra iki binden ziyâde telefât vererek
bin beĢ yüzü ric„at edebildi. O gün hârik-ül-âde metânet ve cesâret gösteren Rafet
PaĢa bu kadar müddet kendisinden altı yedi kat bulunan kuvvete dayandı ve bir de
Ruslara sekiz bin telef verdirdikden sonra hiçbir top bırakmayarak gecenin
karanlığından bi-l-istifâde sâlimen geriye ya„nî (Plevne) ye çekildi.
(Lofce) ye hücum olunduğu gün Osman PaĢa (Plevne) den yirmi iki tabur
alarak hareket etdiyse de (Lofce) ye vâsıl olmazdan evvel mevki„-i mezkûrun
düĢman tarafından zabt olunduğu haberini alarak ric„at etdi.
161
O gün Ģu (Lofce) Muhârebesi‟nde bulunan gerek Rus ve gerekse Avrupa
muharririni Türklerin gösterdikleri metânet ve cesâreti hârik-ül-âde alkıĢlarla
yazıyorlar. Muharririn-i mezkûre ba„de-l-muhârebe Osmanlı istihkâmlarını
gezdikleri zaman buradaki müĢâhedatları kendilerini dehĢetler içinde bırakmıĢdır.
Ġstihkâmlar dâhilinde Ģehîd düĢen Osmanlı cenâzeleri iki üç kat birbiri üzerine
yığılmıĢ ve bunların a„za-yı bedeniyeleri birbirinden ayrılarak âdeta istihkâmın
içerisi insan vücudlarından mahmûr bir Ģekil ve tarz almıĢdır. ġu mevki„deki sebâtin
yalnız Osmanlı askerine mahsûs bir keyfiyyet olduğunu müĢâhede edenler tasdîk
etmiĢlerdir.
Ruslar, bir kere (Lofce) yi elde etdikten sonra var kuvvetleri bâzûya verip
(Plevne) ye üçüncü kere hücum icrâ„sına karar verdiler. Ağustos nihâyetlerinde
Ruslara epeyi imdâd yetiĢti. Bunlardan zâten (Plevne) civârında bulunan kuvvetden
mükemmel bir ordu teĢkîl olundu ki mezkûr ordu bu muhârebede bir yere toplanmıĢ
olan ordularının en büyüğü idi. DüĢman ordusu Rus ve Romanyalılardan mürekkeb
olup Rus ordusu (72) tabur piyâde (60) bölük süvârî (250) top, Romanya ordusu ise
(40) tabur piyâde (4000) süvârî ve (100) topdan ibâret olup cem„an yekûn bu
ordunun kuvveti yüz on bin nefere kadar varıyordu.
ġu sırada Osman PaĢa‟nın kuvveti (30000) neferden ibâret idi. Yalnız altmıĢ
beĢ top var idi. Bu hesâbca üçüncü (Plevne) Muhârebesi‟nde Rusların kuvveti
Osmanlılardan hemen dört kat ziyâde idi.
DüĢman, mecmû‟u kuvvetini Ağustos‟un yirmi beĢinde (Plevne) etrâfına
toplayıp burada her kolun hareketine müsâid bir mevki„ ittihâz ederek yerleĢti. Fakat
Rus karargâhı, (Plevne) ye derhâl hücum edilmesini münâsib görmüyor dört beĢ gün
etrâfı iyice keĢif ve bu sırada vukû„a gelecek Ģiddetli bombardımanla (Plevne)
istihkâmlarını kuĢatmak ve bir de Osmanlı ordusuna dehĢet vermek istiyorlardı.
Ağustos‟un yirmi altısından itibâren bu maksadın icrâ„sına mübâderet olundu.
Ağustos‟un yirmi altısında Ruslar ve Romanyalılar birkaç kol üzerine hareket
ederek (Plevne) nin etrâfını sardılar. Romanyalı, (Plevne) nin cebhesi bulunan
(Greviçe) Tabyası‟nın üzerine yürüyerek orasını bombardımana tutdular.
Romanyalıların cenûbnuda Rusların dokuzuncu kolordusu mevki„ tutarak (Bulgarski
162
Karaağaç) nâmındaki mevki„den ateĢ ediyorlardı. Rusların dördüncü kolordusu (bu
kolların her biri (34) tabur ve bir çok bataryalardan ibâret idi) daha cenûbdan
(RadiĢevo) dan yükleniyorlardı. (Lofce) yi zabt eden Ceneral (Ġmeratensky) (Lofce)
den (Plevne) ye giden tarîkden hareket edip cenûb tarafından (Plevne‟ye) ateĢ
yağdırıyorlardı. Bir de Ģâyet (Plevne) sükût edecek olursa Osmanlıların hatt-ı ricâtini
kesmek üzere kırk bölük süvârî ve beĢ batarya topla Ceneral (LoĢkaref) Sofya
tarîkine doğru gönderilmiĢdi. Yevm-i mezkûrda düĢmanın ateĢ eden topları yüz
yirmiden aĢağı değildi. AteĢin en ziyâde Ģiddetle devâm eden tarafı (Greviçe) tabyası
idi.
Geceleyin düĢman ateĢini kesmiĢdi. Fakat karanlıkdan bi-l-istifâde
Romanyalılar bataryalarını (Greviçe) Tabyası‟na (1400) metreye kadar
yanaĢtırabildiler. Ağustos‟un yirmi yedinci günü sabahleyin ateĢe yine kemâl-i
Ģiddetle devâm olunup yirmi beĢ kilometre imtidâdında bulunan düĢman hattı,
boydan boya ateĢ püskürterek (Plevne) etrâfı âdeta bir yanardağ hâlini almıĢ idi.
Romanyalılar (Greviçe) tabyalarından (Kanlı Tabya) ya oldukça yaklaĢmıĢ
olduklarından tabyaya ara sıra yaylım ateĢi dahî icrâ„ ediyorlardı. DüĢmanın en
cenûb kolu kumandanı bulunan Ceneral (Eskubelef) askerini ilerletip o tarafta
bulunan Osmanlı tabyalarına yanaĢmıĢ idi. Fakat Osmanlılardan gördüğü mukâvemet
üzerine altı yüzden ziyâde telef dahî vermiĢdi.
O gün ve sonraki günlerde muhârebenin sûret-i cereyânını görmek içün
Ġmparator ve Grandük, külliyetli maiyyet-i erkânıyla etrâfta bulunan tepelerin
birisinde ahvâli seyrediyorlardı.
Ağustos‟un yirmi sekizinci günü düĢman hiçbir dakîka ateĢi kesmeksizin
Osmanlı istihkâmları üzerine ateĢ etmeye devâm etdiler. O gün isti„mâl olunan
düĢman toplarının mikdârı (220) ye bâliğ oldu. Yevm-i mezkûr yine dehĢetli bir
bomnbardımanla geçti Romanya topcuları (Greviçe Tabyası‟na (800) metreye kadar
yaklaĢabildiler. Bir aralık bu tabyanın ba„zı mahallerinin pek ziyâde rahmedâr
olduğu anlaĢıldı. Çünki Osmanlılar bir müddet düĢmana cevâb veremedi. ġu kadar
var ki Romanya taburları mezkûr istihkâmın Türkler tarafından tahliye olunduğu
zehâbında bulunarak bir aralık tabyaya doğru yürümek istediklerinde orada bulunan
163
Osmanlı taburları dehĢetli bir ateĢle bunlara hayli telefât verdirerek çil yavrusu gibi
dağıtdı.
Ağustos‟un yirmi dokuuzuncu günü dahî böyle Ģiddetli bir bombardımanla
geçti. Fakat beĢ gün devâm eden top ateĢini kâfî görerek bundan sonra kat„i bir
hücum icrâ„sı içün lâzım gelen tedâbîrin ittihâzına koyuldular.
Yevm-i mezkûr akĢamı karargâh-ı umûmîde Ġmparatpor‟un taht-ı riyâsetinde
büyük bir meclis kuruldu. Burada beĢ gün zarfında Erkân-ı Harb zâbitanının icrâ„
etdikleri istikĢâfın netîcesi meydâna konuldu. Hücum içün münâsib noktalar
müzâkere olundu. En sonra (Plevne) ye üç taraftan hücum icrâ„sına karar verildi. En
mühim hücum kolunun kumandanı ol vakit cesâret-i Ģahsiyyesiyle pek ziyâde Ģöhret
kazanan Ceneral (Eskubelef) ta„yîn olundu. ġark tarafındaki istihkâmlara da hücum
etmek içün Romanyalılarla Rus Cenerali (Krilof) kumandasında bulunan fırkalar
memur edildi. Hücum Ağustos‟un otuzunda icrâ„ olunacak idi. Yevm-i mezkûrda
evvelce tertîb olunan plan üzerine sabahleyin saat üçden beĢe kadar mütemâdiyen
bombardıman devâm edecek ve saat beĢden yediye kdar istirahat ve hücum içün
hazırlık görülecek ve saat yedide sâlifü‟z-zikr iki kol tarafından kat„i hücuma
mübâĢeret olunacakdı.
Grandük (Nikola), kumandanlığı bizzât derûhde etmek istiyordu. Fakat
Ġmparator buna râzı olmayıp kardeĢi ile berâber bulunmak istediğinden bu iĢten
vazgeçti. Kumandanlığı yine orada bulunan Romanya Prensi (ġarl) a teklîf etdi. O da
râzı olmadığından umûm kumandanlığa (Plevne) ordusu kumandanı Ceneral (Zotof)
ta„yîn olundu. Fakat muhârebe günü bunların cümlesi bir yerde bulunup muhârebeyi
uzakdan seyrediyorlardı.
(Plevne) ordusuna gelince: Osman PaĢa Rusların (Plevne) ye külliyetli
kuvvetle yanaĢıp bombardımana devâm ve onun arkasından dehĢetli bir hücum icrâ„
olunacağını pek güzel derk etmiĢdi. Ma„ahâzâ PaĢa-yı MüĢârün-ileyh bu son iki
buçuk ay zarfında mümkin olan müdâfaayı dahî vucûda getirdiğinden Cenâb-ı
Hakk‟a güvenerek hücumu gâyet serinkanlı beklemekde idi. Bu esnâda (Plevne) nin
etrâfı büyük küçük tabyalarla dolu bulunmuĢ ve tabya olmayan yerde müdâfaa içün
siperler dahî yapılmıĢdı. Umûm ordu âdi neferden bedee ile MüĢir PaĢa Hazretlerine
164
varıncaya kadar bu devlet-i ebed-müddet içün Ģehâdeti kabûl ile bir hatve geriye
ric„at etmesini akıllarına bile getirmiyorlardı.
O gün (Plevne) nukâta-i mühimmesinde bulunan tabya burada bulunan
aksâm-ı askeriye kumandanlarının isimleri Ģunlardır: Evvelen Plevne‟nin cenûb-i
ġarkî cebhesinde dört top ve iki taburla müdâfaa olunan Âtıf PaĢa tabyası sâniyen
Erkân-ı Harb Miralayı Tevfik Bey‟in idâresinde dört topla üç tabur asâkir-i
muhâfazadan ibâret bulunan Arab tabyası sâlisen Miralay Ömer Bey‟in kumandası
altında iki top ve üç tabur piyâdeden mürekkeb Ömer Bey tabyası râbian dört top ve
iki taburla müdâfaa edilen Ġbrahim Bey tabyası hâmisen (Horum) tabyası ki bu son
tabyada da dört top ve iki tabur var idi.
Bu beĢ tabya, Âtıf PaĢa‟nın kumandasında idi.
ġark cebhesi- Mirliva Rafet PaĢa kumandasında olduğu hâlde üç tabur piyâde
ve altı topla müdâfaa edilmekdeydi. Burada ihtiyât tabyası nâmında bir tabya var idi.
Cenûb cebhesi- Plevne ordusu Erkân-ı Harb Reîsi Tahir PaĢa kumandasında
birkaç tabyalardan ibâret olup buradaki meĢhûr (Îsâ Baba) ve (Kovanlık) tabyası dahî
Erkân-ı Harb Ka‟im-makamı meĢhûr Rızâ Bey ve BinbaĢı (Îsâ Baba) ların taht-ı
idârelerinde idi.
Cenûb-i garbî cebhesi-MeĢhûr Emin PaĢa‟nın kumandası tahtında olarak
Yunus Bey, Talat Bey, Milas, Bağlar BaĢı tabyaları beĢ tabur ve beĢ topla müdâfaa
olunuyordu.
Birinci ve Ġkinci (Plevne) muhârebelerinde düĢmanın en ziyâde hücumlarına
dûçâr olan (Greviçe) tabyası olup bu Greviçe, iki tabyadan ibâret olup birisinin ismi
(BaĢ Tabya) ve diğer (Kanlı Tabya) idi. BaĢ Tabya Miralay Hâfız Abdülezel Bey
kumandasında idi.
Bu esnâda (Plevne) de bulunan umûm kuvvet (40) tabur piyâde (7) süvârî
bölüğü ve bir alay Selânik Muâvene Süvârîsi ve (40) kıt„a sahrâ topdan ibâret olup
mevcûdun yekûnu (30000) den ziyâde olmadığı muhakkakdır. Âdil PaĢa (Plevne) nin
Ģimâl tarafında bulunuyordu. Rusların Ģu beĢ gün zarfında aldığı tertîbâtdan, (Plevne)
nin cihet-i cenûbiyesinden hücum etmek niyetinde oldukları anlaĢılıyordu. Burada
bulunan Yunus Bey ve Talat Bey tabyalarının kumandanı Ġkinci (Plevne)
165
Muhârebesi‟nde (Greviçe) Tabyası‟nı dilirâne sûretde müdâfaa eden Mirliva Emin
PaĢa idi. PaĢa-yı MüĢârün-ileyh Ağustos‟un yirmi sekiz ve yirmi dokuzunda (Lofce)
tarîkiyle hareket eden (Eskubelef) kolordusuna ciddî sûretde mukâvemet
göstermekde ve o tarafı cesûrâne müdâfaa etmekde bulunmuĢtu. Tesâdüfât-ı
garîbedendir ki gerek ikinci ve gerekse bu üçüncü hücumda Rusların en Ģiddetli
hücumlarına maruz kalan tabyalar Emin PaĢa‟nın kumandası altında bulunanlar idi.
Ağustos‟un otuzunda hücuma Ģu sûretle mübâderet olundu: Sabahleyin
Ruslar tarafından ateĢe baĢlandı. O gün Ceneral (Eskubelef), maiyyetinde bulunan
(32) tabur (9) batarya topla en evvel harbe mübaĢeret etdi. Yine o gün dahî Ġkinci
(Plevne) Muhârebesi‟nde olduğu gibi etrâftaki tabyalar ve tepeler kesîf bir sis
tabakasıyla mestûr olup (Plevne) kâmilen bir duman içinde bulunuyordu. (Eskubelef)
bu dumandan bi-l-istifâde Osmanlı tabyalarına yakın bulunan bir tepeye bir batarya
yerleĢtirdi. Bu batarya Yunus Bey Tabyası‟nı ve etrâfdaki tepeleri döğüyordu. Bir
müddet Ģu sûretle ateĢe devâm etdikten sonra Ceneral (Eskubelef) alafranga saat
onda Türklerin ileri hattına altı tabur yürütdü. Burada bulunan üç Osmanlı taburu
dlirâne mukâvemetde bulundu. Kumandan bulunan Emin PaĢa müthiĢ ateĢ içinde
harbi kendisi idâre ediyordu. Rusların bu taarruzu netîcesiz kaldı. DüĢman birinci
hatta yapıĢdı kaldı. Fakat bir adım ileri gidemedi. (Eskubelef) daha bir piyâde alayını
(4) tabur ileriye sürdü. Emin PaĢa yine mukâvemet etdiyse de taburlar ziyâde telefât
verdiğinden bu esnâda geriden imdâd dahî verilmediğinden ric„ate mecbûr oldu ve
birinci hatt-ı müdâfaa Rusların eline düĢtü.
Alafranga saat ikide Ruslar (Kovanlık) Tabyası‟na yanaĢmıĢlardı. Bu tabyaya
hücum etmek içün (Eskubelef) daha sekiz tabur götürdü. Bu esnâda Rusların
kuvvveti yirmi tabura kadar varıyordu. Emin PaĢa‟nın kuvveti üç dört taburdan
ziyâde değildi. Osman PaĢa Emin PaĢa‟nın tehlikede olduğunu görerek üç tabur
imdâd gönderdiyse de Ruslar tarafından mütemâdî bir sûretde vukû„a gelen hücumlar
askeri ziyâdesiyle sıkıĢtırmakda olduğundan bu imdâddan dahî bir fâide hâsıl
olamadı. Osmanlılar ric„ate mecbûr oldular. Ma„ahâzâ Rusların telefâtı dehĢetli idi.
Her adım ileriye gitmeleri yüzlerce askere mâl oluyordu. Fakat arkaları kuvvetli
olduğundan telef olan ve bundan dolayı zaîf düĢen taburların yerlerine derhâl yenileri
geliyordu. Muhârebnin bu devrinde ya„nî öğleden sonra saat üçte meydân-ı harbde
166
Rusların yirmi beĢ taburu kadar var idi. Bunlarla (Eskubelef) (Kovanlık) Tabyası‟na
yürüdü. Bu tabyadaki askerin ekserîsi Ģehîd olduğundan bu tabyayı düĢman zabt etdi.
Emin PaĢa (Îsâ Baba) Tabyası‟na çekildi.
ġu sırada Emin PaĢa, taburların intizâmı bozulmuĢ ve düĢmanın kesretinden
dolayı asker biraz yılmıĢ olduğundan PaĢa-yı müĢârün-ileyh taburların tanzîmiyle
uğraĢıyordu. Ruslar ise (Kovanlık) Tabyası‟nı elde etdikten sonra ihtiyât-ı umûmîden
yine birkaç tabur getirerek (Ġsâ Baba) Tabyası‟na hücum etmek teĢebbüsünde
oldukları hareketlerinden anlaĢılıyordu. Fakat Emin PaĢa dilirâne mukâvemetle
Rusların ilerlemesine mümanaat göstermek içün fevkalâde bir cesâret ve mahâretle
çalıĢıyordu. Saat beĢde Ruslara yine altı tabur imdâd geldiğinden Ceneral
(Eskubelef) bizzât askerin baĢında bulunarak (Îsâ Baba) Tabyası‟na yüklendi. Her iki
tarafın askeri süngü süngüye geldi. Emin PaĢa bu esnâda ağır sûretde yaralandı.
BinbaĢı Îsâ Baba ile oradaki taburlardan birisinin kumandanı bulunan Gâlib Bey
Ģehîd düĢtüler. Taburlar bu hâli görerek ric„at etdiler, (Plevne) ġehri‟nin içerisine
kadar girdiler. Ruslar (Îsâ Baba) Tabyası‟nı dahî zabt etdiler. ġu sırada akĢam olup
ortalığı karanlık basmakda idi.
Osman PaĢa, Emin PaĢa‟nın yaralandığından haber alır almaz yerine Mirliva
Rafet PaĢa‟yı ta„yîn ett. Rafet PaĢa taburları yeniden tanzîm ve Rusların hücum eden
tabyaların istirdâdıyla uğraĢıyor fakat bozulmuĢ olan ve dokuz saat kadar devâm
eden muhârebeden sersemlemiĢ bulunan askeri bir türlü intizâma getiremedi.
Bu esnâda Rusların hâli dahî pek fenâ idi. Zabt etdikleri tabyaların etrâfındaki
diğer tabyalar ve tepeler Osmanlı elinde idi. Türkler oralardan dehĢetli ateĢ
yağdırıyor, her dakîkada Ruslara yüzlerce telefât verdiriyordu. ġu sûretle Rusların
birkaç taburu mahvolup gitdi. Rusların geride buluna ihtiyâtları dahî tükenmiĢ
olduğundan bunara imdâd yoktu. Binâen-aleyh akĢamüstü Ruslar dahî pek perîĢân
bir hâlde olup bundan sonra ne yapacaklarını bilmiyorlardı. Ġki tarafın askeri bu gün
ziyâdesiyle yorulmuĢ olduğundan gitgide ateĢi zaîflemeye baĢladı. Fakat gece dahî
muhârebe kesilmeyip ara sıra iki taraftan hücumlĢar icrâ„ olunmakda idi.
167
(Eskubelef) kumandasında bulunan kolordu o günkü muhârebnede Ģu sûretle
hareket ve sâlifü‟z-zikr netÎceyi dahî istihsâl etdiği hâlde diğer taraflardaki hücumlar
bu sûretle vukû„a geldi.
Rus karargâh-ı umûmiyyesinin o gün tanzîm etdiği hareket planınca (Plevne)
ye sağ cenâhdan hücum edecek kol (30) taburdan ziyâde olup bu kuvvet iki sülsü
ya„nî iki fırkası, Romanyalıların ve bir fırkası Rusların idi. Bu kol (Plevne) kilidi
addolunan (Greviçe) Tabyası‟na hücum edecek idi. Burada bulunan üç fırkanın
bataryaları alafranga saat yedide öğle sonu üçe kadar (Greviçe) Tabyası‟nı ve etrâfını
dehĢetli bombardımana tuttu. Saat üçde hücuma baĢladılar. En evvel Romanya
Harbiyye Nâzırı Ceneral (Cenrak) kumandasındaki fırkadan altı tabur piyâde ileriye
yürüdü. Bunların hücumları (Kanlı Tabya) sı üzerine idi. Hücum, gâyet cesûrâne bir
sûretde icrâ„ olundu. Fakat Osmanlılar mezkûr tabyadan ve etrâfında dehĢetli ateĢler
saçdıkları gibi tabyanın ilerisinde ve yanlarında bulunan siper ve hendeklerden gelen
ateĢ dahî düĢmanın cebhe ve yan tarafını alıyordu. Az zamanda sekiz yüzden ziyâde
telef vererek yorgun bir hâlde ric„ate mecbûr oldu.
Yarım saat sonra Romanyalıların ikinci fırkası hücum etdi. Bu da yine
külliyetli telef vererek çekilmeye mecbûr oldu. AkĢamüstü Romanya ve Rusların
mecmû‟ kuvveti bir daha hücum etdi. Fakat iki saat kadar hunrizâne muhârebe
etdikten ve birkaç kere süngü süngüye geldikden sonra Osmanlıların buradaki üç
taburu gerideki (BaĢ Tabya) nâmındaki tabyaya ric„ate mecbûr oldu. DüĢman (Kanlı
Tabya) yı akĢam karanlığında aldı. Fakat bu tabya, (Plevne) nin kilidi olmayıp bunun
gerisindeki (BaĢ Tabya) nın ona hâkim olduğunu gördüler ise de yevm-i mezkûrda
vukû„a gelen zâyi„âtın kesretinden dolayı bu son tabyaya hücum etmekden âciz
kaldılar. Geceyi böylece geçirdiler.
DüĢmanın o günde hücuma memur bulunduğu iki kolu bu sûretle hareket
etdiği hâlde bunların ikisi arasında ve (Plevne) nin cenûb cebhesinde olan ve Erkân-ı
Harb Mirlivası Tahir PaĢa‟nın kumandasında bulunan istihkâmların karĢısında
Rusların (30) taburdan ibâret diğer bir kolu mezkûr tabyalara hücum etmiĢ idi ki bu
düĢman kolu, Ceneral (Krudener) ve Ceneral (Krilof) ların kumandalarında idi.
Ceneral (Krilof), solunda bulunan Ceneral (Eskubelef) in hücum etdiğini gördüğü
gibi (16) taburla (EdiĢevo) tarafından Tahir PaĢa‟nın üzerine yüklendi. Bir müddet
168
bu kolu dehĢetli telefât vererek etrâfta bulunan Ömer Bey Tabyası‟nı zabta muvaffak
olduysa da Erkân-ı Harb Miralayı Tervfik Bey‟in maiyyetinde bulunan beĢ taburun
süngü ile icrâ„ etdiği hücuma dayanamayarak tabyayı bırakıp kaçmaya mecbûr oldu.
Muhârebe Ģu sûretle devâm edip akĢama kadar etrâfdaki Osmanlı tabya ve
hendeklerinde bulunan Osmanlı taburları bu tarafdan düĢmanın ilerlemesine mani
oldular. DüĢman bir adım ileriye gidemedi.1
Ağustos‟un otuzunda vukû„a gelen muhârebe sâlifü‟z-zikr netîceden mâadâ
Ruslara bir muvaffakiyet kazandıramadı. Ġmdi bu muvaffakiyeti bir yekûn yapacak
olursak intac eder ki sağ kol (Romanyalılar) o gün (Kanlı Tabya) yı almıĢlar ise de
bunun gerisinde bulunan (BaĢ Tabya) yı almakdan âciz bulunmuĢlardır. Orta kolun
kumandanı Ceneral (Krilof) sabahdan akĢama kadar bir Ģey kazanamayıp yerinde
kalmıĢdır. Rusların sol kolu Ceneral (Eskubelef) kumandasında olarak (Kovanlık) ve
(Îsâ Baba) tabyalarını almıĢ ise de etrâfındaki tabyalar bu tabyalara hâkim
olduğundan bunların ortasında mahsuran kalmıĢ bulunuyor ve her dakîkada külliyetli
telef vererek aldığı tabyaları güç belâ muhafaza edip duruyordu. Rusların o günkü
telefâtının dehĢetli olduğu ma„lûm idiyse de mikdâr-ı hakîkiyesi daha belli değildi.
Yevm-i mezkûrda Ġmparator, Grnadük, Harbiyye Nâzırı ve bunların maiyyeti
etrâfdaki bir yüksek tepeden muhârebeyi seyretmekdeydiler.
Ġmparator burada ale-s-sabah gâyet mükemmel bir dua âyini icrâ„ etdirerek
muhârebenin netîcesini kemâl-i telaĢla bekliyordu. Bulunduğu tepeden ahvâl layıkı
vechile anlaĢılamıyordu. (Plevne) nin etrâfı barut dumanı içinde kalarak külliyetli
aksâm-ı askeriye ileriye gidemeyip dönüyor, ara sıra Rusların Hurra ve Osmanlıların
Allah Allah diye bağırarak hücum etdikleri iĢitiliyordu. Saat üçde her tarafdan gelen
haberler hücumların Türkler tarafından def„olunduğunu bildiriyordu. Bu haberlerden
Ġmparator fevkalâde me‟yûs olarak âdeta ağlıyordu. AkĢamüstü Ceneral (Eskubelef)
in biraz ilerlediği haberi bir müddet Ġmparator‟u sevindirmiĢ ise de bunun dahî
ilerlemesinin gâyet müĢkil olduğu ve ihtiyâtda bir taburun dahî kalmadığı
Ġmparator‟u âdeta bayılmak derecesine getirdi. Daha sonra o günkü muhârebe
kâmilen gâib edildiğini gösterir alâmetler zuhûr etmeye baĢladı. Hücumlarda perîĢân
1 Bu muhârebe hakkında Rus ve Fransız lisânında yazılmıĢ eserlere müracaat ve kezâ “Plevne
müdâfaası” nâmında Türkçe yazılmıĢ risâle.
169
olan ve zâbitlerini gâib ederek sersemlemiĢ bulunan taburlar ve bölükler,
muhârebeden çıkıp kaçıyorlardı. AkĢamüstü muhârebenin gâib edildiğinde hiç Ģübhe
kalmadı.1
O gün akĢamüstü (Plevne) etrâfı dehĢetengîz bir hâlde idi. Meydân-ı harbde
yirmi bin cenâze ve yaralılar yatıyordu. (Çünki bunları çıkarmaya asker yok idi.)
Mecrûhlar bağırarak Ġmparator‟a, Grandük‟e, ümerâya küfürler ediyorlar pek çokları
“Bizi cehenneme getirip bıraktınız kendiniz uzakdan seyrediyorsunuz” diye
bağırıyorlardı. Pek çok ümerâ kendi alay ve fırkalarının mahvolduğunu görerek
hüngür hüngür ağlıyorlardı. Ġmparator dahî ağlayarak kendi odasına kapanıp kimseyi
yanına bırakmıyordu. Grandük, ahvâli tehlikeli görerek meydân-ı harbe yakın bir
yerde geceyi geceyi geçirmeye karar verdi. Gece her tarafdan fenâ haberler
alınıyordu. Zîrâ Osmanlı tabyalarına yakın bulunan ümerâ, Osmanlıların taarruz
etmeye niyetleri olduğunu ba„zı ahvâlden istidlâl ediyordu. Hakikat-i hâlde bunların
tahmîni doğru idi.
Osman PaĢa geceyi, askerinin tanzîmiyle geçirip ale-s-sabah Rusların üzerine
hücume etmek ve alınan tabyaları istirdâd etmek niyetinde idi. (Plevne) nin
cenûbunda Ceneral (Eskubelef) tarafından edilen hücumda (Kovanlık) ve (îsâ Baba)
tabyaları zabt olunup Emin PaĢa mecrûh oldukdan sonra mezkûr tabyada bulunan
taburların ric„at etmekde olduklarını ve bu esnâda Emin PaĢa‟nın yerine ta„yîn
olunan Rafet PaĢa bu tabyaları intizâma getirmek içün uğraĢmakda olduğunu
yukarıda söylemiĢdik. Bu esnâda karanlık basmıĢdı. Fakat Ruslar yine taarruzda
bulunuyorlar ve oralarda bulunan Yuınus Bey ve Bağlar BaĢı tabyalarına hücum
etmek içün ileri yürüyorlardı. Osmanlı zâbitânı ise, cesâretleri biraz kırılmıĢ olan
efrâdı teĢcî„ içün uğraĢıyorlardı. Rafet PaĢa Ka‟im-makam Plevne Kasabası‟na Rızâ
Bey‟e ric„at eden efrâda ateĢ etmek içün emir vermiĢ ve kendisi elinde revolver
olduğu hâlde askerin önüne geçerek bir tarafdan bunları tehdîd ve bir tarafdan
yeniden harbe girmek içün teĢcî„ ediyordu. DüĢmanın kurĢunu ise yağmur gibi
yağıyordu. ġu esnâda pek çok zâbitân Ģehîd ve Rafet PaĢa kurĢunla vurularak
mecrûhen yere düĢtü. PaĢa‟yı derhâl (Bağlar BaĢı) Tabyası‟na götürdüler. Evvelce
mecrûh olan Emin PaĢa dahî burada idi.
1 “Ceneral Hazewnkamofun Hâtırâtı” ve diğer bu muhârebeye âid yazılan bir çok eser.
170
Bu esnâda Ceneral (Eskubelef) gece karanlığından bi-l-istifâde (Bağlar BaĢı)
Tabyası‟na hücum etdi. Fakat burada bulunan NiĢî Redîf taburu ve bu esnâda Osman
PaĢa tarafından gönderilen diğer bir tabur Rusların on taburun def„etdi. O hengâmede
Miralay Yunus Bey (Bağlar BaĢı) tabyası kumandanı bulunan Erkân-ı Harbiyye
Ka‟im-makamı Rızâ Bey fevkalâde metânet göstererek Rusların taarruzunu her
def„asında pek büyük telefât verdirerek def„ediyordu.
Gece saat ikide Erkân-ı Harb Reîsi Tahir PaĢa buraya geldi. Asâkire sabaha
kadar sebât etmelerini emir ve tenbîh ve umûm hatta Rusların mağlûb olduklarını ve
sabahleyin Ruslara tekrar hücum edilerek alınan tabyaların dahî istirdâd edileceğini
beyân etdi. Bunun üzerine oradaki asker biraz kendilerine gelerek sabaha kadar
(Eskubelef) in askerleriyle döğüĢdüler.
Osman PaĢa yevm-i mezkûrda muhârebeyi Hâfız PaĢa Tabyası‟na yakın
bulunan bir mevki„de bulunuyor ve harbi idâre ediyordu. Ordusunun cenûbunda
bulunan birkaç tabyalar alınıp (Eskubelef) in oldukça ilerlemekde olduğunu
görüyordu. Fakat zâyi„âtın derecesini bilemiyordu. Gece saat ikide Erkân-ı Harb
Reîsi Tahir PaĢa‟yı gönderip ahvâli lâyıkı vechile anladıkdan sonra ikinci gün
muhârebe içün lâzım olan tedâbîri aldı.
Muhârebe olduğu gece, karargâhta bir Meclis-i Harb akdolundu. Bu mecliste
gerek Osman PaĢa ve gerekse diğer ümerânın fikirlerince Ģimdilik sol cenâhta (Kanlı
Tabya) nın Ruslar tarafından zabtı içün o kadar büyük tehlike olmayıp ordu içün asıl
tehlike cenûbdan ya„nî (Eskubelef) ordusu tarafından geldiğinde ittifâk irâ-hâsıl oldu.
Çünki bu taraftan düĢman daha ileriye gidip oradaki tabyaları alacak olursa (Plevne)
ordusu içün ikiye ayrılmak tehlikesi var idi. Binâen-aleyh ne sûretle olursa olsun
(Eskubelef) i geriye tard ve burada zabt olunan (Kovanlık) ve (Îsâ Baba) tabyalarını
istirdâd etmek behemehâl elzem görünüyordu.
Osman PaĢa bu maksad içün etrâftaki tabyalardan birkaç tabur aldı. Bunların
mikdârı on ikiye vâsıl olup kumandasını Tahir PaĢa‟ya verdi. Tahir PaĢa sâlifü‟z-zikr
iki tabyaya üç koldan hücum etdi. Fakat hücum tertîbinde hata olduğundan mıdır?
Yoksa gevĢek hücum edildiğinden midir nedir? Tahir PaĢa mezkûr tabyaları zabta
muvaffak olamadı. Ve Osman PaĢa‟ya gönderdiği raporda bu iĢle baĢa
171
çıkamayacağını bildirdi. Osman PaĢa bu raporun mealine râzı olmayıp ikinci kere
hücum edilmek üzere bu iĢe Erkân-ı Harb Miralayı Tevfik Beyi ta„yîn etdi.
Tevfik Bey hücum kolunu ikiye tefrîk ederek birincisini asıl hücum olunacak
tarafın aksinden bir nümâyiĢ icrâ„sına memur edip mezkûr kolu o tarafa sevk etdi.
DüĢman bu kol ile uğraĢır iken kendisi sekiz taburla tabyalara hücum ederek bunları
tard, düĢmanı evvelki gün muhârebe baĢlanan mevki„ye kadar ta„kîb etdi. ġu sûretle
Ağustos‟un otuz birinde evvelce Ruslar tarafından alınan (Kovanlık) ve (Îsâ Baba)
tabyaları istirdâd olundu.
DüĢmanın (Plevne) nin üçüncü hücumundaki zâyi„âtı yirmi iki bine kadar
varıyordu. Yalnız beĢ yüz zâbit maktûl ve mecrûh düĢtü. Bizzât (Eskubelef) kolunun
zâyi„âtı sekiz binden ziyâde idi. Osmanlıların tekmîl zâyi„âtı ise üç bin raddesinde
olup ümerâ ve zâbitân meyânında Ģehîd ve mecrûh olanlar Ģunlar idi: Ferik Hasan
Sabri, Mirliva Emin ve Rafet PaĢalarla Erkân-ı Harb Ka‟im-makamı Rızâ ve BinbaĢı
ve tabur kumandanları bulunan Memdûh, Ârif, HurĢid Beyler mecrûhin meyânında
bulunuyorlar idi. ġehîd olanlar da Miralay Ġbrâhim, Erkân-ı Harb Ka‟im-makamı Ali
Rızâ, BinbaĢı ReĢid ve Gâlib Beylerle Mehmed Ağa idi. Allah cümlesine rahmet
eyleye.
O gün en ziyâde mahâret-i askeriye ve cesâret-i fevkalâde gösteren zevât
Erkân-ı Harb Miralayı Tevfîk Bey ile yine Miralay meĢhûr Yunus Bey idi. Tevfîk
Bey muhârebenin ikinci günü mezkûr tabyaları istirdâd etdiği içün Mirliva oldu. Ve
bundan sonra ordunun Erkân-ı Harb Reîsliği vazîfesine geçti.
Üçüncü (Plevne) Muhârebesi‟nin netîcesinden Rus karargâhının ne kadar
me‟yûs olduğunu îzâh etmek mümkin değildir. Muhârebenin ikinci günü, evvelce
zabt olunan tabyaların Osmanlılar tarafından istirdâdı bu me‟yûsiyeti kat kat arttırdı.
Bundan sonra (Plevne) yi hücumla zabt etmek mümkin olamayacağı sarahaten
meydâna çıkdı. Binâen-aleyh Ģu muhârebeden bir netîce-i muvaffakiyet istihsâlı içün
baĢka çâreler aramak lâzım olduğu herkesin nezdinde tebîn etdi.
ġu mes‟eleyi hâlletmek içün Eylül‟ün birinde Rus karargâh-ı umûmiyyesinde
büyük bir meclis kuruldu. Meclis-i mezkûrda Ġmparator, Grandük Nikola, Rus
Veliahdı Saraviç, Romanya Prensi ġarl, Harbiyye Nâzırı Milutin ve sâir büyük ümerâ
172
buluyor idi. Mesele müzâkere edilir iken erkân heyetince ihtilâf irâ-vücûda gelerek
iki taraf oldu. ġöyle ki: Grandük Nikola ve maiyyeti mâdem ki (Plevne) de üçüncü
def„a mağlûbiyyet vâki olmuĢdur. Bu mevki„in karĢısında kuvvetli bir ordu bırakarak
kalan kuvvetle ve her gün Rusya‟dan gelmekde olan imd3adla ileriye ya„nî
Balkandan Edirne‟ye ve Ġstanbul‟a yürümek en sağlam ve ahvâle muvâfık bir hareket
olduğunu iddia ediyorlardı. Bu re‟yin külliyen aleyhinde bulunan diğer taraf,
Ġmparator, Saraviç ve Romanya Prensi (Plevne) yi bu halde bırakıp ileriye hareketin
tehlikeli olduğuna ve Plevneyi almak içün ise baĢka çâre olmayıp muhasaraya
müracaat ve bunun içün de vakit gâib edilmeksizin Ģimdiden bu iĢe mübâderet etmek
lâzım olduğuna dâir mütâlâat sarf ediyordu. Nihâyet bir çok müzâkeratdan bu son
fikir galebe çalıp (Plevne) yi muhasaraya ve Rusya‟dan gelen imdâd (Hassa ordusu)
vâsıl olunca (Sofya) tarîkine hücum edip bu sûretle (Plevne) nin her tarafından
sarmak teĢebbüsâtına karar verildi.1
Bunun üzerine Ġmparator Rusya ordularında istihkâm fenninde pek çok Ģöhret
kazanan Ceneral (Tutlabon) nâmında birisini orduya celbe karar verdi. Bu zâta derhâl
telgraf çekdiler. Grandük bu iĢten hiç de hoĢnut değildi. Çünki mezkûr Cenerali
öteden beri sevmezdi. ġu meclisde Ġmparator ne kadar havalar soğuk olursa olsun
(Plevne) zabt edilinceye kadar ordudan ayrılmayacağını ve umûm askerle berâber
muhârebe zahmetine katlanacağını dahî beyân etdi.
Grandük bu beyândan dahî memnun kalmadı. Çünki Ġmparator burada
kaldıkça husûsi düĢmanı olan fakat Harbiyye Nâzırı bulunan (Milutin) dahî kalacak
ve ister istemez hareket-i askeriye husûsunda icrâ„-yı tesîr ve nüfuz edecekdi.
(Grandük) buralarını düĢündü ise de Ġmparator‟un ârzûsuna muhâlefet göstermek
mümkin olmadından bu hareket-i fedâkarânesi içün Ġmparator‟u tebrîk etdi.
Bundan sonra karargâh (Plevne) nin muhasarası içün lâzım olan vesâitin
istihzârına fevkalâde gayretle çalıĢtı.
[227] Onuncu Fasl
Plevne‟nin muhasarası. – Bu esnâda ġipka ve ġumnu ordularının ahvâli. –
Rusların, Plevne muhasarasına teĢebbüsleri. – Ceneral (Tutlabon) un bu husûs içün
1 “Ceneral Hazenkamf‟ın Hâtırâtı” ve diğer eserler.
173
aldığı tedâbîr. – Gâzi Osman PaĢa‟yı para ile kandırmak içün Rusların bir teĢebbüs-ü
hâinâneleri. – (Plevne) nin hatt-ı ric„atinde ya„nî (Sofya) ya giden tarîkdeki ahvâl. –
Rus imdâdlarının dârülharbe vurûdu. – (Sofya) tarîkinde bulunan mevâki„in,
düĢmanın yed-i zabtına düĢmesi. – Rus Ġmparatoru ve Ahmed Hıfzı PaĢa. – Bu
esnâda (ġumnu) ordusu kumandanı bulunan Mehmed Ali PaĢa‟nın muhârebeleri. –
ġu sırada Süleyman PaĢa‟nın (ġipka) daki ahvâli. – Mehmed Ali PaĢa‟nın azline
umûm kumandanlığa Süleyman PaĢa‟nın ta„yîni. – Muhârebenin bu devri hakkında
ba„zı mülâhazat.
Ruslar, bir kere Plevne‟ye muhasara ile almak niyetine karar verdikleri gibi,
muhasara içün lâzım olan vesâitin istihzârı husûsunda hiçbir dakîkayı fevt etmediler.
Harbiyye Nezâreti‟ne verilen emir üzerine istihkâm ve hendeklerin hafrî içün lâzım
olan âlet ve edevât getirildi. Celb olunan ağır ve büyük toplar münâsib yerlere
yerleĢtildi. (Plevne) nin etrâfı aksâm-ı askeriyeye taksîm olundu. Her kısım kendine
mahsûs olan arâzıde cesîm-i istihkâmlar vucûda getirdi. Birkaç gün zarfında (Plevne)
nin etrâfı pek kalabalıklı bir Ģehir rengini aldı. Hatta Ģu sırada (ZiĢtove) den bura
ordugâhına kadar serîan bir Ģimendüfer hattı vucûda getirilmek dahî düĢünüldüyse de
mâliye Nezâreti‟nin mümanaatından dolayı bu iĢten vazgeçildi.1
(Plevne) nin muhasarasını idâre içün celb olunan Ceneral (Tutlabon),
Eylül‟ün on altısında ordugâha vâsıl oldu. Bu Ceneral hendese ve istihkâm fenlerinde
Rusların en meĢhur Cenerali olup bu husûsda yalnız Rusya‟da değil umûm
Avrupa‟da da Ģöhret kazanmıĢ idi. Ceneral (Tutlabon) Rus hendese mektebinden
çıkdıkdan iki sene sonra Kırım Muhârebesi açılmıĢ ve derhâl buraya gönderilmiĢ idi.
(Tutlabon) bu esnâda mülâzım rütbesinde olup fakat Sivastopol Kal„ası‟nda
gösterdiği mahâret ve dirâyeti sâyesinde o derece çabuk terfî-i rütbe etmiĢdir ki on
bir ay muhasarada kaldıkdan sonra yirmi dört yaĢındayken feriklik rütbesine nâil
olarak çıkmıĢdır. Çünki Sivastopol Kal„ası‟nın bu kadar müddet dayanabilmesi bu
zâtın hendesede olan mahâreti sâyesinde imiĢ. Fakat Ģurası garîbdir ki muhârebe-i
mezkûre biter bitmez (Tutlabon) nisyân köĢesinde kalmıĢ. Hiçbir yerde mühim bir
memuriyetde istihdâm olunmamıĢdır. Zîrâ genç yaĢındayken böyle bir rütbeye nâil
1 “Ceneral Hazenkamf‟ın Hâtırâtı.”
174
olması, umûm Rus ümerâsının kıskançlık damarlarını gıcıklamıĢ, ba„de-l- muhârebe
bunun ilerlemesine mani olmuĢdur.
(Tutlabon) bu son Osmanlı Muhârebesi‟ne kadar ekser-i ahvâlden Erkan-ı
Harb mektebinde hocalıkla vakit geçirirken (Plevne) nin üçüncü bozgunluğundan
sonra bir nevi mecbûriyete mebnî Ġmparator‟un ârzûsu üzerine ordugâha celb
olunmuĢdu. Her ne ise Ceneral “Tutlabon” Rus ordugâhına geldi. Ve derhâl (Plevne)
mevki„inin etrâfını gezmeye koyuldu. Üç gün mütemâdî bir sûretde mevâki„in
keĢfiyle vakit geçirdi. Sonra Ġmparator‟a uzun bir rapor verdi. Bu raporda
Osmanlıların istihkâmlar yapmak içün intihâb etdikleri mevâki„i ziyâdesiyle tahsîn
etmiĢ ve Osman PaĢa‟nın ordusunda fenn-i istihkâm ve hendesenin kehinine vâkıf
zevâtın bulunduğunu delâil-i mütenevvi„ ile isbât etmiĢdir. Rusların tuttuğu
mevâki„in ekseriyesini beğenmemiĢ ve bunlardan ba„zılarını terk, diğerlerini
Osmanlı istihkâmlarına takrîb etdirmek lüzûmunu ihtâr etmiĢdir. Ceneralin raporunu
Ġmparator derhâl kabûl edip îcâbının icrâ„sını kendisine havâle etdi. O günlerde ordu
ümerâsına verilen emirde Ceneral (Tutlabon) un emrine kim karĢı durur veyahûd
emrinin icrâ„sında her kim tekâsül gösterirse derhâl cezalandıracağına dâir bir emir
verdi.
Ceneral (Tutlabon) Ģu sûretle iĢe teĢebbüs etdi. Fakat (Plevne) ye karĢı aldığı
tedâbîrden en birincisi zâten devâm eden bombardımanı teĢdîd etmek oldu. Bu
maksad içün o günlerde beĢ yüz kıt„adan ziyâde bulunan toplara her yirmi dört saatde
üç kere ve mu‟în saatlerde birden ateĢ etdirmeye emir verdi ki bu ateĢin gürültüsü
(Plevne) ve etrâfını titretiyor, âdeta sun‟î bir zelzele vucûda getiriyordu. Ma„ahâzâ
sonraları anlaĢıldığı vechile bu sûretle vukû„a gelen bombardıman dahî Osmanlı
ordusun hemen hiçbir zarar vermiyordu. Çünki Osmanlı istihkâmları gâyet
mükemmel ve muhkem yapılmıĢ olduğundan içinde bulunan asker, güzel muhafaza
olunuyordu.
Ceneral (Tutlabon) bu esnâda (Plevne) yi böyle bombardımanla
sıkıĢtırmakda olduğu gibi Grnadük Nikola dahî muhasaranın uzamasına meydân
vermemek içün diğer çâreler düĢünüyordu. Bu çârelerden en mühimi garib olmakla
beraber bugüne kadar herkesten mestûr kaldığından Ģurada bir tafsîl naklini münâsib
175
görüyoruz. Biz bu vak„ayı bizzât iĢin içinde bulunan bir zâtın yazdığı kitaptan
iktibâsen nakledeceğiz:1
Üçüncü (Plevne) Muhârebesi‟nden sonra Grandük‟ün yâverlerinden birisi
biraz istirahat etmek içün Romanya‟nın BükreĢ ġehri‟ne gider. Ġki-üç hafta sonra
orduya „avdet eder. Fakat berâberinde BükreĢ‟te görüĢdüğü iki Ġstanbul sarraflarını
da getirir. Bu sarraflar mezkûr yâverden kendilerinin Grandük‟e takdîm edilmesini
ricâ eder. Yâver bu husûsu Grandük‟e arz eder. Bu zât da sarrafların huzuruna
getirilkmesi emrini verir. Sarraflar Grandük‟le görüĢtüklerinde bizzât kendileri
Ġstanbul‟lu olup Gâzi Osman PaĢa‟yı ve âilesini pek güzel tanıdıklarını ve Gâzi PaĢa,
esâsen fakîr olup para vasıtâsıyla kendisine (Plevne) nin bir an evvel teslîmini kabûl
etdirmek mümkin olduğunu söylerler. “Denize düĢen yılana sarılır.” meĢhûr darb-ı
meseli mûcibince Grandük bu ihbâratdan fevkalâde memnûn olur, büyük ümidlere
düĢer. Erkân-ı Harb Reîsi‟yle bu maksadı nasıl vucûda getirmek mümkin olacağını
müĢâvere eder. Evvel emirde Osman PaĢa‟ya bir parlementor göndermeye karar
verirler. Derhâl ordudan borular çaldırarak (Plevne) ye doğru bir zâbit gönderirler ki
bu zâbitin elinde Osman PaĢa‟ya hitâben Fransızca yazılan bir mektup olup meali:
Mühim bir iĢ müzâkere etmek içün maîn bir günde diğer bir parlementorun
gönderilmesine müsâade buyurulması ricâsından ibâret idi.
(Plevne) civârında bulunan (Greviçe) tabyasından bir Rus zâbitinin boru
çaldırarak ve beyâz bayrak çekerek gelmekde olduğunu görürler. AteĢ etmezler.
KarĢısına çıkarlar. Zâbitden maksadının ne olduğunu sorarlar. Zâbit Grandük‟ün
mektubunu verir. Cevâb ister. Ġki saat orada bekler. Sonra kendisine Grandük‟e
hitâben yazılmıĢ bir mektub verirler. Osman PaĢa bu mektubda parlementor
gönderilmesinde bir mani olmadığını ve Eylül‟ün yirmi birinde muayyen olan
mahallde bu parlementora muntazır olduğunu bildirir. Grandük gönderilecek
perlementor içün muhârebeden evvel Ġstanbul‟da ve Rus sefâretinde tercümanlık
hidmetinde bulunup Türkçeyi gâyet iyi bilen Mösyö (Makeyof) u intihâb eder ve
buna verdiği ta„lîmâtda kendisi sözde meydân-ı muhârebede kalan ve iki ordu
arasında bulunan cenâzeleri toplatdırmak içün gönderilmiĢ olduğunu fakat bir kere
Osmanlı ordusuna girdiği gibi ne sûretle olursa olsun bizzât Osman PaĢa ile tenhâ
1 “Ceneral Hazenkamf‟ın hâtırâtı.”
176
görüĢmek lâzım olduğunu ve bu maksad husûle gelir gelmez Gâzi PaĢa‟ya “ Eğer bu
günlerde (Plevne) yi teslîm ederseniz Ģu kadar meblağın Londra Bankası‟yla
kendisine teslîm olunacağını beyân etmesini tenbîh eder. Mülâkat içün ta„yîn olunan
günde mezkûr tercümânı (Plevne) ye gönderir.
Gönderir ama! Grandük bu maksad-ı hâinânesine nâil olamaz. Çünki yevm-i
mezkûrda Osman PaĢa tarafından parlementor sıfatıyla gönderilen Erkân-ı Harb
Miralayı Tevfîk birinci hatt-ı harbden içeriye (Makeyof) u sokmaz. Maksadının ne
olduğunu burada söylemesini taleb eder. Makeyof “Grandük‟den Osman PaĢa‟ya bir
mektub vardır, bizzât kendi eline vermeye memurum. BaĢkasına veremem.” Diye
ısrar etdiyse de Tevfîk Bey cevâben: “Osman PaĢa keyifsiz olduğundan dolayı
MüĢârün-ileyh ile görüĢemeyeceğini ve ne söylemek isterse kendisine
söyleyebileceğini” beyân eder. Nihâyet tercümân cenâbları maksadının icrâ„sına
muvaffak olamayacağını anlayarak, hiç olmazsa Tevfîk Bey‟e esâsen maksadını
sızdırmamak içün Osman PaĢa‟yı görmek ârzûsundan maksadı sâlifü‟z-zikr
cenâzeler mes‟elesi olduğunu beyân ederek döner. ġu sûretle Rus ordgâhının gâyet
çirkin olan bu teĢebbüsleri netîcesiz kalır.1
Ceneral (Tutlabon) bir kere (Plevne) etrâfında bulunan ordusunun
kumandasını ele aldıkdan sonra (Plevne) yi pek ziyâde sıkıĢtırmakda idiyse de
Osman PaĢa‟nın hatt-ı ric„atini ya„nî Plevne‟den Orhâniye ve Sofya‟ya giden tarîki
kesmeye muvaffak olamamıĢdı. Ruslar, bu maksadı dahî husûle getirmek içün
Petersburg‟dan gelecek olan Hassa ordularını bekliyorlardı. Osman PaĢa, ordusunun
gerisinde birkaç müstahkem mevâki„i tutmuĢtu. Bu mevâki„den birincisi (Plevne)
den birkaç kilometre uzakda bulunan (Gorni Dubnik) nâmındaki mevki„ idi. Bunun
daha ilerisinde ve Orhâniye‟ye giden yolda (TayiĢ) nâmında diğer bir mevki„ dahî
var idi. Buralarda birkaç tabur buluyor, oralarını muhafaza ediyorlardı.
Rus karargâhı (Plevne) nin muhasarasına karar verdiği anda Sofya tarîkine
altmıĢdan ziyâde süvârî bölüğü ve münâsib mikdârda bataryalar sevk etmiĢler idiyse
de bu süvârîler, Plevne‟ye mühimmat gelmesine mani olamıyor, nakliyatın
muhafazasına memur ve sâlifü‟z-zikr mevâki„de bulunan Osmanlı taburları bunları
mağlûb ederek (Plevne) ye erzak götürmeye muvaffak oluyorlardı. TeĢrîn-i evvel
1 “Ceneral Hazenkamf‟ın Hâtırâtı”
177
ibtidâlarında Orhâniye de bulunan ġevket PaĢa (Plevne) ye iki bin araba erzak sevk
etmeye muvaffak oldu. O tarîkte bulunan Rus süvârî kumandanı Ceneral (Levis) bu
nakliyat kâfilesine ve burada muhafaza sıfatıyla bulunan beĢ tabura Ģiddetli hücum
etdi. Fakat hayli telefât vererek ric„ate mecbûr oldu. Bu def„a dahî nakliyatın îsâli
mümkin olabildi. ġu kadar ki bu nakliyat son def„a olmak üzere (Plevne) ye verilen
imdâd oldu.
Eylül nihâyetlerinde Rusların bekledikleri imdâdların kâffesi dârülharbe
geldi. Bu esnâda umûm dârülharbde Rusların kuvve-i mevcûdesi (30000 Romanya
askeriyle beraber) dörtyüz binden biraz ziyâde idi. Osmanlıların kuvvetiyse (ġipka,
ġumnu, Plevne ordularını mecmû‟ları) yüz elli bine varmıyordu. Bu esnâda Osmanlı
ordularının en geride askerleri bulunan Nizâmiye ve Redîf taburları, dört beĢ aydan
beri vukû„a gelen muhârebelerde külliyetli telefât vermiĢ taburlar hiçbir ta‟lîm
görmemiĢ mustahfız askeriyle doldurulmakda bulunmuĢtur. Muhârebenin bu
devrinde pek çok taburlarda zâbitânın mevcûdiyeti dahî noksan idi. Tabur baĢında
iki-üç zâbitden ziyâde değildi. Bölük ve hattâ tabur kumandanlarında çavuĢlar
istihdâm olunuyordu. Rusların Ģu sırada dârülharbe toplamıĢ oldukları dört yüz bin
kuvvetden hemen yarısı ya„nî iki yüz bin asker, (Plevne) muhasarasına munhasır
kalmıĢ, ileride göreceğimiz vechile Ruslar (Plevne) nin her tarafını sardıkdan sonra
Sofya tarîkiyle Balkan‟a hareket etmek üzere yeni bir ordu teĢkîl etmek niyetinde
idiler ki bu ordunun teĢkîlinden maksad o tarafdan (Plevne) ye imdâd etmek üzere
gelen Osmanlı ordusuna mümanaat ve hem de Orhâniye‟ye doğru hareketle
Balkan‟a, (Sofya) ya doğru taarruz etmekdi.
Rusların en güzîde askeri bulunan Hassa ordusu, Eylül nihâyetinde (Plevne)
civârına vâsıl oldu. Bu ordu kırk tabur piyâde, yüz elli top, altı alay süvârîden ibâret
olup kuvve-i mevcûdesi kırk beĢ bin askerden ibâret idi.
Mezkûr ordunun kumandanı yukarıda bir yerde söylediğimiz vechile bidâyeti
harbde sür„atle Balkan‟ın öte tarafına geçen fakat (Eski Zağra) Muhârebesi‟nde
Süleyman PaĢa‟ya mağlûb olarak ric„at eden Ceneral (Gurko) idi.
Ceneral (Gurko), Grandük‟den aldığı emir üzerine Hassa ordusuyla (Plevne)
nin arka tarafına geçerek teĢrîn-i evvel ibtidâlarında Orhâniye tarîkine çıkdı. Burada
178
(Plevne) ye en yakın bulunan mevâki„in (Gorni Dubnik) ve (TeliĢ) olduğunu
yukarıda söylemiĢdik. (Plevne) nin hâriçle münâsebetini kat„etmek içün bu iki
mevki„ ele geçirmek lâzımdı. Ceneral (Gurko) en evvel (Gorni Dubnik) a
yüklenmeyi münâsib gördü. Çünki mevki„-i mezkûr (Plevne) ile (TeliĢ) in
meyânında idi.
Ceneral (Gurko) teĢrîn-i evvelin on ikisinde (Gorni Dubnik) ın etrâfını sardı.
O gün gerek (Plevne) tarafından ve gerekse (TeliĢ) cihetinden gelmesi melhûz
bulunan Osmanlı imdâdına mâni‟ olmak üzere o tarafa piyâde, süvârî, topdan ibâret
kollar gönderdi. Kendisi (36) taburla ale-s-sabah mevki„-i mezkûra hücuma baĢladı.
Bu esnâda (Gorni Dubnik) mevki„inde mevcûd Osmanlı kuvveti beĢ tabur
piyâde, üç top ki cem„an yekûn (3500) neferden ibâret olup bu kuvvet Mirliva
Ahmed Hıfzı PaĢa‟nın kumandasında idi. O gün Hıfzı PaĢa‟nın ve gerekse orada
bulunan Osmanlı dilâverânının gösterdiği mukâvemet, hârik-ül-âde derecesinde olup
hiçbir milletin târih-i harbinde görülmemiĢ emsâlsiz vakâyi„dendir. (Gorni Dubnik)
mevki„ düz bir arâzî üzerinde yapılmıĢ iki küçük istihkâmdan ibâret idi. Bu mevki„
sabahdan akĢama kadar karĢısında bulunan kırk bin raddesindeki düĢman kuvvetine
dayandı. Osmanlı kavmine mahsûs olan metânet ve sebâtın derecesini düĢmana
gösterdi.
Ceneral (Gurko) bu mevki„ye (92) topla üç saat kadar ateĢ etdikten sonra (36)
taburla hücum etdi. Hıfzı PaĢa beĢ kere bu taburların hücumlarını tard etdi. Bunlara
dehĢetli telefât verdirdi. Tabyaların etrâfı Rus cesedleriyle doldu. AkĢam karanlığına
kadar hücum devam etdi. Bu esnâda Rus tarafaından atılıp tabya içerisine düĢen
mermiyâtdan tabyanın içerisi yandı. Cebhânenin bir kısmı havaya uçtu. Bu yangını
söndürmekle meĢgûl bulunan Türk askerinin ateĢi kesilmesinden bi-l-istifâde
Ruslardan birkaç taburu tabyaya girdiler. Hıfzı PaĢa âciz kalarak tabyayı Ruslara
teslîm etdi.1
Rusların o gün (Gorni Dubnik) daki zâyi„âtı yedi bine yakın olup içlerinde üç
ceneral, yüz elli zâbit var idi.
1 Bu muhârebe hakkında yazılmıĢ eserlere müracaat.
179
Ceneral (Gurko), bizzât mevki„-i mezkûra hücum ederken etrâfa kuvvetli
müfrezeler sevk etdiğini yukarıda söylemiĢdik. Bu müfrezelerden (TeliĢ) tarafına
sevk olunan Ceneral (CeliĢof) mevki„-i mezkûre hücuma dâir bir emir almamıĢ iken
burada bulunan Hakkı PaĢa üzerine hücum etdi. (TeliĢ) de bulunan (9) Osmanlı
taburu bunları def„ etdi. Ruslar, dehĢetli telefât vererek akĢamüstü ric„at etdi. Bunun
üzerine Ceneral (Gurko) Gorni Dubnik mevki„ini aldıkdan sonra muhârebenin ikinci
günü ya„nî teĢrîn-i evvelin on üçünde umûm ordusuyla (TeliĢ) e hareket edip burasını
dört saat mütemâdî bir sûretde bombardımana tutdu. Hakkı PaĢa bombardımana
dayanamayarak Ceneral (Gurko) ya umûm askeriyle teslîm oldu.
Ġki gün devâm eden Ģu muhârebelerde Rusların zâyi„âtı on bin askerden
ziyâde idi.
Rivâyet ederler ve bu rivâyet Rus eserlerinde mukayyeddir ki (Gorni Dubnik)
da esir düĢen Ahmed Hıfzı PaĢa, karargâha gönderilip (Grandük) tarafından
Ġmparator‟a takdîm olunduğu zaman, Ġmparator PaĢa-yı MüĢârün-ileyhe pek ziyâde
iltifâtlar etmiĢdir. Fakat Hıfzı PaĢa burada dahî kendi hamiyyet-i Osmaniyyesini
göstermiĢdir. Esnâ-yı mübâhasede Ġmparator damdan düĢer gibi “PaĢa! (Plevne) de
ne mikdâr asker vardır” diye sual etdikde PaĢa hiç tavrını bozmayarak “BeĢ
milyondur” diye cevâb vermiĢdir. Ġmparator bu cevâbdan fevkalâde mahcûb olmuĢ
ise de PaĢa‟nın hamiyyetini takdîren yine pek çok iltifâtlı sözler söylemiĢdir.
(Plevne) nin arkasında bulunan sâlifü‟z-zikr iki mevki„ Rusların ellerine
düĢdükten sonra (Plevne) nin her tarafı sarılmıĢ oldu. Bundan sonra oraya ne giren ne
de çıkan bulundu. ġu kadar ki Osman PaĢa mümkin olan müdâfaayı vucûda getirmek
içün olanca gayretiyle yeni taburlar inĢâsına ve eskilerinin daha ikmâline hasr-ı
gayret etdi.
Grandük Nikola (Gorni Dubnik) alındığı günün ikincisinde belki Türklerin
cesâreti kırılmıĢdır diye bir parlementor göndererek Osman PaĢa‟ya Fransızca
yazılmıĢ bir mektub gönderdi. Bu mektubun meali “(Gorni Dubnik) ve (TeliĢ)
mevki„ tarafımızdan zabt olundu. (Plevne) nin her tarafı birçok fırkalarımız ve Hassa
ordumuzla sarılmıĢdır. Sizin tark-ı muvassalatınız kâmilen kat„edilmiĢdir. Ġnsâniyet
180
nâmına ve beyhûde yere kan dökmemek içün (bunda zâtınız mes„ulsünüz) size bir an
evvel muvâfık bir Ģerâatla teslîm olmanızı tavsiye ederim.” gibi fıkrâdan ibâret idi.
Osman PaĢa Grandük‟e yine Fransız lisânı ile yazılmıĢ bir mektub göndererek
bu mektubun meali: “Benim taht-ı kumandamda bulunan ordu-yu Ģâhânenin her
zaman cesâret-i fevkalâde ibrâz etmekde olduğu ma„lûm-u âliyenizdir. Bu cesâret
el‟ân-ı bâkîdir. Eğer Rus Çarı dârülharbe Hassa ordusunu getirmiĢ ise biz dahî din ve
devlet içün muhârebe ediyoruz. Muhârebeye mübâderet eden biz olmadığımızdan
umûm mes„uliyyet bu muhârebenin müsebbiblerine âid olduğunu beyân ederim.”
tarzında idi. Bu mektub Gâzi Osman PaĢa gibi bir kahramana yakıĢır bir mektub
olduğu led-el-mütâlâa anlaĢılır.
Her ne ise teĢrîn-i evvelin ortalarında (Plevne) nin etrâfı Ģu sûretle sarıldı.
Bundan sonra en mühim olan mes‟ele (Plevne) de mevcûd zehâir ve erzakın
mikdârında idi. Çünki Osman PaĢa ile ordusu kendilerine mahsûs cesâretle levâzımın
bitdiği güne kadar dayanacağı gün gibi aĢîkar idi.
Ceneral (Gurko) (Plevne) etrâfını zabt etdikten sonra altmıĢ binlik bir ordu ile
Orhâniye‟ye doğru hareket etdi. YavaĢ yavaĢ oraya doğru ilerliyordu.
Fakat bu hareket teĢrîn-i sânîde ehemmiyet kesbetmiĢ olduğundan oraya dâir
îzâhat vermezden teĢrîn-i evvelin nihâyetlerine kadar diğer Osmanlı ordularında
vukû„a gelen vakâyi„i mühimmeyi gözden geçirelim:
Osmanlıların büyük ġumnu ordusunda Serdâr Abdülkerim PaĢa‟nın yerine
ta„yîn olunan Mehmed Ali PaĢa orduya gelir gelmez Rusların üzerine birkaç kere
taarruz ederek bunları geriye püskürtüp bu hücumları, Osman ve Süleyman PaĢalarla
birleĢmek ârzûsuyla icrâ„ etdiğini fakat aksâ-yı maksada nâil olamadığını yukarıda
söylemiĢdik. Bu muhârebeler Ağustos‟un dokuzunda (Yazılır) da Ağustos‟un on
sekizinde (Kara Hasan) Köyü‟nde ve yirmi dört Ağustos‟da (KiĢlove) de ve yirmi
yedisinde (Pob Köy) ünde, iki Eylül‟de (Sinan Köy) de vukû„a geldi. Hemen
kâffesini Osmanlılar kazandılar. Fakat bu muhârebelerin her birinde Ruslar,
Türklerin hücumlarına mukâvemet edemeyeceğini anladıkları gibi bir iki kilometre
geriye çekilip mevki„ tutarlar ve bu sûretle Mehmed Ali PaĢa‟yı onların üzerine
yeniden hücum etmeye mecbûr ederler. Bu muhârebelerin hiç birinde Rusların
181
(Saraviç) kumandasın bulunan Ģark ordusunun kısm-ı küllîsi kat„i bir mağlûbiyete
uğramamıĢ. Muhârebenin Ģu devrinde bu ordunun hareketinden matlûb olan mevâdın
husûlüne ya„nî imdâdları gelinceye kadar vakit kazanmak maksadıyla mezkûr ordu
muvaffak olup duruyordu. Ne taraftan tedkîk olunursa olunsun Mehmed Ali PaĢa‟nın
Ģu muhârebedeki harekât-ı taarruziyesinin büyük bir hata olduğu muhakkakdır.
Mehmed Ali PaĢa‟nın ordusu o vakit Rumeli‟de bulunan orduların en
güzîdesi bulunduğunu yukarıda bir yerde söylemiĢdik. Bu ordu, diğer Osmanlı
ordularından iki-üç kat daha kuvvetli idi. Binâen-aleyh PaĢa-yı müĢârün-ileyh bu
husûsu nazar-ı dikkate alarak umûm kuvvetini bir yerde toplayıp altmıĢ-yetmiĢ bin
askerle bu muhârebede ya„nî Temmuz‟un nihâyetleriyle Ağustos‟un yirmisine kadar
bir müddetdeki Rusların bu esnâda imdâdları dârülharbe daha vâsıl olmamamıĢdı,
pek zaîf bulunan Rusların üzerine yüklenmiĢ olsa idi bunları mağlûb edeceği
Ģübhesiz idi. Fakat öyle olmadı. Ordusunu kâh bir kısmıyla kâh diğeriyle harb eder
netîcede fâidesiz muzafferiyyetlere nâil olup dururdu. Hâlbuki eyyâm-ı mezkûrdaki
her saat kıymetli idi. Çünki Rusların imdâdları yetiĢince dârülharbdeki ahvâlin
değiĢeceği gün gibi aĢîkar idi.
Mehmed Ali PaĢa, Eylül ibtidâlarında dahî yine o gibi tedbîrsiz hareketden
vazgeçmiyor Ruslara mânasız ve zaîf kuvvetle hücum ediyor. MüĢârün-ileyh
Eylül‟ün dokuzunda Çayır Köyü‟nde kırk tabur ve kırk altı topa mâlik olan Rus
Cenerali (TatiĢef) in üzerine yüklendi. Fakat düĢman tarafından geriye püskürtüldü.
Mehmed Ali PaĢa kendi, muvaffakiyetsizliklerini kuvvetini adem-i kifâyesinden bilip
Süleyman PaĢa‟nın kendisine iltihâk etmesi içün ısrar ediyordu. Hattâ bir aralık
Süleyman PaĢa‟ya Ģu husûs içün irâde çıkartmak üzere yâverlerinden YüzbaĢı
rütbesinde olan ve meĢhûr Sadrazam Fuad PaĢa‟nın hafîdi bulunan Ġzzet Beyi
(bugünde feriklik rütbesindedir) Ġstanbul‟a göndermiĢdi. Fakat bu maksada muvaffak
olunamadı. Çünki (Edirne) ve (Ġstanbul) un kilidini muhafaza eden ve ġipka‟da
karĢısında kırk bin kadar düĢman askeri bulunan Süleyman PaĢa‟nın, oraları bırakıp
iltihâk içün nasıl hareket edeceğini bir türlü anlamak mümkin değildi.
Mehmed Ali PaĢa, bu taraftan dahî nâümid oldukdan sonra iki ay evvel
yapılması lâzım gelen ve esâsen en mâkul bulunan herekete karar verdi. Bu karar,
kuvvetinin kısm-ı küllîsiyle Ruslara, bir büyük darbe vurmakdan ibâret olacak idi.
182
Fakat maksad-ı mezkûr içün ordusunun müteferrik aksâmını yavan çiftliğinde
toplayıp ertesi günü ya„nî Eylül‟ün yirmi birinde kat„i taarruza karar verdiği zaman o
gece (Ġstanbul) dan kendisine bir telgraf gelip azlolunduğu ve Süleyman PaĢa‟nın
umûm kumandan ta„yîn olunduğu haberini aldı. Mehmed Ali PaĢa ikinci günü
ordudan hereket edip (ġumnu) tarîkiyle (Ġstanbul) a gitdi. Süleyman PaĢa‟nın ne gibi
ahvâlde umûm kumandan ta„yîn olunduğunu anlamak içün PaĢa-yı müĢârün-ileyhin
sâlifü‟z-zikr (ġipka) ya icrâ„ etdiği dehĢetli hücumlarından sonra umûm kumandan
ta„yîn olunduğu zamana kadar ahvâlini bir kere gözden geçirelim: Yukarıda faslların
birinde Süleyman PaĢa‟nın Rusları (Eski Zağra) da mağlûb ve ileriye hareket ile
Kazanlığı istirdâd etdikden sonra ġipka Boğazı‟nı zabt ile Balkan‟ın öte tarafına
çıkıp Mehmed Ali PaĢa Osman PaĢa ile birleĢmek maksadıyla mezkûr boğaza
Ağustos‟un yirmi birinden yirmi sekizine kadar hücum etdiğini ve üçüncü günü
vukû„a gelen hücumda boğaz zabt olunmak üzere iken Ceneral (Radetsky) külliyetli
imdâdla yetiĢip Osmanlıları geriye tard etdiğini zikretmiĢdik.
Süleyman PaĢa‟nın hücumdan evvel kuvve-i mevcûdesi (26526) neferden
ibâret olup sekiz gün devâm eden hücumda Osmanlıların zâyi„âtı yedi bine yakın
olduğundan kalan kuvvet (19782) den ibâret idi.1 Hâlbuki Ağustos‟un yirmisinde
Rusların (ġipka) daki mevcûd kuvvetleri, kırk binden hiçbir cihetle az olmayıp bu
kuvvetle bile Rus karargâh-ı umûmiyyesi (ġipka) nin Türkler tarafından zabtından
korkuyorlardı. Çünki (Plevne) ve (ġipka) hücumlarından gözleri yılmıĢ olduğundan
ve Osmanlılara karĢı pek külliyetli tefevvukda bulunmadığından Türklerin üzerine
hücuma cesâret edemeyip müdâfaa vaz„iyyeti almakda idiler. Süleyman PaĢa
Ağustos‟un yirmi sekizinde Harbiyye Nazâretine mufassal bir telgraf çekerek vukû„u
hâli anlattı. Rusların kuvvetinin kendininkine kat kat fâik olduğunu, bu son yedi
sekiz günlük hücumlarda vukû„a gelen zâyi„âtın mikdârını bildirerek kendisine
imdâd gönderilmesini ricâ etdi. Bundan mâadâ Süleyman PaĢa, Balkan‟ın öte
tarafında bulunan Mehmed Ali ve Osman PaĢa ordularının kendisine muâvenetde
bulunmadığından Ģikâyet etdi. Harbiyye Nâzırı telgrafa cevâben ġipka‟ya dört bin
imdâd gönderileceğini ve Mehmed Ali PaĢa‟nın imdâd vermesiçün kendisine
yazıldığını bildirdi. Fakat bu esnâda Ruslar Osman PaĢa‟nın üzerine yüklenmek
1 “Süleyman PaĢa‟nın Evrâkı” ve “Süleyman PaĢa‟nın Seferi” nâmındaki esere müracaat oluna.
183
üzere bulunduklarından o tarafdan muâvenet beklemek mümkin olmayacağı dahî
beyân olundu.1
Süleyman PaĢa, evvelce kendisine (Ġstanbul) dan verilen emir üzerine gerek
Mehmed Ali PaĢa ve gerekse (Plevne) de bulunan Osman PaĢa ile haberleĢir, telgraf
baĢına gelerek konuĢurlar idi. Süleyman PaĢa ġipka‟daki hücumların semeresiz
kaldığını ve mezkûr boğaza hücumla almak mümkin olmayacağını anlayarak diğer
boğazlardan geçip (Gabru) da ve (Sivri) tarîkiyle (Plevne) de bulunan Osman PaĢa
ile birleĢmek tarîkini kurdu. Bu maddeyi (Ġstanbul‟a) arz etdi. Süleyman PaĢa bu iĢi
Zât-ı ġâhâne nin irâdesiyle bu esnâda Seraskerlik Ka‟im-makamlığı‟ndan azlolunan
ve fakat MüĢâvere-i Harbiyye Meclisi‟nin en nüfuzlu a„zâsından bulunan Dâmâd
Mahmûd PaĢa ile telgraf baĢında müzâkere etdi. (Ġstanbul) PaĢa‟nın teklîfine râzı
oldu. Fakat iĢe teĢebbüs olunacağı zaman vukû„at-ı âtiye zuhûr etdi. Süleyman PaĢa,
Ağustos‟un yirmisinde karargâhından Balkan‟ın öte tarafında Ģiddetli top sadâları
iĢitmesi üzerine telâĢla telgraf baĢına giderek (Plevne) telgrafhânesinden
muhârebenin nerede vukû„a gelmekde olduğunu sordu. Orada bulunan telgrafçı
düĢmanın (Lofce) ye hücum ve Rafet PaĢa‟ya imdâd vermek üzere Osman PaĢa‟nın
geceleyin (22) tabur alarak bizzât hareket etdiğini haber verdi. Süleyman PaĢa
telgrafçıya (Plevne) de kalan Âdil PaĢa‟yı telgraf baĢına davet etmesini emrederek
MüĢârün-ileyh geldiğinde bununla ahvâli müzâkere etdi. Ġkinci günü (Lofce) nin
düĢman tarafından zabt olunduğu haberini aldı. Bundan ziyâdesiyle me‟yûs oldu.
Çünki (Lofce) nin zâyi„âtı Osman PaĢa ile birleĢmek teĢebbüs içün teĢebbüs
olunacak hareketini pek müĢkil bir mevki„ye düĢürüyordu.
(Lofce) yi aldıkdan sonra Ruslar (Plevne) ye takrîb edip bu mevki„i sarmakda
olduğu haberi Süleyman PaĢa‟yı pek ziyâde rahatsız etmeye baĢladı. Husûsan
Rusların bu esnâda (Plevne) den (Orhâniye) ye giden yolu zabt edip buradaki telgraf
hattının kat„edildiği anlaĢıldığı zaman (Plevne) ordusunu o gün büyük tehlikede
olduğunu gösteriyordu. Süleyman PaĢa, bu ahvâli (Ġstanbul) a ya„nî MüĢâvere-i
Harbiyye Meclisi‟ne arz ederek hiç olmazsa düĢmanın kuvvetinin bir kısmını celb
içün ġipka‟ya bir daha hücum edilmesine müsâade istedi. Aldığı emir üzerine
Eylül‟ün beĢinde (ġipka) nın hâkim tepesi bulunan (Esved Nikola) tepesine hücum
1 “Süleyman PaĢa‟nın Evrâkı” ve sâir eserler.
184
etdi. Fakat esnâ-yı hareketde vukû„a gelen yanlıĢlıklardan dolayı maksad hâsıl
olmayıp bin dört yüz kadar asker telefât verdikden sonra hücum içün sevk olunan
kollar ric„ate mecbûr oldular. Tam o gün karargâha Üçüncü (Plevne) Muhârebesi‟nde
Osman PaĢa‟nın Rusları fenâ hâlde bozduğu ve iki gün devâm eden muhârebede
bunlara dehĢetli telefât verdirdiği haberi geldi.
Bu esnâda Süleyman PaĢanı umûm kumandan bulunan Mehmed Ali PaĢa ile
olan münâsebeti ise gitdikçe fenâlaĢıyordu. Mehmed Ali PaĢa‟nın o günlerde
Süleyman PaĢa‟ya verdiği telgrafda umûm ordusuyla karĢısındaki Rus ordusunun
merkezi bulunan (Bele) ġehri‟ne taarruzda bulunup bu Ģehre yavaĢ yavaĢ takrîb
etmekde ise de sol cenâhı açık bulunduğundan bu açığı kapatmak içün Süleyman
PaĢa‟nın behemehâl oraya doğru hareket etmesi lâzım olduğunu bildiriyordu.
Süleyman PaĢa cevâben Ģmdiki hâlde Balkan‟ın kilidi addolunan (ġipka) Boğazı‟nı
bırakıp o tarafa hareket etmek pek büyük tedbîrsizlik olduğunu arz ediyorsa da
Mehmed Ali PaĢa (Ġstanbul) a Ģikâyetler yağdırıp Süleyman PaĢa‟nın itâatsizliğini
beyân ediyordu. Bu esnâda (Ġstanbul) da Süleyman PaĢan‟nın en büyük
düĢmanlarinden bulunan Rauf PaĢa dahî ĠstiĢâre-i Harb Meclisi‟nde Mehmed Ali
PaĢa‟nın tarafını iltizâm edip Süleyman PaĢa‟nın üzerine yükleniyordu. Bu hâl ya„nî
Süleyman PaĢa ile Mehmed Ali PaĢa‟nın arasının açık bulunması daha sonra Avrupa
matbûâtını hattâ Osmanlı efkâr-ı umûmiyyesine dahî aksederek daha sonraları Ģu
muhârebede vukû„a gelen umûm fenâlıkdan yalnız Süleyman PaĢa mes„ul tutulmak
isteniyordu. Hâlbuki eyyâm-ı mezkûrda bu iki zâtın arasında cereyân eden muhâberat
el‟ân mahfuz olup bu muhârebe ciddî sûretde tedkîk edildiği hâlde hakkın hangi
tarafda olduğu zâhiren göstermekdedir.1
Mehmed Ali PaĢa Eylül ibtidâlarında Çayır Köyde icrâ„ etdiği muhârebelerde
mağlûb olmasıyla (Ġstanbul) daki tali‟-i tedennîye yüz tutduğundan Eylül‟ün on
beĢinde Mehmed Ali PaĢa azlolunup Tuna umûm kumandanlığı Süleyman PaĢa ve
ġipka kumandanlığı Rauf PaĢa‟ya verildi. Bunların her ikisi de mahall-i
memuriyetlerine hareket etdiler.
ġurada ve yukarıdaki fasıllarda muhtasıran beyân etdiğimiz vakâyi„den pek
güzel anlaĢılır ki Ģu muhârebenin bidâyetinden itibâren Osmanlı orduları hârik-ül-âde
1 Süleman PaaĢnın evrâk-ı resmiyesine müracaat oluna.
185
bir cesâretle muhârebe ediyor idiyse de bu ordularda kumandanlık eden zevâtın
birbirleriyle olan münâsebetleri matlûb derecede bulunmakdan pek uzak idi. Zâten
Abdülkerim PaĢa‟nın azlinden sonra umûm kumandanlık ordudan kalkdı. Bu
vazîfeyi (Ġtanbul) da bulunan ĠstiĢâre-i Harb Meclisi, daha doğrusu sarayda bulunan
büyük memurîn ve bil-hassa Zât-ı ġâhâne yapıyordu. ġu cihetin isbâtı pek kolaydır.
O vakit ordu kumandanlarına gelen telgrafların ekseriyyesi ya BaĢkâtip Saîd
PaĢa‟dan veyâhûd ĠstiĢâre Meclisi a„zâsından Dâmât Mahmûd PaĢa‟dan geliyordu.
Süleyman, Mehmed Ali, Osman, Ahmed Muhtar PaĢalar dahî yavaĢ yavaĢ bu usûl
kumandanlığa alıĢarak vakâyi„i, Harbiyye Nezâreti‟nden mâadâ bir de saraya
gönderiyorlardı.
Bu nevi kumandanlığın fenâlığı ise bidâyet-i harbden beri meydâna çıkmıĢdı.
Bu usûl tekrar etdikten sonra bir kere mes„uliyyet ortadan kalkdı. Herkes kendi
istediğini yapar oldu. Meselâ umûm kumandan bulunan Mehmed Ali PaĢa bir emir
verir, bu emir her ne sebebe mebnî ise Süleyman PaĢa‟nın hoĢuna gitmezse derhâl
saraydan sâhib-i nüfuz zevâtın birisine telgraf çeker ve meseleyi kendi fikrine
muvâfık sûretde anlatır, emri icrâ„ etmemek içün müsâadesini alırdı. Bu usûlün
netâyic-i kat„iyyesinden neĢ‟et eden entrikalar dahî bu zamanda hesâbsız idi. Ve‟lhâsıl
ortada bir velvele mevcûd idi ki fenâlığın nereden geldiğini kimse bilmiyor, bir
kör döğüĢüdür gidiyordu. Ortada ne oluyorsa kemâl-i sıdk ve hulûsla vatanlarını
müdâfaa eden ve Rumelini mütenevvi„ mevki„ini kendi kanlarıyla boyamıĢ bulunan
Ģühedâ-yı ümmete oluyordu. Bunlar bâlânın sû-i idâresi belâsının kurbânı olarak
beyhûde yere binlerce Ģehîd verip duruyordu. ġu fenâlık bidâyet-i harbde bile
kendisini hissetdirmiĢ iken vasatında ve bil-hassa muhârebenin nihâyetlerinde ileride
göreceğimiz vechile pek büyük fenâlık ihdâsından geri durmamıĢdır. Bu son
devirdeki fenâlıklar kavânîn-i tabî‟iyyenin ve her tasvirâtın hâricinde idi.
[249] On Birinci Fasl
Anadolu Dârülharbi
Anadolu dârülharbindeki ahvâl. – Kurd Ġsmâil PaĢa‟nın Rus arâzîsine
geçmesi. – Kafkasya‟da vukû„a gelen isyân. – Kars civârındaki ahvâl. – Gedikler
Muhârebesi. – Rus ordusuna külliyetli imdâd vurûdu. – Rus ordugâhında teĢkîl eden
Meclis-i Harb. – Eylül ibtidâlarında Ahmed Muhtar PaĢa ordusunun ahvali. –
186
Eylül‟ün yirmisinde Rusların Osmanlı ordugâhına hücumları. – Bu muhârebede
Rusların mağlûbiyyeti. – Ceneral (Razarof) un, Osmanlı ordusunun arka cihetini
çevirmesi. – Bu esnâda Osmanlı ordusundaki perîĢânlık. – Anadolu ordusunun
mahvı. – Kurd Ġsmâil PaĢa‟nın Erzurum‟a doğru mâhirâne ric„ati. – (Deveboynu)
Muhârebesi.– Rusların Erzurum‟a hücumları ve buradaki mağlûbiyyetleri. – Kars
Kal„asının sukûtu.
Bu esnâda Rumeli dârülharbindeki ahvâl bu merkezde iken o günlerde
Anadolu dârülharbindeki vakâyi„-i harbiyye, Osmanlılar içün pek fenâ bir renk
almıĢdı.
Hazîran ayında düĢman, (Horum) Muhârebesi‟nde bozulup ric„at etdiğini ve
Ahmed Muhtar PaĢa‟nın ordusu bunları ta„kîb ede ede (Kars‟ı) muhasaradan
kurtardığını ve bundan sonra iki hasım ordunun yine o civârda birbiri karĢısında
vaz„iyyet alarak ara sıra cenk etmekde olduğunu ve bu esnâda Kurd Ġsmâil Hakkı
PaĢa kumandasında bulunan Bayezid ordusu, Rusları kendi hudûdlarına kadar ta„kîb
ederek bunları memâlik-i mahrûsa arâzîsinden çıkardığını yukarda faslların birisinde
söylemiĢ idik.
(Kars) Kal„ası‟yla Rus hudûdu arasında bulunan Osmanlı ve düĢman orduları
bir müddet yerlerinde kaldılar. Bu hengâmede Ruslara gelecek olan imdâd vurûd
etmediğinden Muhtar PaĢa Ģu hâlden istifâde ederek onların üzerine yürümek lâzım
idi. Fakat bu maksadın icrâ„sı Osmanlı ordusu içün gâyet müĢkil idi. Çünki bu
tarafda Rusların kuvvetleri hemen hemen Osmanlı kuvvetlerine müsâvî idi. DüĢman
toprağına taarruz edilse edilse (Bayezid) tarafındaki hudûddan edilebilir idi. Çünki
burada Osmanlıların karĢısında bulunan Ceneral (Tergukasof) un kuvveti
Osmanlılara nisbeten zaîf idi. Mücerred Ģu mülâhazata mebnî Ġsmâil Hakkı PaĢa‟ya o
tarafdan hudûdu geçip düĢman arâzîsini zabt etmek içün hem Ġstanbul‟dan hem de
umûm kumandan Ahmed Muhtar PaĢa tarafından emir verilmiĢdi.
(Bayezid) ordusu kumandanı bulunan Ġsmâil Hakkı PaĢa dahî bizzât bu
emelin icrâ„sını ârzû ediyor idi. Fakat ne fâidesi var ki Ģu muhârebede her tarafda
bulunan ordularımızın levâzım cihetindeki noksânı burada dahî kendisini
göstermiĢdi.
187
Evvel emirde bunları ikmâl etmek ve sonra taarruza baĢlamak ahvâl-i
zarûriyeden idi. Kurd Ġsmâil PaĢa levâzım cihetini mümkin mertebe ikmâl etdikten
sonra Tenmmuz‟un yirmi üçünde Rus hudûduna doğru tarruza baĢladı. Hudûdda
bulunan (Mosun) Gediği‟nden mürur ederek burada lâzım olan ihtiyâtı aldıkdan
sonra Rus hudûdunun içerisinde ve hudûddan iki saat mesâfede bulunan (Zor
Yaylası) nâmıyla meĢhûr olan mevki„yi tuttu. Ruslar ciddî sûretde mukâvemet
göstermeyerek geride bulunan (Ildır) nâm mahale ric„at etdiler. Osmanlılar hudûdu
tecâvüz eder etmez ora ahâlîsi Devlet-i Âliyye‟ye arz-ı tâbiiyyet ve taleb-i emniyette
bulunduklarından yedlerine emniyetnâmeler verildi.
Bundan sonra dahî Ġsmâil PaĢa ileriye yürümek istemiĢ idiyse de o günlerde
Ceneral (Tergukasof) a sekiz tabur piyâde, sekiz bölük süvârî, on altı topdan ibâret
bir imdâd geldi. Ceneral (Tergukasof) Ģu imdâd sâyesinde Ġsmâil PaĢa‟nın taarruzuna
ciddî mukâvemet göstermek iktidârına mâlik oldu. Ondan sonra taarruz vukû„
bulursa Türkleri merdâne karĢılamaya dahî karar verdi. Zaten kendisine yukarıdan
gelen emir böyle idi. Türklerin her metre ileriye gitmesi (Erivan) Vilâyeti‟ni alt üst
etmek demek idi. Bura ahâlîsinin ekseriyesi Müslüman olduklarından Türklere ve
merkez hilâfete karĢı fevkalâde muhabbetleri var idi. Ve bu ciheti Ruslar pek güzel
bilirler idi.
Mücerred bu muhabbet ve irtibâttan dolayı Devlet-i Âliyye Rusya‟ya i„lân-ı
harb eder etmez, Kafkasya‟nın Ģimâl ve Ģimâl-i Ģarkıyyesinde bulunan (Çeçen) ve
(Dağıstan) Vilâyetleri açıkdan açığa isyân etmiĢdi. ġu isyânın Anadolu
dârülharbindeki Osmanlı ordusuna pek büyük fâidesi oldu. Çünki vilâyet-i
mezkûrede bulunan üç piyâde fırkası muhârebeden evvel Anadolu dârülharbine
ta„yîn edilmiĢ iken mücerred bu isyândan dolayı düĢman, mezkûr fırkalardan bir
neferi bile dârülharbe sevk edemedi.
Orada isyân eden ahâlî-i müslimeye gelince: Bunlarda koca Rusya ile
uğraĢmak içün ne vesâit ve ne de kuvvet olmadığından beĢ altı ay devâm eden
mukâvemetden sonra teslîme mecbûr oldular. Ruslar isyânın cezâsı olmak üzere bu
ahâlîden birkaç bin nüfusu zor ile (Sibirya) kıt„atına nefy etdi. Ġsyâna teĢvîk eden ora
eĢrâf-ı âile yüzlerce adamı ya kurĢuna dizdi veyâhud sulb etdi. ġu sûretle fevkalâde
bir Ģiddetle Kafkasya‟da vukû„a gelen isyânı bastırdı.
188
Kurd Ġsmâil PaĢa (Bayezid) tarafından Rusların üzerine taarruza mübâderet
etdiği hengâmede bu isyân hemen hemen bastırılmıĢdı.
(Kars) civârında Osmanlı ve Rus ordularının birbirine nisbeten kuvvetlerini
evvelki faslların birisinde söylemiĢdik. O günlerde ya„nî Temmuz ayında Osmanlı
ordusunun kuvveti Ruslara nisbeten biraz ziyâde idi. DüĢman kuvve-i
mevcûdesinden dokuz tabur kadar Ceneral (Tergukasof) fırkasına dahî ayrılmıĢ ise
de Kafkasya‟dan gelen birkaç taburla berâber kırk bine bâliğ oluyor ve Ahmed
Muhtar PaĢa‟nın ordusu ise kırk altı bine kadar varıyordu. Bu esnâda Osmanlı
ordusunun tutduğu hattın merkezi (Alaca Dağ) ın vasatı hükmünde bulunan bir sath-ı
mâil üzerinde olup sağ cenâh (Âni) Harabesi‟ne muttasıl olan (Nâharcı) tepesinde,
sol cenâhda Yahniler cihetinde Kâin (Vezin Köy) tepesinde idi.
Osmanlılarla Ruslar hemen her gün çarpıĢıyorlardı. Ruslar, Ahmed Muhtar
PaĢa‟nın muhtelif mevâki„de yerleĢtirdiği kuvvetin mikdârını ve Osmanlı mevâki„-i
umûmiyyesinin ahvâlini anlamak içün hemen her gün keĢif taarruzu icrâ„ ediyorlardı.
Bil-hassa Ağustos‟un altısında Cenaral (Komarof) un Osmanlıların sol
cenâhına ya„nî Yahniler ve (Vezin Köy) taraflarında icrâ„ etdiği keĢif mühim idi.
Burada Ģiddetli cenk vukû„a geldi. Ceneral (Komarof) epeyi telefât vererek ric„at
etdi. Ve bir de aldığı ma„lûmat, Osmanlıların bulundukları mevâki„i gâyet muntazam
sûretde tahkîm edilmiĢ olduğundan bu mevki„ye cebheden hücum etmek mümkin
olmayacağını gösteriyordu.1
Rusların, (Erivan) koluna merkez ordularından imdâd olunmak üzere dokuz
tabur gönderildiğini söylemiĢdik. Ceneral (Tergukasof) bu imdâdı alır almaz Kurd
Ġsmâil PaĢa‟nın üzerine yüklenmek ârzûsunda bulundu. Fakat oralarda Osmanlı
ordusu gâyet muvâfık hatt-ı müdâfaa tuttuklarından bu iĢi beceremedi. Ric„ate
mecbûr oldu. Bunun üzerine Ceneral (Tergukasof) merkez ordusundan daha ziyâde
imdâd talebinde bulundu. Rus toprağından Türkleri bir an evvel tard etmek
Ġmparator‟un dahî emri olduğundan umûm kumandan Melikof) kendi ordusundan
daha sekiz tabur tefrîk ederek Ceneral (Tergukasof) a gönderdi. Bu taburlar (Kars)
1 “Anadolu Muhârebesi” Ceneral KiĢmiĢof.
189
civârında bulunan Rus ordusundan Ağustos‟un on birinde (Erivan) koluna hareket
etdi.
Ahmed Muhtar PaĢa‟nın karĢısında bulunan düĢman ordusundan Ģu taburların
tefrîk edildiğinden ve binâen-aleyh bu ordunun kuvveti daha zaîf düĢdüğünden haber
var idi. MüĢârün-ileyh Hazretleri bu hâlden istifâde ve diğer tarafdan Ġstanbul‟un
dahî emrini icrâ„ etmek üzere (Bu emir sûret-i kat„iyyede Anadolu ordusunun
taarruzda bulunmasını taleb ediyordu.) Rusların üzerine ciddî bir hücum icrâ„sına
karar verdi. Bu kararı, karĢısında bulunan düĢmana sızdırmamak içün hücuma
memur olan ordusunun mütenevvi„ aksâmını Ağustos‟un on üçüncü gecesi düĢmana
yakın bulunan mevâki„ye yerleĢtirdi. Hücum planını Ģu sûretle tanzîm etdi.1
Asıl hücum olunacak nokta, düĢman ordusunun merkezi addolunan (Kızıl
Tepe) nâmındaki ufacık bir tepe idi. DüĢman ordusunun aksâmı bu tepenin arka ve
yan cihetlerinde yerleĢmiĢ olduğundan burası zabt olunursa düĢman ikiye ayrılmıĢ
bulunacak idi. Mevki„-i mezkûre hücuma memur olan kol Miralay Kapudan Mehmed
Bey‟in kumandasında idi. MüĢârün-ileyh gâyet cesûr bir zâbit idi. Bu zât
muhârebenin birinci devrinde Ardahan‟da bulunup orduda müdâfaasına memur
bulunduğu Emiroğlu Tabyası‟nı son derece müdâfaa etmiĢ idiyse de askeri bozulup
kaçtıkları zaman kendisi dahî mezkûr tabyadan çekilmeye mecbûr olmuĢdu. Mehmed
Bey bu bozgunlukdan ziyâdesiyle müteessir olup (Kızıl Tepe) ye hücum olunacağı
gün buraya memur bulunan kolun kumandanlığının kendisine verilmesini MüĢir
PaĢa‟dan ricâ edip maksadına nâil olmuĢdu. Ruslar, o günlerde Osmanlı ordugâhında
hareket hissolunmakda bulunduğunu dârülharbde kesretli mikdârda bulunan
casûslarından haber almıĢlardı. Birkaç gece kemâl-i ihtiyâtla bu hücumları
beklediler. Fakat Türklerin hücum etmediklerini görerek asıl hücum edileceği gece
kayıtsız bulunuyordu.
Her ne ise, Ağustos‟un on üçüncü gecesi Rus hatt-ı harbine ta„yîn olunan
Osmanlı hücum kolları gürültüsüzce Rus ordugâhına doğru ilerlediler. Fecr
esnâsında bu kollar Rus hattını iyiden iyiye takrîb etmiĢ bulundu. Kapudan Mehmed
Bey, Ruslara yanaĢır yanaĢmaz kemâl-i sür„atle ve tekbîr getirerek (Kızıl Tepe) ye
doğru dehĢetli bir hücum icrâ„ etdi. Osmanlılar burada rast gelen düĢmanı kılınç ve
1 “BaĢımıza gelenler” eser Ârif Bey.
190
süngü ile def„ederek mezkûr tepenin baĢına kadar çıkdılar. Orada bulunan düĢmanı
tepelediler. Ve istihkâmı zabt edip düĢmanı tepenin öbür yüzünden aĢağı dökdüler.
ġu sûretle (Kızıl Tepe) mevki„ birkaç dakîkada zabt olundu. DüĢman, Osmanlıların
ansızın vukû„a gelen hücumlarından o kadar ĢaĢırmıĢlardı ki ibtidâ-yı hâlde ne
olduklarını bilemiyorlardı. Fakat derhâl düĢman ordusunda baskın boruları çalınmaya
baĢladı. Uzak ve yakında bulunan askerler çadırlarından çıkıp hatt-ı harbe girdi.
Kumandanları, aldıkları emir üzerine kendi aksâmını gösterilen mevki„ye götürdü.
Derhâl umûm hatt-ı harbde ateĢ baĢladı. Bu esnâda fecr sökülüp güneĢ doğuyor idi.
Osmanlılar, (Kızıl Tepe) yi zabt eder etmez bu mevki„inin takviye ve tahkîm
edilmesine fevkalâde ehemmiyet verdilerse de Ruslar bir kere kendilerine geldikden
sonra mevki„-i mezkûre derhâl hücuma baĢladılar. Fakat her def„asında külliyetli
telefât vererk püskürtüldü. DüĢmanın BaĢkumandanı bu telefâta bakmayarak
askerinin kısm-ı küllîsini yine (Kızıl Tepe) ye sevk ediyor, düĢman o gün kara bulut
gibi buraya yanaĢıyor idi. Fakat Ģu sırada Rusların arkasını çevirmeye mecbûr
bulunan bir fırka Hüseyin Hâmi PaĢa kumandasında olduğu hâlde Rusları arkadan
sıkıĢtırmakda idi. Bu sebebden düĢman o gün var kuvvetiyle (Kızıl Tepe) ye
yüklenemiyordu. ġu sûretle harb ikindiye kadar devâm etdi. Yevm-i mezkûrda
düĢman (Kızıl Tepe) yi istirdâd edemeyeceğini anlayınca ric„ate karar vererek peyder
pey askerini hatt-ı harbden çekti. Osmanlılar o gün parlak muzafferiyyet kazandılar.
Gedikler Muhârebesi‟yle meĢhûr olan Ģu muhârebede Osmanlıların zâyi„âtı
bin beĢ yüz nefere kadar varıyordu. Rusların telefâtı ise üç binden aĢağı değildi. Zîrâ
beraberlerinde götüremediği ve meydân-ı harbde kalan cesedleri binden ziyâde idi.
Muhârebe-i mezkûrede Kapudan Mehmed Bey göğsünden kurĢunla mecrûh olmuĢ
ise de yarası korkulacak derecede değildi. Yine bu muhârebede Osmanlı
ümerâsından HâĢim ve Gedik Ali PaĢalar ve Rus ümerâsından Prens (Çavçavadze)
dahî ağır sûretde yaralanmıĢlardı.
Gedikler Muhârebesi‟nden sonra Anadolu dârülharbinde kuvvetin tefevvuku
Ruslar tarafına meyletmeye baĢladı, yukarıda bir yerde beyân etdiğimiz vechile
(Horum) Muhârebesi‟nden sonra Anadolu düĢman ordusu heyeti merkez
hükûmetlerinden imdâd istemiĢ ve gönderileceği va„adini almıĢdı. ĠĢte bu kuvvet
191
Ağustos nihâyetlerinde ve Eylül ibtidâlarında Anadolu dârülharbine vâsıl olmaya
baĢladı.1
Bu imdâd o günlerde iki piyâde fırkası ve iki topcu alaylarından ibâret ise de
her bir fırkanın mevcûd tâmmı on altı tabur piyâde ve yüz topdan ibâret idi. Bu
kuvvetle düĢmanın evvelce dârülharbde bulunan kuvve-i mevcûdesi (65) tabur
piyâde, (240) top ve yüz bölük süvârîye kadar vardı. Osmanlı ordusunda olan kuvvei
mevcûde bunun nısfından ziyâde değildi. Bu kuvvet tûl müddet muhârebede
bulunduğundan ve ordunun levâzım ciheti de pek nâkıs olduğundan Osmanlı ordusu
zaîf düĢmüĢ fazla olarak bu orduda hastalık dahî hükm-fermâ olmuĢ idi.
Bu esnâda Rumeli dârülharbinde bulunan Rus Ġmparatoru ve Harbiyye Nâzırı
Anadolu dârülharbine sâlifü‟z-zikr kuvveti göndermekle berâber Rus Erkân ve
ümerâsı meyânında istidâd ve iktidâr-ı askeriyyesi ile müsellem bulunan Ceneral
(Obrucef) nâmında birisini dahî bu orduya göndermiĢdi. Mezkûr Ceneral ayrıca
aksâm-ı askeriye kumandanlığına memur olmayıp matlûb olan imdâdlar gelince
Ruslarca tasvîr olunan taarruz planının tertîb ve tanzîmine muâvenet hidmetiyle
mükellef idi.
Ceneral (Obrucef) Anadolu dârülharbine vâsıl olup hareket-i harbiyye
hakkında bura Erkân-ı Harbiyye heyetiyle müzâkereye giriĢdiği zaman Rus ordusu
ümerâsı arasında harekât-ı müstakbele içün epeyi ihtilâf olduğunu anladı. Bunlardan
ba„zıları derhâl Ahmed Muhtar PaĢa‟nın üzerine hücum etmek istiyorlardı. Diğer
fikirde bulunanlar Ģu sırada ya„nî Ağustos‟un son günlerinde (Plevne) ye vukû„a
gelen üçüncü hücumda Rusların yirmi bin neferden ziyâde telef vermeleri Anadolu
dârülharbinde bulunan Osmanlı ordusunun üzerine bilâ-pervâ hücum etmek tehlikeli
olduğunu gösteriyordu. Bunlar (Plevne) de olduğu gibi dehĢetli bir mağlûbiyyete
dûçâr olmalarından korkuyorlardı. Bundan mâadâ Ahmed Muhtar PaĢa ordusunun
iĢgâl etdiği mevâki„ ve nukâtın hangisine hücum etmek mes‟elesi dahî aralarında
ihtilâfı mûcib idi. Nihâyet Erkân-ı Harb heyetinin kısm-ı a„zâmı Ceneral (Obrucef)
ile beraber Osmanlı ordusunun sol cenâhında bulunan Küçük ve Büyük Yahnilere ve
(Vezin Köyü) ne doğru hücum icrâ„sına karar verdiler. Çünki Osmanlı ordusuna
(Kars) ve (Erzurum) dan gelen nakliyat ve levâzım bu tarafdan geldiğinden Rus
1 “Anadolu Muhârebesi.” Ceneral KiĢmiĢof.
192
ümerâsının fikrince bu mevâki„ elde edilince Ahmed Muhtar PaĢa, Alacadağ‟da
bulunan ordugâhını terk edip geriye ya„nî Kars‟a doğru ric„ate mecbûr olacaktı.
Gedikler Muhârebesi‟nden sonra Osmanlı Anadolu ordusunun ahvâli ise Ģu
merkezde idi. Muhârebe-i mezkûre kazanılmıĢ idiyse de Ruslarda bu esnâda bile
mevcûd kuvvete nazaran Anadolu ordusunun ileriye taarruz etmesi müĢkil idi. Çünki
Ruslara fâik-i fevkalâde bir kuvvet olmadığı gibi ordunun levâzım ciheti pek noksân
idi. Bu husûs içün (Ġstanbul) a def„atle tahrîrât yazıldı ise de cevâblarda: yakınlarda
gönderilecekdir. Va„adinden baĢka bir Ģey gelmiyordu. Bu sebebden ordu açlıkdan
sıkıntı çekiyordu. Bundan mâadâ mevsim kıĢa takrîb etmiĢ olduğundan asker içün
sağlam melbûsâtın vakt-ü zamaniyle istihzârı lâzıme-i hâlden idi. O cihetden dahî
merkez hükûmete haber verilmiĢ idiyse de Ģimdilik bir cevâb alınamamıĢdı. Yalnız
Gedikler Muhârebesi mükâfatı olarak Ahmed Muhtar PaĢa‟ya Gâzi‟lik ünvânı
verilmiĢdi.
Eylül ibtidâlarında Ahmed Muhtar PaĢa düĢmana her gün külliyetli imdâd
gelmekde olduğunu haber alıyordu. Bundan Harbiyye Nezâreti‟ni haberdâr ederek
Ġstanbul‟dan altı tabur gönderilmesini ricâ etdi. Bâb-ı Seraskerî‟den “mevcûdunuzla
idâre-i maslahat etmekliğiniz lâzımdır” cevâbı verildiğinden PaĢa-yı müĢârün-ileyh
Hazretleri bu esnâda Ardahan tarafında bulunan altı taburu, Erzurum‟da techîz edilen
iki tabur piyâdeyi ve yine orada tertîb edilen iki batarya topu ordusuna celb etdi. ġu
sırada lüzûmuna mebnî Bayezid ordusundan dahî evvelce oraya gönderilen altı tabur
istenildi. Her ne kadar bu kuvvet toplandı ise de Anadolu ordusunun kuvveti Ģu
sırada pek büyük tezelzülâta uğramıĢdı. Orduda sekiz binden ziyâde hasta var idi.
Evvelleri taburların mevcûdu altıĢar, yediĢer yüz bulunduğu hâlde beĢ ay muhârebe
zâyi„âtından sonra taburların mevcûdu üçer dörder yüze inmiĢ ve hatta ba„zı taburlar
ikiĢer yüzden ziyâde değildi. ġu hâl en lüzûmlu bir zamanda ya„nî Ruslara külliyetli
imdâd gelip bugün yârın kat„i bir taarruza baĢlayacağı hengâmede Anadolu
ordusunun gâyet müsâadesiz harb etmesini mûcib olmakda idi.1
Her ne ise Ruslar bir kere imdâdları gelince olanca kuvvetiyle Osmanlı
ordusuna ciddî bir sûretde hücum etmeye karar verdiler. Bu hücum Eylül‟ün
yirmisinde vukû„a geldi.
1 “BaĢımıza gelenler” eser Ârif Bey.
193
O günlerde Ahmed Muhtar PaĢa ba„zı delâilden Rusların ciddî bir iĢe
teĢebbüs edeceğini anlamıĢ ise de yevm-i mezkûrda esnâ-yı fecrde düĢman ordusu
kendi ordusunun her tarafını kapladığından Rusların asıl hücum istikâmetlerini bir
müddet lâyıkı vechile kestiremiyordu. Çünki düĢmanın her tarafa hücumları gâyet
Ģiddetli idi. Gitgide Rusların Küçük Yahni‟de bulunan Kapudan Mehmed PaĢa‟nın
üzerine kemâl-i Ģiddetle yüklendiği anlaĢıldı. Yevm-i mezkûrda düĢman buraya
yirmi bir tabur piyâde, sekiz bölük dragon süvârîsi ve doksan altı topla hücum
etmiĢler idi. Yahnilerin muhâfazasıında ise dörder yüzlü yedi Osmanlı taburu ve altı
topdan baĢka bir kuvvet yok idi
Ruslar o gün bir de Hacı Veli tarafından ya„nî Osmanlı ordugâhının
merkezine doğru ilerliyordu. Rusların hücumları gâyet Ģiddetli olduğundan orada
bulunan Osmanlı taburları dayanamayarak ric„at etdi. Bu hâl ordunun ahvâlini
tehlikeye bırakıyordu. Çünki Rusların bu istikâmetde ilerlemesi Osmanlı hatt-ı
harbinin ortasını kırıyordu.
Geceden itibâren umûmî harbi idâre eden Ahmed Muhtar PaĢa, o mevki„ye
evvelâ ordunun Erkân-ı Harb Reîsi Hasan Kâzım PaĢa‟yı ve daha sonra üç taburla
Ferîk Hacı RâĢid PaĢa‟yı yolladı. Bunlar düĢmana ciddî sûretde mukâvemet
gösterdiler. Ve onları geriye püskürtmeye muvaffak oldular. Muhârebe olduğu
günden bir gün mukaddem Ahmed Muhtar PaĢa Kars‟da bulunan Ferîk Ahmed Fâzıl
PaĢa‟ya ve Vezin Köyü‟nde ihtiyâtda bulunan Sâbık Kars Kumandanı Hüseyin Hâmî
PaĢa‟ya muhârebe baĢlar baĢlamaz meydân-ı harbe gelmelerini emretmiĢdi.
Bunlardan Ahmed Fâzıl PaĢa ale-s-sabah top seslerini duyar duymaz Kars‟dan
Küçük Yahni‟ye doğru hareket etdi. Ruslar geceden burasını sarmıĢ olduklarından
Ahmed Fâzıl PaĢa‟nın buraya imdâd vermeye mani olmak üzere diğer Rus fırkası
bunun üzerine yürüdü. Ahmed Fâzıl PaĢa düĢmanla Ģiddetli muhârebeye tutuĢtu.
Hüseyin Hâmî PaĢa da Vezin Köyü‟nden Rusların Küçük Yahni‟ye hücum eden
askerinin üzerine yüklendi. Bu iki hücumdan Ruslar ziyâdesiyle ürkerek ve ziyâde
telef vererek Küçük Yahni‟yi bırakıp ric„ate mecbûr olurlar.
Yevm-i mezkûrda Osmanlı ordusunun merkez ve sol cenâhından böyle
Ģiddetli muhârebeler vukû„a gelmekde iken Rusların diğer bir kolu yine o gün
Ahmed Muhtar PaĢa ordusunun istinadgâhı bulunan Alacadağ‟a hücumla az bir
194
zamanda bu dağın tepesine çıkmıĢ, burasının muhâfazasına memur Osmanlı
süvârîleri mevki„yi terk edip kaçmıĢlardı. Bereket versin ki bu esnâda Gâzi PaĢa‟nın
maiyyetinde bulunan altı ihtiyât taburu o tarafa sevk olunup orası Rusların ellerinden
istirdâd edildi.
ġu sûretle muhârebe akĢama kadar devâm etdi. Ruslar asıl maksadları olan
maddeye ya„nî Yahnileri elde etmeye muvaffak olamayarak ric„at etdiler. Bu mühim
mevki„in muhafazası ancak orada bulunan yedi Osmanlı taburunun Ģecâati ve
kumandanı bulunan Kapudan Mehmed PaĢa‟nın kahramanlığı sâyesinde idi.
Yevm-i mezkûrda orada mevcûd bu taburların BinbaĢılarının cümlesi ve
zâbitânın ekseriyyesi Ģehîd olmuĢlardı. Mehmed PaĢa‟nın sağ kalmasına mücerred
ecelinin gelmemiĢ olduğu idi. Zîrâ fecrden akĢama kadar ateĢ içinden çıkmadı.
DüĢman o günkü muhârebede pek büyük telefât vermiĢlerse de muhârebeden
vazgeçmeyip ikinci günü dahî meydân-ı harbden çekilmediler. Yerlerinde sâbit
kaldılar. Yine bu zamanda dahî Rus ümerâsı meyânında hangi noktaya taarruz etmek
lâzım geleceği mes‟elesinde ihtilâflar var idi. O gün Rusların yalnız Büyük
Yahnilerdeki kuvveti (35) tabur piyâde (38) Dragon ve Kazak bölüğü ve (106)
topdan ibâret idi.
Gâzi Ahmed Muhtar PaĢa muhârebenin birinci günü Rusların hücumlarını
def„etdikten sonra ikinci günü dahî Rusların ordugâahlarına dönmeyip meydân-ı
harbde durduklarını görerek Rusların ric„atine medâr olur fikriyle Mirliva Mûsâ
PaĢa‟yı kendi livâsıyla bunların arakasına sevk etdi. Orada dehĢetli muhârebe vukû„a
geldi. Ruslar ric„at etmediler. Yine ikinci gecede düĢman meydân-ı harbden
çekilmediler. Muhârebenin üçüncü günü Ruslar yine taarruz ve hücuma
baĢlamadılarsa da Ahmed Muhtar PaĢa bunların (Kapak Tepe) ye yerleĢmekde
olduğunu görüp ve bu ise Kars Kal„ası‟nın ordu ile iritibâtını tezelzüle
uğratacağından MüĢir PaĢa o taraf Hacı RâĢid ve Hasan Kâzım PaĢalar kıumandasında
bir fırka sevk etdi. AkĢama kadar muhârebe oldu. Ruslar Kapak
Tepesi‟nde kaldılar.
DüĢmanın bu tepeden tardı büyük telefâtı müeddî olacağı anlaĢıldığından
hücumdan vazgeçildi. Bundan sonra Ruslar ordugâhlarına döndüler.
195
Bu üç günde vukû„a gelen muhârebede Osmanlıların zâyi„âtı üç bin beĢ yüz
nefere kadar varıyordu. Rusların zâyi„âtı her ne kadar kendileri tarafından gizleniyor
idiyse de altı binden ziyâde olduğu muhakkakdır.
ġu muhârebede muzafferiyyet her hâlde Osmanlılarda kaldı. Çünki Rulsar
asıl maksadlarına ya„nî Osmanlı ordusunun (Kars) Kal„ası ile olan irtibâtını kesmek
içün o tarafda bulunan mevâkî‟i zabta muvaffak olamadılar. Mağlûb oldular. Mağlûb
oldular ama! ġu muhârebenin netîcesinde Anadolu ordusunun mevki„i tehlikeli
olduğu meydâna çıkdı. Ahmed Muhtar PaĢa‟nın (Alacadağ) da tuttuğu hatt-ı harb
pek vâsi‟ olduğu ve bu hattın mevcûd kuvvetiyle münâsib olmadığı anlaĢıldı. Ruslar
Ģu hâlden bi-l-istifâde az kaldı sâlifü‟z-zikr üç gün devâm eden muhârebede bu hattı
yarıp orduyu ikiye bölecek idi. ġu muhârebede epeyi zâyi„âtı verildi, Osmanlı ordusu
zaîf düĢtü. Anadolu ordusunda o günlerde dehĢetli hastalık olup yukarıda
söylediğimiz vechile sekiz bin neferi hastahânelerde idi. Eyyâm-ı mezkûre sonbahar
olduğundan dağlarda epeyi soğuk var idi. Askerin kıĢ elbisesi ise mefkûd olup
soğuğun Ģiddetinden sıkıntı çekiyorlardı. ġu ahvâle nazaran Ahmed Muhtar PaĢa
içün o günlerde ittihâz olacak tedâbîrden en iyisi daha ahvâl müsâid iken ordusuyla
mâhirâne bir ric„at hareketi icrâ etmek ve birinci devr-i harbde olduğu gibi Kars
Kal„asıyla Erzurum arasında bir mevki„ intihâb eylemek ve buraya Kurd Ġsmâil
PaĢa‟yı dahî celb edip bütün kuvvetle Ģübhesiz Kars‟ın muhasarasına teĢebbüs
edecek olan düĢmanın arkasını sıkıĢtırarak mümkin olduğu kadar muhârebeyi
uzatmak ve düĢmanın Erzurum‟a doğru ilerlemesine mümanaat göstermek idi.
Gâzi PaĢa, o günlerde ordusunun tehlikeli bir ahvâlde bulunduğunu bilmez
değildi. Bu ciheti biliyordu. Fakat neden ise kat„i harekete cesâret etmeyip nîm-tedbîr
almakla iktifâ etdi. Hatt-ı harbini kısaltmak ve ordusunu toplu bulundurmak içün
Osmanlı hattından pek ileride bulunan (Kızıl Tepe) mevki„ini Ruslara sızdırmaksızın
Eylül‟ün yirmi altıncı gecesi tahliye ederek orada bulunan aksâmı geriye aldırtdı.
Rus karargâhı ale-s-sabah bunu anlar anlamaz Muhtar PaĢa, önlerinden büsbütün
ric„at etdi diyerek telâĢa düĢdüler. Fakat sabahleyin Osmanlı ordusunun yerlerinde
durduğunu görerek ziyâdesiyle sevindiler.
Bundan sonra düĢman, Osmanlı ordusuna meydân vermemek içün hemen her
gün umûm ordugâhı Ģiddetli top ateĢine tutdu. Diğer tarafdan da kat„i bir hücum
196
icrâ„sı içün lâzım olan tertîbâtı almakla meĢgûl idi. Rus karargâhı evvel emirde
Osmanlı mevki„inin arkasını çevirmeye karar vererek bu iĢe on sekiz tabur, birçok
top ve süvârî ile Ceneral (Lazarof) u memur etdi. Bu fırka (Arpa Çayı) nı geçerek
teĢrîn-i evvelin birinci günü Osmanlı ordusunun arkasını çevirdi. Gâzi Ahmed
Muhtar PaĢa, düĢmanın o tarafdan melhûz olan taarruzundan ziyâdesiyle ürktü. Fakat
buradaki düĢmanın kuvveti ne mikdârdan ibâret olduğunu anlamak içün bu tarafa
yaverlerinden bir zâbiti gönderdi. KeĢif içün gönderilen bu zâbit düĢmanın kuvveti
on iki taburdan ziyâde olmadığını haber verdi. Bu haber yanlıĢ idi. Ahmed Muhtar
PaĢa bu haberin sahtına emniyet ederek (Lazarof) un fırkasına mukâvemet göstermek
üzere altı taburla Mirliva Mehmed Nâcî PaĢa‟yı sevk etdiği gibi bu fırkayı takviye
etmek üzere de arkasından Macarlı Ferîk Ömer PaĢa kumandasında diğer altı tabur
da yine o tarafa gönderdi. Bu kuvvet oralarda bulunan ve mevki„ gâyet mühim olan
ġatıroğlu Tepesi‟ni düĢmandan evvel tutmaya gayret etmek teĢebbüsünde bulundu
ise de düĢman daha evvel davranarak o dağın tepesini tuttu. Bunun üzerine bu tarafa
sevk olunan Osmanlı taburları ric„ate mecbûr oldu. ġu ric„at ise Osmanlı ordusunu
pek büyük tehlikeye bırakdı. Çünki Ruslar Ģu çevirme hareketle Osmanlı ordusunun
hat ric„atini hemen hemen kesmek üzere idi.
Bu tehlike üzerine Ahmed Muhtar PaĢa, umûm ordusuyla (Alacadağ)
ordugâhını bırakıp (Kars) a doğru ric„at etmeye karar verdi. Fakat birkaç gün evvel
icrâ„sı mümkin olan Ģu hareketin yevm-i mezkûrda îfâsı gayri mümkin müĢkilâta
tesâdüf etdi. Çünki çevirme hareketinin kemâl-i muvaffakiyetle icrâ„ olunduğunu
haber alan Rus karargâhı, teĢrîn-i evvelin üçüncü günü altmıĢ bin askerle Osmanlı
ordugâhını umûmî bir hücum icrâ„sına karar verip Muıhtar PaĢa‟nın ordusunu abluka
altına aldı.
O gün Rusların en ziyâde taarruzuna dûçâr olan taraf Osmanlı ordugâhının sol
cenâhı idi. Çünki bu cihet (Kars) istihkâmlarına en yakın olduğundan düĢman
buralarını zabt edip ric„at yolunu kesmek istiyordu. Ceneral (Heyman) kırk taburla
bu tarafa hücum etdi. Ordu ile (Kars) arasında bulunan Osmanlı taburları ciddî
sûretde mukâvemet etdikten sonra Rusların birkaç kere kendilerine tefevvukunu
görerek ric„at etdi. (Kars) yolu üzerinde bulunan Evliya Tepesi Rusların eline düĢtü.
Bu sûretle Anadolu ordusu orta yerden ikiye bölünmüĢ oldu. Bunu gören Ahmed
197
Muhtar PaĢa iki hatt-ı harbi tutmak üzere (Vezin Köyü) ne Ferîk Hacı RâĢid PaĢa ve
Erkân-ı Harb Reîsi Hasan Kâzım PaĢa taburlarını celb etdi. Fakat bunlar oraya vâsıl
olmazdan evvel Muhtar PaĢa‟nın maiyyetinde bulunan taburlar hücumdan dehĢetli
sûretde yılmıĢ olduklarından matlûb olan metânet ve sebâtı gösteremiyordu. Vâkıa
Rusların hücumu dahî dehĢetli idi. Arkadan Ceneral (Heyman) Osmanlıları
sıkıĢtırdığı gibi çevirme hareketinin icrâ„sına memur olan Ceneral (Lazarof) dahî
ġatıroğlu Tepesi‟nden inerek önlerinden yükleniyorlardı. Bu esnâda Rusların diğer
kolları dahî baĢka taraflara hücum ederek Osmanlı mevâki„ini birer birer ele
geçiriyorlardı. Ahmed Muhtar PaĢa (Vezin) Köyü‟nde bulunan askerin perîĢânlığını
görerek bizzât (Kars) a doğru hareket etdi. Mütenevvi„ mevâki„de kalan Osmanlı
ümerâsı, Kumandan PaĢa‟nın (Kars) a çekildiğini ve kendileri muhasarada kalıp
ric„at yollarının kapanmasından dolayı ric„at edemeyeceklerini anlayarak bir
parlementor göndererek Ruslara teslîm oldular. O gün Ruslara teslîm olan askerin
mikdârı yirmi yedi tabur piyâde olup kırk kadar toplar dahî var idi.
Üserânın içinde ümerâdan yedi paĢa, (250) zâbit var idi. Neferânın mikdârı
sekiz bine varıyordu. Esir olmayıp da dıĢarıya çıkan taburların mikdârı Küçük
Yahni‟de bulunan sekiz tabur piyâde ve on dört top, evvelce (Kağızman‟a) doğru
hareket eden beĢ tabur idi. Diğer aksâm-ı askeriye ve pek çok neferât bozgunlukdan
sonra her tarafa dağıldı. Gitdi. TeĢrîn-i evvelin üçünde Anadolu ordusu Ģu sûretle
mahv-u perîĢân oldu.
Bundan sonra yapılacak tedâbîr ne idi. Evvel emirde buna teĢebbüs etmek
lâzıme-i hâlden idi. Çünki Ruslar burada vukû„a gelen bozgunlukdan bi-l-istifâde
derhâl Erzurum‟a doğru taarruza baĢlayacakları muhakkak idi. Ahmed Muhtar PaĢa
(Kars) a vâsıl olur olmaz meydân-ı harbden firâr edip (Kars) a dolmuĢ bulunan
perîĢân askerin tanzîmiyle uğraĢtı. Fakat birkaç güne kadar (Kars) ın her tarafı
sarılacağını bildiğinden Kal„ada yine kumandanlık sıfatıyla kalmıĢ olan Hüseyin
Hâmî PaĢa‟ya lâzım olan ta„lîmâtı verdikten sonra kendisi dokuz tabur alarak teĢrîn-i
evvelin altısında (Kars) tan çıkdı. Soğanlık dağlarına doğru hareket etdi. Bu esnâda
umûmun telâĢını mûcib olan mes‟ele (Bayezid) de bulunan Kurd Ġsmâil Hakkı
PaĢa‟nın selâmetle ric„ate muvaffak olup olmayacağı meslesi idi. Ahmed Muhtar
PaĢa Kars‟a gelir gelmez Ġsmâil PaĢa‟ya serîan Erzurum‟a ric„at emrini vermiĢdi.
198
Çünki düĢman Anadolu büyük ordusunu bozdukdan sonra (Bayezid) ordusunu dahî
esir almak içün hat ric„atini kesmeye teĢebbüs edeceği gün gibi aĢikâr idi. Hakikat-i
hâlde de böyle oldu.
Ruslar Ahmed Muhtar PaĢa‟nın ordusunu bozar bozmaz (Kars) ı muhasara
etmek ve bir de Kurd Ġsmâil PaĢa‟nın hat ric„atini kesmek üzere iki müstakil kollar
ta„yîn etdiler: Birinci kol (34) tabur piyâde ve (34) bölük süvârî ve (126) topdan
ibâret idi. Bu kol Ceneral (Lazarof) un kumandasında idi. Ġkinci kolda ya„nî Ġsmâil
Hakkı PaĢa‟nın hat ric„atini kesmek içün hareket eden kolda (28) tabur piyâde,(26)
bölük süvârî ve (98) topdan ibâret olup bu kol Soğanlığa doğru teĢrîn-i evvelin
altısında hareket etdi.
Bayezid ordusu kumandanı Kurd Ġsmâil Hakkı PaĢa Alacadağ
bozgunluğundan teĢrîn-i evvelin dördünde haber aldı. Ahmed Muhtar PaĢa bu haberi
vermekle beraber derhâl ric„at etmek lâzım olduğunu bildiriyordu. Fakat karĢısında
bulunan Rus ordusu kumandanı Ceneral (Tergukasof) dahî büyük ordusunun
muzafferiyyetlerinden yine o gün haber aldığından Osmanlı ordusunun ric„ati gâyet
müĢkil bir mes‟ele idi. Çünki karĢısında bulunan Rusların kendisini ta„kîb edeceği
gibi Rus büyük ordusundan gönderilen Ceneral (Heyman) dahî ric„at hattını kesmek
içün önüne çıkmak ihtimâli dahî vardı.1
Ma„ahâzâ Ġsmâil PaĢa bu ric„ati fevkalâde mahâretle icrâ„ etdi. TeĢrîn-i
evvelin altısında geride bulunan (Zor Boğazı‟nı) iĢgâl ederek sekizinde oradan geriye
doğru ric„at etdi. Ġsmâil Hakkı PaĢa teĢrîn-i evvelin on birinde (Kırk Kilîsâ) ya geldi.
Ġkinci günü orduda fazla eĢyayı yakıp (Dayyar) a doğru ric„at ve teĢrîn-i evvelin on
dördünde Kara Derbend Dağı‟nı aĢarak (EĢek Ġlyas) mevki„ine vâsıl oldu. Ruslar,
fevkalâde bir sür„atle bunları ta„kîb ediyorsa da tevkîfe muvaffak olamadılar. Ġsmâil
PaĢa ikinci günü Köprü Köyü‟ne geldi. Buraya Muhtar PaĢa da gelip ikisi de
birleĢtiler. ġu sûretle (Bayezid) ordusunun ric„at hareketi sekiz gün zarfında
fevkalâde bir mahâretle icrâ„ olundu.2
Ahmed Muhtar PaĢa Bayezid ordusuyla birleĢtikten sonra (36) tabur piyâde,
(40) top be iki bine varan süvârîden mürekkeb bir orduya mâlik oldu. Bu ordu ile
1 “BaĢımıza Gelenler” ve “Anadolu Muharebesi” nâmındaki eserlere müracaat.
2 Sâlif-üz-zikr eserlere müracaat.
199
(Erzurum) a ric„at etdi. Erzurum‟un önünde bulunan (Deve Boynu) mevki„inde
tevkîf ederek burasını nokta-i müdâfaa hâline koymaya epeyi gayret etdi. Fakat
Ruslar buna vakit bırakmayarak Ahmed Muhtar PaĢa ordusuna Ģiddetli bir taarruzî
hareket icrâ„ etdiler. Muhârebe, bidâyet-i hâlde Osmanlılara muvâfık bir sûretde
gidiyordu. Fakat mütemâdi bir sûretde ric„atde bulunan askerin kuvve-i mâneviyeleri
mütezelzül olduğundan Rusların külliyetli kuvvetle merkeze doğru hücumlarına,
ba„zı taburlar dayanamayarak ric„ate ve biraz sonra firâra baĢlarlar. Bunun üzerine
her tarafda bozgunluk eseri görülür. Umûm ordu hiçbir emri dinlemeksizin
(Erzurum) a doğru akın akın gelirler. Ruslar bunları ta„kîb ede ede bu son mevki„ye
kadar ilerlemiĢ ise de (Erzurum) da bulunan birkaç zâbitin himmetiyle bozulmuĢ olan
asker biraz intizâma getirilebildi. Diğer tarafdan Ruslar (Deve Boynu)
Muhârebesi‟nin ertesi günü Ģehre hücum etdiklerinden büyük bir hata etdiler. Çünki
(Erzurum) da bulunan taburların tanzîmi içün bize zaman kazandırdılar. DüĢman
teĢrîn-i evvelin yirmi sekizinci gecesi otuz iki taburla (Erzurum) a hücum etdiler.
DüĢman (Azîziye) Tabyası‟nı elde etmiĢler iken iki Nizâmiye taburuyla kahraman
Kapudan Mehmed PaĢa, süngü ile bunların üzerine hücum ederek tabya-yı
mezkûreyi istirdâd ve Ruslara pek çok telefât verdirerek ric„ate de mecbûr etdi.
Rusların diğer taraflara vukû„a gelen hücumları dahî semeresiz kalarak külliyetli
telefât verdiklerinden umûmî ric„ate mecbûr oldular.
ġu sûretle Ruslar (Erzurum) u zabt edemediler. Fakat kısa bir müddet (Kars) ı
muhasara etdikten sonra teĢrîn-i sânînin altısında hücum ederek bu Kal„ayı ele
geçirebildiler. Zaten (Kars) ın bu ikinci muhasarasının tûl müddet dayanması müĢkil
idi. Çünki Kal„ada erzak ve zehâir pek az olduğundan sarf-ı nazar (Alacadağ)
bozgunluğundan sonra muhasarada kalan askerin cihet-i mâneviyesi sarsılmıĢ, lâzım
olan sebâtı göstermekden âciz bulunmuĢ idi.
Ma„ahâzâ (Kars) Kal„ası‟nın muhâfızı bulunan Hüseyin Hâmî PaĢa‟nın sû-i
hareketi ve cibâneti mezkûr Kal„a vaktinden evvel düĢmana geçmesine hidmet etdiği
muhakkakdır. Anadolu Muhârebesi‟nden bahsederken biz yine o dârülharbde ve
fakat Batum civârında vukû„a gelen muhârebeden bahsetmedik. Çünki burada vukû„a
gelen muhârebeler dahî Ģiddetli idiyse de bura hareket-i askeriyesinin vakâyi„-i
âtiyeye o kadar tesiri olmadı.
200
Muhârebnin ibtidâsında Batum‟a doğru hareket eden Rusların karĢısında
MüĢir DerviĢ PaĢa ta„yîn olunup PaĢa-yı müĢârün-ileyh, muhârebe devâm etdikçe bu
kıt„ada Ruslara ciddî mukâvemet gösterdi. Ruslar, Batum‟u almak değil birkaç kere
mağlûb dahî olarak hudûdlarına doğru ric„ate mecbûr oldular. Musâlahaya kadar
DerviĢ PaĢa oralarını güzel muhâfaza etdi. Durdu.
Muhârebe i„lân olunur olunmaz Bâb-ı Seraskerî Sohum‟a doğru bir kuvve-i
askeriyye sevk etmekde bulunduğunu söylemiĢdik. Bu kuvvet filhakîka sevk olundu.
Sohum Kal„ası dahî Osmanlıların ellerine düĢtü. Fakat Rus ahâlîsi meskûn olan bu
kıt„ada kuvveti yirmi binden ziyâde olmayan fırka içün iĢ görmek mümkin
olamadığından bir müddet sonra o taraf sevk olunan kuvvetin geriye alınması lâzım
geldi. ġu sûretle Sohum tarafına edilen taarruzdan bir fâide hâsıl olmadı. Binâenaleyh
edilen gayret ve masraf havaya gitdi.
[275] On Ġkinci Fasl
Rumeli Dârülharbi
Plevne‟nin Sukûtu
(Plevne) nin müdâfaası. – Bu esnâda dârülharbde edilen büyük hata.–
Dârülharbin ikinci hatt-ı müdâfaası hakkında ba„zı mülahazat. – Grandük Nikola ve
Ceneral Tutlabon. – (Plevne) nin muhasarası hakkında ba„zı tafsîlat. – Süleyman
PaĢa‟nın ġumnu ordusuna vurûd. – Sofya tarafından Plevnenin tahliyesine bir
teĢebbüs ve bunun netîcesi. – Alna Muhârebesi. – Plevne Muhasarası‟nın son
günleri. – Plevne‟den çıkmak içün Osman PaĢa‟nın tedârikâtı. – Osmanlıların,
düĢmanın istihkâmlarına hücumları. – Yevm-i mezkûrda vukû„a gelen muhârebenin
tafsîlâti. – Plevne ordusunun sukûtu.
ġu son Osmanlı-Rus Muhârebesinde iki dârülharbde Osmanlı ordularının
gösterdikleri Ģecâat pek büyüktür. Bu ciheti düĢmanımiz olan Ruslar dahî tasdîk
etmekdedir. Fakat bu orduların içinde en ziyâde iĢ gören, if‟âl-i azîmiyeyi vucûda
getiren ordu, Ģübhesiz (Plevne) de Osman PaĢa‟nın kumandasında bulunan ordudur.
(Plevne) ordusunun gördüğü hidmet emsalsizdir. DüĢmanın (Tuna) yı geçip
(Ġstanbul) a doğru sür„atle ilerlemek niyetinde bulunduğu zaman bunları durduran
Gâzi Osman PaĢa‟dır. Gitgide Rus kuvvetlerinin kısm-ı a„zâmını kendi üzerine celb
201
eden bu ordudur. (Plevne) elde edilmeyince muhârebeye nihâyet verme mümkin
olamayacağı fikrini verdiren yine bu ordudur. DüĢmana, üç cesîm meydân
muhârebede kırk binden ziyâde telef verdiren yine bu ordudur. Ve‟l-hâsıl (Plevne)
ordusunun gördüğü hidmet pek büyük olup muhârebenin ikinci devrinde ya„nî beĢ ay
zarfında Rus ordularının hedef taarruzu, bunların en ziyâde ehemmiyet verdikleri
mevki„ yalnız burası olmuĢdur.
Bu esnâda (Plevne) yalnız Rusların değil umûm dünyanın nazarını kendisine
celb etmekde idi. Avrupa, Amerika ve hatta Asya ve Afrika burada vukû„a gelmekde
olan vakâyi„-i fecî„anın tafsîlâtını kemâl-i heyecan ve telâĢla ta„kîb etmekde idi. Bu
hengâmede dünyanın matbûâtı, burada vukû„a gelmekde olan muhârebelerin tafsîlât
ve teferruatıyla dolu idi. Osman PaĢa‟nın ve (Plevne) gâzilerinin cesâret ve
Ģecâatlerini umûm dünya alkıĢlıyor, Hıristiyan akvâmının bile Osmanlılara olan
meyl-ü muhabbetleri günden güne artıyordu. O günlerde Ġngiltere, Fransa, Ġtalya,
Macaristan hatta Amerika‟dan Gâzi PaĢya tebriknâmeler gelir ve Osman PaĢa
bunlara cevab vermek içün vakit dahî bulamazdı. Burası böyle idi. Fakat dünyada her
Ģeyin bir netîcesi olduğundan (Plevne) de Osman PaĢa‟nın ibrâz etdiği kahramanlığın
netîcesi dahî neye müncer olacağını umûm dünya sabırsızlıkla bekliyordu. Daha
doğrusu Avrupa âlemi, Devlet-i Âliyye‟nin, ordularının Ģu kahramanlıklarından
merkez hükûmetinin lâyıkı vechile istifâde edip edemeyeceğini düĢünüyordu.
Heyhat! Ġntizâr boĢa çıkdı. Üçüncü (Plevne) Muhârebesi‟nden sonra Ġstanbul‟un sû-i
tedbîri ve bu sırada birbirini müteâkib vukû„a gelen hatalar, Osmanlı askerinin
kahramanlıklarından zerre kadar istifâde edilemeyeceğini zâhiren gösterdi. Fikrimizi
îzâh edelim:
DüĢmanın (Plevne) ye üç kere icrâ„ etdiği dehĢetli hücumlarla bu mevki„i
alamayınca yukarıda söylediğimiz vechile (Plevne) yi muhasara ile almaya karar
vermiĢdi. Rusların bu hesâbları doğru olduğunda Ģübhe olmayıp fakat üçüncü
(Plevne) Muhârebesi‟nden sonra Osman PaĢa‟nın kendi ordusuyla (Plevne) de
mıhlanıp kalması dahî fenn-i harb nokta-i nazarından pek büyük hata olduğunda
bugün muharrirîn-i askeriyye müttefik el-efkârdır.
(Plevne) ordusu, kendisinden beklenilen hidmeti tamâmiyle îfâ etdi. Üç ay
kadar düĢmanın ileriye hareket etmesini men‟etdi. Ruslar, bir mevki„ hücumla
202
alamayınca en sonra (Plevne) yi muhasara ederek almaya teĢebbüs edecekleri
muhakkak idi. Bu hâlde Osman PaĢa‟nın muhasarada kalması merkez hükûmetin
iĢine muvâfık mıydı? Bir kere bunu düĢünelim. Sâniyen muhasaranın tûl-i müddet
temdîdi içün (Plevne) de kâfî derecede erzak ve zehâir var mıydı? Olmadığı hâlde bu
erzakın ne sûretle sevk edileceği ve bunun sevkine düĢmanın mümanaat edip
edemeyeceği en evvel düĢünülecek mevâddan idi. Hâlbuki orduların idâresi elinde
bulunan Ġstanbul bu cihetleri vakt-ü zamaniyle düĢünmedi. Fakat bu bâbda görülen
hatayı tashîh etmek istediği zaman iĢ iĢden geçmiĢ olup âtiyyen göreceğimiz vechile
maksadına nâil olamadı. Mücerred bu hatadan dolayı (Plevne) nin muhasarası yalnız
kırk iki gün kadar devâm edebildi.
Ağustos‟un nihâyetlerinde Rusların Rumeli dârülharbindeki kuvvetleri dört
yüz binden ziyâde olduğunu söylemiĢdik. Bu ciheti Ġstanbul dahî bilmez değildi. ġu
sırada Osmanlıların o dârülharbdeki kuvvetlerinin mecmû‟u yüz elli bine varmadığı
muhakkakdır. O hâlde düĢmana karĢı ne yapılabilir idi? Rusların dârülharbde en zaîf
bulundukları zamanlarda ya„nî birinci (Plevne) Muhârebesi‟nden sonra bile bunları
(Tuna) nın öbür tarafına tarda muvaffak olunamamıĢ iken düĢmanın külliyetli
imdâdları geldiği sırada Ģu maksadı vucûda getirmek imkânın hâricinde idi. ġu
esnâda ya„nî Eylül ibtidâlarında Rusları tard etmek Ģöyle dursun bunlara karĢı gâyet
mükemmel düĢünülmüĢ müdâfaa vaz„iyyeti almak lâzıme-i hâlden idi. Çünki
düĢman taarruz içün kâfi kuvvete mâlik idi. Binâen-aleyh fikrimizce Devlet-i
Âliyye‟nin idâresi ellerinde bulunan zevâtın Ģu surada düĢüneceği madde, Balkan‟la
Tuna arası gâib edilmiĢ addedilerek umûm ordularını ikinci hatta ya„nî Balkanlara
çekerek burada mükemmel bir hatt-ı müdâfaa vukû„a getirerek muhârebeyi mümkin
olduğu kadar uzatmak ve bu sûretle Rusları bize müsâid sûretle bir sulhnâme
imzalamaya mecbûr etmek olacakdı. ġu hengâmede baĢka türlü tedbîrlerin kâffesi
boĢ ve bu tedbîrden mâadâsı en sonra devleti dehĢetli bir tehlikeye dûçâr edeceği
Ģübhesizdi.
Balkanlarda yeni bir hatt-ı müdâfaa vucûda getirmesine gelince: Bu maksad
içün en evvel Üçüncü (Plevne) Muhârebesi‟nden sonra Osman PaĢa ordusunun
geriye alınıp (Orhaniye) civârına yerleĢdirmek, aynı zamanda da (ġumnu) ordusuna
dahî Kal„aların ba„zıısını da biraz muhâfız bırakıp ġipka‟da ve civâr Balkanlardaki
203
geçidleri tutdurmak lâzım idi. Çünki böyle bir harekete vakt-ü zamaniyle mübâĢeret
edildiği hâlde umûm Balkan hattında tahmînen yüz elli bin Osmanlı ordusu
bulunacağı ve bu kuvvet ale‟l-hesâb taarruz edecek olan üç yüz bin düĢman
kuvvetinin bir adım ilerlemesine meydân bırakmayacağı Ģübhesizdi. Çünki (Plevne)
ve sâir mevâki„de vukû„a gelen muhârebelerde düĢmanın kuvveti lâ-akall üç dört
kere Osmanlılara tefevvuk etdiği hâlde bile Rusların mağlûb olageldikleri def„atle
görülmüĢdür.
Bir rivâyetde ve bu rivâyet birkaç mevsuk yerlerden dahî tasdîk olunmakdadır
ki Gâzi Osman PaĢa Üçüncü (Plevne) Muhârebesi‟nden sonra sâlifü‟z-zikr
mülâhazatı ileri sürerek (Plevne) den vakt-ü zamaniyle (Sofya) tarîkiyle Balkan‟a
çekilmesini merkez hükûmetden ricâ etmiĢ, müĢâvere meclisi a„zâsından ve hatta
Avrupa askerî ümerâsından birkaç zevât dahî Ģu husûsu saraya arz etmiĢ ise de burası
birkaç mülâhazat-ı husûsiyyeye binâen Ģu nesâhiyeye kulak vermeyerek Gâzi
PaĢa‟ya son dereceye kadar (Plevne) de sebât etmesini emretmiĢdir.
Her ne ise! Olan oldu. Osman PaĢa vakt-ü zamaniyle (Plevne) den ric„at
edemedi, muhasarada kaldı. Bundan sonra mevki„-i mezkûrun düĢman eline düĢmesi
(Plevne) de erzak ve zehâirin mikdârına mütevakkıf idi. Erzak bulunduğu müddetce
Osman PaĢa‟nın mukâvemet edebileceği, zâhire tükendikden sonra (Plevne) den
çıkmaya muvaffak olmak içün de dehĢetli bir hücuma mecbûr olacağı gün gibi aĢîkar
idi. Ruslar, Plevne‟yi her gün ziyâde tazyîk etmekde oldukları gibi o günlerde Osman
PaĢa‟nın çıkmak içün icrâ„ edeceği hücuma karĢı dahî ittihâzı lâzım olan tedbîrin
ahziyle meĢgûl idiler. (Plevne) Muhasarası Ģu sûretle devâm edip duruyordu. Fakat
garibdir ki Ģu muhârebede mütenevvi„ Osmanlı ordularının kumandanları birbirlerini
çekemeyerek her biri kendi nüfuzunu diğerlerine tefevvuk etdirmek belâsına
düĢdükleri gibi Ruslarda da Ģu hâl aynen mevcûd idi. Plevne civârında baĢkumandan
bulunan Rus ümerâsı birbirlerine karĢı entrikalar yapmakdan çekinmezlerdi.
(Plevne) yi bir kere muhasara ile almaya karar verildiği zaman Ġmparator
Aleksander bu iĢ içün Rusya‟dan Ceneral (Tutlabon) u davet etdiğini yazmıĢdık.
(Tutlabon) gelir gelmez hidmetine teĢebbüs etdiyse de Grandük Nikola bunu
çekemeyerek (Plevne) etrâfında bulunan aksâm-ı askeriyyeye (Tutlabon) un verdiği
emrin hilâfına emir veriyor idi. Ceneral (Tutlabon) un bi-t-tabi„ bu hâlden canı
204
sıkılıyor, iĢden el çekeceğini beyân ediyor idi. Bundan dolayı aralarında kavga eksik
değildi. Fakat Grandük, kardeĢi bulunan Ġmparator‟dan ziyâdesiyle korkduğundan
(Tutlabon) a karĢı mülâyimet göstermeye mecbûr oldu. Ve en sonra müdahaleden
büsbütün vazgeçti.1
Bu gibi entrikalar arasında bile (Plevne) nin muhasarası oldukça ilerliyordu.
Ceneral (Tutlabon) Ģehrin etrâfındaki tepelerin kâffesinde yeni istihkâmlar yaptırmıĢ
ve bunlara ağır toplar koyup (Plevne) yi dehĢetli sûretde döğüyor idi. Vâkıâ bu
bombardımandan Osmanlı ordusuna çok zarar eriĢmediği sonraları anlaĢıldı. Fakat
muhasaranın ilk günlerinde bile (Plevne) deki zâhirenin azlığı hissolunmaya baĢladı.
Muhasaradan birkaç gün sonra Osman PaĢa bu kasabada bulunan ahâlîden iki bin
adamı (Plevne) den dıĢarıya çıkarmak istedi. Fakat Ruslar bunları ateĢle
karĢıladıklarından geriye almaya mecbûr oldu. Bu sûretle dahî erzak ve zâhirenin
sarfında iktisada riâyet etmek mümkin olamadı.
Rus karargâhı hemen her gün (Plevne) den muntazam bir sûretde ma„lûmat
alıyor, orada ne yapılıyorsa hepsinden haberdâr oluyordu. (Plevne), oldukca mühim
bir kaza merkezi olduğundan içinde bin hâneden ziyâde ahâlî var idi. Bunlardan altı
yüz hânesi Bulgar idi. Bunlardan her gün dıĢarıya firâr edenler bulunuyordu. Bundan
mâadâ Ruslar cinsen Bulgar bir Erkân-ı Harb zâbitini dahî vaktiyle içeriye
sokabilmiĢlerdi. Bu zâbit orada börek satıcısı kıyafetine girerek istihkâmları gezer
orada gördüğü ahvâle dâir iki günde bir rapor tanzîm ederek ĢiĢe Ģeklinde ahĢaptan
yapılmıĢ kutuya koyup bu kutuyu (Plevne) den geçen nehre atar idi ki kutu akıntı ile
(Plevne) den dıĢarı çıkdığı zaman derdest edilip Rus karargâhına vâsıl olurdu.2
DüĢman, Ģu sûretle Osman PaĢa‟nın her günkü hareketinden haberdâr oluyor idi.
Böylelikle teĢrîn-i evvel geçti. Soğuklar baĢladı. (Plevne) yi tahlîs içün hiçbir
tarafdan imdâd gelemiyordu. Niçün gelmediğini anlamak içün Ģu sırada diğer
Osmanlı ordusunda vukû„a gelen ahvâli bilmeliyiz.
Süleyman PaĢa, Tuna umûm kumandanı olduğu anda sür„atle hareket edip
ġumnu ordusuna geldi. Bir müddet ordusunun tanzîmiyle uğraĢtı. Burada en birinci
fenâlık zâhirenin kılleti idi. Süleyman PaĢa, bu ciheti ikmâl etmek içün lâzım gelen
1 “Ceneral Hazenkamf‟ın Hâtıratı”
2 Plevne muhasarasına âid Rusça yazılmıĢ eserler.
205
tedâbîri aldı. Ordunun o zaman reisi bulunan Ahmed Vahîd PaĢa‟yı taht-ı
muhâkemeye almak içün Ġstanbul‟a gönderdi. Fakat bu zât iĢini bilir bir zât olmakla
orada taht-ı muhâkemeye alınmak Ģöyle dursun daha sonra vukû„a gelen Süleyman
PaĢa‟nın muhâkemesinde müddeî-i umûmî sıfatıyla memur bulundu. Süleyman PaĢa,
ġumnu‟ya gelir gelmez Ahmed Eyüp PaĢa‟yı dahî derhâl ordudan atdı. Çünki
Süleyman PaĢa, Ahmed Eyüp PaĢa‟nın Mehmed Ali PaĢa‟ya karĢı icrâ„ etdiği
entrikalarını bildiğinden kendisinin dahî aleyhinde bulunur fikriyle bu zâtı orduda
bulundurmak istemezdi.1 O vakit ġumnu ordusunda bulunan ümerânın kısm-ı a„zâmı
Mehmed Ali PaĢa‟nın tarafdarları bulunduğundan neden ise Süleyman PaĢa‟yı
sevmiyorlardı. Ordunun tanzîminde epeyi sıkıntı çekti. Her tarafdan mukâvemet
görüyordu. Ez-cümle Mısırlı Hasan PaĢa dahî Mehmed Ali PaĢa‟nın taraflısı olup
Süleyman PaĢa orduya vurûd eder etmez “Mısır askeri bura kıĢına dayanamaz.
Binâen-aleyh ben (Varna) ya çekileceğim” diye ısrar etdi. Durdu. Süleyman PaĢa,
buna râzı olmayıp Prens‟i dahî tehdîd etdi. Ve gitmeye bırakmadı. Bunları bir
müddet alıkoydu.
Bu esnâda Ruslar dahî gerek Dobruce ve gerekse (Kara Lom) tarafından
(ġumnu) ordusuna birkaç kere taarruz etdilerse de bir Ģeye muvaffak olamadılar.
Ġstanbul ise bu esnâda hemen her gün fikrini değiĢtiriyordu. Ba„zı def„a Süleyman
PaĢa‟ya Rusların üzerine ya„nî (Bele) ye doğru yürümek içün emir veriyor, ikinci
günü bu emri geri alıyordu. Süleyman PaĢa ise bu esnâda Rusların kuvvetli olduğunu
bilerek mütebessirâne bir hareketde bulunmaklığı münâsib görüyordu. TeĢrîn-i evvel
ortalarında (Plevne) nin her tarafdan sarıldığı haberleri gerek Ġstanbul‟u ve gerekse
Süleyman PaĢa‟yı dehĢetler içinde bırakdı. TeĢrîn-i evvelin on ikisinde ve on üçünde
(Plevne) nin gerisinde bulunan (Gorni Dubnik) ve (TeliĢ) mevâki„i zabt olunup
(Plevne) ile muhâberat kat„olunduğu Orhaniye‟de bulunan ġevket PaĢa ba-telgraf
merkez hükûmete bildirdi. Burada bulunan vükelâ Ģu iĢi birkaç günler müzâkere edip
en sonra Osman PaĢa‟ya ba„de harab-ül basra (Plevne) yi bırakıp geriye ric„at etmesi
emrini göndermeye karar verdi. Bu iĢ ġevket PaĢa‟ya havale edildi. Fakat emr-i
mezkûrla (Plevne) ye gönderilen birkaç Çerkes, Rus süvârîsi taraflarından tutulup
diğerleri güç belâ kaçıp kurtuldular. Bu emir Osman PaĢa‟ya vâsıl olmadı. Birkaç
1 Süleyman PaĢa‟nın evrâkı ve diğer eserlere müracaat.
206
gün sonra (Orhaniye) de bulunan ġevket PaĢa azl olunup yerine ġakir PaĢa ve daha
birkaç gün sonra evvelce Tuna kumandan-ı umûmîsi bulunan Macar Mehmed Ali
PaĢa ta„yîn olundu. Mehmed Ali PaĢa‟ya oradan buradan toplanan birkaç tabur
verildi. Fakat bu taburların ekseriyyesi müstahfız taburlarından olup fazla olarak kıĢ
mevsimine münâsib melbûsâtı dahî noksân idi. Halbuki bu ordunun karĢısında
bulunan Ceneral (Gurko) nun ordusu, Rusların en güzîde askeri ya„nî Hassa Ordusu
idi. Bu sebebden Orhaniye tarafından (Plevne) nin tahliyesini beklemek hülyâdan
baĢka bir Ģey değildi. Hakikat-i hâlde öyle oldu. Mehmed Ali PaĢa (Plevne) ye imdâd
vermek değil, Ruslara teması peydâr eder etmez, kendisi dahî ric„ate mecbûr olmuĢ
olduğundan Ceneral (Gurko) teĢrîn-i sânînin on ikisinde oralarda bulunan (Etrebolu)
Ģehrini zabt etdi.1
Ruslar bununla dahî iktifâ etmeyip Mehmed Ali PaĢa‟yı (Plevne) den daha
uzak bulundurmak içün üzerine yürüdüklerinden Mehmed Ali PaĢa teĢrîn-i sânînin
on yedisinde (Orhaniye) Boğazı‟ndan (Plevne) içün hazırlanmıĢ erzak ve mühimmatı
terk ederek (Kumarlı) ya çekildi.
Bunun üzerine Merkez hükûmet, Süleyman PaĢa‟ya müracaat ederek (Plevne)
yi kurtarmak içün muâveneti istedi. Süleyman PaĢa o günlerde Rus kuvvetlerini
kendi tarafına celb etmek içün Ferîk Âsaf PaĢa‟yı Kadı Köyü‟nden ve MüĢir
Kayseri‟li Ahmed PaĢa‟yı Rusçuk‟dan düĢmanı (Maçka) istihkâmatı üzerine sevk
etdikten mâadâ (Elena) da bulunan Rusların üzerine bir taarruz icrâ„ etmek Fuad
PaĢa‟yı bu son mevki„ye sevk etmiĢdi.
Fuad PaĢa‟nın kumandasında bulunan fırka, yirmi dört tabur piyâde (13)
bölük süvârî ve (5) batarya topdan ibâret olup teĢrîn-i sânînin yirmi ikisinde bu fırka
(Elena) da bulunan Rusların üzerine hücum etdi. Rusların buradaki kuvveti Ceneral
(Meyresky) kumandasında bir fırka piyâde, (16) taburdan ibâret ise de etrâfda
kendisine imdâd verecek kuvvet dâr idi. Fuad PaĢa, Rusların üzerine üç tarafdan
hücum etdi. Orta kol merkezden hücum etdiği gibi sağ ve sol kollar da çevirme
hareketi icrâ„ederek Rusların arkasını aldı. Ruslar, Osmanlıların hücumundan pek
ziyâde telefât vererek ric„at etdi. Bu ric„ati gören Osmanlılar hücumla kendilerinden
(11) top, birkaç yüz esir aldılar. Ruslar perîĢân bir hâlde geriye (Tırnova) ya doğru
1 Bu muhâtebeye âid eserler.
207
ric„at etdiler. Fakat düĢmanın gerisinde bulunan fırkalar (Elena) da bozulmuĢ olan
fırkasını takviye etdi. Bu kuvvet Osmanlıların ileriye hareketlerinde ciddî sûretde
mukâvemet gösterdiler. Bu sûretle Süleyman PaĢa (Plevne) ye etrâfdan dahî imdâd
vermekden âciz kaldı.
Süleyman PaĢa Elena Muvaffakiyâtı‟ndan sonra Rusların üzerine baĢka
tarafdan taarruz etmek üzere teĢrîn-i sânînin yirmi beĢinci günü (Cum‟a) ve firdâsi
günü Rusçuk‟a gelerek Rusçuk ve Kadı Köy‟de bulunan fırkalarından mürekkeb bir
taarruz fırkası tanzîmine baĢladı. O günlerde (Plevne) nin tahliyesine memur olan
Mehmed Ali PaĢa ise bilâ-harb Rusların önünden ric„at ederek mevki„-i mezkûrdan
gitdikçe uzaklaĢıyordu. ġu sırada (Plevne) den de hiçbir haber alınamıyordu.
Rusların muhasarası gâyet Ģedîd idi. (Plevne) den dıĢarıya kuĢ uçurmuyorlardı.
Bugün yarın mevki„-i mezkûr teslîm-i silâha mecbûr olacağı hissolunuyordu. Çünki
hesâbca (Plevne) de bulunan erzakın o günlerde hitâm bulacağı tahmîn olnuyordu.
Bu hesâb doğru çıkdı. TeĢrîn-i sânînin yirmi dokuzuncu günü Süleyman PaĢa,
Ġstanbul‟dan aldığı bir telgrafda Osman PaĢa‟nın mecrûhen düĢemene esir olduğu
haberini aldı.
Bu vak„a-i müessefenin vukû„u ise Ģöyledir.
Osman PaĢa, (Plevne) den (Sofya) ya giden yol, Rusların ellerine geçdiği
günden beri (Plevne) nin pek büyük tehlikede bulunduğunu bilir idi. PaĢa‟nın en
ziyâde me‟yûsiyyetini mûcib olan madde (Plevne) de erzakın kâfî mikdârda
bulunmaması idi. Hâricle irtibâtı kat„edildikden sonra Plevne‟de mevcûd zehâir
askerin mikdârına göre hesâb edildiği hâlde bir buçuk aydan ziyâde kifâyet
edemeyeceği anlaĢıldı. Ma„ahâzâ PaĢa bu husûsda gâyet iktisâda riâyet edilmesini
emir verdi.
Osman PaĢa, muhasaranın gâyet Ģedîd ve düĢmanın (Plevne) etrâfındaki
kuvveti pek kesretli olduğunu ve diğer tarafdan hâricden olan Osmanlı ordularının
batî hareketlerini müĢâhede ve bir de merkez hükûmetin uygunsuzluklarını bilerek
hâricden gelen imdâdla tahlîs olunmak ümîdini bilemiyordu. Fakat bi-t-tabi„ bu
maddeyi askere söylemeyip onlara bugün yarın imdâd gelecekdir diye ümîd
veriyordu. Maahâza PaĢa, ne sûretle olursa olsun son dereceye kadar dayanmak,
208
çâresiz kaldığı hâlde düĢman hattına hücum edip bu hattı yarıp çıkmaya kat„iyyen
karar vermiĢdi. PaĢa muhasara esnâsında hükûmete kendi ahvâlinden birkaç kere
haber vermek içün emin adamları sevk etmek istediyse de bunların kâffesi Rusların
ellerine düĢtü. Hiçbiri Rus hatlarından dıĢarıya çıkmaya muvaffak olamadılar.
Ruslar Plevne‟yi muhasara etdiklerinden beri hiçbir gün muhârebesiz
geçmedi. DüĢman hemen her gün (Tutlabon) un planı üzerine günde üç kere birden
(Plevne) nin üzerine (400) top boĢaltıyordu. Bundan mâadâ ara sıra tüfenk ateĢi, dahî
devâm ediyordu. Osman PaĢa ordusunun cebhânesi azaldığından kâide-i tasarrufa
riâyet olunarak bu cebhâne hücum günleri içün saklanıyordu. Bu hücumlar da ara
sıra vukû„a geliyordu. Bil-hassa Romanyalılar teĢrîn-i evvelin altısında (Greviçe)
taraflarına Ģiddetli bir hücum icrâ„ fakat binden ziyâde telef verip geriye ric„at
etdiler.
Osmanlılar bir aydan ziyâde dilîrâne mukâvemet gösterdiler. Fakat (Plevne)
deki erzak ve cebhâne gitdikçe azalmakda olduğu meydânda idi. Osmanlı taburları
günden güne Rusların toplarına azar azar cevâb veriyor, bu hâl ise cebhânenin
tükenmekde olduğunu zâhiren göstermekde idi. TeĢrîn-i sânînin yirmisinde Osman
PaĢa mevcûd zehairi yokladı. BeĢ valtı günden ziyâdesine kifâyet etmeyeceği
anlaĢıldı. O günden itibâren (Plevne) den çıkmak tedâriki görülmeye baĢladı.
Osman PaĢa, Rusların hatt-ı harbine hücum içün ordusunu iki kola taksîm
etdi. Birinci kol, bizzât kendisinin kumandasında birkaç aksâma taksîm olunup
(Plevne) den cereyân eden nehri ve köprüyü geçerek Sofya tarafına giden yolun
üzerinde bulunan istihkâmlara hücum edecek idi. Ġkinci kol, Âdil PaĢa‟nın
kumandasında (Plevne) de kalıp birinci kol, muhârebeye tutuĢdukdan iki saat sonra
evvelkileri ta„kîb etmek üzere (Plevne) den çıkacaklardı. Bu plan ahvâle muvâfık idi.
Fakat ne fâidesi var ki ordunun çıkacağı haberi (Plevne) ahâlî-i müslimesi tarafından
hissolunur olunmaz bunlar Osman PaĢa‟nın ayağına kapanarak kendilerini de berâber
götürmesini istediler ve Ģâyet burada kalacak olsalar Bulgarlar tarafından katliam
edileceği hakkında feryâdlar koparmaya baĢladılar. Osman PaĢa‟nın maiyyetinde
bulunan zâbitân ve bil-hassa Tevfîk Bey muhâcirlerin beraber alınmıĢ ordunun
hareketine sekte vereceği fikrini ileri sürdüyse de Osman PaĢa‟nın merhameti gâlib
gelerek muhâcirleri dahî ordu ile götürmek fikri maatteessüf takrîr etdi.
209
Osman PaĢa, bir kere (Plevne) den çıkmaya karar verdikden sonra lâzım
gelen tedârikini gördü. (Vid) Nehri‟nin üzerine köprü yaptırtdı. Askere kalan
peksimet taksîm olundu. Her nefere (150) fiĢenk cebhâne verildi. Toplara koĢulacak
hayvanât tedârik edildi. Ve‟l-hâsıl bu husûsda ne tedbîr alınmak lâzım ise hepsini
yapdı.
Ruslar, Osman PaĢa‟nın o günlerde çıkmak üzere olduklarından her gün
muntazaman haber alıyorlardı. Bulgar casusları Osmanlı ordusunun hareketinden
Rus karagahını haberdâr ediyorlardı. TeĢrîn-i sânînin yirmi yedisinde (Plevne) den
firâr eden bir Bulgar casus, Osmanlıların pek çok tabyalarını tahliye edip
kuvvetlerini (Sofya) ya giden tarîkde toplamakda olduklarını ve Osman PaĢa‟nın
yarın muhakkak sûretle (Plevne) den çıkacağı haberini verdi. Ruslar o gece fevkalâde
tadârikde bulundular.1
TeĢrîn-i sânînin yirmi yedisinde Osman PaĢa umûm tedâriki gördükden sonra
ikinci günü ya„nî, teĢrîn-i sânînin yirmi sekizinde ale-s-sabah köprübaĢında hücum
içün toplanmıĢ olan askeri bir kere gözden geçirdi. Askere, zâbitâna müessir bir
nutuk söyledikden sonra saat yedi alafrangada ileri hareket emrini verdi. Hücum
edecek birinci kolun kumandanı Miralay Velî Bey, bunun arkasından Yunus Bey
inâyet-i bârîye güvenerek ileriye yürüdüler. O gün yine biraz sis var idi. Saat sekizde
sis açıldıkdan sonra Velî Bey Rusların o tarafda bulunan birinci istihkâmlarına
hücum etdi. Buradaki Rus askeri, hassa ordusu taburları idi. Bununla beraber
Osmanlıların hücumları o kadar Ģedîd idi ki Velî Bey az bir zamanda bu tabyayı ve
içinde bulunan on iki topu zabt etdi. Bunun üzerine birinci kol vakit gâib etmeksizin
düĢman Tabyası‟nın arkasında bulunan ikinci tabyaya hücum etdi. Bu tabyayı almak
üzere iken Velî Bey Ģehîd düĢdü. Ġki Rus neferi kargaĢalıkda Velî Bey‟i göğsünden
ve arkasından süngülediler.2
Ġkinci tabyada bu sûretle Ģiddetli cenk olmakda iken Velî Bey‟in Ģehâdetini
müteâkib Yunus Bey kendi koluyla bu tabyaya imdâd vermek üzere yetiĢdi. Fakat
Yunus Bey dahî bu esnâda Ģehîd düĢdü ise de Osmanlılar tabyayı ve buradaki topları
1 Bu muhârebe hakkında Rusça yazılmıĢ eserlere müracaat.
2 Rusça yazılmıĢ olan eserler.
210
zabt etdiler. Bundan sonra taburlar daha ileriye hareket etmek istediler. Fakat
Osmanlıların ilerlemesi dakîkadan dakîkaya güçleĢmekde idi.
Ruslar, Osman PaĢa‟nın hücum etdiği istikâmeti daha evvelden tahmîn
etmiĢdilerse de her ahvâle karĢı ihtiyâtkârâne bulunmak üzere kuvvetlerini muhtelif
mevâki„e vaz„etmiĢlerdi. Bir kere Osmanlıların hücum istikâmetleri ta„yîn
olundukdan sonra umûm askerini bu istikâmete topladılar. Bu kuvvet Osman PaĢa
ordusundan lâ-akall dört beĢ kat ziyâde idi. Bu sûretle Osman PaĢa‟nın (Plevne) den
selâmetle çıkabilmesi muhâl idi. Bu istikâmetin ya„nî Osmanlılar hücum etdikleri
tabyaların gerisinde ve (Sofya) tarîki üzerinde düz bir ovada düĢman seksen
bölükden ziyâde süvârî toplamıĢlar idi ki bu süvârîler Ģâyet Osmanlı taburları,
tabyaları alıp ovaya çıkacak olurlarsa yorulmuĢ olan Osmanlı askerlerinin ve bi-ttabi„
hücumdan saf intizâmlarını gâib etmiĢ taburlara hücum edeceklerdi.
Yevm-i mezkûrda birinci kolun ortasında bulunan Osman PaĢa bizzât
hücumu idâre ediyor, hücuma Ģetâb eden taburları teĢcî„ ediyordu.
Gâzi PaĢa ileride bulunan hücum kolları Rusların ikinci Tabyası‟nı aldıkdan
sonra vukû„a gelen zâyi„âtıdan dolayı ileri gidemediklerini görerek bunlara birkaç
kere imdâd yolladı. Fakat düĢmanın kuvveti gâyet çevik olduğundan bunlar ileriye
hareket edemediler. Yerlerinde tevkîf etdiler. Bu esnâda Osmanlı taburlarındaki
telefât külliyetli idi. Zâbitânın ekseriyyesi Ģehîd olmuĢlar veyâhud mecrûhen saf-ı
harbden çıkmıĢlardı. Saat on birde Osman PaĢa geriden imdâd almak üzere birkaç
kere boru çaldırdı. Yaverler gönderdi. Fakat körüde ve yol üzerinde bulunan muhâcir
arabaları âdil PaĢa kolunun hareketine mâni‟ oluyordu. Bunlar bir türlü
ilerlemiyorlardı. Muhârebenin bu devri dehĢetli idi. Askerin tekbîr ve hücumları,
kadınların bağırması, çoluk çocuğun ayaklar altında veyâhud düĢman kurĢunundan
telef olması herkese dehĢet verdiği hâlde Osman PaĢa yine serinkanlılığını muhafaza
ederek muhârebeyi kemâl-i metânetle idâre ediyordu.
Ruslar, bir kere Osmanlı askerinin taarruzunu durdurdukdan sonra evvelce
Osmanlılar tarafından zabt olunan tabyalarına yüklendiler. Ġkinci tabyayı zabt etdiler.
Bunu gören Osman PaĢa bizzât taburların baĢına geçerek bunları tekrar hücuma
teĢvîk eder iken bir kurĢunla yaralandı. Atdan indi. Rusların hücumları ise gitdikçe
211
kesb-i Ģiddet etmiĢ olduğundan evvelce Osmanlıların ellerine geçen diğer tabyayı
dahî istirdâd etdiler. Bu esnâda (Plevne) nin etrâfında bulunan düĢmanın geceleyin
Osmanlılar tarafından tahliye edilen tabyayı alarak Âdil PaĢa‟nın kolunu arkadan
dahî sıkıĢtırmakda idiler. ġu sûretle öğle vakti yaklaĢdı. Osmanlılar beĢ saatden beri
dehĢetli ateĢ içinde idiler.
Osman PaĢa‟nın yaralandığını gören maiyyeti PaĢa-yı müĢârün-ileyhi o
civârda bulunan bir değirmene götürdüler. Orada bir tabîb tarafından PaĢa‟nın
yarasına bakıldı. ġu sırada Gâzi PaĢa, büyük ümerâyı davet ve bunlar toplandığı
zaman yarasından dolayı kumandanlığı deruhde edemeyeceğini ve kumandanlığın
orduda en kıdemli ümerâdan bulunan Âdil PaĢa‟ya terk etdiğini beyân etdi. Âdil PaĢa
ahvâlin tehlikeli olduğunu derpîĢ ederek bu kumandanlığı kabûl etmedi. Âcizliğini
beyân ederek fikrinde ısrar etdi. Durdu. Bunun üzerine, her tarafı düĢman
sardığından “mukâvemet mümkin değildir. Teslîmiyeden baĢka çâre yokdur” gibi
fikirler meydân aldı. Osman PaĢa teslîme iĢâret olan beyaz bayrak çekilmeye emir
verdi.1
O gün umûm (Plevne) ve etrâfı duman içinde bulunduğundan düĢman bir
müddet teslîm bayrağını görmedi. Muhârebeye devâm etdi. Sonra bayrağı görür
görmez cenerallerden bir kaçı Osman PaĢa‟yı bir an evvel görmek, ihtirâmât-ı
mahsûsalarını takdîm etmek üzere Osmanlı hattına girerek değirmene koĢdular.
Osman PaĢa bunlardan birisine kılıcını teslîm etdi. ġu esnâda umûm hatta ateĢ yavaĢ
yavaĢ kesilerek ortalıkda bir sukûnet peydâ oldu.
Gerek Grandük Nikola ve maiyyeti ve gerekse Rus Ġmparatoru Ġkinci
Aleksander Gâzi Osman PaĢa‟ya fevkalâde ikrâm gösterdiler. Ġmparator bizzât Gâzi
PaĢa‟nın kılıcını kendisine iâde etdi.
Her ne hâl ise (Plevne) teĢrîn-i sânînin yirmi sekizinde Ģu sûretle düĢdü.
Mevki„-i mezkûrun sukûtu zâhiresizlikden dolayı muhasarayı daha ziyâde uzatmak
mümkin olmadığından ileri geldi. ġu kadar ki (Plevne) de bulunan Osman PaĢa ve
bunun taht-ı kumandasında olan ordusunun Devlet-i Âliyye‟ye hidmeti büyüktür.
Bunların kahramanlıkları ve fedâkarlıkları târih-i harb-i Osmaniyye‟mizin
1 Bu muhârebe hakkında Rusça Fransızca ve diğer lisânlarda yazılmıĢ eserlere müracaat.
212
sâhifelerini tezyîn edecek en parlak vekâyi‟dendir. Mezkûr ordu beĢ ay kadar
Rusların ileriye hareketlerini durdurtdu ki (Plevne) sukût eder etmez düĢman hemen
bilâ-mümanaat Ġstanbul‟a doğru ilerledi. Bu vak„a-i müessefenin nasıl vukû„a
geldiğini gelecek fasllarda beyân edeceğiz.
[296] On Üçüncü Fasl
(Plevne) nin Sukûtundan Sonra Dârülharbdeki Ahvâl
(Plevne) nin sukûtundan sonra Rusların ahvâli. – Sırb ve Karadağlılar. –
Orhaniye, ġipka ve ġumnu orduları. – Süleyman PaĢa‟nın Ġstanbul‟a azîmeti. – Zât-ı
ġâhâne ile mülâkat. – PaĢa‟nın (Edirne) ye vurûdu. – Muhârebenin bu devrinde
Osmanlılar içün en muvâfık tedbîr. – Saray, Harbiye Nezâreti ve Süleyman PaĢa. –
Ortalıkdaki entrika ve fesadlar. – Süleyman PaĢa‟nın Ġstanbul ile münâzaâtı. – Zât-ı
ġâhâne‟nin telgraf baĢında Süleyman PaĢa ile etdiği muhâberâtın netîcesi. – Rusların
ġipka Boğazı‟na taarruzları ve burada Osmanlıların sû-i hareketleri. – ġipka
Boğazı‟ndaki muhârebe ve Veysel PaĢa ordusunun esâreti. – Mütâreke içün Serasker
Rauf PaĢa‟nın Grandük Nikolaya bir telgrafı. – Muhârebenin Ģu devrinde merkez
hükûmetin sû-i tedbîri.
(Plevne) sukûtunun Rus milletine verdiği inĢirâhın derecesini ta„yîn etmek
mümkin değildir. Üç dört aydan beri dârülharbden fenâ haberler almaya alıĢmıĢ olan
ora efkâr-ı umûmiyyesi bu muzafferiyyetden ziyâdesiyle sevindi. Onlara eski
ümîdlerini uyandırtdı.
(Plevne) nin sukûtu, Ġmparator‟u dahî kendi pâyitahtına dönmek kapısını
açdı. Orduları Rumeli dârülharbinde mağlûbiyetden mağlûbiyete dûçâr olduğundan
beri Ġmparator kendi milletinden mahcub olarak Petersburg‟a dönemiyordu. KıĢ
kıyâmetde (Plevne) nin etrâfındaki köylerin birisinde oturuyor, netîce-i muhasarayı
bekliyordu. Nihâyet muzaffer oldukça ümerâya lâzım gelen ta„lîmâtı verdikden sonra
(Plevne) nin sukûtundan on gün sonra dârülharbden Petersburg‟a doğru hareket etdi.
(Plevne) nin sukûtundan sonra Rumeli dârülharbindeki ahvâl Ruslar içün
müsâid bir zemîn kesb etdi. Zîra (Plevne) nin sukûtundan sonra açıkda kalan yüz elli
binlik bir orduyu istenilen tarafda istihdâm etmek mümkin idi. Bundan mâadâ
(Plevne) nin sukûtundan sonra Balkan ile Tuna arasındaki arâzî kâmilen Rusların
213
ellerine geçti. Bu arâzînin yalnız Ģark tarafı ya„nî Süleyman PaĢa ordusunun
bulunduğu taraf Osmanlıların ellerinde kaldı.
ġu sırada Ruslar içün müttefikler dahî zuhûr etdi. O müttefikler bidâyet-i
harbden beri Devlet-i Aliyye ile muhârib bulunan Karadağ Emâreti‟yle Sırbiye
Emâreti idi. Karadağ milleti, Ruslarla beraber harekât-ı askeriyyeye bedâ etmiĢ
idiyse de bedâyet-i harbde Süleyman PaĢa ile etdiği muhârebelerde pek çok telefât
verdiğinden (Plevne) Muhârebeleri esnâsında varlığını yokluğunu bildirmiyordu.
Fakat mevki„-i mezkûr düĢer düĢmez derhâl taarruza baĢladı.
Sırblılara gelince: Bunlar Rus Muhârebesi açılmazdan mukaddem Devlet-i
Aliyye ile sulh etmiĢ olduklarından bir müddet ahvâl-i müstakbeleye intizâran
musâlahayı bozmadılar. Beklediler. Fakat (Plevne) nin sukûtunda bunlar dahî
canlanarak derhâl tedârikât-ı harbiyyeye baĢladılar, birkaç gün sonra i„lân-ı harb bile
etmeye lüzum görmeyerek hudûdu tecâvüz etdiler. Taarruz eden Sırblıların kuvveti
yetmiĢ bine kadar varıyor ordudaki topları iki yüzden az değildi. Sırblılar, Memâlik-i
Mahrûseye iki tarafdan yürüyorlardı. Bir ordusu Akpalanga‟dan (NiĢ) ve (Sofya)
tarîkine doğru hareket ve diğer bir ordusu da (Bosna) tarafına hücum ediyordu.
(Plevne) nin sukûtundan sonra dârülharbde bulunan Osmanlı ordularının
bulunduğu ahvâle gelince: ġu sırada Rusların karĢılarında bulunan Osmanlı orduları
üç muhtelif mevâki„de bulunuyordu.
(Plevne) Muhasarası hengâmında (Sofya) tarîkiyle (Orhaniye) ye doğru
hareket eden Ceneral (Gurko) nun karĢısında yeni bir ordu teĢkîl olunup bu ordunun
kumandanlığı Serdâr Sâbık Mehmed Ali PaĢa‟ya ihâle olunduğunu yukarıda
söylemiĢdik. Bu ordu, sözde ileriye hareket edip (Plevne) yi muhasaradan kurtaracak
idi. Fakat Mehmed Ali PaĢa‟nın ordusu, karĢısında bulunan Ceneral (Gurko) nun
ordusuna nisbeten pek zaîf olduğundan, ileriye hareket değil Rusların tazyîk ve
taarruzlarından dolayı hemen her gün yer gâib ediyor, geriye ric„at ediyordu. Bunun
üzerine dârülharbde umûm kumandan bulunan Süleyman PaĢa, Serasker Fosfor
Mustafa PaĢa‟ya bir telgraf çekerek bu telgrafda: “Mehmed Ali PaĢa ordusu ileriye
hareket etmiyor ve etmek azminde değildir. Bundan dolayı (Plevne) çâresiz kaldı.
Eğer Osman PaĢa hatt-ı muhasarayı yarmak fedâkarlığını göze aldırmazsa teslîmi
214
mecbûr olacakdır. O hâlde bugün Mehmde Ali PaĢa‟nın bulunduğu ne (Kumarlı) ve
ne de (Sofya) kalacakdır. Memâlik-i mutasavver kâmilen mevki„-i fi‟le gelecekdir.
Bunun ise dünyevî ve uhrevî mes„ul ve bâis-i müstakili olduğunuzu arz ve ihtâr
eylerim.”1 diye beyân-ı fikir etmiĢdi. Bu telgraf alındıkdan iki gün sonra (Plevne) nin
sukût etdiği haberi Ġstanbul‟a vurûd eder etmez orası pek büyük telâĢa düĢtü.
Mehmed Alki PaĢa derhâl azlolunup yerine ġâkir PĢaa ta„yîn olundu. Seraskerlik
Vekâletinde bulunan Fosfor Mustafa PaĢa‟nın yerine de asâleten Rauf PaĢa ta„yîn
olundu. Fakat bu son tebdîlât dârülharbde bulunan ümerânın kâffesinin canlarını
sıkdı. Çünkü bidâyet-i muhârebeden beri Rauf PaĢa‟nın Bahriye Nezâreti‟nde iken
yaptığı hatalar, daha sonra Balkan cenûb ordusunda gösterdiği uygunsuzluklarından
dolayı herkes bu zâtın taht-ı muhâkemeye alınmasına muntazır iken birden bire
Seraskerlik Makamı‟na is‟âdı âlemi ĢaĢırtdı.
Orhaniye ordusundan mâadâ Balkanda bu sırada (ġipka) ordusu dahî var idi.
Bu ordunun kumandanı bulunan Süleyman PaĢa umûm kumandan ta„yîn olundukdan
sonra yerine Rauf PaĢa geçti. Fakat birkaç gün sonra Rauf PaĢa dahî azlolunup yerine
Veysel PaĢa ta„yîn olundu. ġumnu ordusuna gelince: (Plevne) Muhasarası‟nın son
günlerinde Süleyman PaĢa, (Plevne) de bulunan Rus ordusunun bir kısmını kendi
tarafına celb etmek üzere (Elena) Muhârebesi‟nden sonra (Maçka) mevki„ine taarruz
etmek içün lâzım gelen tertîbâtı almakla meĢgul iken (Plevne) nin sukûtu haberini
aldı. Bunun üzerine Süleyman PaĢa Rusların üzerine taarruzdan vazgeçmek istediyse
de asker ileriye hareket etmiĢ ve ba„zı aksâmı harbe tutuĢmuĢ olduğundan (Maçka)
ya hücum ve bu istikâmetde epeyi ilerlediyse de bu sırada Serasker Rauf PaĢa‟dan ve
Mâbeyn-i hümâyun BaĢkitâbeti‟nden gelen telgraflar: AltmıĢ taburla serîan
Balkan‟ın cenûb tarafına geçmesini emrediyordu.2
(Plevne) nin sukûtu Ġstanbul‟u alt üst etdiğini söylemiĢdik. Hakikat-i hâlde
bundan sonra tevellüd edecek vakâyi„nin ehemmiyeti derkâr olup selâmet-i mülk ve
devlet içün sür„at-i mümkine ile bir tedbîr-i müessirin ittihâzı ahvâl-i zarûriyeden idi.
1 “Hercümerc Rumeli” nâm esere müracaat ve bir de Süleyman PaĢa‟nın Evrâkı nâmındaki eserde
Süleyman PaĢa‟nın Serasker Mustafa PaĢa‟ya 25 teĢrîn-i sânî telgrafı.
2 “Süleyman PaĢa‟nın evrâkı” Serasker Rauf ve Mâbeyn-i Hümâyûn BaĢkâtibi Saîd PaĢaların
Süleyman PaĢa 30 teĢrîn-i sânî târihli telgrafları.
215
Çünki Ruslar, (Plevne) nin sukûtundan sonra fazla kalan ordusuyla Balkan‟ın
cenûbuna doğru hareket edeceğinde Ģübhe yok idi.
Süleyman PaĢa o günlerde bu ciheti düĢünüyordu. Fakat bu bâbda kendisince
ittihâzı lâzım gelen tedâbîri mevki„-i icrâ„ya getirilmesinin ne kadar müĢkil olduğunu
da anlamakda idi. Çünki müĢârün-ileyh, bu sırada Makam-ı Seraskerî‟ye ta„yîn
olunan Rauf PaĢa‟nın, kendisine en büyük düĢman olduğunu bilir ve bundan dolayı
her teklif ve tedbîrini akîm bırakacağını pek güzel hisseder idi. Binâen-aleyh bundan
sonra yapılması lâzım olan mevâdın neden ibâret olacağını bizzât Zât-ı ġâhâne‟ye arz
ederek kâffe-i icrâ„atda PâdiĢâh‟ın rızâsını almak tedbîrini kurdu. Zât-ı ġâhâne‟ye
doğrudan doğruya bir telgraf çekerek hareket-i müstakbele içün tanzîm etdiği planı
Zat-ı ġâhâne‟ye arz etmek içün bu anda Ġstanbul‟a azîmetine müsâade buyurulmasına
dâir bir irâde isdârını arz etdi. Birkaç gün cevâb alınamadı. Fakat en sonra Sadrazam
Edhem PaĢa‟dan bir telgraf aldı. Bu telgrafda Sadr-ı müĢârün-ileyh Ģu günlerde
Ġstanbul‟a gelmezden vazgeçmesini tavsiye ediyor idi. Süleyman PaĢa bu tavsiyenin
mealini dahî Rauf PaĢa‟dan bildi. BaĢka taraflara müracaat etdi. O günlerde Dâmât
Mahmûd PaĢa‟dan kendisine Ġstanbul‟a gelmesi içün Müsâade-i ġâhâne
buyurulduğuna dâir bir telgraf aldı. Süleyman PaĢa kânûn-u evvelin altıncı günü
(Varna) tarîkiyle Ġstanbul‟a hareket etdi.1 Fakat beraberinde dört tabur piyâde ve bir
batarya top dahî var idi.
Zât-ı ġâhâne‟nin Süleyman PaĢa‟ya emniyet-i tâmmesi yok idi. Bu adem-i
emniyete hidmet eden ahvâlin baĢlıcası PaĢa‟nın Sultan Abdülazîz‟in azlinde büyük
bir müdahalesi ve bir de bu zâtın hürriyetperverlikle Ģöhret bulmuĢ olmasından idi.
Husûsan bu def„a Süleyman PaĢa‟nın beraberinde birkaç taburla gelmesi kendisini
fenâ hâlde ürkütdü. PaĢa‟nın düĢmanlari Süleyman PaĢa‟nın bu hareketini yeniden
vak„a-i hal‟i vucûda getirmek gibi telakkî ve Zât-ı ġahâne‟ye böylece ilkâ etdiler. Bu
sebebden Süleyman PaĢa‟yı getiren vapur Dolmabahçe Sarayı‟nın önünde durur
durmaz kendisini Serasker Rauf PaĢa karĢılayarak Yıldız Sarayı‟na getirdi. Bu
esnâda vapurda bulunan taburlar dahî dıĢarı çıkartılıp her tabur iri iri kıĢlalara
yerleĢdirildi.
1 Campagne du suleiman pacha
216
Süleyman PaĢa Huzûr-u ġâhâne‟ye çıkar çıkmaz Hünkâr kimin müsâadesiyle
Ġstanbul‟a geldiğini kendisine sordu. Süleyman PaĢa Dâmât Mahmûd PaĢa‟nın
telgrafını gösterdi. Bundan sonra Zât-ı ġâhâne gâyet soğuk bir tavır ile bu akĢam
Ġstanbul‟dan orduya gitmek lüzûmunu bildirdi. Süleyman PaĢa cevâben: “Hâkipâyi
ġâhânelerine yüz sürmeye ve ba„zı marûzâtımı arz etmeye geldim.” demesi üzerine
Hünkâr “marûzâtınız nedir?” diye sual buyurdu. Süleyman PaĢa marûzâtını anlatdı.
Süleyman PaĢa‟nın marûzâtı meyânında: “ġevketmeâb Efendimiz. Dârülharbdeki
kuvvetimiz zaîfdir. Ahvâl karıĢıkdır. Bir tarafdan müdâfaaya devâm edelim diğer
tarafdan da sulh talebi içün Rus Ġmparatoru‟na vükelâdan birisi gönderilirse muvâfık
maslahat olur. Yine Efendimiz bilir.” demesi üzerine Zât-ı ġâhâne: “ Bir aya kadar
Balkanlar güzelce muhafaza olunmalıdır. Siz oraya gitmelisiniz.” Diye buyurur.
Bunun üzerine ilk mülâkat hitâm bulur. Süleyman PaĢa güç hâl ile o geceyi
konağında geçirmek içün müsâade alır. Fakat bütün gece Saray tarafından ta„yîn
olunan polis ve hafiyeler konağının etrâfında dolaĢırlar.
Ale-s-sabah PaĢa‟yı yine Saray‟a istediler. O gün dahî Zât-ı ġâhâne
Süleyman PaĢa ile birkaç saat görüĢdü. Bu def„a ilk mülâkatındakinden ziyâde iltifatı
Ģâhânesini gösterdiyse de ikinci günü ale-s-sabah Edirne‟ye gitmek lüzûmunu
bildirdi. Bunun üzerine Süleyman PaĢa daha bir Ġstanbul‟da kalmaya muvaffak oldu.
Fakat PaĢa-yı merhûm bu iki günde vukû„a gelen muâmeleden Zât-ı ġâhâne‟nin
kendisine zerre kadar emniyeti olmayıp tavır ve hareketinden ziyâdesiyle muhteriz
olduğunu kemâl-i ye‟sle anladı. Ne sûretle olursa olsun iĢin içinden çıkmak üzere
üçüncü günü Huzûr-u ġâhâneye: “PâdiĢâhım bendelerine emniyet-i Ģâhânelerinin
olmadığını bildiğimden kullarının hidmet-i Ģâhâneden afv buyurulmasını ve yerime
diğerinin ta„yîn edilmesini Efendimiz‟den istirhâm ederim.” Demesi üzerine Hünkâr
“Hayır Süleyman PaĢa! Sözlerimi yanlıĢ telakkî ediyorsunuz” diye buyurdular.
Süleyman PaĢa susmayarak: “Hayır PâdiĢâhım yanlıĢ telakkî etmiyorum. Marûzât-ı
bendegânemin doğru olduğunu biliyorum. Hatta bu muhârebeden ve Karadağ
seferine hareket etmezden evvel Hakipây-ı ġâhânenize yüz sürmek içün Saray‟a
geldiğim hengâmda Mâbeyn BaĢkâtibi Saîd PaĢa kulağınıza birçok tehdîdâmiz sözler
söyledi.” Demesi üzerine Hünkâr soğuk bir tavırla: “Öyle ise benden ne
istiyorsunuz” demesi üzerine Süleyman PaĢa: “Kulağınızın istediği Ģeyi,
217
düĢmanlarim bulunan ba„zı kimselere emniyet buyurmamanızdan baĢka bir Ģey
değildir. Bu husûsu Merhâmet-i ġâhâne‟den ricâ ve niyâz ederim. Bu düĢmanlari
Huzûr-u ġâhâne‟nize davet buyurunuz. Hakk-ı âcizânemde etdikleri iftirâları
yüzlerine karĢı söyleyeyim.” Diye ağlayarak arz etdi.
Hünkâr‟ın, Süleyman PaĢa‟nın sözlerinden müteessir olduğu görünüyordu.
Bundan sonra PaĢa‟ya birkaç kere iltifât buyurdu. Kendisine bir niĢân ihsân etdi.
Fakat hemen o gün Edirne‟ye doğru hareket etmek içün de kat„i bir ir‟ade buyurdu.
Süleyman PaĢa bu irâde üzerine o gün ya„nî kânûn-u evvelin dokuzunda Edirne‟ye
hareket etdi.1
Bu esnâda dârülharbdeki ahvâl ise Ģu merkezde idi:
(Plevne) nin sukûtundan sonra en mühim dârülharb, cenûbî Balkan olacağı
Rus ahvâlden anlaĢılıyordu. Çünki Ruslar içün Balkan‟ın Ģimâlinde bulunan en
mühim mevki„ (Plevne) olup bu da ellerine geçmiĢ, bundan sonra Balkan‟dan
(Edirne) ye doğru hareket ederek Türklere parlak bir sulh mütârekesi
imzalatdırmakdan baĢka bir Ģey kalmamıĢdı. Bu maksadın icrâ„sı içün Ruslar o
günlerde ordularının tertîb ve tanzîmiyle uğraĢıyorlardı. Rusların böyle hareketlerine
karĢı Türkler ne yapmalı idiler? Bu devirde en mühim olan mesle bu idi.
Ne tarafdan düĢünülürse düĢünülsün devr-i mezkûrda Osmanlılar içün en
muvâfık tedbîr düĢmanın Ġstanbul‟a yanaĢmasına meydân vermemek içün vukû„
bulan taarruza karĢı ciddî mukâvemet ve bunun içün de Balkanın cenûbunda ikinci
bir (Plevne) vucûda getirmek idi. Eğer bu maksada muvaffak olunsa idi Ruslar,
muhârebenin Ģu devrinde Osmanlılar içün muvâfık bir sulh akdine râzı olacaklardı.
Çünki sekiz aydan beri devâm eden muhârebeden yorulmuĢ, pek çok zâyi„âtıa dûçâr
olmuĢlar idi. Hâlâ Ģu muhârebede mâliye ciheti pek fenâ idi. Muhârebede vukû„a
gelen mesârif-i küllîden Rusya mâliyesi âdeta iflâs etmek derecesine gelmiĢdi.
Dârülharbde bulunan askerin malbûsâtı perîĢân, erzak ve cebhâne dahî daha beĢ altı
ay muhârebenin devâmına müsâid değildi. Husûsan Ģu sırada mevsim, kıĢ mevsimi
olduğundan yorgun asker muhârebe zahmetine katlanmak dahî istemiyordu.2 Binâen-
1 Süleyman PaĢa‟nın Zât-ı ġâhâne ile olan mülâkatına dâir ma„lûmat Campragne du Suleiman pacha
nâm eserden iktibâs edilmiĢdir. Kezâ “Hercümerc Rumeli” nâmındaki esere müracaat.
2 Ceneral Hazenkamf‟ın Hâtıratı. Ve kezâ Rusça yazılmıĢ diğer eserlere müracaat.
218
aleyh Ģu sırada Osmanlılar içün en iyi tedbîr vakit kazanmak ve muhârebeyi daha bir
müddet uzatmak idi.
Süleyman PaĢa, kendisine mahsûs olan zekâ ile bu cihetleri anlamıĢ idi. Bu
zâtın fikrince en evvel ittihâzı elzem olan tedbîrden birisi de Ģu esnâda lüzûmundan
ziyâde dağılmıĢ olan askerin hatt-ı harbini kısaltmak, askeri toplu bulundurdmak idi.
ġu sırada Balkanın cenûbunda Ruslara mukâvemet edebilecek bir kuvveti toplamak
pek mühim bir mes‟ele idi.
Bunun üzerine Süleyman PaĢa Edirne‟ye vâsıl olur olmaz, dârülharbde
bulunan ba„zı aksâma ric„at emrini verdi. Fakat Süleyman PaĢa‟nın vurûdundan iki
gün sonra (Edirne) ye gelen ve memuriyeti, Süleyman PaĢa‟nın hareketini
tarassuddan ibâret bulunan MüĢir Safvet PaĢa Süleyman PaĢa‟nın vermiĢ olduğu
ric„at emrini derhâl feshetdi. Elinde bulunan Fermân-ı ġâhâne‟ye istinâden
Kumarlı‟da bulunan ġâkir PaĢa fırkasına yerlerinde sebât göstermesini emretdi.
Bundan mâadâ Ģu sırada merkez hükûmet ve daha doğrusu Saray, Süleyman PaĢa‟nın
böyle Ġstanbul garbında bulunan Edirne‟de kalmasını hiç de istemiyordu. (Plevne‟nin
inkılâba olan meylinden ve bir de böyle bir harekete cür‟etinden korkuyordu.) Bunun
içün olmalı ki PaĢa (Edirne) de bulunduğu zaman, Mâbeyn ve Bâb-ı Seraskerî,
telgraf telgraf üzerine çekerek Süleyman PaĢa‟nın ileriye ya„nî (Sofya) taraflarına
hareket etmesini tesrî‟ ediyordu. PaĢa-yı müĢârün-ileyh nâçâr (Edirne) den kalkıp
kânûn-u evvelin on beĢinci günü (Sofya) ya geldi. O günlerde ise Ceneral (Gurko)
Botuk ve Çurpak Derelerinden geçerek Kumarlı ile Sofya‟nın intisâlini kat„eylemiĢ,
bu sûretle bir çevirme hareketiyle ġâkir PaĢa‟nın ordusunu kâmilen esir almak
teĢebbüsünde bulunmuĢ oluyordu. Bu esnâda Sırblılar dahî baĢka tarafdan Sofya‟ya
doğru yaklaĢmakda idiler. Bunlar Akpalanga‟da iki tabur müstahfız askerini
püskürterek burasını zabt ve ġehir Köyü‟nü dahî pek ziyâde sıkıĢtırmakda idiler.
Süleyman PaĢa‟nın ise seksen bin Rus ve elli bin Sırb ordusuna mukâvemet edecek
kuvveti olmayıp o esnâda bu tarafın muhtelif mevâki„inde mevcûd kuvvet on
taburdan ibâret idi. Binâen-aleyh Süleyman PaĢa Balkan‟ın bu cihetini müdâfaa
etmek muhâl olduğunu anlayarak Kumarlı‟da ve ġehir Köyü‟nde bulunan taburların
Edirne‟ye çekilmesini Ġstanbul‟a arz etdi. Fakat Mâbeyn-i Hümâyun BaĢkâtibi Saîd
PaĢa‟dan Dâmât ġehriyârî Mahmûd Celâleddin ve Serasker Rauf PaĢalardan
219
telgraflar gelerek Kumarlı‟dan Kazanlığa kadar Balkan hattının terki tâ nihâyetde
olacak bir tedbîr olup Ģimdilik var kuvveti bâzûya verip Balkan hatt-ı müdâfaasını
elden çıkarmamak çâresinin istihsâline bakmak lâzım olduğu bildirildi.1 Bunun
üzerine Süleyman PaĢa Sofyada muhasarada kalmamak içün bin-nefs Edirne‟ye
hareket etdi. O gün kânûn-u evvelin on sekizi idi.
Süleyman PaĢa‟nın Edirne‟ye vusûlü Ġstanbulu dehĢetler içinde bıraktı.
Derhâl Serasker Rauf PaĢa‟dan bir telgraf gelerek serîan Tatarpazarcığı‟na hareketi
emrolundu. Süleyman PaĢa cevâben: “DüĢman Balkan hattının hangi noktasından
taarruz göstereceği ma„lûm değildir. Ale‟l-husûs düĢman ġipka ve Hâin Boğazı
veyâhud Kazan‟dan geçerse Edirne‟de bir kuvve-i ihtiyâtiye tedârik edilemediğinden
karĢısına çıkacak kuvvet yoktur. Böyle bir hâl zuhûrunda ben Edirne‟de bulunur
isem burası merkez hutût-u telgrafiye olduğu cihetle derhâl haber alarak ve Balkan
nukâtına dağılmıĢ olan taburların Edirne‟ye celb ve cem„ine muvaffak olabilirim.
Bil‟akis Tatarpazarcığı gibi telgrafsız bir yerde bulunursam vaktiyle haber alıp îsâl-i
evâmir edemem. Bu da Balkan hattı üzerinde dağılmıĢ bulunan taburların parça parça
tehlikeye uğramaları netîcesini verir. ġimdiki hâle nazaran Edirne‟den baĢka
kumandan içün bir merkez yoktur. Umûm kumandanlık üzerimde bulunduğu
müddetçe burada kalacağım. Eğer kumandanlığı üzerimden def„ ederseniz nereye
emrolunursa oraya giderim.” Diye arz etdi.2
Rauf PaĢa, derhâl bir telgrafla yine Tatarpazarcığı‟na gitmesine emir verdi.
Süleyman PaĢa yine bir telgrafla gitmeyeceğini sûret-i kat„iyyede beyân etdi.
Kar‟ilerimiz Ģu îzâhattan Devlet-i Âliyye‟nin ne büyük tehlikelerde bulunduğunu
elbette anlamıĢlardır. DüĢman umûm kuvvetiyle devletin Pâyitahtı bulunan
Ġstanbul‟a hareket etmek üzere hazırlık görüyor, merkez hükûmet-i Osmaniyye‟de
ise dehĢetli entrikalar cereyân ediyor. Büyükler birbirini batırmak gibi Sû-i hâlâttan
vazgeçmiyorlardı.
Süleyman PaĢa o gün merkezin emrine açıkdan açığa isyânda bulunur. Çünki
Ġstanbul kendi cânına kastetmekde olduğunu hissediyordu. Filhakîka PaĢa‟nın zehâbı
yanlıĢ değil idi. Merkez hükûmet, Süleyman PaĢa‟yı ahvâl-i sâbıkasına ve bil-hassa
1 Evrâk-ı Süleyman PaĢa.
2 “Hercümerc Rumeli” nâmındaki eser. Kezâ “Süleyman PaĢa‟nın evrâkı.”
220
Sultân Abdülazîz‟in hal‟inde olan müdahalesinden dolayı bu zâtın mahvını istiyordu.
Fakat birden bire bu kararın icrâ„sından korkuyor, umûm dârülharbdeki
perîĢânlıkdan bu zâtı mes„ul tutarak efkâr-ı umûmiyyede bu zâtı çürütmek içün
çâreler arıyor, hîle ve entrikalar yapmakdan çekinmiyordu. Süleyman PaĢa dahî bu
ciheti iyice anladığından düĢmanlarine göğüs vererek mahvolmak istiyor idi. Mezkûr
telgrafa kat„iyyen cevâb-ı red verilmesi dahî bu fikre binâen idi.
Süleyman PaĢa ile Rauf PaĢa‟nın arası böyle açıldığında Saray baĢka bir
tedbîre müracaat etdi. Mâbeyn-i Hümâyûn kâtiblerinden Lebib Efendi‟yi memuriyeti
mahsûsa ile kânûn-u evvelin yirmi birinci günü (Edirne) ye gönderdi. Bu zât
Süleyman PaĢa‟ya Selâm-ı ġâhâne‟yi teblîğ etdikten sonra birkaç güne kadar
mütâreke vukû„ bulacağını ve Ģu müddet içinde düĢmanın Balkandan
geçirilmemesine çalıĢmak lüzûmunu ve bir de Rauf PaĢa‟ya muhâlefet etmemeleri
Ârzû-yu ġâhâne‟den bulunduğunu teblîğ etdi. Bunun üzerine Süleyman PaĢa yâver-i
mahsûsla Zât-ı ġâhâne‟ye bir ârızâ takdîm ederek “Orduları Balkan hatt-ı müdâfaası
üzerinde tutmak tehlikeli olduğunu ve Edirne‟de tasarlanan ihtiyât ordusunun henüz
vucûdu olmadığından Ruslar Balkanlardaki müteferrik asâkirimizi alargada bırakarak
yakında Ġstabul kapısına kadar gideceklerini” arz etdi.1
Süleyman PaĢa ile merkez hükûmetin arası böyle iken o günlerde Ruslar,
ilerleyerek Ģehirleri zabt ediyorlardı. Ceneral (Gurko) nun Kumarlı‟da bulunan
Osmanlı ordusunu esir etmek niyetiyle bir çevirme hareket yaptığını yukarıda
söylemiĢdik. Ceneral bu maksadına muvaffak olamadı. Çünki Kumarlı‟da bulunan
fırka, vakt-ü zamaniyle ric„at etdi. Ceneral Gurko bunun üzerine Sofya‟ya doğru
hareket etdi. Bu mevki„de ise üç taburdan baĢka kuvvet yok idi. Ora kumandanı
bulunan Osman PaĢa mukâvemetin adem-i imkânını anlayarak burasını terk etdi.
Burada bulunan Osmanlıların ric„ati içün en muvâfık tarîk (Kuyucak) tarîki idiyse de
Ruslar o tarafı sed etdiğinden Osman PaĢa (Samakov) tarîkiyle ric„at etdi. Bu son
mevki„i tutmak içün de oraya Miralay Rüstem Bey Tatarpazacığı‟ndan üç taburla
gönderilmiĢdi.
Süleyman PaĢa ise o günlerde yine Edirne‟de bulunuyordu. Ġrâde-i
ġâhâne‟nin infâzı içün bile Pazarcığa gitmiyordu. Son tedbîr olmak üzere Zât-ı
1 Kezâ yukarıda zikrolunan eserlere müracaat.
221
ġâhâne kânûn-u evvelin yirmi üçünde Yıldız Sarayı‟nda telgraf baĢına gelerek
Süleyman PaĢa‟yı dahî Edirne telgrafhânesine celb etdi. Telgraf açıldıkda behemahal
Pazarcığa gitmesi içün irâde buyurdular. Süleyman PaĢa cevâben: “Eğer
Pazarcık‟dan ileri gidersem ġipka ve civârı ahvâlinden ve buralara vukû„ bulacak
taarruzdan haber alamayarak vazîfem olan hareket-i ric‟iye tanzîmâtına muvaffak
olamam. O kuvvetler bil‟âhire esir veya mahvolacaklar. Emr-i kumandanîyi her nevi
ahvâle göre birisi tanzîm etmelidir. Böyle olmaz da umûm kumandanlık üzerimde
bırakılır da en ziyâde fikrimi yoran ġipka ve cenâhında bir vehâmet baĢ gösterir ise
bil‟âhire yine hem mağzûb-u ġâhâneniz ve hakîkati anlatmak mümkin olamayarak
bilâ-sebeb menfur-u millet dahî olurum. Umûm kumandanlığı âhire tevdî‟ ediniz. Bir
livâ askere dahî irâde buyurulduğu hâlde giderim ve kumanda ederim. Edirne‟den
ayrılmaklığın devlet içün pek büyük tehlikeler a‟dâd edeceği i‟tikâdındayım. En son
nâmussuzluğu takınmakdan ise Ģimdiden isti‟fâ ederim.”1 Demesi üzerine Hünkâr
kemâl-i Ģiddetle hiç cevâb vermeksizin telgrafı kapatmak içün irâde buyurdu. Fakat o
günün akĢamı Rauf PaĢa‟dan bir telgraf gelerek burada “Umûm kumandanlığın
tarafınızdan idâresine irâde-i seniyye ta‟alluk etdi. Sizin Tatarpazarcığı‟na gitmeniz
içün irâde buyuruldu. Serîan oraya hareket ediniz.” Diye yazılmıĢdı. Süleyman PaĢa
bunun üzerine Tatarpazarcığı‟na hareket etdi. O gün kânûn-u evvelin yirmi dördü idi.
Süleyman PaĢa‟nın Tatarpazarcığı‟na hareketinden üç gün sonra dârülharbde
gâyet azîm vakâyi„-i mütenevvi„a vukû„a geldi. Bu vak„a Rus karargâhının yüz bin
raddesinde bir kuvvetle ġipka‟ya hücum, bura ordusunu kâmilen esir etdikten sonra
ileriye doğru hareket etmesi ve diğer tarafdan Devlet-i Âliyye‟nin Rusya‟dan resmen
mütâreke istemesi idi. Bu cihetin tafsîlâtı Ģudur:
(Plevne) nin sukûtundan sonra Grandük Nikola açıkda kalan yüz elli bin
kuvvetin bir kısmı Ceneral (Gurko) ya gönderip kalan kuvvetle Ruslar ġipka üzerine
yüklenmek içün hazırlık görmekde olduğunu yukarıda söylemiĢdik. Grandük Nikola,
bu maksad içün kânûn-u evvelin yirmisine kadar orduların tertîb ve tanzîmiyle
meĢgul oldu. ġipka‟ya hücum içün Ģöyle bir hareket planı tanzîm etdi. ġipka‟ya
hareket eden ordu üç kola taksîm edilecekdi. ġipka‟da bulunan Ceneral Radetsky
(24000) raddesinde bir ordu ile zâten bulunduğu ġipka‟dan karĢısında bulunan Türk
1 Hercümerc Rumeli nâmındaki eser.
222
ordusuna hücum edecek, Ceneral (Eskubelef) (36) taburla sağdan ve Ceneral
(Meyresky) (40) taburla soldan ġipka Boğazı‟nı çevirerek hücumla Ceneral
(Radetsky) ye muâvenet edeceklerdi. Bu iki çevirme kollarından sağ kol Hamidli
Boğazı‟ndan ve sol kol Ġsve‟den geçeceklerdi. Ruslar harekete kânûn-u evvelin yirmi
beĢinde baĢladılar. Ceneral (Eskubelef) Hamidli Boğazı‟nı, Ceneral (Meyresky)
(Ġsve) Boğazı‟nı kânûn-u evvelin yirmi altısında zabt etdiler. ġehr-i mezkûrun yirmi
yedisinde bu iki kol ġipka Köyü‟ne yanaĢıp ikinci günü ya„nî kânûn-u evvelin yirmi
sekizinde bu mevki„de müttefiken hücum etmeye karar verdiler.
Bu esnâda ġipka Osmanlı ordusu tahmînen kırk tabur ve (100) topdan ibâret
ise de kuvve-i mevcûde yirmi bin neferden ziyâde değildi. Bu kuvvet diğer ahvâlde
Ruslara ciddî sûretde mukâvemet edebilir idi. Fakat o günlerde Veysel PaĢa‟ya gelen
telgraflar birbirine muhâlif olduğundan bu telgraflar Veysel PaĢa‟yı dehĢetli ve pek
büyük tereddütler içinde bırakmakda idi. Süleyman PaĢa‟nın Edirne‟den
hareketinden sonra umûm kumandanlık vazîfesini Ġstanbul ya„nî Serasker Rauf PaĢa
ve Mâbeyn-i Hümâyûn yapıyorsa da Süleyman PaĢa‟da dahî Balkan Kumandanlığı
kaldığından PaĢa-yı müĢârün-ileyh Veysel PaĢa‟ya evvelki planı üzerine Balkan‟dan
inip Edirne‟ye doğru ric„at emrini veriyordu.
Bundan mâadâ o günlerde Serasker Rauf PaĢa‟dan bir telgraf gelerek bu
telgrafda: “Mütâreke mükarrerdir. Bulunduğunuz mevki„ elden çıkarmayınız.” Diye
yazılmıĢdı. Süleyman PaĢa Rusların ġipka Boğazı‟na doğru hareketlerini duyar
duymaz bulunduğu mevki„de telgraf bulunmadığından Veysel PaĢa‟ya kendi emrini
icrâ„ etdirmek üzere Tatarpazarcığı‟na doludizgin hareket etmekde iken bu son
mevki„e iki buçuk saat kaldığında Rauf PaĢa‟nın bir telgrafını kendisine verirler. Bu
telgrafda Serasker PaĢa: “Ruslar ġipka‟nın etrâfını sarmakdadır. ġipka ordusunun
orada sebâtı mı, yoksa ric„ati mi hayırlıdır? Beyn-el vükelâ ittifâk irâ-hâsıl olamadı.
Bu bâbda re‟yiniz istifsâr olunur.” buyuruyordu.
Süleyman PaĢa bu telgrafa : “Hem ġipka Kolordusu‟nun ve hem de Pazarcık
civârındaki kuvve-i askeriyyesi serîan Edirne‟ye çekilmelidir. Re‟yim budur.” Diye
cevâb verdi. O günün gecesi ya„nî kânûn-u evvelin yirmi altısında Rauf PaĢa‟dan bir
telgraf gelerek burada “Rusya hükûmetiyle mütâreke olundu. Asker-i Ģâhâne
bulundukları mevki„leri terk eylemesinler.” gibi ma„lûmat var idi. Süleyman PaĢa bu
223
telgrafı Veysel PaĢa‟ya kendi yâveriyle gönderdi. Bu yâver, ġipka‟nın etrâfını sarmıĢ
olan Rusların ellerine düĢdü. Esir edildi. Ceneral (Radetsky) ertesi günü ya„nî kânûnu
evvelin yirmi sekizinde vukû„a gelecek hücumda Osmanlıların gayretini gevĢetmek
üzere bu telgrafı parlamentor vâsıtasıyla karĢısında bulunan Veysel PaĢa‟ya
gönderdi.
Rusların ġipka mevki„ine kânûn-u evvelin yirmi sekizinde üç tarafdan hücum
edeceğini söylemiĢdik. Rusların sol kolunun kumandanı bulunan Ceneral (Meyresky)
yevm-i mezkûrda ġipka‟ya saat dokuzda hücum etdi. Burada bulunan Osmanlı
karakollları Rusların taarruzunu görerek ric„at etdiler. Ruslar bilâ-mukâvemet
ilerlediler. Fakat orada bulunan bir tabyaya yanaĢdığı zaman mezkûr tabyadan o
kadar Ģiddetli ateĢ yağıyordu ki Ruslar derhâl ric„ate mecbûr oldular. Ceneral
(Meyresky) askerini yeniden toplayıp yine o tabyaya hücum etdi. Yine külliyetli
telefât vererek geriye püskürtüldü. Yine hücum edildi. Yine tard edildi. Rusların bu
kolunda yevm-i mezkûrda o kadar telefât var idi ki bundan sonra ileriye hareketi
imkânsız bir hâlde kaldı.
ġipka‟ya merkez koldan hücum eden Ceneral (Radetsky) nin hücumları dahî
yevm-i mezkûrda semeresiz kaldı. Bu kol dahî hesâbsız telefât verdikden sonra
akĢama doğru ordugâhlarına ric„at ederek intizârî bir hareketde kaldı.
Rusların asıl büyük ümîdi bulunan sağ kolu bu esnâda Ceneral Eskubelef
kumandasında Hamidli Boğazı‟ndan sür„atle hareket edip ġipka Boğazı‟na arka
tarafdan öğleüstü hücum etdi. Burada dahî Osmanlıların mukâvemeti pek ciddî idi.
Ruslar, her hücumda dehĢetli telefât veriyordu. (Eskubelef) birkaç hücumla boğazın
ağzında bulunan iki tabyayı aldı. Fakat Ģimdiye kadar mechûl kalmıĢ bir esbâbdan
dolayı bu esnâda Veysel PaĢa tabyalarının birinde teslîm iĢâreti bulunan beyaz
bayrağı çekti. PaĢa Ruslarla muhâberâta giriĢdi. Fakat tepelerin baĢlarında bulunan
Osmanlı ordusunun mütenevvi„ kıt„asını teslîm etdirmek içün epeyi zahmet çekti.
Burada bulunan aksâm-ı askeriyye Veysel PaĢa‟nın korkarklığını anlayarak Veysel
PaĢa bin-nefs teslîm oldukdan sonra bile düĢmana mukâvemet göstermek istedi.
Fakat muvaffak olamadı. Umûm ġipka ordusu Rusların ellerine düĢtü. ġipka‟da
Rusların ellerine esir düĢen efrâdın mikdârı on beĢ binden on sekiz bine kadar
224
varıyordu. Eğer bu ordunun kumandanı Veysel PaĢa‟dan baĢka birisi olsa idi ġipka,
ikinci Plevne olup daha iki üç ay Rusları tevkîf etmek Ģübheden vâreste idi.
Grandük Nikola bizzât bu muhârede bulunmadı. Bulunmak içün Plevne‟de
bulunan karargâhından hareket etmiĢ idiyse de hücum gününe yetiĢemedi. Lofce‟de
bulunduğu zaman ya„nî ġipka‟ya hücum olunduğu kânûn-u evvelin yirmi sekizinci
günü sulha âid bir telgraf aldı. Bu telgraf BükreĢ tarîkiyle Ġstanbul‟dan ve Serasker
Rauf PaĢa tarafından çekilmiĢ idi. Telgraf Fransızca yazılıp meali Ģu idi.1
“Bâb-ı Âli Tatarpazarcığı‟nda bulunan Süleyman PaĢa‟ya zât-ı necâbetpenâhîleriyle
mütâreke Ģerâitini müzâkere etmek üzere emir vermiĢ ve kendisine
salâhiyet-i tâmme vermiĢdir. Binâen-aleyh bu zâtın nereye gelmesi lâzım geleceğini
ve kimle muhâberâta giriĢmek lâzım olduğuna dâir îcâb edenlere emir vermesini ricâ
ederim. Cevâbın parası verilmiĢdir.”
Harbiye Nâzırı
Rauf PaĢa
Grandük derhâl yine Fransızca olarak Rauf PaĢa‟ya Ģu telgrafı çekti: “Ġstanbul
Harbiye Nâzırı Rauf PaĢa‟ya: “Telgrafınız Ġmparator‟a takdîm edilmiĢdir. Muhâberât
yalnız benimle olacakdır. Maahâzâ sulhun esâsı müzâkere edilmeksizin mütârekeye
giriĢmeyi münâsib göremiyorum.”
Lofce
Grandük Nikola
Grandük derhâl bu telgrafın kopyasını Ġmparator‟a gönderdi. Diğer bir
telgrafda ahvâli anlatarak Ceneral Gurko‟ya Tatarpazarcığı‟nda bulunan Süleyman
PaĢa‟ya Rus karargâhına gelmesi içün adam göndermesini emir fakat bu sulh ve
mütârekeye ehemmiyet vermeyerek ordusu ile bir an evvel ileri hareket etmesine
çalıĢmasını ekîden ve Ģedîden dahî tenbîh etdi.
Grandük, ġipka‟ya kânûn-u evvelin otuz birinde geldi. Derhâl Veysel PaĢa‟yı
bu zâta takdîm etdiler. Veysel PaĢa, Grandük‟le görüĢdüğünde kendisine Ruslar,
hilâf-ı kânûn hücum etdiğini beyân etdi. Çünki bir kere mütâreke müzâkeresine
1 “Ceneral Hazenkamf‟ın Hâtıratı.”
225
giriĢildiğinde bir tarafın hücum etmesi kânûn-u askerî ahkâmına muvâfık olmadığını
musırrâne söyledi. Grandük, PaĢa‟nın bu sözlerine kızdı. Ve derhâl PaĢa‟ya hitâben:
“Mütârekeyi akdetmek içün tarafeynin rızâsı bulunması Ģartdır. Ben ise bu
mütârekeye daha râzı değilim. Muhârebeye kemâl-i gayretle devâm ediyorum. Vâkıa
sizin hükûmetiniz mütârekeyi teklîf edebilir.1 Fakat bu mütârekeyi kabûl edip
etmemek benim elimdedir.” Diye söyledi. Ve bu sözlerinden fikrinin ne olduğunu
meydâna koydu.
Muhtasaran îrâd etdiğimiz Ģu küçük hikâyeden dahî pek güzel anlaĢılıyor ki o
günlerde Ġstanbul‟un kendi sû-i tedbîriyle millet ve devlete karĢı etdiği cinâyet pek
büyüktür. Bir tarafdan Bâb-ı Seraskeriyeden Süleyman, Veysel PaĢalara ve diğer
kumandanlara: “Mütâreke yapılacak, yapılmak üzeredir, yapılmıĢdır gibi mealde
telgraflar gönderiyor ve bu sûretle ordularının gayretlerine fütûr getiriyor, diğer
tarafdan da düĢmanın mütârekeye râzı olup olmayacağını bilemiyor, ortalığı arapsaçı
gibi karıĢtırıyor. ġurası muhakkakdır ki Rauf PaĢa tarafından o günlerde orduların Ģu
sûretle iğfâl edilmesi zâten fenâ olan ahvâl-i harbiyemizi büsbütün karıĢtırmıĢdır.
DüĢmana karĢı mukâvemet göstermekden âciz bırakmıĢdır. Muhârebenin Ģu devrinde
merkez hükûmetin sû-i tedbîri Balkanın cenûbunda bir kuvvet cem„ine meydân
bırakmamıĢdır. Bu esnâda ya„nî ġipka ordusu esir olduğu günlerde bile Eski Zağra,
Yanbolu, Tatarpazarcık, Ahmedli, Kazan, Varna, Silistre, ġumle, Rusçuk ve daha
pek çok mevâki„de yüz bine yakın bir kuvvet var idi. Fakat ne fâidesi var ki bunların
cem„ine meydân bırakmıyordu. Kumandanlardan birisi bi-l-farz Süleyman PaĢa buna
teĢebbüs edecek olursa Bâb-ı Seraskerî‟den veyâhud Saray‟dan gelen bir telgraf buna
mâni‟ oluyordu. ĠĢler de alt üst olup gidiyordu.
Gidiyordu ama! DüĢman dahî uyumuyordu. Plevne ve ġipka‟yı ele
geçirdikden sonra Rusların taarruzu pek ziyâde kolaylaĢtı. Bunlar içün Edirne ve
Ġstanbul‟un kapısı açıldı. Gelecek faslda bunların nasıl o kapıya yanaĢdığını îzâh
edeceğiz.
[320] On Dördüncü Fasl
Ġzmihlâl ve PerîĢânlık
1 “Ceneral Hazenkamf‟ın hâtıratı.”
226
Muhârebenin bu devrinde Devlet-i Âliyye‟nin dûçâr olduğu hâl. – Makam-ı
Bâlâ‟daki istibdâd. – Sulha doğru bir hatve. – Zât-ı ġâhâne nin sulh talebi içün Rus
Ġmparatoru‟na müracaatı. – Ġmparator‟un cevâbı ve Rus ordularının ileriye
hareketleri. – Süleyman PaĢa ordusunun perîĢânlığı. – Bu ordunun Gelibolu‟ya doğru
ric„ati. – Sulh müzâkeresi içün Osmanlı murahhaslarından Nâmık ve Server PaĢaların
Rus karargâhlarına vurûdları. – Nâmık PaĢa ve Grandük Nikola. – Server PaĢa‟nın
ba„zı ahvâl-i garîbesi. – Bu esnâda Avrupa Düvel-i Muazzamasının Devlet-i
Âliyye‟ye karĢı vaz„iyyetleri. – Gelibolu mes‟elesi. – Rus karargâhının Edirne‟ye
vusûlü. – Mütâreke ve mukaddeme-i akd-i musâlaha.
Devlet-i Âliyye‟nin geçirdiği altı yüz senelik hayatında Ģübhesiz tehlikeli
edvârı var idi. Tehlike târih-i hicretin bin senesinden sonra ziyâdeleĢmiĢdi, çünki
târih-i mezkûrdan sonra memâlik dâhilen ve hâricen inhitâtda idi. Fakat bu edvâr
meyânında tafsîlatını i„tâ etmekde olduğumuz devir ya„nî son Osmanlı-Rus
Muhârebesi devrinin en büyük tehlikeli edvârdan birisi olduğu muhakkakdır. Çünki
bu muhârebede Memâlik-i Mahrûse üzerine Rusya Devleti gibi kavî bir düĢman
yüklendiği gibi dâhilde ya„nî idâre-i devletde öyle bir düĢman var idi ki bu düĢman
hâricden gelen düĢmandan hayât-ı mülk içün daha ziyâde tehlikeli idi.
Bundan evvel meydân-ı intiĢâra koyduğumuz eserlerin birinde vak„a-i
hayriyyeden sonra bile Memâlik-i Mahrûse ahvâlinde görünen inhitâtı îzâh etdiğimiz
sırada inhitâtın esbâbını Ģu yolda tevzîh etmiĢ idik.
“Vak„a-i hayriyye”den sonra ahvâl-i dâhiliyemizi sadimât-ı mütevâliyyesiyle
zîr-u zeber eden fenâlıklardan birisi de idârenin en yüksek tabakâtında yekdiğerine
külliyen iki zıd fikr-i mesleğin bulunmasıdır. Bunlardan birincisi menâfi‟-i mülkiye,
ne sûretle olursa olsun vak„a-i hayriyyeden sonra devleti ahenk-i terakkîsiyle nağmesâz
olur bir tekmîl-i intizâm ile ıslâh etmek cihet-i zarûriyesini göstermekde, Saray o
ciheti kat„iyyen redd ve devr-i kadîm ile devr-i cedîd arasında bir hatt-ı infisâl
denmek ehemmiyetini hâiz olan vak„a-i hayriyyeden sonra dahî Memâlik-i
Mahrûseyi yine o eski istibdâdla idâre etmek istiyordu.”
227
ġu fikrimizin doğru olduğuna dâir sâlifü‟z-zikr eserlerimizde bir çok emsâl
getirmiĢdik. ġu fikrin doğruluğunu Sultân Abdülhamîd‟in evâil-i saltanâtında
meydân alan vakâyi„ ile isbât etmek mümkindir.
Sultân Mahmûd‟dan sonra gelen PâdiĢâhların devirleri pek büyük istibdâdla
geçtiği gibi Sultân Abdülhamîd‟in devirlerinin dahî böyle geçeceğine dâir tâ bidâyeti
ahvâlde pek çok emâreler zuhûr etmiĢdi.
PâdiĢâh-ı müĢârün-ileyh Hazretleri Kânûn-i Esâsiyi i„lân etmiĢ idiyse de
Midhat PaĢa gibi bir zâtın hârice nefy olunması, bundan sonra umûr-u devlete
Saray‟ın müdahalesine yol açmıĢ, PâdiĢâh‟ın fikr-i mülâhazâtının hüsn-ü idârede
değil bambaĢka bir tarafda olduğunu zâhiren göstermiĢdir. Zât-ı ġâhâne‟nin meslek-i
istibdâda olan meylinin esâsı, iki mülâhazâtdan ileri geldiği muhakkakdır. PâdiĢâh-ı
müĢârün-ileyh Hazretleri devleti kendi fikri ve keyfine göre idâre etmek istiyordu.
Bu ise meslek-i ahrârın programı bulunan idâre-i meĢrûtada mümkin değildi. Sâniyen
meslek-i ahrârın, idâre-i devletde galebe çalmasını hükümdâr bulunmak
münâsebetiyle Zât-ı ġâhâne kendi Ģahsı içün tehlikeli görüyordu. Çünki fırka-i
ahrârın PâdiĢâh‟ın Ģahsından ziyâde devlet ve millete sadâkatli bulunduğunu bilmez
değildi. Yakında vukû„a gelen vak„a ya„nî Sultân Abdülazîz‟in hal‟i dahî bu
maddeden ileri geldiğine tamâmiyle mutekid idi. Bundan mâadâ Zât-ı ġâhâne
amucasının Makam-ı Hükümdârî‟den iskâtını cennetmekânın devlet idâresindeki
aczinden değil ihtiyâtı elden bırakıp her ahvâle karĢı kendisini muhafazaya
ehemmiyet vermediğinden ve bir de bu maksad içün lâzım olan tedbîri vakt-ü
zamaniyle ittihâz etmemesinden biliyordu.
Zât-ı ġâhâne‟ye mahsûs olan Ģu fikr yanlıĢ mülâhazâtın netîcesi olduğu
muhakkakdır. Zâten Ģu fikrin netâyic-ü vahîmesi bu günlerde meydâna çıkmıĢdır.
Hükümdâr olan zevâtın tûl-i müddet makamda kalmaları etrâflarındaki muhâfızların
kesret ve kuvvetlerinden değil kendi milletinin saâdetine çalıĢıp reâyalarını kendi
Ģahıslarına karĢı besletdirmeye mecbûr etdikleri muhabbet ve hürmetden olduğu
târihlerde bin kere görülmüĢ olan ahvâldendir. Her ne ise! Zât-ı ġâhâne tahta cülûs
eder etmez Ģu yanlıĢ mülâhazâtın mağlûbu olarak umûm idâre-i devleti bu noktadan
ya„nî kendi Ģahsını tûl-i müddet makamda bulundurmak vesâili nokta-i nazarından
idâre etmeye baĢladı. Bu hâl ise gitdikçe ortalığı karıĢmakda idi. Zâten Devlet-i
228
Âliyye‟nin idâresinde mevcûd istibdâdı dehĢetli bir sûretde teĢdid etmesine hidmet
ediyordu. Muhârebenin mütenevvi„ devrinde vukû„a gelen fenâlıklar dahî hep bu
maddeden ileri geliyordu. Muhârebenin son devrine gelince: Mücerred Süleyman
PaĢa‟nın sadâkatine emniyeti olmadığından bu zâtın mâkul olan tedâbîrini nazar-ı
ehemmiyete almayarak kendi mülâhazâtı mürevviclerinden bulunan vükelânın
fikriyle (Plevne) nin sukûtundan sonra kuvve-i Osmaniyye‟yi Balkan ile Edirne
arasında toplamaya bırakmadı. Bu sebebden Osmanlıların her tarafdaki zaîfliğini
gören düĢman kat„i bir hareket-i taarruziyyeden geri durmadı. Ġleriye yürüdü. Ġleride
göreceğimiz vechile muhârebenin son devrinde düĢmana temasda bulunan aksâm-ı
askeriyye-i Osmaniyye Rusların önlerinden kaçıyor, uzakda ve külliyetli mikdârda
bulunan diğer aksâm-ı askeriyye-i Osmaniyye de hareket icrâ„sı içün emir
almadığından bu hâle seyirci olup bakıyordu.
(Plevne) nin sukûtu, Zâten muhârebe hakkında bir muayyen fikirleri
bulunmayan vükelâ ve ümerâmızı büsbütün ĢaĢırtdı. Bundan sonra ne yapılmak ya„nî
muhârebeye devâm etmek mi yâhut Ruslardan bir sulh istemek mi? Lâzım olacağına
dâir fikirler muhtelif idi. Ba„zıları muhârebeye devâm etmek istiyorlardı.
Diğerleriyse (bunların içinde pek çok Saraylılar ve bil-hassa o zamanda Makam-ı
Seraskerî‟de bulunan Rauf PaĢa dahî var idi.) Bir an akd-i sulh etmek ve bunun içün
de Rus Ġmparatoru‟ndan bir mütâreke istemek fikrinde idiler. Hünkâr dahî bu fikrde
idi. Yalnız müracaat içün muvâfık bir zaman arıyordu. Kânûn-u evvelin yirmi
sekizinde vukû„a gelen ġipka perîĢânlığı Ġstanbul‟u dehĢetde bırakdı. O vakte kadar
muhârebenin devâmını ârzû eden Vükelâ dahî sulh etmek zamanının geldiğini anladı.
Bunun üzerine Zât-ı ġâhâne kânûn-u sânînin birinici gününde bu zamanda
Petersburg‟da bulunan Rus Ġmparatoru‟na Ģu mealde bir telgraf gönderdi.1
“KomĢuluk münâsebetiyle bir sulh-u dâimîde bulunmaya mecbûr olan iki
hükûmetimizin birçok ahvâli gayr-i matlûba ilcâatiyle Ģu zamanda muhârebede
bulunmasına en ziyâde teessüf eden benim. Hissiyât-ı insâniyetkarâne ile mütehassıs
oldukları müsellem bulunan haĢmetpenâhîlerine müracaat ederek Ģu muhârebeye bir
1 “Ceneral Hazenkamf‟ın Hâtırâtı.” Ve âtiyen arz olunacak telgrafların asılları Ģübhesiz Fransızca
yazılmıĢdır. Fakat Ceneral Hazenkamf‟ın eserinde Rusça tercüme edilmiĢ nüshâları vardır. Bendeniz
bunlardan tercüme ediyorum. Bunun içün asıllarına tamâmiyle muvâfık olup olmadığından mes‟ul
değilim.
229
an evvel nihâyet verilmesini ricâ ederim. Bu maksad-ı mukaddesin istihsâl içün
gerek sulhu içün ve gerek mütârekeyi müzâkere etmek üzere Grandük Nikola
Hazretlerine Vükelâmdan Nâmık ve Server PaĢaları memur etdim. ġu zevât öbür gün
Grandük‟ün karargâhına doğru hareket edecekdir. Ümîd ederim ki bu müracaatın
üzerine müzâkerâta teĢebbüsden evvel dârülharbe hareketde bulunan ordunuza tevkîf
emrini i„tâ buyurursunuz.
Abdülhamîd
Rus Ġmparatoru Zât-ı ġâhâne‟ye ikinci günü cevâb verdi. Bu cevâbda: “Zât-ı
ġâhâne‟nin ârzû ve hissiyâtına kendisi dahî iĢtirak etdiğini fakat Grandük‟ün elinde
bulunan musâlaha Ģerâiti Bâb-ı Âli tarafından kabul edilmeyince mütârekeye râzı
olamayacağını” bildiriyordu.
ġu telgrafın mütalaasından kâri‟lerimiz Ģu zamanda Makam-ı Seraskerî‟nin
yapdığı hatanın netîce-i vahîmesini elbetde anlamıĢlardır. Rus Ġmparatoru‟na edilen
müracaattan daha ne netîce hâsıl olacağını bilmeyerek dârülharbde bulunan Osmanlı
kumandanlarına mütâreke akdolunduğunu tebĢîr ediyor. Ve bunların gayretini de Ģu
sûretle kesrediyordu. Bu hatanın acısı pek çabuk çıkdı.
Kânûn-u evvelin birinci günü böyle iki hükümdar birbiriyle telgrafla teatî-i
efkâr etmiĢ iken Grandük Nikola, ġipka‟yı elde ettikden sonra hiç bir dakîkaya fevt
etmeksizin ileriye doğru hareket etdi. Ordusunun aksâm-ı mütenevvi„sinin Edirne‟ye
doğru serîan taarruz etmesini emrediyordu. Grandük, kânûn-u sânînin otuz birinde
karargâhını ġipka‟dan on iki kilometre uzaklığında bulunan Kazanlığa nakletdi.
Burası merkez ittihâz olundu. Kânûn-u sânînin ikisinde düĢman Yeni Zağra‟yı iĢgâl
etdi. Kumandasını ve intizâmını kaybetmiĢ olan Osmanlı müteferrik fırkaları bilâmukâvemet
ric„at eyliyorlar ve bu sûretle birkaç gün zarfında Ruslar Balkan‟dan
Edirne‟ye kadar imtidâd eden arâzîyi iĢgâl ve her gün bir kasabayı ve mühim
mevâki„yi zabt ediyorlardı.
Grandük Nikola, mütârekeye âid Rauf PaĢa‟nın telgrafına ne cevâb verdiğini
söylemiĢdik. Ġmparator, o günlerde kendisine Zât-ı ġâhâne tarafından gönderilen
telgrafın ve kendi cevâbının kopyasını Grandük‟e gönderdiği gibi musâlaha imza
oluncaya kadar hareket-i askeriyyeye kemâl-i gayretle devâm etmek lâzım olduğunu
230
emrediyordu. Bunun üzerine Rauf PaĢa‟nın telgrafını hâmil Osmanlı kumandanları
tarafından Rus ordugâhına gönderilen parlamentorlara Grandük “Muhârebe hâlâ bir
devâmdır. Mürtareke, falan tanımam” diye cevâb-ı redd veriyor. Her gün ilerleyip
yer kazanıyordu. Bu zamanda Osmanlı ordularının ahvâli ise esef-engîz bir sûretde
idi.
Süleyman PaĢa, kânûn-u evvelin yirmi sekizinci günü Rauf PaĢa‟nın ihbârı
üzerine Ruslar, mütârekeyi dinlemeyip ġipka‟yı zabt ve Veysel PaĢa‟yı esir etdiğini
anladığı gibi Rauf PaĢa‟ya bu hâli ihbâr etdi. Ve ileride ne hareket yapılacağını
telgrafla sordu. Cevâben: “Manevranızı serîan ve âcilen icrâ„ya me‟zûnsunuz. Kâffei
hareket-i askeriye icrâ„sı Zât-ı MüĢirlerine munhasır olduğundan artık îzâhat ve
istizâhata hâcet yokdur.” diye bir telgraf alındı. Süleyman PaĢa Rauf PaĢa‟nın bu
telgrafına cevâben: “Ġcrâ olunacak olan hareket, çâresizlik îcâbındandır. Taburları
cem„edebildiğim hâlde Cenâb-ı Hakk‟ın tevfîk ve inâyetiyle döğüĢe döğüĢe
Edirne‟ye varılacağını ve son nefesde ihsân buyurulan Ģimdiki ruhsatın hiçbir netîcei
tâmme veremeyeceğini” beyân etdi.1 Bunun üzerine askerin bir ksımını
Tatarpazarcığı‟nda ve diğerini Yanbolu‟da toplamaya baĢladı. Ve sonra Edirne‟ye
ric„at içün lâzım gelenlere emirler gönderdi. Bu hareket icrâ„ olunur iken Rauf
PaĢa‟dan diğer bir telgraf gelerek: “Eski Serdâr Mehmed Ali PaĢa size yardım etmek
üzere Edirne‟ye gönderilmiĢdir. MüĢârün-ileyhi bir kolordusu kumandanlığına
ta„yînle birlikte iĢ görünüz.” tarzında emirler var idi. Bu telgraf Süleyman PaĢa‟yı
fevkalâde ürkütdü. Çünki Mehmed Ali PaĢa Süleyman PaĢa‟nın en büyük
düĢmanlarinden olup ahvâli sâbıkada aralarında cereyân eden mâcerayı evvelce
söylemiĢdik. Hakikat-i hâlde Mehmed Ali PaĢa‟nın Ģu sırada Edirne‟ye gönderilmesi
boĢ olmayıp sonraları anlaĢıldığı vechile bu zât, Süleyman PaĢa Edirne‟ye gelir
gelmez, BaĢkumandanlıkdan azl ve derhâl tevkîf edilerek Dersaâdet‟e
gönderilmesine memur olup kendisi de BaĢkumandanlığa ta„yîn olunur fermânı dahî
yanında idi.
Süleyman PaĢa kânûn-u evvelin otuzuncu günü mevcûd kuvvetini Pazarcığa
topladı. O günlerde de Rauf PaĢa‟dan: “Edirne‟ye çabuk geliniz.” mealinde telgraf
geldi. Süleyman PaĢa bu kuvvetle Filibe‟ye hareket etdi. Ve kânûn-u sânînin üçünde
1 “Süleyman PaĢa‟nın evrakı “ ve kezâ “Hercümerc Rumeli” nâmındaki esere müracaat.
231
oraya vâsıl oldu. Bu esnâda Süleyman PaĢa‟nın ordusu sözde yüz on üç taburdan
ibâret idi. Gurko‟nun ordusu, hakîki mevcûdu yirmi beĢ binden ziyâde değildi.
Rumeli kıt„asına mensûb redîf ve mustahfız taburları savuĢup gitmiĢ, yalnız
zâbitleri kalmıĢdır. Süleyman PaĢa Filibe‟de iken Ceneral (Eskubelef) (30000)
kuvvetinde bir ordu ile (Sekbanlı) yı zabt edip Süleyman PaĢa ordusu içün Edirne‟ye
ric„at yolunu kesdi. ġu sırada Rusların baĢka orduları dahî Süleyman PaĢa‟nın her
tarafını sarmakda idi. Diğer Osmanlı fırkaları Ruslarla muhârebe ediyor ve mağlûben
geriye firâr ediyorlardı. Süleyman PaĢa‟nın önünde Ceneral (Eskubelef), arkasında
yetmiĢ bin mikdârında bir kuvvetle Ceneral (Gurko) bulunduğundan ve binâen-aleyh
(Edirne) ye gitmek mümkin olmayacağı zâhiren aĢîkar olduğundan Süleyman PaĢa
kendi ordusuyla Kal„a-i Sultâniye Boğazı‟na ve Dersaâdet‟e hareket içün Balkanlara
doğru yürüdü. Kânûn-u sânînin yedisine bu ordu pek perîĢân bir hâlde (Gümülcine)
ye vâsıl oldu. Fuad, ġâkir ve Sâbit PaĢaların fırkaları (Eskice) ye indiler.
Muhtasaran verdiğimiz Ģu îzâhatdan dahî pek güzel anlaĢılıyor ki
muhârebenin son devrinde dârülharbde bulunan orduların idâreleri pek fenâ bir devir
geçirdi. Merkez hükûmetin münâsebetsiz müdahalesiyle mikdârı oldukça külliyetli
bulunan bu ordunun bir mevki„de tecemmu„una müsâade olunmadı. Birbirini cerh
eder emirler, ve hareket-i askeriyeden bir Ģey anlamaz vükelâmızın ve Saray‟ın
müdahalesiyle bu ordu beyhûde yere mahvedildi. Kasden gibi düĢmana mukavemet
edilemeyecek bir hâle getirildi. Ruslar (Edirne) ye ve sonra (Ġstanbul) a doğru
hareket etdiği zaman, bu ordunun bir kısmı (Süleyman PaĢa ordusu) Gelibolu
civârında diğeri de Rumelinin mütenevvi„ mevâki„inde ric„at ediyordu. Bundan
mâadâ elli bine yakın olan ve Devlet-i Âliyye‟nin en güzîde askeri bulunan diğer bir
ordusu da Balkan‟ın öte tarafında Kâin, (ġumnu), (Rusçuk), (Silistre), (Varna) da
bulunuyor, Balkan‟ın cenûbunda vukû„a gelen ahvâl-i müessefeyi uzakdan
seyrediyordu.
Süleyman PaĢa‟nın sâlifü‟z-zikr ric„ati esnâsında Devlet-i Âliyye‟nin
mütâreke ve akd-i sulh mes‟elesine dâir Rus ordu kumandanı Grandük (Nikola) ile
olan muhâberâtı Ģu yolda cereyân ediyordu. Kânûn-u sânînin birinci günü (Rauf)
PaĢa Grandük‟e bir telgraf takdîm ederek Devlet-i Âliyye tarafından murahhas ta„yîn
olunan (Nâmık) ve (Server) PaĢaların o gün hareket etdiğini bildirdi. Grandük bu
232
murahhasları sûret-i lâyıkada kabûl etmek içün pîĢ-dârda bulunan kol
kumandanlarına emir verdi. Bu esnâda Rus ümerâsı Edirne‟yi zabt etmek içün lâzım
olan tertîbâtla uğraĢıyorlardı. Osmanlı murahhasları kânûn-u sânînin yedisinde Rus
karagâhına vâsıl oldular. Bunların maiyyetlerindeki ketebe ve hademenin adedi
seksene bâliğ oluyordu. ġu hâl Rus karargâhının epeyi istihzâsını mûcib oldu. Çünki
vatanlarının böyle gâyet tehlikeli bulunduğu bir zamanda Osmanlı murahhasları
tarafından azâmet ve haĢmet göstermek münâsib olmadığı muhakkak idi.1
Devlet-i Âliyye ile ne sûretle sulh yapılacağına dâir Hâriciye Nâzırı Prens
(Gorçakof) tarafından tanzîm olunup Ġmparator‟un kendi mührüyle mühürlenmiĢ
olan mazbata, Grandük‟ün sefer çantasında idi. Bu mazbatanın muhteviyâtını
Grandük biliyordu. Çünki bir kopyası kendisnde var idi. Osmanlı murahhaslarına
takdîm olunacak mazbata, Grandük‟ün mührüyle mühürlenmiĢdi. Grandük (Nikola),
bu mazbatayı kânûn-u sânînin dokuzunda Osmanlı murahhaslarına takdîm etmek
üzere iken o gün Ġmparator‟dan bir telgraf gelerek bu telgrafda: Mazbata-i mezkûreyi
takdîm etmezden evvel Osmanlı murahhaslarının sulh hakkında ne gibi teklifleri olup
olmadığını bilmek lâzım olduğunu bildiriyordu. Grandük bu telgrafdan memnûn
olmadı. Çünki bu telgrafdan Petersburg Hükûmeti‟nin sulh muhâberâtını te„hîr
etdirmek istediğini zannetdi. Grandük‟ün fikrince bu fikir doğru ise bu fikri
Ġmparator‟a ilkâ eden mutlaka Dersaâdet sâbık Rus sefîri Ceneral (Ġgnatiyef)
olacakdı. Zîrâ bu zât (Plevne) Muhârebeleri zamanında Ġmparator‟un tevcihlerinden
düĢmüĢ ise de o günlerde yine göze girmek üzere bulunduğuna dâir mektub almıĢdı.
Hâlbuki Grandük kendi iĢine kimsenin karıĢdığını istemiyordu.
Grandük, Osmanlı murahhaslarını kânûn-u sâninin sekizinde Kazanlık‟da
kabûl etdi. Bunlara bir teklifiniz varmıdır? Diye sordu. Yok cevâbını alınca ondan
bundan bahsederek o gün sulha dâir bir Ģey açmadı. Yevm-i mezkûrda murahhaslar
kendileri içün ta„yîn olunan konağa „avdet etdiler. Yine o gün Grandük‟ün
maiyyetinde bulunan siyâsi memuru Mösyö (Nelidof) PaĢaları ziyâret edip sulhun
neden ibâret olacağını Ģifâhen beyân ve yarın Grandük‟ün kendilerine sulh Ģerâitini
takdîm edeceğini iĢâret etdi.
1 “Ceneral Hazenkamf‟ın Hâtırâtı.”
233
O günün akĢamı Rus ordusu pîĢ-dârlarından gelen haberlerden (Edirne) de
bulunan Osmanlı askerinin bu Ģehri tahliye ederek ric„at ve Ceneral (Gurko) nun,
umûm ordusuyla oraya doğru hareket etdikleri anlaĢıldı. Ġkinci günü Grandük,
(Nâmık) ve (Server) PaĢaları karargâhında kabûl ederek sulh Ģerâitini hâvî mazbatayı
bunlara takdîm etdi. Murahhaslar sulh Ģerâitini bir kere gözden geçirdiler.1 Yevm-i
mezkûrda Grandük‟ün odasında umûm Erkân-ı Harb Reîsi ile (Nelidof) dan baĢka
kimse yoktu. Müzakere iki saatden fazla devâm etdi. (Nâmık) PaĢa esnâ-yı
mezkûrede Grandük‟e hitâben: “Makedonyalı Aleksander birçok hükümdarları
mağlûb etdiği zaman bile bunların Ģân ve azîmetine tecâvüz etmemiĢdir. Biz Türkler,
Ģimdiki hâlde mağlûb olduk. Bu ciheti tasdîk ederiz. Fakat Rus Ġmparator‟u ikinci
Aleksander‟in âlî cenâblığı dahî bî-hadd-ü pâyândır. Teklif etdiğiniz Ģerâit ağırdır.
Bizim sulh içün salâhiyetimiz pek vâsi‟dir. Fakat bu Ģerâitin tarafımızdan kabûlü
imkân hâricindedir. Biraz tağyîr edilmesini zât-ı haĢmetpenâhîlerinden hâssaten ricâ
ederim.” Diye bir ifâdede bulundu. Grandük, cevâben: “Hiçbir maddesini tağyîri
mümkin olmadığı ve husûsiyle müzakere içün murahhaslara iki saatlik bir müddet
verdiğini ve bu müddet zarfında murahhaslar takdîm olunan sulh Ģerâitini kabûl
edemezlerse ordusuyla derhâl taarruza baĢlayacağını bildirdi. Murahhaslar bu söz
üzerine konaklarına döndüler. Öğleden sonra alafranga saat dörtde murahhas PaĢalar
yine Grandük‟ün konağına gelerek “evet sizin böyle bir Ģeâit vâz‟ etmeye hakkınız
vardır. Burasını tasdîk ederiz. Fakat bu Ģerâitin kabûlü bizim dâire-i salâhiyet ve
iktidârımızın hâricindedir. Eğer buradan (Ġstanbul) a doğru telgraf münkatı‟ olmasa
idi otuz saatde cevâb alabilirdik. Fakat Ģimdi dört beĢ gün beklemekliğimiz îcâb
ediyor. Bunun içün bizim Ġstanbul‟a gidip doğrudan doğruya ta„lîmât almaklığımız
daha iyidir.” Diye söylediler. Grandük, “Sözlerinize bir diyecek yok. Fakat musâlaha
akdetmek içün hukuk-u salâhiyetinizin pek mahdûd bulunduğuna teessüf ederim.
Bundan sonra bence müzâkerat ve muhâberat-ı sulh kesilmiĢ addolunacakdır. Bu
mealde Ģimdi Ġmparator‟a telgraf dahî vereceğim. ġu kadar ki ben bundan sonra
Ġmparator‟a danıĢmaksızın sizinle muhâbereye giriĢemem. ġu hâl Ģübhesiz sizin içün
iyi değildir. Çünki ordumuz her gün yer kazanıyor. Ġleri gidiyor, pâyitahtınıza
1 Kitabın nihâyetinde San istifano muahedesine nazar buyurula.
234
yanaĢıyor. Bunlar ilerledikçe elbette sulh Ģerâitinin dahî sizin içün daha ağır olacağı
bî-iĢtibâhtır.” Diye cevâb verdi.1
Bunun üzerine muhâberat kesildi. Grandük (Nikola) karargâhının (Edirne) ye
nakli içün emir verdi. Murahhas PaĢalar da (Ġstanbul) a gitmek içün hazırlık gördüler.
(Nâmık) ve (Server) PaĢalar, Rus ordugâhında bulunduğu müddetçe bunlardan
birincisi Vükelâ-yı Osmaniyye‟ye yakıĢır bir vakarla kendisini muhâfaza etdiği hâlde
(Server) PaĢa da Rusların nezdinde o kadar itibâr kazanmamıĢdır. (Server) PaĢa
öteden beri ma‟hûd (Mahmûd Nedim) PaĢa takımından olup bir müddet Ceneral
(Ġgnatiyef) in perverdelerinden iken tağyîr-i ahvâl ile fırka-i ahrâra iltihak etmek
istemiĢ idiyse de Zât-ı ġâhâne‟nin cülûsunda yine Saray‟a intisâb kesbetmeye
muvaffak olmuĢdur. DüĢman ordugâhında bulunduğu müddetçe Rus ümerâsına:
“Bizi bu hâle getiren Ġngiltere‟nin desâisidir. Ben dâima Rus siyâsetini illtizâm
edenlerden idim. Ceneral (Ġgnatiyef) benim nâmımı lekeledi. Ġkide bir, münâsebetli
münâsebetsiz “(Server) PaĢa benim cebimdedir. Bu zât benim adamımdır. Diye diye
beni (Ġstanbul) efkâr-ı umûmiyyesinde rezîl-ü rüsvây etdi.” Diye Grandük‟e Ceneral
(Ġgnatiyef) den Ģikâyet etmiĢdir.
Her ne ise: Musâlaha hakkında birinci müzâkere Ģu yolda netîcesiz kaldı.
Fakat sonra gelen ahvâli lâyıkı vechile anlamak içün bu esnâda Avrupa
hükûmetlerinden her birinin Rusya ve Devlet-i Âliyye‟ye karĢı bulundukları
vaz„iyyeti anlamak lâzımdır.
Muhârebe devâm etdiği müddetçe Avrupa‟daki efkâr-ı umûmiyyenin kısm-ı
a„zâmı (Islav âleminden gayrisi) Türklere meyyâl idi. Bunlardan hâsseten Ġngiliz ve
Macar Milletleri Türk ordusunun her muvaffakiyetini fevkalâde alkıĢlarlardı. ġu
esnâda bu iki millet dahî nukden epeyi muâvenetde dahî bulundular. Bil-hassa
(Plevne) Muzafferiyyetleri zamanında bunlar Ruslara karĢı taarruzda dahî bulunarak
Rusların Avrupa büyük merkezlerinde itibâr ve haysiyetlerini düĢürmek içün epeyi
çalıĢdılar.
Hükûmetlerine gelince: Avusturya Hükûmeti muhârebe i„lânından evvel
Ruslarla gâyet gizli bir muâhede-i ittifâkiyye akdedip Ģâyet Ruslar Ģu muhârebede
1 “Ceneral Hazenkamf‟ın Hâtıratı” ve kezâ Nelidofun bu muhârebe hakkında yzdığı hâtırata müracaat.
235
gâlib gelirlerse (Tuna) nın beri tarafında kendileri içün bir arâzî almayacakları ve
(Ġstanbul) a hiçbir vakit girmeyecekleri gibi mevâdı bu mukâveleye derc
etdirmiĢlerdi. Bunun içün muhârebe devâm etdikçe Avusturya hükûmeti telâĢsızca
vakâyi„-i âtiyeyi bekliyordu. Fakat Rusların Balkanları aĢıp Edirne‟ye doğru harekete
baĢladığı zaman gerek hükûmet ve gerekse ora efkâr-ı umûmiyyesi rahatsız olmaya
baĢlamıĢ idi.
(Ġngiltere) Hükûmeti tâ muhârebenin ibtidâsından evvel Türkleri açıkdan
açığa iltizâm ediyordu. Bu hükûmetin Ġstanbul‟da bulunan sefîri Sir Lyard Ġstanbul
Hükûmeti‟nin kemâl-i gayretle harbe devâm etmesini teĢvîk eder idi. Ġstanbul‟da
bulunan Ġngiliz AtaĢemiliteri harbin plan ve sûret-i icrâ„sına dahî karıĢır ve hareket-i
askeriyyede bir dereceye kadar nüfuz ve te‟sîr sâhibi idi. O günlerde Ġngiliz
Hükûmeti Bâb-ı Âliye: Harbe kemâl-i gayretle devâm ediniz. Tehlikeye dûçâr
olduğunuz zaman size imdâd edeceğimizden emîn olunuuz.” Mealinde sözler
söyleyip Bâb-ı Âli‟ye büyük ümîd vermekdeydi. ġübhesiz o vakit Ġngiltere‟nin
idâresi elinde bulunan (Lord Bikonsfeled) ve hükûmet heyeti, bu va„adi icrâ„
edeceklerdi. Fakat Meclis-i Mebûsân‟da gâyet kuvvetli bulunan Liberal Fırkası
Ġngiltere‟nin Ģu sırada Türkiye içün harb etmesini tecvîz etmiyor, iktidârda bulunan
Muhafazakâr Fırkası‟na Ģiddetle muhâlefet ediyordu. Bundan dolayı Lord
(Bikonsfeled) hareketinde serbest değil idi. Fakat müĢârün-ileyh Lord Türkiye‟nin
menâfi‟i içün mümkin olan muâvenetin deriğ edilmesine kat„iyyen karar vermiĢdi.
Hatta bu maksad içün Ruslar Balkanları aĢıp (Edirne) ye doğru yürüdükleri zaman
Bahr-i sefîd donanmasını (Çanak Kal„a) garbına yanaĢdırmıĢdı.
(Almanya) Hükûmeti zâhiren Rusya tarafdârı idi. Fakat Ģu Ģark mes‟elesinde
(Prens Bismarck) ın diğer maksad ta„kîb etmekde olduğunu evvelki eserlerimizde
söylemiĢdik. Fransa, yetmiĢ senesi muhârebe-i vahîmesinden dolayı Ģu sırada her
hareketden âciz, müstakil bir siyasete mâlik değildi. Ġtalya‟nın dahî bu iĢlerde zerre
kadar alâkası yokdu. ĠĢte Kazanlık‟da Osmanlı murahhaslarıyla Rus ordusu
kumandanı Grandük (Nikola) ile musâlaha müzâkeresi kat„i olunduğu zaman
hükûmet-i muazzamanın vaz„iyyetleri bu merkezde idi.
236
Muhâbere münkatı‟ olur olmaz Grandük, bir tafsîl-i vukû„âtı (Petersburg) a
arz etdi. Ve hareket-i atiye içün de Ġmparator ve Hâriciye Nâzırı‟ndan ta„lîmât-ı
mahsûsa istedi. Ġstediği ta„lîmât-ı mahsûsa Ģu mevâda âit idi.1
“Evvelen bugünlerde (Edirne) yi zabt edip ordumuzun pîĢ-dârlarını Ġstanbul‟a
doğru sevk ve bu Ģehre yanaĢtığımız hâlde (Çanak Kal„a) nın garbında bulunan
Ġngiliz donanması (Marmara) ya girerse ne yolda hareket eylemek sâniyen eğer
Ġngilizler (Ġstanbul) a asker indirirlerse yâhud bugünlerde (Ġstanbul) da bulunan
Hıristiyanları Türkler katletmeye baĢlarlarsa ne gibi tedâbîr ittihâz eylemek. Sâlisen
Gelibolu‟yu zabt etmek câ„iz olup bu mühim mevki„i zabt etmek içün gönderilecek
askerde orada Ġngilizleri bulurlarsa bunlara karĢı ne yolda muâmele olunacak yollu
kat„i ta„lîmâtı hâvî maruzâtdan ibâret idi.
Grandük, bu mevâdı hâvî telgrafı Petersburg‟a gönderdiği gün ya„nî kânûn-u
sânînin dokuzunda orada bulunan Harbiyye Nâzırı‟ndan bir telgraf aldı. Bu telgrafda
“Ġmparator‟un emriyle size arz ediyorum. Bura Ġngiliz Sefiri Hâriciye Nâzırımıza
(Ordunuz Gelibolu‟ya doğru hareket ediyor. Size ihtâr ederim ki bu Kal„ayı zabt
edecek olursanız aramızda mevcûd musâlaha ihlâl olunabilir.” diye söyledi. Biz de
cevâben: “Eğer Türkler oraya ordularını cem„etmezlerse biz de Gelibolu‟yu zabt
etmek niyetinde bulunmadığımızı” söyledik. “Bu hususa bil-hassa nazar-ı dikkatinizi
celb ederim.” Gibi mühim bir teblîgat var idi.
Kânûn-u sânînin onuncu günü Rusların (Edirne) yi zabt etdiği haberi Rus
karargâhına geldi. Bunun üzerine Grandük (Edirne) ye doğru hareket etmeye karar
verdi. Ma„ahâzâ o günlerde Grandük, (Edirne) nin zabtından sonra (Çatalca) ya
doğru hareket eden ordularının ba„zı aksâmını (Ġstanbul) a doğru sevk etmek ve
mümkin ise bu Ģehri zabt eylemeye karar verdiyse de bu iĢde mes„uliyyeti dahî
üzerine almakdan çekinerek kemâl-i tehâlikle Petersburg‟la muhâbereye giriĢdi.
Grandük (Edirne) ye doğru hareketinde (Nâmık) ve (Server) PaĢaları dahî
berâberinde götürmek istiyordu. Kânûn-u sâninin on birinde (Ġstanbul) dan
murahhaslara yeni ta„lîmât götürmeye memur bulunan ve ismini yukarıda zikr
etdiğimiz merhûm Sadrazam Fuad PaĢa hafîdi Ġzzet Bey Rus karargâhına geldi.
Murahhaslara bir mektub getirdi.
1 “Ceneral Hazenkamf‟ın Hâtırâtı”
237
Grandük, kânûn-u sâninin on ikisinde (Kazanlık) dan (Edirne) ye doğru
hareket etdi. Yol Rumeli muhâcirleriyle dolu idi. KıĢın en Ģiddetli mevsiminde
bunlar berâberlerinde çoluk çocuk olduğu hâlde Merkez Hükûmet-i Osmaniyye‟nin
sû-i tedbîriyle hicret ediyor. Yollarda soğukdan, açlıkdan, Bulgarların taarruzlarından
binlerce nüfus telef olup gidiyordu. Bu hengâmede Rumeli ahâlî-i müslimesinin
çekdiği eziyyet ve cefâ kalemle yazılacak Ģeylerden değildir. (ġipka) da tâ (Ġstanbul)
a kadar yollar bu muhâcirlerle dolu idi. Burada çocuklar, analarının memeleri
üzerinde donmuĢ kalmıĢ, orada umûm âile açlıkdan, soğukdan can çekiĢiyordu. Bu
hâl Moskofları dahî ağlatmakda idi. Yalnız Bulgarlar bu hâl-i perîĢâniyyede bulunan
ehl-i islâmın üzerine hücumdan geri durmuyor, rast gelen muhâciri soyup soğana
çeviriyorlardı. O sene en az iki yüz bin ahâlî-i islam telef olup gitdiği muhakkakdır.
Bunların çekdiği cefâ (Ġstanbul) Merkez Hükûmeti‟nin sû-i tedbîrinden ileri gelmiĢ
olduğunu söylemiĢdik. Eğer Hükûmet Rusların birinci taarruzu zamanlarından
itibâren Rumeli ahâlîsine, hicreti kabûl etmeyeceğini ve ora ahâlîsinin yerlerinde
sebât etmeleri lâzım olduğunu sûret-i kat„iyyede i„lân etmiĢ olsa idi bu fenâlığa
meydân verilmeyeceği muhakkak idi. Vâkıa yerlerinde kaldıkları zaman bunların
üzerine Bulgar ve Ruslardan ba„zı taarruzların vukû„u melhûz idiyse de yavaĢ yavaĢ
bunun önü alınır, hicretde çektiği cefânın binde birisi çekilmezdi. Rumeli ve sonra
Bulgaristan ve ġarkî Rumeli nâmını alan vilâyetlerde külliyetli mikdârda unsur-u
islâm kalır ve bundan da sonraki ahvâlde pek çok istifâde etmek mümkin idi.
Hâlbuki böyle olmadı. Kim bilir ne fikre mebnî hükûmet bunlarn hicretlerine
müsâade etdikten sarf-ı nazar hatta hicrete teĢvîk etmekden dahî geri durmuyordu.
Bozgunluklardan dolayı ordu-yu Osmanî bir tarafdan meselâ (Filibe) den çekildiği
gibi orada binlerce mikdârda bulunan ahâlî-i islâmiyye dahî onlarla berâber çekilir,
yollarda binlerce insan telef olup giderdi.
Grandük Nikola (Eski Zağra) tarîkiyle (Harmanlı) ya geldi. Orada
Ģimendüferle kânûn-u sâninin on dördünde (Edirne) ye vâsıl oldu. Bulgar ve Rum
sınıf-ı rûhânî ve bir de bu esnâda orada bulunan ümerâ-yı askeriyye tarafından
fevkalâde bir sûretle karĢılandı. O günlerde Grandük‟ün fikrini iĢgâl eden mesâilden
en birincisi (Ġstanbul) a doğru yürüyerek bu meĢhûr Ģehri zabt etmek ve beĢ yüz
seneden beri Rusya‟nın matmah nazarı bulunan (Ġstanbul) u ve (Ayasofya) yı elde
238
etmek idi. Fakat bu fikir ve maksadının icrâ„sına Ġmparator ve bil-hassa Hâriciye
Nâzırı Prens (Gorçakof) mümanaat gösterir fikriyle ziyâdesiyle telâĢ ediyordu.
Kânûn-u sâninin on yedisinde Osmanlı mrahhasları (Ġstanbul) dan gâyet mühim bir
telgraf aldılar. Bunun üzerine (Nâmık) PaĢa Grandük‟den ikinci gün bir mülâkat
istedi. Yevm-i mezkûrda kabûl buyurulduğunda Ruslar tarafından takdîm olunan
musâlahanın esâsını kabûl etdiğini ve bu sulhu ileride imzalamak üzere bir mütâreke
akdini imzalamaya râzı olduğunu beyân ve netîcede kânûn-u sâninin on dokuzuncu
günü mütâreke ve mukaddime-i musâlaha imzalandı. Bununla iĢ bitmedi ise de
muhârebeye nihâyet verildi.
[341] On BeĢinci Fasl
Mütâreke ile Sulh Arasını
Mütârekeden sonra ahvâl-i umûmiyye. – Ordular ve muhâcirler. – Rus
Ġmparatoru‟na yine bir telgraf. – Rusları akd-i musâlahaya mecbûr eden ahvâl. –
Ġngiliz donanmasının (Çanak Kal„a) Boğazı‟nı geçip (Ġstanbul) a gelmesi. – Rusların
telâĢı. – Rus ümerâ-yı askeriyyesinin (Ġstanbul) a hücum hakkındaki ihtilâf-ı efkârı.-
Grandük (Nikola) ve (Safvet) PaĢa. – Grandük‟ün (Ayastefanos) a hareketi. –
Meclis-i mebûsânın ahvâli ve Ahmed Vefik PaĢa‟nın sadâreti. – Meclis-i mebûsânın
kapatılması. – (Ayastefanos) daki müzâkerât.- ġubat‟ın on dokuzunda (Ayastefanos)
Muahedesi‟nin akdi. – Bu muahedenin mündericâtı.
Bin iki yüz doksan beĢ kânûn-u sâninin on dokuzunda (Edirne) de Rusya
Devletiyle akd olunacak musâlahaya esâs olmak üzere tanzîm olunan Ģartnâme ile
mütâreke mükâvelenâmesinde Ģu mevâd var idi: Devlet-i Âliyye Sırbiyye, Romanya,
Karadağ‟ın istiklâliyetini tasdîk ve bu emâretin hudûdlarını dahî tashîh edecek.
Bundan mâadâ Devlet-i Âliyye, hudûdu maîn bir Bulgaristan Beyliği‟ni tanıyacak,
muhârebe içün Rusya‟ya külliyetli tazmînât verecek, ve bu tazmînâtın bir kısmına
mukâbil Ardahan, Kars, Batum, Bayezid ile Soğanlı‟ya kadar olan yerleri Ruslara
terk edecekdir. Ve sonralar (Ayastefanos) Muahedesi‟nde münderic diğer mevâd
dahî var idi. Mütâreke devlet içün pek ağır idi. Bu mütâreke imzâ olundukdan sonra
o vakte kadar Türklerin ellerinde kalan (Erzurum), (Vidin), (Rusçuk), (ġumnu),
(Silistre), (Razgrad) Kal„aları derhâl Rus ve Romanyalılara teslîm olunacakdı.
239
Devlet-i Âliyye böyle bir mütârekeyi çâresiz kaldığı ve pek büyük tehlikede
bulunduğu zamanın gayrisinde kabûl etmeyeceği muhakkak idi. O günlerde böyle bir
tehlikenin mevcûd olduğu Ģübhesizdi. Mukâvele-i mezkûre (Edirne) de imzalandığı
zaman Rus pîĢ-dârları (Çorlu) yu geçip (Çatalca) ya doğru ilerlemekde idi. Bu son
mevki„ (Ġstanbul) müdâfaa hattının birincisini teĢkîl etdiği hâlde Hükûmet‟in
ĢaĢkınlığından burası dahî kâfî kuvvetle iĢgâl edilmemiĢdi. Süleyman PaĢa‟nın
ordusu (Gelibolu) tarafına ric„at etdiğini söylemiĢdik. Bu ordu oraya vâsıl olur olmaz
(Ġstanbul) a alındı. PaĢa taht-ül hıfz (Ġstanbul) a getirildi. Diğer aksâm-ı askeriyye ise
Rumeli‟nin mütenevvi„ mevki„inde perîĢân bir hâlde gezip duruyor, her birisi baĢka
baĢka taraflara dağılmıĢdı. Yalnız Balkanların öte tarafındaki Kal„alarında bulunan
asker intizâmını gâib etmeyerek lüzûmunda iĢ görecekleri muhakkak idiyse de
onların dahî karĢılarında külliyetli Rus ordusu var idi.
Bu esnâda Osmanlı Hükûmeti‟nin ne sûretle olursa olsun serîan sulha icbâr
eden ahvâlin baĢlıcası da Merkez Hükûmet‟deki ahvâl idi. Muhârebe devâm etdiği
zaman bura ahâlîsi pek büyük fedâkarlık edip duruyor idiyse de Rumeli
Bozgunluğu‟ndan sonra Pâyitaht‟a gelen iki yüz binden fazla Rumeli muhâciri
(Ġstanbul) ahvâlini pek fenâ bir renge koymakda idi. Bunları yerleĢdirmeye hâneler
bulunamayıp hemen kısm-ı a„zamı mevsim-i Ģitâda sokaklarda, camilerde yerleĢmiĢ
ve bunlara i„tâ olunan zehâirin killetinden vesâir ahvâlden içlerinde türlü hastalıklar
dahî hükm-fermâ olmuĢ idi. Bu hâl (Ġstanbul) ahâlîsini dahî dehĢetler içinde
bırakmakda idi.
ġu ahvâl-i müessefe o vakit Makam-ı Bâlâ‟da bulunan vükelâya dahî pek
ziyâde dehĢetler vermekde ve bil-hassa Zât-ı ġâhâne o günlerde pek büyük havf ve
heyecân içinde bulunuyordu. Zîrâ bu hâl yakında büyük bir fitnenin zuhûruna sebeb
olmak ihtimâlini gösteriyordu. O günlerde (Ġstanbul) da idâreden memnûn olmayan
zevât pek çok var idi. Zât-ı ġâhâne cülûsundan beri her ahvâle karĢı tedâbîr-i lâzıme
almakdan geri durmuyorsa da bir kere (Ġstanbul) da isyân zuhûr ederse bu fitnenin
neye müncer olacağını kimse kestiremiyordu. Husûsan ahâlînin kısm-ı a„zamı ve bilhassa
Rumeli muhâcirleri dârülharbde bulunduklarından esnâ-yı harbde Merkez
Hükûmet‟in yaptığı cinâyetleri pek a„lâ bilir idi. Bu muhâcirlerin cümlesi
Hükûmet‟in ve bil-hassa Saray‟ın aleyhinde idiler.
240
Zât-ı ġâhâne buralarını bilmez değildi. Kendisince en muvâfık çâre bir an
evvel düĢmanla sulh edip ne vâsıta ile olursa olsun fenâlığın günden güne teĢdîdine
meydân vermemek idi. Bu maksad içün Rus karargâhına gönderilen (Nâmık) ve
(Server) PaĢalara mütârekeyi imzalamak içün verilen salâhiyet ve iktidârlar pek vâsi‟
idi. Ruslar ne tekâlif ederlerse etsinler derhâl onu kabûl etmek içün me‟zûniyetleri
var idi.
(Nâmık) PaĢa merhûm Kazanlık‟da kendisine takdîm olunan sulh Ģerâitini
ağır görüp biraz teennî ile hareket olunursa daha iyi olur fikriyle Grandük‟e redd
cevâbını vermiĢdi. Bu esnâda Kazanlık‟la (Ġstanbul) un muvâsalâtı münkati‟
olduğundan birkaç gün etrâfından sıkıĢdırılmıyordu. Fakat Zât-ı ġâhâne pek büyük
telâĢ içinde idi. Çünki Rus her gün ilerliyor, (Ġstanbul) a yaklaĢıyordu. O günlerde
Zât-ı ġâhâne bu te„hîri Rus Hükûmeti‟nden bilerek sâlifü‟z-zikr mütâreke (Edirne)
de imzalandığı günden bir gün evvel ya„nî kânûn-u sâninin on sekizinde (Petersburg)
da bulunan Ġmparator‟a Ģu mealde bir telgraf daha gönderdi.1 (Petersburg) da Rus
Ġmparator‟una:
Benim hükûmetim Kazanlık‟da bulunan murahhaslara bir telgraf göndererek
Grandük (Nikola) tarafından tekâlîf olunan sulh Ģerâitini ve mütârekeyi kabûl içün
emir verdi. O günden bu âna kadar altı gün geçti. Hükûmetim hâlâ bir cevâb alamadı.
Bir kere tekâlîf olunan Ģerâit kabûl olundukdan sonra hareket-i askeriyye raiyyemin
ızdırâbını tezyîd etmekden baĢka bir hidmet edemeyeceği derkâr olduğundan Zât-ı
ġevketmeâblarının insâniyetine müracaat ederek hareket-i askeriyyeyi durdurdmak
içün lâzım gelenlere emir verilmesini ricâ ederim.
Rus Ġmparatoru bu telgrafa böyle bir cevâb verdi.
Ġstanbul Zât-ı ġevketpenâhîlerine.
Murahhaslarınız vaz„olunan Ģerâiti kabûl etdiklerine dâir karargâhdan bir
haber almadım. KardeĢim bu iĢlerin kâffesinde vekil-i mutlakdır. Emîn olmalısınız.
Ben de bir an evvel sulh etmek istiyorum. Fakat sağlam ve metîn sulh istediğimi dahî
beyân ederim.
1 “Ceneral Hazenkamf‟ın Hâtırâtı.” Zât-ı ġâhânenin Rus Ġmparatoruna 18 kânûn-u sânî târihli telgrafı.
Ġmparatorun cevâbı.
241
Aleksander
Matlûb olan mütâreke mukâvelesi kânûn-u sânînin on dokuzunda (Edirne) de
tarafeynden imzalandığını yukarıda söylemiĢdik. Tarafeyn dedik. Çünki Devlet-i
Âliyye‟nin sulha mecbûriyeti ma„lûm ise de âlem-i siyâsetde o günlerde vukû„a
gelen ba„zı ahvâl Rusları dahî bir an evvel akd-i musâlahaya mecbûr ediyordu.
Grandük bu esnâda Osmanlı ordularının perîĢânlığını ve bil-hassa (Ġstanbul) a
hücum edecek olursa orada kendisine mukâvemet gösterebilecek bir kuvvet
olmadığını ve binâen-aleyh Ģu hâlden bi-l-istifâde beĢ yüz seneden beri Rusya‟nın
aksâ-yı maksadı olan Ġstanbul‟u o günlerde elde etmek mümkin olacağını biliyorsa
da (Petersburg) Merkez Hükûmeti‟nin sâlifü‟z-zikr Gelibolu Mes‟elesi‟nde
gösterdiği müĢkîlâtı nazar-ı mütâlaaya alarak (Ġstanbul) a hücum etmek içün
kendisinde cesâret bulamıyordu. Çünki (Ġstanbul) ân-ı vâhidde alınmadığı hâlde
(Çanak Kal„a) dan Ġngilizlerin serîan Pâyitaht-ı Osmanîyye imdâd verebilmeleri ve
bundan dolayı Rus askerinin perîĢân bir hâle geleceği muhakkak idi. Çünki bu
esnâda (Malta) adasında yirmi beĢ taburdan ziyâde asker bulunduğuna ve o askerle
Anadolu ve sâir tarafdan (Ġstanbul) a birkaç gün zarfında ictimâ„i mümkin olan
Osmanlı askeri bir yere geldiği hâlde bunları mağlûb etmek güç olduğuna tamâmiyle
aklı yatmıĢdı. Bundan dolayı Grandük (Ġstanbul) a hücum etmek mes„uliyyetini
üzerine almakdan korkuyordu.1
Rus Merkez Hükûmeti‟nin bir an evvel sulhe râzî olması ise bu esnâda ahvâli
siyâsiyyenin kendileri içün korkunç bir hâl kesbetmesi idi. Nemse Hükûmeti,
Rusların evvelce yapılan muahedeye muğayyer (Ġstanbul) a doğru yürümeklerinden
tevhîĢ ederek ordularının bir kısmını o günlerde sefer bir hâline koymuĢ idi. Fazla
olarak Romanya‟nın Rusların ittifâklarından müteneffir olarak Ruslara karĢı bir
adâvet beslemeleri. Ġngiltere‟nin (BeĢik) Ġskelesi‟nde donanmasına toplayıp Rus
ordusunu tehdîd etmeleri Rus Hâriciye Nâzırı Prens (Gorçakof) u fenâ hâlde
ürkütmekde idi.
Her ne ise Ģu ahvâl-i mücbireden dolayı (Edirne) de mukaddime-i sulh Ģerâiti
imzalandı. Mukâvele imzalandığı günün ikinci günü Grandük (Nikola) Osmanlı
1 “Ceneral Hazenkamf‟ın Hâtırâtı.”
242
murahhaslarına bir ziyâfet verdi. Bunlar birkaç gün sonra yeni ta„lîmât almak üzere
(Ġstanbul) a gitdiler. Bu esnâda Tuna‟da bulunan Osmanlı Kal„aları peyderpey tahliye
olunarak oradaki asker (Ġstanbul) a gitdi.
O günlerde asıl musâlahanın müzâkeresine Ġmparator tarafından memur olan
Rusya‟nın sâbık (Ġstanbul) sefiri Ceneral (Ġgnatiyef) Rus karargâhına gelip vazîfesini
îfâya baĢlamak üzere iken Ģu sırada çıkıveren bir vak„a o günlerde ortalığı alt üst etdi
ve bir müddet Memâlik-i Mahrûse ahvâlini pek büyük tehlike içinde bıraktı. Bu
vak„a-i müdhiĢe Ģudur:
Ġngilizler, tâ muhârebenin ibtidâsından beri Rusların hareketini pek büyük
ehemmiyetle tarassud etmekde idi. Bil-hassa muhârebenin son devrinde Rusların
Devlet-i Âliyye‟ye sulh içün teklîf edeceği Ģerâiti pek büyük telâĢla beklemekde idi.
Bu Ģerâit müzâkere ve imza olununcaya kadar bunun ne gibi mevâddan olduğunu
bilmiyorlardı. Ba„de-l-imza mütârekenin muhteviyâtını anlar anlamaz Devlet-i
Âliyye‟ye muâvenet edecek zamanın hulûl etdiğini derk etdiler. Derhâl lâzım gelen
tedâbîre karar verdiler. ġöyle ki: (Edirne) Mütârekesi Türklerin Ģu zamanda Ruslara
mukâvemetden âciz bulunduğundan ileri gelip zâhiren bu mütârekeden sonra
Türkiye‟ye istedikleri muâmeleyi yapdırabilmesi zannolunuyordu. Ġngilizler her
hâlde bu fikrde idi. ġu zannın yanlıĢ olduğunu bir kere Ruslara anlatmak Ġngilizlerce
gâyet mühim bir mes‟ele idi ki asıl musâlaha içün vukû„a gelecek müzâkerede Ruslar
birçok teklîflerinden vazgeçsin. Bu maksadın icrâ„sı içün o vakit Ġngiliz Vükelâsı‟nın
ve bil-hassa Lord (Bikonsfeled) in fikrince (Ġstanbul) civârında bulunan Rus
ordusuna Türklerin yalnız olmadığını isbât etmek zımnında (BeĢik) de bulunan
Ġngiliz donanmasını Marmara‟ya sevk edip Rusların karĢısında durdurmak lâzım idi.
Binâen-aleyh Ġngiiliz Vükelâsı müttefiken buna karar verip Ģu sırada (Çanak Kal„a)
civârında bulunan Bahr-ı Sefid donanmasının (Ġstanbul) a doğru hareketi içün emir
verdi. Bu donanma ġubatın birinde (Çanak Kal„a) yı geçip (Ġstanbul) a doğru ilerledi.
Donanmanın Ģu hareketinden Ġngiltere Hâriciye Nâzırı Lord (Derby) (Londra)
da bulunan Rus sefiri Kont (ġuvalof) a Ģu yolda bir ifâdede bulundu: (Ġstanbul) da
bulunan sefirimiz (Sir Lyard) Rus ordusunun (Ġstanbul) a “takrîbinden dolayı
Pâyitaht ahâlîsi pek büyük galeyân içinde bulunuyor diye bildiriyor, Hıristiyanlara
melhûz bulunan hücumdan korkuluyor imiĢ. Bunları muhafaza etmek üzere Ġngiltere
243
Bahr-ı Sefid donanmasının Ģu sırada (Ġstanbul) da bulunması dahî sefir Hazretleri
münâsib görüyor. Binâen-aleyh dünki gün Bahr-ı Sefid donanmasının oraya hareketi
içün emir verdik.” Diye ihbâr etdi.1
Bu haber, (Petresburg) Hükûmeti‟ni ve ora efkâr-ı umûmiyyesini alt üst etdi.
Ruslar hiddetlerinden ne yapacaklarını ĢaĢırmıĢlardı. Ġmparator derhâl Grandük‟e bir
telgraf göndererek “Eğer Ġngilizler (Ġstanbul) a yanaĢırlarsa umûm ordu ile (Ġstanbul)
u zabt ediniz”. Diye emir verdi. Grandük Ġngilizlerin bu hareketini Hâriciye Nâzırı
Server PaĢa tarafından çekilen bir telgrafdan anlamıĢdı. Ġmparator‟un emri üzerine
Grandük etrafda bulunan aksâm-ı askeriyyeyi toplamaya baĢladı. Fakat bu esnâda
ordu ümerâsı arasında vukû„a gelen ba„zı ihtilaf ordunun hareketini pek ziyâde te„hîr
etmekde idi. Bu ihtilaf Ģu idi: Grandük‟ün bu iĢ içün ya„nî (Ġstanbul) a hücum etmek
müzâkeresiçün akdetdiği Meclis-i Harbde yukarıda ismini def„atle zikretdiğimiz
Ceneral (Gurko) “ġimdiki hâlde (Ġstanbul) a hücum etmek tehlikelidir. Eğer bu
hareketi bundan iki hafta evvel ya„nî mütâreke imzalandığı günlerde icrâ„ etmiĢ olsa
idik o vakit mümkin idi. Bugün (Ġstanbul) da lâ-akall elli bin asker bulunduğu
muhakkakdır. (Tuna) Kal„alarının tahliyesinden boĢ kalan asker oraya geliyor. Her
gün kuvveti ziyâdeleĢiyor. Türkler bugün arkalarında Ġngilizlerin bulunduğunu
biliyorlar. Müdâfaa ve mukâvemetleri tasvîrden hâriç Ģiddetli bulunacakdır. Bizim
asker ise yorgun, muhârebeden usanmıĢdır. Zâten kâfî derecede cebhâne dahî yoktur.
O hâlde (Ġstanbul) a nasıl hücum edileceğini bilemiyorum.” Diye söylüyordu.
Erkân-ı Harb Reîs-i Sânîsi Ceneral (Liveski): “Ġstanbul‟a yürümek vakti
geçdi. Eğer yürürsek bu hareketle Ġngiltere ile muhârebeye tutuĢmuĢ olacağız.
Arkamızda bize pek ziyâde adâveti bulunan (Romanya) ve (Avusturya) Hükûmetleri
vardır. Karadeniz‟e Osmanlı donanması hâkimdir. Biz bugünde âdeta kapan
içindeyiz. Bu hâlde (Ġstanbul) a taarruz etmek mecnûnlukdur.” Diye kendi fikrini
beyân etdi.2
Grandük bu fikirlerin doğruluğunu tasdîk ediyorsa da yine Ġmparator‟un
emrini baĢka sûretle dahî olsun icrâ„ya karar vermiĢdi.
1 “ġark meselesi” Rusça yazılmıĢ bir eser. Rusya‟nın Londra sefiri bulunan Kont “ġuvalofun” Prens
Gorçakofa 27 kânûn-u sânî târihli telgrafı.
2 “Ceneral Hazenkamf‟ın Hâtırâtı.”
244
Mütâreke imzalandıkdan sonra Osmanlı murahhasları bulunan (Nâmık) ve
(Server) PaĢaların (Ġstanbul) a gitdiklerini söylemiĢdik. Oraya vâsıl olur olmaz
(Server) PaĢa azlolundu. Bunun sebeb-i azli PaĢa‟nın Kazanlık‟da bulunduğu müddet
ikide bir de müĢârün-ileyhin Ruslara: “Bu muhârebeye bizi Ġngilizler teĢvîk etdi. Hep
baĢımıza gelen bu fenâlık onların yüzünden geldi.” Demesi ve bu da Ġngiltere
Hükûmeti tarafından duyulup (Server) PaĢa‟nın azlini Bâb-ı Âli‟den istemesi üzerine
idi.
Server PaĢa‟nın yerine (Safvet) PaĢa ta„yîn olundu. (Safvet) PaĢa (Edirne) ye
gelip birinci def„a olarak Grandük‟le görüĢtüğü zaman Grandük (sâlifü‟z-zikr
mes‟eleyi bildiğinden) (Server) PaĢa‟nın Ġngilizlerin ısrarıyla azli kendisi içün tahkîr
olduğunu PaĢa‟ya anlatdı. Ġngiliz donanmasının (Çanak Kal„a) ya gelmesi mes‟elesi
ortaya çıkdığı gibi Grandük Rus ordugâhında bulunan Safvet PaĢa‟yı sıkıĢdırmaya
baĢladı. ġubat‟ın beĢinde Grandük, PaĢa‟ya: “Ġngiliz donanmasının bu günde
(Ġstanbul) civârında bulunmasından dolayı Rus karagâhının burada kalmasını
münâsib görmüyorum. Diğer tarafdan (Ġstanbul) un iĢgâl edilmesini dahî Devlet-i
Âliyye Hükûmeti‟ne riâyeten istemiyorum. ġimdi ârzû etdiğim madde (Çatalca)
müdâfaa hattının ortasında buluna Rus iĢgâllerine (Ayastefanos) Köyü‟nün iĢgâli
içün Devlet-i Âliyye‟den müsâade istiyorum. Bu müsâade verildiği zaman bizzat
mevki„-i mezkûre hareket ve karargâhımı oraya nakledeceğim. Bu mevki„in
(Ġstanbul) a olan garbiyyeti münâsebetiyle musâlaha müzâkeresi dahî çabuk icrâ„
olunacakdır.” Gibi teklîfde bulundu.1
Safvet PaĢa bi-z-zarûr bu teklîfi (Ġstanbul) a bâ-telgraf arz etdi. Bu
hengâmede hemen her gün Safvet PaĢa ile Ceneral (Ġgnatiyef) sulh muahedesinin
teferruâtını müzakere ediyorlardı. Safvet PaĢa gayûrâne bir sûretde menâfi‟-i vatanı
müdâfaa ediyordu. Her ne kadar (Edirne) Mukâbelesi‟nde Kars, Bayezid ve
Batum‟un Rusya‟ya terki münderic idiyse de Safvet PaĢa bu terki kabûl etmeyip
Ģiddetle reddediyordu. Bu sûretle musâlaha müzakerât ve muhâberâtı, günden güne
te„hîr olunuyordu.
Ayastefanos Mes‟elesi içün dahî Bâb-ı Âli hiçbir cevâb göndermiyordu. Bâbı
Âli bu esnâda müzâkerâtı daha ziyâde te„hîr etmek ve mümkin ise Ġmparator‟dan
1 Nelidofun bu muhârebeye âid hâtırâtı. Kezâ Ceneral Hazenkamf‟ın h3atırâtına dahî müracaat oluna.
245
daha muvâfık bir musâlaha almak niyetiyle (Nâmık) PaĢa‟yı (Petersburg) a gönderdi.
Grandük, bunu duyar duymaz Odessa Vâlisi‟ne bir telgraf çekerek (Namık) PaĢa‟nın
ileriye hareket etmemesi içün emir verdi. Ġmparator‟a dahî bu iĢi bildirerek (Nâmık)
PaĢa‟yı kabûl etmemesini taleb etdi.
ġubat‟ın dokuzunda Grandük (Safvet) PaĢa‟yı bulunduğu konağa davet
ederek Ġngiliz sefiri (Sir Lyard) ın sözüyle (Server) PaĢa‟nın azlinden ve (Nâmık)
PaĢa‟nın (Petersburg) a gönderilmesinden pek çok bahsetdikden sonra ġubat‟ın on
birinde (Ayastefanos) a doğru hareket edeceğini ve Safvet PaĢa‟yı beraberinde
alacağını ve eğer Osmanlılar bu harekete mümanaat edecek olurlarsa askere ateĢ
etmek içün emir vereceğini ve aksi hâlde hiçbir vukû„at olmayacağını beyân etdi.
Safvet PaĢa cevâben: “Bizim askerimiz size ateĢ etmez.” demesi üzerine
Grandük “Peki! Öyle ise bizim kollarımızın baĢında burada bulunan Osmanlı
zâbitânı bulunacakdır. Siz benimle ata süvâr olarak hareket edeceksiniz.” Dedi.
ġubat‟ın on birinde Grandük maiyyetiyle Ģimendüfere binerek Ayastefanos‟a hareket
etdi. Yolda Osmanlılar hiçbir mümanaat göstermediler. Hatta Ayastefanos
Ģimendüfer istasyonunda kendisine Harbiyye Nâzırı Rauf, Serdâr sâbık Mehmed Ali
PaĢalar karĢıladılar. Firdâsi günü Osmanlı murahhasları Ceneral (Ġgnatiyef) ve
(Nelidof) la musâlaha müzâkeresine baĢladılar.1
Biz bu muhâberâtın netîcesini mahall-i mahsûsunda söyleyeceğiz. Fakat
bundan evvel Ġstanbul‟da o günlerde vukû„a gelen ahvâl-i müessefeden ya„nî Devleti
Âliyye‟de mevki„ tatbîk ve icrâ„ya vaz„ olunan Kânûn-u Esâsi ahkâmına tevfîken
in‟ikâd eden ve o zamana kadar devâm eyleyen Meclis-i Mebûsân‟ın nasıl
dağıldığını muhtasaran Ģurada beyân etmeyi münâsib görüyoruz.
Ruslar (Ġstanbul) a yaklaĢdığı zaman Pâyitaht ahâlîsinin ne sûretle galeyânda
bulunduğunu yukarıda söylemiĢdik. Filhakîka o günlerde muhâcirlerin Ġstanbul‟a
kesretle gelmesi, muhârebedeki mağlûbiyyet, esnâ-yı muhârebede Merkez
Hükûmet‟in yaptığı cinâyetler bura efkâr-ı umûmiyyesini fevkalâde dilgîr
etmekdeydi. O günlerde Meclis-i Mebûsân Vekillerinin Hükûmet‟e karĢı aldığı
vaz„iyyet hakîkaten tehdidkârâne idi. Kânûn-u sâninin yirmisinde millet vekilleri
1 “Ceneral Hazenkamf‟ın Hâtırâtı.”
246
meclisde toplanıp evvel emirde Heyet-i Vükelâ‟nın azlini ve sâniyen Sultân
Abdülazîz‟in mahûd Sadrazâmı Mahmûd Nedim PaĢa‟nın taht-ı muhâkemeye
alınmasını istemeye karar verdiler. Bil-hassa Meclis, Sadrazam Hamdi, Tophâne
Nâzırı Dâmâd Mahmûd, Sâbık Mâbeyn BaĢkâtibi Saîd, vaktiyle BaĢmâbeynci ve bu
anda Bahriyye Nâzırı bulunan Saîd ve Harbiyye Nâzırı Rauf PaĢaların Ģiddetle
aleyhinde idiler.1
Saray, Meclis-i Mebûsân‟ın bu kararını duyar duymaz Heyet-i Vükelâ‟yı azl
ile yerine Sâbık Meclis-i Mebûsân Reîsi Ahmed Vefik PaĢa‟yı getirdi. Fakat PaĢa-yı
müĢârün-ileyh Sadrazam ta‟biri yerine BaĢvekil unvânı verilmiĢ ve Sadaret
fermânına bu yolda yazılmıĢ idi.
Bunun üzerine Meclis-i Mebûsân vükelânın Ģikâyetinden vazgeçdi. Fakat
gerek Mahmûd Nedim ve gerekse esnâ-yı muhârebede sû-i idâresi meĢhûd olan diğer
PaĢalarla bil-hassa Macar Mehmed Ali PaĢa‟nın taht-ı muhâkemeye alınmasını taleb
etmeye karar verdi.
Kânûn-u sâninin yirmi beĢinde BaĢvekil Ahmed Vefik PaĢa Meclis-i
Mebûsân‟a gidip orada bir nutk söyledi. Bu nutkda: “Zât-ı ġâhâne Kânûn-u Esâsi‟nin
mürûcu olup mücerred bundan dolayı Makam-ı Sadâreti BaĢvekilliğe tahvîl etmiĢdir.
Yeni Heyet-i Vükelâ‟nın âmâl ve ârzûsu millet ve devlete hâlisâne hidmet etmekden
baĢka bir Ģey değildir. Bu fikre mebnî devlet umûrunun müzâkeresi içün Mebûs
Efendilerden beĢ zâtın Heyet-i Vükelâ müzâkeresinde bulunmasına karar
verilmiĢdir.” gibi fıkralar var idi. Bundan sonra da Meclis‟de çok gürültü oldu. Bilhassa
Meclis-i Mebûsân, Harbiyye Nâzırı Rauf PaĢa‟nın üzerine yükleniyordu ki
PaĢa-yı müĢârün-ileyh o zamanlarda Zât-ı ġâhâne‟nin en ziyâde emniyetini kazanmıĢ
bir zât idi.2
Sadrazam‟ın ihtârı üzerine Meclis-i Mebûsân‟dan beĢ vekil intihâb olunup
Yıldız Saray-ı Hümâyûnu‟na gönderildi. Yevm-i mezkûrda Saray‟da Zât-ı
ġâhâne‟nin taht-ı riyâsetinde bir meclis akdolunmuĢ idi. Bu meclisde Devlet-i
Âliyye‟nin o günlerde dûçâr olduğu ahvâl müzâkere olunup mebûs vekillerinin dahî
fikrleri soruldukda bunlardan Astacılar Kahyâsı Ahmed Efendi meclise hitâben: “
1 Le Temps 15 Fevrier 1878
2 Le Temps Fevrier 1878 ve diğer gazeteler.
247
Bizden Ģimdi efkârımızı mı soruyorsunuz? Evvelce bize hiç de ehemmiyet verdiğiniz
yoktu. Ve size derim ki bu gün ortada mevcûd fenâlıkdan Meclis-i Mebûsân mes„ul
değildir.” Demesi üzerine Hünkâr fenâ hâlde kızdı. Bunu gören Ahmed Efendi
kendisine mahsûs bir kaba sözle: “Sözüm size değildir Efendim. Bunlaradır.”
Demesi üzerine Hünkâr daha ziyâde kızarak yerinden kalkıp dıĢarıya çıkar ve
yanında bulunan zevâta: “Bu edepsiz herif benden ne istiyor. Ben bir hata etdim ise o
da Babam Sultân Abdülmecîd gibi milleti mülâyimetle idâre etmek istediğimdir.
Meğer ki büyük dedem Sultân Mahmûd‟un tavsiyesi üzerine bunlara karĢı Ģiddet
göstermek lâzım imiĢ.” Diye buyurur. Hemen o gün Meclis-i Mebûsân‟ın
kapanmasına karar verir. Bu bâbda Hükûmet‟in neĢretdiği bir i„lânda güya hâl-i
hâzırın, Meclis-i Âyân ve Mebûsân‟ın icrâ„-yı vazîfelerine müsâade olmadığı
gösteriliyordu. Meclis kapanır kapanmaz milletvekillerinin en ziyâde sâhib-i nüfuz
bulunanlardan bir kaçı irâde ile yirmi dört saat zarfında dıĢarıya nefy olunurlar.
O günlerde (Ayastefanos) da vukû„a gelen sulh muhâberâtı ise ağır ağır
gidiyor fakat hitâm bulmakda idi. Ruslar mutlaka Osmanlılara sulh muahedesini
ġubat‟ın on dokuzunda imzalatdırmak istiyorlardı. Çünki Ġmparator Aleksander‟in
devr-i hükûmetinde meydâna getirdiği vakâyi„-i azîme târih akd ve neĢrini hep o
güne tesâdüf etdiriyordu. Meselâ Rusya‟da ahâlînin esâretden kurtulması, adliyenin
ıslâhına âid ıslahat fermânları hep o gün ya„nî ġubat‟ın on dokuzuna tesâdüf
etdirilmiĢdir. Bunun içün (Ayastefanos) Muahedesi‟nin akdini dahî o güne
yetiĢtirmek istiyorlardı.
Osmanlı murahhasları muâhede-i kat„iyyede münderic ve Devlet-i Âliyye
içün muzır ba„zı husûsâtın lağvi içün fevkalâde bir gayretle çalıĢıyorlardı.
Muhakkakdır ki (Safvet) PaĢa bu bâbda bir zaîflik göstermediler. Bil-hassa bunların
tahfîfi içün çalıĢdıkları madde tazminat-ı harbiyye mes‟elesi idi. Fakat ne fâidesi var
ki Ruslar (Ġatanbul) a kadar dayanmıĢ ve burada bulunan Merkez Hükûmet-i
Osmaniyye ise ne sûretle olursa olsun bir sulh akdededip düĢmanı bir an evvel
Pâyitaht‟ın garbından defetmek istiyordu. Grandük, Ceneral (Ġgnatiyef) in tavsiyesi
ile o günlerde (Ġstanbul) civârında birkaç nümâyiĢler dahî yapdı. Umûm askerini bir
yerde toplayıp zâhir hâlde bunlarla derhâl (Ġstanbul) a hücum edeceğini gösteriyor
248
idiyse de hakîkat-i hâlde bu nümâyiĢler yoklama ve resmî geçid maksadıyla yapılmıĢ
askerî manevralardan ibâret idi.1
Nihâyet ġubat‟ın on sekizinde umûm muhâberât tamâm oldu. Tebyîz edildi.
O gün Grandük Osmanlı murahhaslarına eğer yârın Osmanlı murahhasları bu
muahedeyi imzalamazlarsa meydâna gelecek vakâyi„den mes„ul olmayacağını sûret-i
kat„iyyede beyân etdi. Osmanlı murahhasları mutlaka yarın iĢ bitirmek üzere gayret
edeceğini va„ad ederek (Ġstanbul) a döndüler. ġubat‟ın on dokuzunda Grandük
sabahdan askerini (Ayastefanos) civârına topladı. Osmanlı murahhasları dahî
geldiler. Rus murahhaslarıyla muhâberâta mahsûs olan odaya çekildiler. Bir kere
umûm muahedeyi (Nelidof) hâzirûna okudu. Bu esnâda (Safvet) PaĢa‟nın gözleri
dolmuĢ ve zor ile cebr-i nefs ediyordu. Ba„de herkes sırasıyla imzalamaya baĢladığı
zaman, sıra PaĢa‟ya geldiğinde müĢârün-ileyh dayanamayarak odanın bir köĢesinde
uzun bir müddet hüngür hüngür ağladı. Bu esnâda odaya giren Grandük Nikola
müteessiren kendisine nasihatâmiz birkaç söz söyledi. PaĢa biraz kendisini
toplayarak masaya gelip muahedeyi imzaladı. Bununla son Rus Muhârebesi‟ne
resmen hitâm verilmiĢ oldu.
[359] Ayastefanos Muahedesi
Zât-ı ġevketsimât-ı Hazret-i PâdiĢâhî ve haĢmetlü Rusya Ġmparatoru
Hazretleri memleket ve ahâlîlerine na‟m-ı sulh ve esâyiĢi iâde ve temîn etmek ve
yeniden zuhûr edebilecek her güne karıĢıklıkların vukû„unu men‟eylemek ârzûsunda
bulunduklarından mukaddemât-ı sulhiyyeyi kararlaĢdırmaya ve akd ve imza
eylemeye taraf-ı eĢref-i PâdiĢâhîden murassa NiĢân-ı Osmanîyi ve birinci rütbeden
Mecîdî NiĢânını ve sâir ecnebî niĢânlarını hâmil olan Hariciye Nâzırı Safvet PaĢa ile
birinci rütbeden mecîdi niĢânını ve ikinci rütbeden niĢân-ı Osmanîyi ve sâir ecnebî
niĢânlarını hâmil olan Berlin Sefiri Sadah Bey ve Ġmparator Hazretleri cânibinden
dahî murassa Aleksander Neviski niĢânını ve daha sâir Rusya ve ecnebî niĢânlarını
hâmil olan Yaverân-ı harb-i Ġmparatorîden ve ferîkândan ve ġûrâ-yı Devlet
a„zâsından Kont Nikola Ġgnatiyef ile sent anet niĢânının birinci rütbesini ve dahasâir
Rusya ve ecnebî niĢânlarını hâiz olan Mösyö Aleksander Nelidof ta„yîn olunmuĢdur.
1 Nelidof ve Ceneral Hazenkamf‟ın eserlerine müracaat.
249
MeĢar ve Mumâ-ileyhim yolunda muntazam görülen itimâdnâmelerini ba„detteâtî
mevâd-ı âtiyeye karar vermiĢlerdir.
Birinci Madde – Devlet-i Âliyye ile Karadağ beyninde alettevâli zuhûra gelen
münazeata nihâyet vermek içün Karadağ hudûdu zîrde muharrer kayd-ı ihtirâzi ile
merbut harita mûcibince berveçh-i âtî tashih edilecekdir Ģöyle ki Karadağ hudûdu
(Dobrustica) Dağı‟ndan bed‟ile Dersaadet Konferansı tarafından gösterilen hat
üzerinde (Bilek) den geçerek (Korito) ya kadar mümted olacak ve oradan (Gaçka) ya
(Metokya Gaçka) Karadağ‟a âid olacakdır ve (Piva) ve (Tara) nehirlerinin nokta-i
telâkisine doğru giderek (Drina) Nehri‟nin (Lim) Çayı ile mülâki olduğu noktaya
kadar Ģimâlen yukarıya çıkacakdır emâretin hudûd-i Ģarkiyyesi dahî “Lim”
Çayı‟ndan (Priyepolye) ye kadar giderek “Rozay”dan “Bihor Rozay” Karadağ‟a
bırakılacak “Sukaplanina”ya doğru mümted olacakdır. Hatt-ı mezkûr “Rugrovo” ve
“Plava” ve “Gursiniye”yi içeriye doğru alıp (ĠĢliyeb) ve “Paklen” silsilesi boyuna
doğru ve “Kopriyobnik ve Banadra” ve “Purura” dağlarının tepelerinden dahî
Arnavudluk hudûdu boyuna giderek tâ “Prokleti” dağının en yüksek tepesine kadar
mümted olacak ve bu mahalden dahî (BiskaĢik) Dağı tepesinden doğruca (Ġjiseni
Hoti) Gölü‟ne giderek ve (Ġjiseni Hoti) ve (Ġjiseni Kastrati) yi ikiye bölerek ĠĢkodra
Gölü‟nden geçip (Boyana) ya müntehi olacak ve (Boyana) Nehri tâ kökünden ya„nî
en derin mahalden denize kadar gidecekdir. (NikĢik) ve (Gaçka) ve (ĠĢpoz) ve
(Podgorice) ve (Jabliak) ve (Bar) Karadağ‟da kalacakdır.
Devlet-i Âliyye ile Karadağ emâreti tarafından dahî a„zâ bulundurmak üzere
teĢekkül edecek bir Avrupa Komisyonu harita-i umûmiyyeye iki memleketin menafi‟
ve emniyet-i mütekâbilesince muhik ve lâzım addeyleyeceği ta„dîlâtı mahallinde bi-licrâ
emâretin hudûd-i kat„iyyesini ta„yîn eyleyecek ve iki memlekete dahî bu
ta„dîlâtdan dolayı arâzîce lüzûmu tasdîk olunacak bedelleri i„tâ edecekdir. (Boyana)
Nehri‟nin seyrisefâyin maddesi dâima Devlet-i Âliyye ile Karadağ beyninde bir
takım ihtilâfata sebebiyet vermiĢ olduğundan sâlifü‟z-zikr komisyon bu madde
hakkında mahsûs bir nizamnâme kaleme alacakdır.
Ġkinci madde – Devlet-i Âliyye emâretin istiklâlini kat„iyyen tasdîk
eyleyecekdir. Ale‟l-husûs Dersaâdet‟te ve Memâlik-i Mahrûse-i Ģâhânenin lüzûm
görülecek ba„zı mahallerinde Karadağ memurlarının bulundurulması ve tarafeyn
250
memâlikine ilticâ eden mücrimînin iâdesi ve Memâlik-i Mahrûse-i Ģâhânede seyahat
veya ikâmet eden Dağluların hukuk-i milel kavâidince ve Dağlular hakkında mevzu
olan usûle göre kavânin ve memurin-i saltanât-ı seniyeye tebeiyyet etmesi
husûslarında Devlet-i Âliyye ile emâret beyninde cereyân edecek münâsebâtın Ģekl
ve mâhiyeti ilerüde Rusya devleti ile Devlet-i Âliyye ve Karadağ emâreti beyninde
bi-l-ittifâk ta„yîn olunacakdır. Devlet-i Âliyye ile Karadağ hudûdunda bulunan
ahâlînin münâsebâtına ve hudûd-i mezkûre üzerindeki mevâki„-i müstahkemeye
müteallik mesâili hâl ve tesviye içün Devlet-i Âliyye ile emâret beyninde bir
mukâvelenâme akdolunacakdır. Ġttifâk hâsıl olamayan maddeler Rusya ve Avusturya
devletleri tarafından hakem sıfatile hal olunacakdır. Devlet-i Âliyye ile Karadağ
bundan böyle terki arâzîye müteallik meâlib-i cedîde müstesnâ olarak kendi
beyinlerinde bir güna ihtilâf ve münâzea zuhûr eder ise ihtilâfat-ı vâkıalarının fasl ve
tesviyesi husûsunu Rusya ile Avusturya devletlerine havâle edecekler ve devleteyn-i
müĢârün-ileyhima dahî hakem sıfatile müttedikan iĢe bir karar vereceklerdir.
Karadağ askeri balâda muharrer dâire dâhilinde olmayab arâzîyi mukddemât-ı
sulhiyenin imzası tarihinden itibâren on gün zarfında tahliye etmeğe mecbûr
olacaklardır.
Üçüncü madde – Sırbistanın istiklâli tasdîk olunmuĢdur. Hududu merbut
harita mûcibince (Drina) nin tâ kökünden ya„nî en derin mahallinden baĢlayarak
(Küçük Ġzvornik) i ve (Zakar) ı Sırbistana bırakacak ve ((Ġstoylak) kurbinde
(Dezevo) Çayı‟nın menbaına kadar eski hudûd boyunca gidecekdir ve oradan yeni
hudûd mezkûr çayın hatt-ı cereyânı üzerinden (Raska) çayına gidüp oradan dahî
mezkûr (Raska) çayını hatt-ı cereyânı üzerinden (Yenipazar) a kadar mümted
olacakdır. “Yenipazar” dan “Mekinci” ve “TergoviĢt” karyeleri kurbinden cereyân
eden çayın menbaına kadar gidecekdir ve “Bozüplanina” çayından “Ġbar” vadisine
yürüyüp “Ribanik” köyü civârında mezkûr çaya mensûb olan ırmak boyunca gidüp
ba„de “Ġbar” ve “Sitihbar” ve “Lab” çayları ile “Batince” deresinin hatt-ı cereyânı
üzerinden bu ırmağın “Grapasinca Planina” da bulunan menbaına kadar gidecekdir.
Oradan “”Kriva” ve “Terniça” sularını tefrîk eden tepeler üzerinden ve en kestirme
yoldan mezkûr “Terniça” çayına “Miyovaçka” ırmağında mülâki olacak ve mezkûr
“Miyovaçka” ırmağının yukarısına çıkıp ve “Miyovaçka Planina”yı geçip
251
(Kalimanki Köyü) civârında (Morava) ya doğru tekrar inecekdir. Bu noktadan
itibâren (Morava) boyunca (Ġstaykovçi) karyesi civârında (Vlosina) ve
(Liyonberazda) çayları ile (Kukaviç) ırmağı bpyunca çıkarak (Sukaplanina) dan
geçip (NiĢave) ye kadar (Vrelo) Çayı boyunca giderek ve mezkûr çaydan (Krupaç)
Köyü‟ne kadar inip oradan dahî en kestirme yol ile (Karaulbare) Nehri‟nin cihet-i
cenûb-i Ģarkiyyesinde kadim Sırb hudûduyla birleĢip (Tuna) ya bu nehrin boyunca
gidecekdir. (Ada Kal„ası) bit-tahliye hedm ve tahrib edilecekdir Devlet-i Âliyye ve
Sırb memurlarından mürekkeb bir komisyon bir Rusya komiserinin inzimâm-ı
muâvenetiyle üç ay zarfında hudûdun harita-i kat„iyyesini mahallerinde tanzîm ve
(Drina) adalarına müteallik mesâili dahî sûret-i kat„iyyede fasl ve tesviye
eyleyeceklerdir. ĠĢbu komisyon Sırbistan ile Bulgaristan beynindeki hudûdun
tahdidiyle meĢgûl olduğu zaman bunda bir Bulgar memuru dahî bulundurulacakdır.
Dördüncü Madde – Sırbistana ilhâk olunacak arâzîde emlâki olub da emâretin
hudûdu hâricinde ikâmet etmek isteyen Müslümanların emlâki baĢkalarına idâre ve
iltizâm etdirmek üzere uhhde-i tasarruflarında kalacakdır. A„zâsı Ġslâm ve
Sırblılardan mürekkeb olmak ve bir Rusya komiseri dahî bulundurmak üzere teĢkîl
olunacak komisyon Müslümanların alâkadar oldukları emlâkin muâyenesine dâir bilcümle
mesâili iki sene zarfında kat„iyyen ve bilâ-istinâf hâl edeceği gibi emlâki
mîrîyede ve mevkûfenin sûret-i terkini ve bu emlâlce alâkadar olanların menâfi‟ne
müteallik mesâili dahî üç sene zarfında tesviye eyleyecekdir.
Devlet-i Âliyye emâret kendi beyinlerinde cereyân edecek münâsebâtın teĢkîl
ve mâhiyetini ta„yînen doğrudan doğruya bir muâhedenâme akdedinceyedeğin
memâlik-i Ģâhânede ikâmet ve seyehat edecek Sırb tebeası hakkında hukuk-i milel
kavâid-i umûmiyyesi mûcibince muâmele olunacakdır.
Sırb askeri balâda muharrer dâire dâhilinde olmayan arâzîyi mukaddemât-ı
sulhiyenin akdi târihinden itibâren on beĢ gün zarfında tahliye etmeye mecbûr
olacakdır.
BeĢinci madde – Devlet-i Âliyye Romanya‟nın istiklâlini tasdîk eder.
Romanya ba„demâ tarafeyn beyninde kararlaĢdırılacak tazminâta hakkını dermeyân
eyleyecekdir.
252
Devlet-i Âliyye ile Romanyanın beyninde doğrudan doğruya akd-ı muahede
olununcayadeğin Romanya tebeası memâlik-i Ģâhânede Avrupa devletleri tebeasına
temîn olunan bil-cümle hukuka nâil olacaklardır.
Altıncı madde – Bulgaristan Devlet-i Âliyye‟ye vergi verir idâresi Hıristiyan
bir emâret-i mümtâze heyetine vaz„olunacakdır Bulgaristan emâretinin hudûd-u
kat„iyyesi Rumeli‟nin Rusya ordusu tarafından tahliyesinden evvel Rusya ve
Osmanlı a„zâsından mürekkeb bir komisyon mârifetiyle ta„yîn ve tahdîd olunacakdır.
Bu komisyon ta„yîn-i hudûd emrinde hudûd-i umûmiyyece mahallinde icrâ„ olunacak
ta„dîlât husûsunda esâs musâlaha mûcibince ekseriyyet-i ahâlînin milliyeti kâidesine
dikkat tahtitâ-i arâzîce olan mukteziyâta ve oralarda mütemekkin ahâlînin menâfi‟-i
filiyesine ve amed ve Ģüdleri iktizâsına riâyet eyleyecekdir.
Bulgaristan emâretine vüsâti merbût haritada sûret-i umûmiyyede ta„yîn
olunmuĢ olduğundan bu harita tahdîd-i kat„iyyede esâs ittihâz olunacakdır.
Bulgaristan hudûdu Sırbistanın hudûd-u cedîdesinden ayrılarak “Karadağ” denilen
silsile-i cibâle değin “Ivranya” kazâsının hudûd-ı garbiyesi boyunca gidecek ve garb
tarafına çevrildiğinde “Komanova” ve “Koçana” ve “Kalkandelen” kazâlarının
hudûd-u garbiyesi boyunca “Korab” dağına kadar ve oradan “Velezçiça” çayı
üzerinden bunun “Karadirina” nehriyle telâki, eylediği noktaya kadar gidecekdir.
“Drina”dan ve ba„de “Ohri” kazâsının “Lina” Dağı‟na doğru olan hudûd-u
garbiyesinden cenûba doğru yürüyüp “Görice” ve “Ġstarova” kazalarının “Gramos”
dağına kadar giden hudûd-u garbiyesi boyunca gidecek ve andan sonra “Kesriye”
Gölü‟nden Moğleniçe ya„nî “Karaçaova” Çayı‟na varacak ve bu çayın hatt-ı cereyânı
üzerinde gitdikden ve (Yenice) nin cenûb tarafında (Vardar Yenicesi) ni geçdikden
sonra (Vardar) mansabından ve (Galiko) dan (Parga) ve (Sarayköy) nâm karelere
doğru ve oradan (BeĢik) Gölü‟nün ortasından ve (Truma) ve (Karasu) çaylarının
mensabına gidecek ve sâhil-i deryâdan (Burugöl) e ve daha ötede Ģimâl-i garbi
istikâmetince (Rodop) ki silsile-i cibâlinden (Çaltepe) Dağı‟na doğru gidecek ve
(Karabalkan) dan (KuruĢovo) Dağı‟na kadar ve (EĢekkulağı) ve (Çepelyon) ve
(Karakolas) ve (IĢıklar) dağlarından (Arda) Suyu‟na kadar gidecek ve yine
Bulgaristan hudûdu ve oradan (Çirmen) ġehri istikâmetince tahdîd olunarak (Edirne)
ġehri‟ni cenûbda bırakarak (Sukutlu) ve (Karahamza) ve (Arnavudköyü) ve (Akarcı)
253
ve (Ġsterci) köylerinden (Tekederesi) ne ve (Çorlu Deresi) boyunca (Lüleburgası) na
ve oradan (Sıçandere) tarikile (Sergen) Köyü‟ne kadar gidecek ve tepelerden doğruca
“Hâkimtabyası”na doğru gidip orada Karadeniz‟e müntehi olacakdır ve sâhil-i
deryâdan (Mangalya) kurbinde ayrılıp ve “Tulca” sancağının hudûd-u cenûbiyesi
boyunca gidip “Rasova” üzerinden Tuna‟ya müntehi olacakdır.
Yedinci madde – Bulgaristan beyi ahâlî tarafından serbestce antihâb ve
Düvel-i Muazzamanın muvaffakatiyle cânib-i Devlet-i Âliyye‟den tasdîk
kılınacakdır. Düvel-i Muazzama hânedânı hükümrânisi a„zâsından hiçbiri
Bulgaristan beyi intihâb olunamayacakdır.
Bulgaristan Beyliği münhal olduğu zaman yeni beyin intihâbı yine o usûl ve
Ģerâit üzere icrâ„ olunacakdır. Bulgar muteberânından mürekkeb Filibe veya
Tırnova‟da tecemmü edecek bir meclis beyin intihâbından on bir Rusya Devleti
komiserinin taht-ı nezâretinde ve Devlet-i Âliyye komiseri huzûrunda bin sekiz yüz
otuz târihinde Edirne Muahedesi‟nden sonra Tuna emâretlerinde vaz„ olunan emsâle
tevfîkan Bulgar idâre-i müstakbele nizâmnâmesi tertîb ve tanzîm eyleyecekdir.
Bulgar ile Ġslâm ve Rum ve Ulah vesâire karıĢık olan mahallerde intihâbatda
ve nizamnâme-i dâhilinin emr-i tanzîminde ahâlî-i merkûmenin menâfî‟-i hukuku
bihakkın nazar-ı itibâre alınacakdır.
Bulgaristanda usûl-ü cedîdenin vaz„ ve tesisiyle bunun icrâ„sına nezâret
etmek husûsu iki sene müddetle bir Rusya devleti komiserine havâle olunacakdır
usûl-ü idâre-i cedîdenin tesisi târihinden itibâren bir sene hitâmında Rusya devletiyle
Devlet-i Âliyye ve Avrupa kabinetoları beyninde ittifâk hâsıl olduğu takdîrde Avrupa
kabinetoları indelicab marezzikir Rusya devleti komiseri refâkatinde taraflarından
dahî bir memur-i mahsûs ta„yîn edebileceklerdir.
Sekizinci Madde – Asâkir-i Ģâhâne artık Bulgaristan‟da ikâmet etmeyecek ve
eski Kal„aların cümlesi mesârifi mahal hükûmeti tarafından tesviye olunmak üzere
hedm edilecekdir Devlet-i Âliyye kendusinin mâlî olub alafranga kânûn-u sâninin
otuz birinci günü akd olunan mütâreke mûcibince tahliye edilmiĢ Tuna Kal„alarile
ġumnu ve Varna Kal„alarında mühimmat-ı harbiyye ve eĢya-yı sâireyi istediği gibi
istimâle salâhiyeti olacakdır.
254
Ġntizâm ve emniyet ve esâyiĢ-i mahalliyi muhafazaya kâfi olmak üzere
mikdârı muhharen Devlet-i Âliyye ve Rusya devleti beyninde bil-ittifâk ta„yîn
olunacak olan bir millet askeri kâmilen teĢkil olununcaya kadar Rusya askeri dâhil-i
memleketde ikâmet ve indelicab komisere muâvenet eyleyecekdir askerin ikâmeti
içün dahî takrîben iki sene müddet ta„yîn olunacakdır. Rusya ordusu memâlik-i
Ģâhâneyi tahliye eyledikden sonra Bulgaristanda ikâme edilecek olan on altı piyâde
fırkası ve iki süvârî fırkasından mürekkeb Rusya asâkir-i mukîmesi elli bin kiĢiyi
mütecâviz olmayacak ve emr-i iâĢeleri ve idâreleri bulunduğu memlekete âid
olacakdır Bulgaristan asâkir-i mukîmesi Rusya memâliki ile yalnız Romanya‟dan
değil eğer müddet-i ikâmetde lâzım gelen deboyları tertîb edebilirler ise Karadeniz
limanlarından ve Varna ve Burgaz‟dan dahî ihtilât eyleyeceklerdir.
Dokuzuncu madde – Bulgaristanın muhharen Devlet-i Âliyye‟nin göstereceği
banka vâsıtasiyle Devlet-i Âliyye ye i„tâ eyleyeceği vergisinin mikdârı idâre-i
cedîdenin iĢe baĢladığı birinci senenin nihâyetinde Devlet-i Âliyye ile Rusya ve
düzel-i sâire beyinlerinde bil-ittifâk kararlaĢdırılacak ve bu vergi dahî emâreti teĢkil
edecek bil-cümle memâlikin birkaç senelik varidâtının mütevassıtı üzerine vaz„ ve
ta„yîn olunacakdır. Bulgaristan Devlet-i Âliyye‟nin Varna ve Rusçuk demiryol
kumpanyasına karĢu olan tekâlif ve teahhüdâtını yine kendisiyle Devlet-i Âliyye ve
mezkûr kumoanya beyinlerinde iĢi kararlaĢdırarak deruhde edecekdir. Emâretin
dâhilinden geçen sâir demiryollara müteallik mesâilin tesviyesi kezâlik Devlet-i
Âliyye ile Bulgaristan‟da teĢekkül edecek hükûmet ve dâhili demiryol kumpanyaları
beyinlerinde bil-ittifâk hâsıl olacak karara ta‟lîk olunacakdır.
Onuncu madde – Devlet-i Âliyye ile emâretin öte tarafında vâki vilâyetlere
göndereceği veyâhud oralardan celbeyleyeceği asâkir ve mühimmat ve zâhireyi
Bulgaristanın ta„yîn olunacak yollarından geçürmeğe hak ve salâhiyeti olacakdır.
Fakat ihtiyâcat-ı harbiyyesini temîn ile beraber bu salâhiyetin istimâlince her güna
müĢkilât ve yanlıĢlıkların men‟-i zuhûru içün Ģu mukâvelenâmenin târih-i
tasdîkinden üç aya kadar Devlet-i Âliyye ile Bulgaristan idâresi beyninde mahsûs bir
nizâmnâme kaleme alınarak salâhiyet-i mezkûrenin Ģerâit-i icrâ„sı ta„yîn olunacakdır.
Bunun hükmü yalnız asâkir-i muntazame-i Osmaniyye‟ye Ģâmil olub asâkir-i gayri
muntazame ile BaĢıbozuklar ve Çerkeslerin külliyen hâric tutulacağı mukarrerdir.
255
Devlet-i Âliyye emâret dâhilinden postasını geçirmek ve bir telgraf hattı dahî
kullanmak hakkını muhafaza edecek ve Ģu iki madde dahî balâda muharrer müddet
içinde ve yine o sûretle tesviye edilecekdir.
On birinci Madde – Emlâk sâhibi olub da emâretin hudûdu hâricinde ikâmet
edecek Ġslâm ve sâirenin emlâki baĢkalarına iltizâm etdirmek üzere uhde-i
tasarruflarında kalacakdır. A„zâsı islâm ve Bulgar olarak Rusya komiserinin taht-ı
nezâretinde ve baĢlıca mecma-ı nas olan merkezlerde teĢkil olunacak komisyonlar
Ġslâm ve sâirenin alâkadar oldukları emlâkin muayenesine dâir bil-cümle mesâili iki
sene zarfında kat„iyyen ve lâyetegayyer sûretde halledecekdir. Buna mümâsil
komisyonlar emlâk-i miriye ve mevkûfenin sûret-i ferağ ve idâre ve istimâline
müteallik bil-cümle husûsâtı Devlet-i Âliyye‟nin hesâbına olarak iki sene zarfında
kat„iyyen ve lâyetegayyer tesviyeye memur olacakdır. Balâda muharrer iki sene
müddetin inkızâsına değin aranılmayan bil-cümle emlâk bi-l-müzâyede füruht
olunarak esmân-ı hâsılası vukû„ât-ı âhirede musab olan gerek Ġslâm ve gerek
Hıristiyan eytam ve erâmilinin emr ve idâre ve iâĢesine tasîs olunacakdır.
On ikinci madde – Tuna üzerinde bulunan Kal„aların cümlesi hedm edilecek
ve ba„demâ bu nehrin sevâhilinde mevâki„-i müstahkeme ve Romanya ve Sırbistan
ve Bulgaristan sularında dahî sefâyin-i harbiyye bulunamayacakdır. ġu kadar ki
mutad olan karakol vapurile zâbıta-i nehriyeyi muhafazaya ve gümrük iĢlerinde
memur olan ufak gemiler bundan müstesnâdır. Tuna Muhtelif Komisyonu‟nun hukuk
ve vezâif ve imtiyazâtı hâliyle ibka olunacakdır.
On üçüncü Madde – Devlet-i Âliyye Sünne Boğazı‟nı tekrar açıp gerek ahvâli
harbiyyeden ve gerek Tunaca seyr-i sefâinin tâtilinden dolayı dûçâr-ı hasar olan
eĢhasa tazmînat itâ etmekliği deruhde ederek iki nevi mesârife karĢılık Tuna
Komisyonu‟nun kendisine vereceği paradan beĢ yüz bin frank tahsîs edecekdir.
On dördüncü Madde – Dersaâdet Konferansı‟nın ilk içtimâ‟nda Devlet-i
Âliyye murahhaslarına tebliğ olunan Avrupa teklifâtı Devlet-i Âliyye ile Rusya ve
Avusturya devletleri beyinlerinde bil-ittifâk kararlaĢdırılacak ta„dîlât ile birlikde
derhâl Bosna ve Hersekde icrâ„ olunacak ve vergi bekâyesi taleb olunmayarak
meskûr vilâyetlerin varidât-ı hâzırası bin sekiz yüz seksen senesi martı ibtidâsına
256
kadar mezheb ve milliyete bakılmayarak vukû„ât-ı âhireden dûçârı felâket olan ahâlî
ile mülteci familyalarına verilecek tazminâtın tesviyesine ve memleketin ihtiyâcât-ı
mahalliyesine hasr ve tahsîs kılınacakdır. Müddet-i mezkûre inkizâsından sonra
senevî hükûmet-i seniyeye âid olacak meblağın mikdârı ileride Devlet-i Âliyye ile
Rusya ve Avusturya devletleri beyninde ayrıca ve bil-ittifâk ta„yîn edilecekdir.
On beĢinci Madde – Devlet-i Âliyye Girid cezîresi ahâlîsi tarafından
dermiyân olunan ârzûyu nazar-ı ehemmiyete almakla beraber cezîre-i mezkûrenin
bin sekiz yüz almıĢ sekiz senesi nizamnâme-i dâhilisini müdekkikâne icrâ„ etmekliği
teahhüd eder Ģu mukâvelenâmede kendileriçün bir idâre-i mahsûsa ta„yîn olunmayan
Arnavudluk ve Tırhala ile Rumeli‟nin sâir yerleriçün dahî ana mümâsil ve ihtiyacât-ı
mahalliyeye muvâfık bir nizamnâme-i dâhili yapılacakdır. Ekserî a„zâsı yerli
ahâlîden mürekkeb olmak üzere teĢkil olunacak mahsûs-i komisyonlar her vilâyetde
yeni nizamnâmenin teferruâtını müzâkere ederek netîcesini Devlet-i Âliyye‟ye arz
eyleyeceklerdir. Devlet-i Âliyye dahî bunları mevki„-i icrâ„ya vaz„ etmezden evvel
Rusya devletile bir kere istiĢâre edecekdir.
On altıncı Madde – Ermenistan‟da Rusya askerinin taht-ı istilâsında bulunup
Devlet-i Âliyye‟ye iâdesi lâzım gelen mahallerin tahliyesi oralarca devleteynin
münâsebât-ı hasenesine muzır karıĢıklıklara mahal verebileceğinden Devlet-i Âliyye
Ermenilerin mütemekkin olduğu eyâletlerde menâfi‟-i mahalliyenin icâb etdiği
ıslahat ve tensîkâtı bilâ-ifâte-i vakit icrâ„ etmekliği ve Ermenilerin Kürdlere ve
Çerkeslere karĢu emniyetlerini istihsâl etmekliği teahhüd eder.
On yedinci Madde – Devlet-i Âliyye vukû„ât-ı âhirede medhali olan tebeasına
kâmilen ve tamâmen afv-ı umûmî itâ eder. Bundan dolayı hapis ve nefy edilen
eĢhasın cümlesi derhâl salıverilecekdir.
On sekizinci Madde – Devlet-i Âliyye devletyni mutavassıteyn
komiserlerinin (Kotur) ġehri‟nin tasarruduna müteallik beyân eyledikleri mütâleayı
cidden piĢ-i nazar-ı itinâya alarak Ġran hudûdunun emr-i tahdîd-i kat„isini icrâ„
etdirmeği teahhüd eder.
257
On dokuzuncu Madde – Rusya Ġmparatoru Hazretlerinin taleb ve Devlet-i
Âliyye‟nin tediyesini teahhüd eylediği tazminât-ı harbiyye ile Rusya‟nın uğradığı
zayi‟ât âtide muharrer hesâblardan mürekkebdir
Evvelâ dokuz yüz milyon ruble (ordunun idâresi mühimmatın nakli ve
edevât-ı harbiyye sipariĢâtı) gibi vukû„ bulan muhârebe mesârifine mahsûsdur.
Sâniyen dört yüz milyon ruble memleketin sevâhil-i cenûbiyesine ve ihrâcat
ticaretine ve sanâyie ve demiryollara îkâ olunan hasarate mahsûsdur.
Sâlisen yüz milyon ruble bihasbetistilâ Kafkasya‟da edilen zararlara
mahsûsdur.
Râbian on milyon ruble memâlik-i Osmaniyye‟de bulunan Rusya tebeasının
ve tesisâtının uğradığı zarar ve ziyâna mukâbildir ki cümlesi bir milyar dört yüz on
milyon ruble eder.
Rusya Ġmparatoru Devlet-i Âliyye‟nin müĢkilât-ı mâliyesini pîĢ-i nazar-ı
dikkate alarak ve ârzû-yu cenâb-ı PâdiĢâhîye imtisâl eyleyerek yukarıki fıkrada
münderic mebâliğin kısm-ı a„zamını âtide muharrer arâzînin terki sûretiyle tesviyeye
muvâfakat eyler.
Evvelâ Tulcu Sancağı ya„nî (Kili) ve (Sünne) (Mahmûdiye) ve (Ġsakçı) ve
(Tulcu) ve (Maçin) ve (Babadağı) ve (Hırsova) ve (Köstence) ve (Mecidiye)
kazalarile (Deltanın) adaları ve (Yılan adası) terk olunacakdır. Rusya Devleti bu
ülkeyi ve (Deltanın) adalarını kendi memleketine ilhak ârzûsunda bulunmadığı
cihetle bunları (Besarabya) kıt„asının kendisinden bin sekiz yüz elli altı muahedesile
ifrâz edilen ve cenûb tarafından (Kili) Kanalı‟nın tâ kökü ya„nî en derin yeri ve (Eski
Ġstanbul) mansabiyle mahdûd bulunan parçasıyla mübâdele eylemek salâhiyetini
muhafaza eder. Suların taksîmi ve saydgâhlar mes‟elesi Rusyalı ve Romanyalı
a„zâdan mürekkeb bir komisyon marifetiyle musâlaha muahedenâmesinin tasdîk
târihinden itibâren bir sene zarfında tesviye olunacakdır.
Sâniyen (Ardahan) ve (Kars) ve (Batum) ve (Bayezid) ile (Soğanlı) ya kadar
olan yerler terk edilecekdir. Umûmiyyet itibâriyle hatt-ı hudûd Karadeniz sâhilinden
ayrılarak (Hopa) Çayı ile (Çoruh) Çayı‟nı tefrik eden dağların tepesinden ve (Artvin)
ġehri‟nin cihet-i cenûbiyesinden silsile-i cibalden geçerek (Alat) ve (BeĢecat)
258
karyeleri kurbinde vâki (Çoruh) Çayı‟na kadar gidecek be ba„dehu (Dervenigeki) ve
(Horçezor) ve (Piçkindağ) nâm cebellerin tepelerinden ve (Tortum) ve (Çoruh) nâm
çayların mensablarını tefrîk eden en yüksek tepeden ve (Yayla) (Vibin) kurbindeki
tepelerden geçerek (Tortum) Çayı üzerinde vâki (Vihin Kilîsâ) nâm karyeye müntehi
olacakdır ve oradan (Sivridağ) cibâl-i müteselsliesinden (Nariman) Köyü‟nün cihet-i
cenûbiyesinden geçerek (Sivridağ) nâm geçide kadar gidecekdir. Ba„dehu cenûb-i
Ģarkî cihetine çevrilerek (Zivin) e gidecek ve oradan (Zivin) den (Ardost) ve
(Horasan) köylerine giden tarîkin garb tarafına meyledecek ve ba„dehu (ġaryan)
Dağı‟nın tepesinden geçip (Murad Çayı) geçidindeki (Hamur) nâm mevki„in cihet-i
cenûbiyesine on verst kalarak vâsıl olacakdır. Ba„dehu (Allah) Dağı‟nın tepesinden
ve (Hori) ve (Tendürek) tepelerinden (Bayezid) Vadisi‟nin cihet-i cenûbiyesinden
geçerek (Kazlıgöl) ün cihet-i cenûbiyesinden (Eski Ġran) hudûduna iltisâk
eyleyecekdir.
Rusya memâlikine ilhâk ve merbut haritada iĢâret olunan arâzînin hudûd-i
kat„iyyesi Rusyalı ve Osmanlı a„zâdan mürekkeb bir komisyon mârifetiyle ta„yîn
olunacakdır. Bu komisyon îfâ-yı umur-i memuresinde gerek vaziyet-i mevki„yesine
ve gerek hüsn-i idâreye müteallik mülâhazata ve memleketin istirahatini temîne sâlih
Ģerâite riâyet eyleyecekdir.
Sâlisen birinci ve ikinci fıkralarda zikrolunan mahaller Rusyaya bir milyar
yüz milyon ruble mukâbilinde terk edilecekdir ve memâlik-i Osmaniyye‟deki Rusya
tebea ve tesisâtına tahsîs edilen on milyon ruble müstesnâ olduğu halde tazminâtdan
kusur kalan üç yüz milyon rublenin sûret-i tediyesi ve gösterilecek temînâtı Devlet-i
Âliyye ile Rusya Devleti beyninde bil-ittifâk tanzîm olunacakdır.
Râbian Memâlik-i ġâhânedeki Rusya tebea ve tesisâtına mahsûs taleb olunan
on milyon Ruble tazminât alâkadaran tarafından vukû„ bulacak istidâlar
Dersaâdet‟deki Rusya sefareti tarafından tedkîk olunarak Bâb-ı Âliye havâle
edildikçe tediye olunacakdır.
Yirminci Madde – Devlet-i Âliyye Rusya tebeasının birkaç seneden beri
muallakda kalan bil-cümle dâvalarını dostane fasl ve tesviye etmek ve kendilerine
259
indelicâb tazminât-ı lâzıme i„tâ ve haklarında verilen ilâmat-ı bilâ-tehir icrâ etdirmek
üzere tedâbîr-i müessire ittihâz eyleyecekdir.
Yirmi birinci Madde – Rusya‟ya terk olunan mahaller ahâlîsi baĢka mahalle
gidip ikâmet etmek isterler ise emlâklerini satıp çekilmekde serbest ve muhtar
olacaklardır ve bu bâbda kendilerine iĢbu mukâvelenâmenin tasdîki târihinden
itibâren üç sene mühlet verilmiĢdir. Mühlet-i mezkûrenin inkizâsında emlâklerini
satub memleketden çıkmamıĢ olanlar Rusya tebeiyetinde kalacaklardır.
Mirîye âid olan emlâk-i gayr-i menkûle veyâhud mahal-i mezkûre hâricinde
kâin miran-ı mahsûsa ve emlâk-i mevkûfe dahî a„zâsı islâm ve Rusyalıdan mürekkeb
teĢkil olunacak bir komisyon mârifetiyle kararlaĢdırılacağı vechile kezâlik üç sene
müddet zarfında furuht olunacakdır. Bu komisyon Rusya‟ya terk olunub da el-yevm
Rusya askeri elinde olmayan Kal„a ve Ģehir ve sâire mahallerde bulunan edevât-ı
harbiyye ile mühimmat ve devlete âid zâhire ve eĢya-yı sâirenin hükûmet-i seniye
cânibinden ne sûretle kaldırılacağını dahî ta„yîn eyleyecekdir.
Yirmi ikinci Madde – Rumeli ve Anadolu‟da ikâmet veya seyahat eden
Rusyalı züvvar ve ruhban milel-i sâireye mensub papazların nâil oldukları aynı
hukuk ve muâfiyat ve imtiyâzatdan müstefid olacaklardır.
Dersaâdet Rusya sefaretiyle memâlik-i Ģâhânede bulunan Rusya konsolosları
züvvar ve ruhban-ı merkume ile kendülerinin mahal-i mübâreke ve sâirede kâin
müstemlekâtını ve tesisât-ı rûhâniye ve hayriyelerini resmen himâye etmek hak ve
selâhiyetini hâiz olacaklardır.
Anasıl Rusyalı olup (Aynaroz) da ikâmet eden râhiblere müstemlikât ve
muâfiyat-ı kadîmeleri iâde olunacak ve kendilerine âid olan üç manastır ile
müĢtemilâtında Ayranoz‟daki sâir tesisât-ı rûhâniye ve manastırlara temîn olunan
hukuk ve imtiyâzatdan kemâfissabık müstefid olacaklardır.
Yirmi üçüncü Madde – Memâlik-i Ģâhânede Rusya tebeasının ticaret ve
hukuk-i deaviye ve hal ve mevki„lerine dâir tarafeyn-i müteâhideyn beyninde
mukaddema akd olunub muhârebeden dolayı fesh ve ilgâ edilmiĢ olan bil-cümle
muâhedat ve mukâvelat ve teahhüdat iĢbu mukâvelenâme ile nakzedilen ahkâmı
müstesnâ olmak üzere yine mevki„-i icrâ„ya vaz„ olunacakdır. Devleteyn-i
260
müteâhideyn bil-cümle teahhüdat ve münâsebat-ı ticariyelerince ve sâirece i„lân-ı
harbden evvel yekdiğerine karĢı bulundukalrı hâle rucû‟edileceklerdir.
Yirmi dördüncü Madde – Kal„a-i Sultâniye ile Halic-i Dersaâdet hal-i sefer ve
hazarde Rusya limanlarından gelen veyâhud Rusya limanlarına giden bî-taraf
devletler sefâyin-i ticariyesine açık kalacakdır. Binâen-aleyh Devlet-i Âliyye bin
sekiz yüz elli altı senesi nisanının onaltısında Paris‟de imza olunan beyannâmenin
ahkâmını hilâfına olarak ba„demâ Karadeniz ve Azak Denizi limanları önünde itibarî
bir abluka vaz„etmemeği teahhüd eder.
Yirmi beĢinci Madde – Rusya ordusu zât-ı Ģevketsemat hazret-i pâdiĢâhî ile
Rusya Ġmparatoru beyninde musaleha-i kat„iyyenin akdi târihinden itibâren üç mah
zarfında Bulgaristan müstesnâ olmak üzre Rumeli kıt„asını kâmilen tahliye
eyleyecekdir vakit kazanmak ve Rus askeri müddet-i medide memâlik-i Ģâhâne ve
Romanyada kalmamak içün askerin bir mikdârı Rusya vapurlarına veyâhud isticar
olunacak diğer vapurlara irkâben nakl olunmak üzre Karadeniz ve Marmara Denizi
limanlarına gönderilebilecekdir Anadolu kıt„ası ise musâlaha-i kat„iyyenin akdi
târihinden itibâren altı mah müddet zarfında tahliye olunacak ve Rus askeri Kafkasya
ve Kırım tarîkiyle „avdet etmek üzere Trabzon‟dan vapura binmeye me‟zûn
olacaklardır. Tasdîknâmelerin teatisini müteâkib emr-i tahliyeye mübâderet olunmak
lâzım gelecekdir.
Yirmi altıncı Madde – ĠĢbu mukâvelenâme mûcibince Devlet-i Âliyye‟ye terk
olunacak mahallerde Rusya askeri ikâmet etdiği müddetce emr-i idâre oraların
istilâsından beri ne hâlde ise yine o hâlde kalacak ve Rusya askeri kâmilen
çekilinceye kadar Bâb-ı Âli idâreye aslâ müdahale etmeyecekdir. Devlet-i Âliyye‟ye
iâde olunacak mahallere asâkir-i Ģâhânenin duhûli Devlet-i Âliyye‟nin icrâ„-yı
hükûmete mubâĢereti ancak her bir memleket ve Kal„a Rusya askeri tarafından
tahliye olundukdan ve kumandan keyfiyeti Devlet-i Âliyye‟nin bunun içün ta„yîn
edeceği zâbite haber verdikden sonra vukû„ bulacakdır.
Yirmi yedinci Madde – Devlet-i Âliyye esnâ-yı muhârebede Rusya ordusu ile
münâsebatından dolayı müttehem bulunan tebeası hakkında hiçbir sûretle mücazât
etmemek ve etdirmemekliği teahhüd eder Rusya askerinin arkasından familyaları ile
261
beraber terk-i vatan etmek isteyecek ba„zı kimselerin azimetine memurîn-i Devlet-i
Âliyye tarafından muhâlefet olunmayacakdır.
Yirmi sekizinci Madde – Mukaddemât-ı sulhiyenin tasdîkini müteâkib üserâyı
harbiyye tarafeynden nasb ve ta„yîn olunarak Hocabey ve Sivastopol‟a azimet
edecek memurîn-i mahsûsa mârifetiyle karĢılıklı iâde olunacakdır. Devlet-i Âliyye
kendisine teslim olunacak üserâ-yı harbiyyenin mesârifini memurîn-i mumaileyhim
tarafından ta„yîn olunacak hesâb mûcibince ale-t-tesavi on sekiz taksit ile altı sene
zarfında tesviye edecekdir. Devlet-i Âliyye ile memleketeyn ve Sırb ve Karadağ
beyninde üserâ-yı harbiyyenin iâdesi yine esas üzre icrâ„ olunacak ve fakat Devlet-i
Âliyye‟nin iâde edeceği üserânın mikdârından ledelhesâb tenzil kılınacakdır.
Yirmi dokuzuncu Madde – ĠĢbu mukâvelenâme zât-ı Ģevketsemat hazret-i
pâdiĢâhî ve haĢmetlû Rusya Ġmparatoru taraflarından tasdîk olunacak ve
tasdîknâmeleri on beĢ gün zarfında ve mümkin olur ise daha evvel Petersburg‟da
teâti olunacak ve iĢbu mukâvelenâmenin hâvi olduğu Ģerâit musalih muâhedatında
müstamel olansuver-i resmiyyeye ne vakit ve nerede idhâl olunacağı dahî orada
kararlaĢdırılacakdır. Ancak Ģurası mukarrerdir ki tarafeyn-i müteahideyn iĢbu
mukâvelenâmenin tasdîk olunduğu zamandan itibâren kendilerini resmen mukayyed
ve mükellefaddederler.
Tasdikanlilmekal tarafeyn murahhasları iĢbu mukâvelenâmeyi imza ve temhîr
etmiĢlerdir.
ĠĢbu sened bin sekiz yüz yetmiĢ sekiz senesi Ģubatının on dokuzuncu ve martı
efrencinin üçüncü günü Ayastefanos‟da tanzîm olunmuĢdur.
Mahal-i Ġmza Mahal-i Ġmza
Safvet Sadullah Ġgnatiyef Nelidof
Bugün ya„nî bin sekiz yüz yetmiĢ sekiz senesi Ģubatının on dokuzuncu ve
mart efrencinin üçüncü günü imza olunan mukaddemât-ı sulhiye mukâvelenâmesinin
on birinci maddesinde unutulan ve madde-i mezkûrenin mütemmimi olan fıkradır.
262
Bulgaristan emâreti ahâlîsinden olubda Memâlik-i Mahrûsenin sâir
cihetlerinde seyahat veya ikâmet edecek olanlar kavânîn ve memurîn saltanat-ı
seniyeye tâbi olacaklardır.
Mahal-i Ġmza Mahal-i Ġmza
Safvet Sadullah Ġgnatiyef Nelidof
Zât-ı hazret-i pâdiĢâhî ile haĢmetlû Rusya Ġmparatoru hazretlerinin
murahhasları bulunan muharririni imza bugün ya„nî bin sekiz yüz yetmiĢ sekiz senesi
Ģubat-ı rûmînin on dokuuzu ve mart-ı frenginin beĢi târihinde saat beĢi çeyrek
geçerek Ayastefanos‟da asâletlû Kont Ġgnatiyef cenâblarının ikâmetgâhlarında bittecemmu
iki nüsha üzre tanzîm olunan mukaddemât-ı sulhiye mazbataları kıraat ve
tatbîk ederek zirine imzalarını vaz„ ve armalarını hâvi mühür ile temhîr etmiĢlerdir.
Tasdikanlilmekal iĢbu protokol iki nüsha-i asliye olarak tanzîm ve imza olunmuĢdur.
Mahal-i Ġmza Mahal-i Ġmza
Safvet Sadullah Kont N. Ġgnatiyef Nelidof
Biz iĢbu mukaddemât-ı sulhiyeyi kemâyenbağî tedkîk ve mutâlaa etdikden
sonra kabûl ve tasdîk etdik ve binâen-aleyh iĢbu varaka-i mahsûsa tarafımızdan imza
olunarak devlet mühriyle dahî temhîr kılınmıĢdır. ĠĢbu bin sekiz yüz yetmiĢ sekiz
sene-i milâdiyesi martı rûmîsinin dördü ve cülûsumuzun yirmi dördüncü senesi
târihiyle Petersburg‟da tahrîr edilmiĢdir.
Mahal-i Ġmza Mahal-i Ġmza
Aleksander BaĢvekil Gorçakof
SON
263
SONUÇ
Rusya, 18. yüzyılın sonları ve 19. yüzyıl boyunca sıcak denizlere ulaĢma
ülküsünü gerçekleĢtirmek ve Osmanlı Devleti‟ne son vermek amacıyla yoğun saldırı
faaliyetinde bulunmuĢtur. Rusya, Çar I. Petro‟nun baĢlattığı bu siyaseti takip ederken
Avrupa güçler dengesini de göz önünde bulundurmuĢtur. Özellikle Ġngiltere, bu
süreçte Hindistan sömürge yollarının güvenliği açısından Rusya‟nın Osmanlı
topraklarını parçalama ve bu coğrafyada güçlü bir ülke olmasını istememiĢtir. Bu
bağlamda Osmanlı Devleti ve Rusya arasındaki münasebetlerin 93 Harbi‟ne giden
süreçte ikili iliĢkilerden çıkarak bir Avrupa meselesi haline geldiğini söylemek
mümkündür.
Avrupa devletleri, Akdeniz‟de etkin bir ülke olmak isteyen Rusya‟ya karĢı
Osmanlı topraklarını koruma siyasetini menfaatleri açısından daha uygun bulmuĢ ve
bu doğrultuda Osmanlı Devleti‟ne destek olmuĢlardır. Özellikle Yunan Ġsyanı (1821)
ve Mısır Ġsyanı (1831) sırasında Rusya‟ya karĢı etkin bir tavır alamayan Ġngiltere, bu
hareketiyle Osmanlı Devleti‟ni Rusya‟nın eline düĢürdüğünü fark etmiĢtir. Mısır
Ġsyanı‟nın ikinci safhasında ise meselenin çözüme kavuĢturulmasında Osmanlı
Devleti‟nin yanında yer alan Ġngiltere‟nin bu durumdan ders çıkardığı anlaĢılmıĢtır.
Bunun yanında kaynaklardan edinilen bilgilere göre Londra Boğazlar SözleĢmesi
(1841) ile boğazların kapalılığını diğer büyük güçlere de kabul ettiren Ġngiltere‟nin,
Hünkar Ġskelesi AntlaĢması‟yla (1833) Rusya‟nın elde ettiği kazanımların önüne
geçmek ve hatasını bu Ģekilde telafi etme yoluna gittiği sonucuna ulaĢılmıĢtır.
Yaptığımız araĢtırmadan, 1843 yılından itibaren Osmanlı topraklarını
paylaĢma konusunda Ġngiltere‟ye yaklaĢma gayretinde olan Rusya‟nın Doğu
Sorunu‟nu çözebilmek için Ġngiltere‟nin onayına ihtiyaç duyduğu anlaĢılmıĢtır. 1853
yılına kadar Ġngiltere‟yi bu konuda ikna edemeyen Rusya‟nın, bu meseleyi kendi
baĢına halletme yoluna gitmesi ise Kırım SavaĢı‟na (1853–1856) sebep olmuĢtur.
Avrupa devletlerinin Kırım SavaĢı‟nda Osmanlı Devleti‟ni desteklemeleri Rusya‟nın
hem sahada hem de antlaĢma masasında kaybetmesi sonucunu doğurmuĢtur. SavaĢ
sonrasında Osmanlı Devleti‟ni ortak garantisi altına alan Avrupa ülkelerinin bu
giriĢiminden Rus yayılmacılığına karĢı Osmanlı‟yı tampon olarak gördükleri tespit
edilmiĢtir.
264
AraĢtırmalarımızın neticesinde Rusya‟nın 1870‟lerden itibaren Avrupa‟daki
güçler dengesinin değiĢmesiyle birlikte Osmanlı topraklarını ele geçirme stratejisini
geniĢlettiği ve dini-etnik unsurları kullanarak Doğu Sorunu‟nu kendi çıkarları
doğrultusunda çözmeye çalıĢtığı sonucuna ulaĢılmıĢtır. Ġngiltere‟nin 93 Harbi öncesi
politika değiĢikliğine giderek Osmanlı topraklarını koruma siyasetinden vazgeçmesi,
Osmanlı Devleti‟ni içeriden parçalamaya yönelik faaliyetlerde bulunan Rusya‟nın
elini güçlendirdiği anlaĢılmıĢtır.
Osmanlı Devleti‟nin 93 Harbi‟nin sonucunda toprak kaybetmenin yanı sıra
1881‟de Duyun-u Umumiye Ġdaresi‟nin denetimi altına alınması devleti ekonomik
çöküĢün eĢiğine getirmiĢtir. SavaĢın kaybedilmesinin ardından Kafkasya ve Balkan
topraklarından Anadolu üzerine baĢlayan yoğun göç hareketi ise yeni sorunları
beraberinde getirmiĢtir. Bununla birlikte 1876‟da ilan edilen MeĢrutiyet yönetiminin
93 Harbi gerekçe gösterilerek askıya alınması, bu savaĢtan Osmanlı demokratik
ilerleme sürecinin de olumsuz etkilendiği görülmüĢtür.
Osmanlı Devleti‟nin yıkılma sürecinde önemli bir yeri olan 93 Harbi‟ni konu
edinen Son Osmanlı-Rus Muharebesi adlı eser, Osmanlı‟nın son dönem
tarihçilerinden Ahmed Saib Bey tarafından yazılmıĢtır. Yapılan incelemede Ahmed
Saib Bey‟in, 93 Harbi üzerine yazılmıĢ derli toplu bir çalıĢmanın bulunmadığını ve
mevcut eserlerden 93 Harbi‟nin kolayca anlaĢılamayacağını düĢündüğü tespit
edilmiĢtir. Okuyucularına bu savaĢı baĢtan sona kadar tek kitapta izah etmek isteyen
Ahmed Saib Bey‟in, Son Osmanlı-Rus Muharebesi‟ni bu gerekçeyle kaleme aldığı ve
gördüğü açığı bu eserle kapatmak istediği bilgisine ulaĢılmıĢtır.
Tez çalıĢmamızın inceleme ve değerlendirme bölümünde de değinildiği gibi
Ahmed Saib Bey, eserinde 93 Harbi‟ni çok yönlü ele almıĢ ve savaĢın fazla
bilinmeyen detaylarına ıĢık tutmuĢtur. Eserinde sadece 93 Harbi‟nde meydana gelen
olayları anlatmamıĢ, savaĢta yer alan ordu komutanlarının kiĢilik özellikleri, askeri
kabiliyetleri ve kısa özgeçmiĢlerine de yer vermiĢtir. Eserde yer alan bu verilerden
savaĢ coğrafyasının özellikleri, komutanların karakterleri ve orduların sahip olduğu
donanımın savaĢın gidiĢatına etkisi ortaya çıkarılmıĢtır. Harbiye Nezareti‟nin yanlıĢ
direktifleri ve komutanların kendi aralarındaki çekiĢmeleri de savaĢın
kaybedilmesinde önemli bir faktör olarak değerlendirilmiĢtir.
265
Eserden, Rusya‟nın 93 Harbi öncesinde yürürlüğe koyduğu Panslavizm
projesini gerçekleĢtirmek için Balkanlarda yürüttüğü faaliyetlere iliĢkin orijinal
bilgiler elde edilmiĢtir. Ruslar, Balkan toprakları üzerindeki emellerini
gerçekleĢtirmek için Bulgar ajanları vasıtasıyla yoğun bir propaganda faaliyeti
yürütmüĢtür. Bu faaliyetlerle Rusya‟nın Balkan milletlerinin açlık, sefalet ve
yoksulluk içerisinde yaĢadıkları algısını oluĢturmak istediği kanaatine varılmıĢtır.
Eserde, Ahmed Saib Bey‟in General Mihail Gazenkampf‟ın hatıratından
tercüme ettiği bir bölümden yola çıkarak Rusya‟nın Balkan milletleri hakkında
ortaya attığı baskı ve sözde zulüm propagandalarının gerçeği yansıtmadığı tespit
edilmiĢtir. Söz konusu hatırattan, 93 Harbi‟nde Rus askerlerinin Bulgar köylerindeki
zenginlik ve refahı görünce orduda hükümet aleyhine söylemlerin baĢladığı ve
Bulgarlara karĢı nefret duygusunun baĢ gösterdiğine dair bilgiye ulaĢılmıĢtır.
Ahmed Saib Bey, Son Osmanlı-Rus Muharebesi eserinde verdiği birçok
bilgiye ek olarak anlatılan olaylarla ilgili detaylı bilgi isteyenlere çok sayıda kaynak
tavsiye etmiĢtir. Bu çalıĢma ile eserde zikredilen çeĢitli arĢiv belgeleri, telgraf
yazıĢmaları, günlük gazeteler ve matbu eser isimleri ortaya çıkarılmıĢtır.
Tüm bu veriler ıĢığında Son Osmanlı-Rus Muharebesi kitabı, 93 Harbi
hakkında genel bilgi edinilmesine ve bu savaĢla ilgili yapılacak yeni araĢtırmalara
katkı sağlayacak önemli bir kaynak olarak değerlendirilmiĢtir. Tez çalıĢması ile
kitapta yer alan orijinal bilgiler açığa çıkarılmıĢ ve bu bilgilerle savaĢın fazla
bilinmeyen yönleri aydınlatılmıĢtır. Ayrıca 93 Harbi‟ni araĢtırmak isteyenlere
alternatif bir kaynak gösterilmesi yanında eserin transkribe edilmiĢ tam metni ile
günümüz tarihçilerinin bu nadir eserden istifade etmeleri mümkün hale getirilmiĢtir.
266
BĠBLĠYOGRAFYA
I. ArĢiv Kaynakları
T.C. CumhurbaĢanlığı Devlet ArĢivleri Osmanlı ArĢiv Belgeleri (BOA),
Ġstanbul
a. Bab-ı Âli Evrak Odası (BEO): 4306/322905, 4297/322207
b. Dâhiliye Nezareti Mektûbi Kalemi (DH. MKT): 631/31
c. Hatt-ı Hümayun (HAT): 20602, 20238, 37504.
d. Ġrade Hariciye (Ġ. HR): 129/6537.
e. Yıldız Perakende Evrakı MüfettiĢlikler ve Komiserlikler Tahriratı (Y. PRK.
MK): 21/14.
f. Zabtiye Nezareti Belgeleri (ZB): 333/25.
II. Kitaplar
AHMED SAĠB, Abdülhamid‟in Evâil-i Saltanatı, Hındiyye Matbaası, Ġkinci
Tab‟ , Kahire 1326.
, Son Osmanlı-Rus Muharebesi, Hındiyye Matbaası, Kahire
1327.
, Tarih-i Meşrutiyyet ve Şark Mesele-i Hâzırası, (Yay. haz.
ġennur ġenel), Berikan Yayınları, Ankara 2010.
ALTUNDAĞ, ġinasi, Kavalalı Mehmet Ali Paşa İsyanı Mısır Meselesi 1831–
1841 I. Kısım, TTK Yayınları, Ankara 1945.
, Rehnümâ-yı İnkılâb, Hındiyye Matbaası, Kahire 1327.
ARMAOĞLU, Fahir, 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi, Alkım Yayınları, Ġstanbul
2010.
BABĠNGER, Franz, Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri, (çev. CoĢkun
Üçok), Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1992.
BERKES, Niyazi, Türkiye‟de Çağdaşlaşma, (haz. Ahmet KuyaĢ), Yapı Kredi
Yayınları, Ġstanbul 2014.
BURSALI MEHMED TAHĠR, Osmanlı Müellifleri, C. III, Meral Yayınları,
Ġstanbul 1975.
ÇAKAL, Hüsna Olga, “Ahmed Saib Bey, Yaşadığı Dönem ve Eserleri”,
(YayınlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), Kırıkkale Üniversitesi SBE, Kırıkkale 2004.
DEVELLĠOĞLU, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Aydın
Kitabevi Yayınları, Ankara 2013.
DÖNMEZ, Ahmet, Osmanlı Modernleşmesinde İngiliz Etkisi Diplomasi ve
Reform (1833–1841), Kitap Yayınevi Yayınları, Ġstanbul 2014.
DRĠAULT, Eduart, Şark Meselesi (Bidayet-i zuhurundan zamanımıza kadar),
(çev. Nafiz), (Yay. haz. Emine Erdoğan), Berikan Yayınları, Ankara 2005.
267
ERĠM, Nihat, Devletlerarası Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri, C. I, TTK
Yayınları, Ankara 1953.
FURNEAUX, Rupert, Tuna Nehri Akmam Diyor, (çev. ġeniz
Türkömer/Deniz Türkömer), Doğan Kitapçılık Yayınları, Ġstanbul 1999.
KANAR, Mehmet, Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, Say Yayınları, Ġstanbul 2011.
KARAL, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, C. V, TTK Yayınları, Ankara 1999.
, Osmanlı Tarihi, C.VII, TTK Yayınları, Ankara 1995.
, Osmanlı Tarihi, C.VIII, TTK Yayınları, Ankara 2000.
KARPAT, Kemal, Türk Demokrasi Tarihi, TimaĢ Yayınları, Ġstanbul 2013.
KELEġ, Erdoğan, Osmanlı, İngiltere ve Fransa İlişkileri Bağlamında Kırım
Savaşı, (YayınlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi ), Ankara Üniversitesi SBE, Ankara
2009.
KURAT, Akdes Nimet, Türkiye ve Rusya-XVIII. Yüzyıl Sonundan Kurtuluş
Savaşı‟na Kadar Türk-Rus İlişkileri, TTK Yayınları, Ankara 2011.
, Rusya Tarihi-Başlangıçtan 1917‟ye Kadar, TTK
Yayınları, Ankara 2010.
KÜTÜKOĞLU, Mübahat S., Tarih Araştırmalarında Usul, TTK Yayınları,
Ankara 2011.
LEWIS, Bernard, Modern Türkiye‟nin Doğuşu, (çev. Boğaç Babür Turna),
ArkadaĢ Yayınları, Ankara 2011.
MEHMED ARĠF, Başımıza Gelenler, (Yay. haz. Yahya Kemal TaĢtan),
Akçağ Yayınları, Ankara 2014.
ORTAYLI, Ġlber, İmparatorluğun Son Nefesi, TimaĢ Yayınları, Ġstanbul
2014.
POTYEMKĠN, Vladimir, Uluslararası İlişkiler-Diplomasi Tarihi, C. I, (çev.
Atilla Tokatlı), Evrensel Yayınları, Ġstanbul 2009.
SALĠH MÜNĠR PAġA, Diplomasi: Ma„lûmât-ı Esâsiyye, (haz. Ahmet
Dönmez, Refika Kart), Palet Yayınları, Konya 2018.
SANDER, Oral, Anka‟nın Yükselişi ve Düşüşü, Ġmge Kitabevi Yayınları,
Ankara 2014.
, Siyasi Tarih (İlkçağlardan 1918‟e), Ġmge Kitabevi
Yayınları, Ankara 2007.
ġĠROKORAD, A. B, Rusların Gözünden Osmanlı-Rus Savaşları, Selenge
Yayınları, Ġstanbul 2009.
TUKĠN, Cemal, Boğazlar Meselesi, Pan Yayınları, Ġstanbul 1999.
III. Makaleler
AYDIN, Mithat, “19. yüzyıl Ortalarında Panslavizm ve Rusya”, Pamukkale
Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, S. 15, Denizli 2004, s. 109–124.
268
BAYKAL, Bekir Sıtkı, “Doksanüç Harbi Arifesinde Osmanlı Devleti ile
Büyük Devletler Arasındaki Münasebetler”, Ankara Üniversitesi DTCF Dergisi, C.
III, S. 2, Ankara 1945, 183–192.
BITIS, Alexander, “1828–1829 Türk-Rus SavaĢı ve Edirne AntlaĢması”,
(çev. Nasuh Uslu), Türkler, C. XII, (ed. Hasan Celal Güzel), Yeni Türkiye Yayınları,
Ankara 2002, s. 703–720.
DÖRDÜNCÜ, Muharrem, “1774 Küçük Kaynarca AntlaĢmasından 1841
Londra SözleĢmesine Kadar Boğazlar Meselesi”, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal
Bilimler Dergisi, C. III, S. 1, Afyonkarahisar 2001, s. 73–89.
ERCOġKUN, Tülay, “Yeni Bilgi ve Belgeler IĢığında Kaplan[zade] Ahmed
Saib (1860–1918)”, Ankara Üniversitesi Tarih Araştırmaları Dergisi, C. XXXVI, S.
61, Ankara 2017, s. 95–138.
, “Ahmed Saib ve Sancak Gazetesi”, Kebîkeç İnsan
Bilimleri İçin Kaynak Araştırmaları Dergisi, S. 26, Ankara 2008, s. 97–150.
ERTUĞRUL, Ali, “Rehber-i Müverrihin: Mükemmel ve Muntazam Tarih-i
Osmani Nasıl Yazılır?”, İstem Dergisi, S. 1, Konya 2003, s. 201–221.
HANĠOĞLU, M. ġükrü, ġûrâ-yı Ümmet, TDV İslâm Ansiklopedisi, C.
XXXIX, Ankara 2010, s. 240–242.
KELEġ, Erdoğan, “Kırım SavaĢı‟nda (1853–1856) Karadeniz ve Boğazlar
Meselesi”, OTAM, S. 23, Ankara 2008, s. 149–194.
KELEġYILMAZ, Vahdet, “TeĢkilât-ı Mahsûsa, Yusuf Akçura ve 1916
Lozan Milliyetler Konferansı” Türkler, C. XVIII, (ed. Hasan Celal Güzel), Yeni
Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 460–463.
KOCAOĞLU, Mehmet, “Kavalalı Mehmet Ali PaĢa Ġsyanı (1831–1841)”,
OTAM, C. VI, S. 6, Ankara 1995, s. 195–210.
KURAT, Yuluğ, Tekin, “1877–1878 Osmanlı-Rus Harbi‟nin Sebepleri”,
Belleten, C. XXVI, S. 103, TTK Yayınları, Ankara 1962, s. 567–592.
ORTAYLI, Ġlber, “18. Yüzyıl Türk-Rus ĠliĢkileri”, Türk – Rus ilişkilerinde
500 yıl (1491–1992), TTK Yayınları, Ankara 1999, s. 125–135.
ġAHĠN, Hasan, “Kaynarca‟dan (1774) Paris BarıĢı‟na (1856) Kadar ġark
Meselesi Perspektifinde Osmanlı-Rus Münasebetlerine Genel Bir BakıĢ”, Türkler, C.
XII, (ed. Hasan Celal Güzel), Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 531–544.
, “Doğu Sorunu Çerçevesinde Osmanlı-Fransız ĠliĢkileri
(BaĢlangıcından Paris BarıĢına)”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Aaştırmaları
Enstitüsü Dergisi, S. 40, Erzurum 2009, s. 277–315.
ġAHSUVAROĞLU, Haluk Y., “Tarihten Sayfalar: Ahmed Saib Bey”, Akşam
Gazetesi, 4 Mart 1950.
ġENER, Bülent, “Türk Boğazları‟nın GeçiĢ Rejiminin Tarihi GeliĢimi ve
Hukuki Statüsü”, Tarih Okulu Dergisi, S. 26, Ġzmir 2014, s. 467–493.
269
TEMEL, Mehmet, “Ulusal Çıkar Politikası Açısından Ġngiltere‟nin Osmanlı
Devleti‟ne ve Milli Mücadeleye BakıĢı”, Balıkesir Üniversitesi SBE Dergisi, C. I, S.
1, Balıkesir 1998, s. 120–134.
YALÇINKAYA, Alaaddin, “III. Selim ve II. Mahmud Dönemleri Osmanlı
DıĢ Politikası”, Türkler, (ed. Hasan Celal Güzel), Yeni Türkiye Yayınları, C. XII,
Ankara 2002, s. 629–659.
YENĠÇERĠ, Özcan “Kırım SavaĢı, Islahat Fermanı ve Paris BarıĢ
AntlaĢması”, Türkler, C. XII, (ed. Hasan Celal Güzel), Yeni Türkiye Yayınları,
Ankara 2002, s. 840–858.
270
EKLER
Ek 1: Son Osmanlı-Rus Muhârebesi Kitabı Kapak Sayfası
271
Ek 2: Bir Grup Jön Türk Lideri, (Soldan Sağa) Ahmed Rıza Bey, Nazım Efendi, M. Ali PaĢa, Sezayi
Bey, Ahmed Saib Bey.
(http://vizyon21y.com/documan/Genel_Konular/Kuzey_Kafkasya/Onemli_Insanlar/A_Saib/
Ahmed_Saib.html, 2019)
272
Ek 3: Ahmed Saib Bey‟in müdür olduğu ġ3ura-yı Ümmet Gazetesi
Ek 3: Ahmed Saib Bey tarafından Mısır‟da çıkarılan ġûra-yı Ümmet Gazetesi. (1908) , (M. ġükrü
Hanioğlu, “ġûrâ-yı Ümmet”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. XXXIX, Ankara 2010, s. 240.)
273
Ek 4: 93 Harbi sırasında Tuna Nehri‟nde Osmanlı askerleri (1877), (Mustafa Öztürk, “93 Harbi‟nde
Rus Gazeteciler ve Faaliyetleri” SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 27, Isparta
2012, s. 35.)
274
Ek 5: 93 Harbi Sonunda Rusya‟nın Ġstanbul elçisi Ġgnatiyev‟in Ayastefanos AntlaĢması (1878) metin
hazırlıkları (Öztürk, agm., s. 37.)
275
Ek 6: Plevne Kahramanı Gazi Osman PaĢa (A.B. ġirokorad, Osmanlı-Rus SavaĢları, Selenge
Yayınları, Ġstanbul 2009, s. 422.)
276