1877-1880 YILLARI ARASINDA OSMANLI
DEVLETİ'NDE GÖREV YAPAN İNGİLİZ
BÜYÜKELÇİ SIR HENRY AUSTEN LAYARD'IN
OSMANLI RUS SAVAŞI'NA BAKIŞI
iv
ABSTRACT
The aim of our study titled “Ottoman-Russian War from the Point of View of
Sir Henry Austen Layard who Served as British Ambassador in the Ottoman Empire
between the years 1877 and 1880” is to reveal evaluation of the Ottoman Russian War
of 1877-1878 which led to an extensive change in the Ottoman Empire through the
lens of a diplomat. Based on his memoirs, the scope of the thesis is limited to the
observations and the relevant steps taken by Sir Henry Austen Layard from the period
when he was appointed as a British Ambassador to İstanbul in 1877 until the end of
the war which also began during the same period.
Our thesis begins with general information concerning the Ottoman-Russian
relations and the Ottoman-Russian War of 1878-1878. We reveal life of Sir Henry
Austen Layard who made observations about the aforementioned war under various
headlines. In the part of the memoirs which is the primary part of the study, we reveal
evaluation of the war from the beginning to the end from the point of view of a British
ambassador. A significant source on the Ottoman diplomacy and the war process, these
memoirs are transferred by us from the point of view of the writer without any
intervention from English to our own language.
v
ÖNSÖZ
“1877-1880 Yılları Arasında Osmanlı Devleti’nde Görev Yapan İngiliz
Büyükelçi Sir Henry Austen Layard’ın Osmanlı-Rus Savaşına Bakışı” başlıklı bu
çalışma İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul Araştırmaları
Anabilim Dalı’nda yüksek lisans tezi olarak hazırlanmıştır.
Bu çalışmada, Osmanlı Devleti’nin başkenti İstanbul’da görev yapan
Büyükelçi Layard’ın yazmış olduğu hatıratından yola çıkarak 1877-1880 Osmanlı-Rus
Savaşı’nı nasıl gözlemlediğini ortaya koyduk. Yapmış olduğu gözlemler Osmanlı
Devleti’nin tarihinde derin izler bırakan bu savaşın, daha farklı bir bakış açısından
değerlendirmesini sağlamıştır.
Yapmış olduğum bu tez çalışmasının her aşamasında bilgisi ve tecrübesiyle
bana destek olan danışmanım sayın Prof. Dr. Mehtap Özdeğer’e, anabilim dalı
başkanımız sayın Prof. Dr. Ahmet Kal’a hocama, bu alanda bir konu seçimimde bana
yardımcı olan hocam sayın Prof. Dr. Namık Sinan Turan’a ve eğitim süresince
birikimime katkı sağlayan bütün hocalarıma teşekkürü bir borç bilirim.
Uzun ve yorucu olan bu çalışma süresince benden her türlü desteğini
esirgemeyen aileme, eşim Ayhan’a ve kızım Çiğdem’e en içten teşekkürlerimi
sunarım.
İÇİNDEKİLER
ÖZ ............................................................................................................................. iiiii
ABSTRACT ................................................................................................................ iv
ÖNSÖZ ........................................................................................................................ v
İÇİNDEKİLER ........................................................................................................... vi
KISALTMALAR LİSTESİ ......................................................................................... ix
GİRİŞ ........................................................................................................................... 1
BİRİNCİ BÖLÜM ....................................................................................................... 3
SİR HENRY AUSTEN LAYARD'IN HAYATI ...................................................... 3
1.1. Hayatı ............................................................................................................... 3
1.2. Layard ve Arkeoloji ........................................................................................ 5
1.3. Türk Dostu Layard ......................................................................................... 7
1.4. Layard ve İstanbul Elçiliği ............................................................................. 9
İKİNCİ BÖLÜM ........................................................................................................ 12
OSMANLI- RUS İLİŞKİLERİ İLE OSMANLI RUS SAVAŞI GENEL BİR BAKIŞ
.................................................................................................................................... 12
2.1.XV. Yüzyıl Osmanlı-Rus İlişkileri ................................................................... 12
2.1.1. XVI. Yüzyıl Osmanlı-Rus İlişkileri ......................................................... 13
2.1.2. XVII. Yüzyıl Osmanlı-Rus İlişkileri ........................................................ 13
2.1.3. XVIII. Yüzyıl Osmanlı-Rus İlişkileri ...................................................... 14
2.2. Rusya’nın Balkanlardaki Hristiyanlara İlişkin Politikası ................................ 16
2.1.1. Rusyanın Sıcak Denizlere İnme Düşüncesi ............................................. 16
2.1.2. Kırım Savaşının İntikamını Alma Düşüncesi .......................................... 17
2.1.3. İki Tarafın Mali Durumu-Ordularının Genel Durumu ............................. 18
2.1.4. Tersane Konferansı ve Londra Protokolü ................................................ 18
2.2. Savaşın Başlaması ........................................................................................... 19
2.2.1. Savaşın Bitişi ............................................................................................ 19
vii
2.2.2. Ayastefanos Antlaşması ........................................................................... 20
2.2.3. Berlin Konferansı ve Antlaşması ............................................................. 20
2.2.4. Savaşın Sonuçları ve Önemi .................................................................... 20
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ................................................................................................... 21
SIR HENRY AUSTEN LAYARD’IN HATIRATINDA OSMANLI-RUS SAVAŞI
.................................................................................................................................... 21
3.1.Sir Henry Austen Layard’ın İstanbul’a Büyükelçi Olarak Atanması ve
Gönderiliş Amacı.................................................................................................... 21
3.1.1.Layard’ın İstanbul’a Yolculuğu ................................................................ 23
3.1.2.Sultan’la İlk Görüşme ............................................................................... 24
3.1.3.Osmanlı-Rus İlişkileri ............................................................................... 25
3.1.4.Savaşın İlanı ve Bab-ı Ali’nin Tutumu ..................................................... 27
3.1.5.Ordunun Son Durumu ............................................................................... 28
3.1.6.Bab-ı Ali ve Almanya ............................................................................... 29
3.1.7.Savaşın Avrupa’ya Yayılması ................................................................... 30
3.2.Mali Sıkıntılar ................................................................................................... 31
3.2.1.Savaş ......................................................................................................... 31
3.2.2.Türklerin Asya’daki Başarıları .................................................................. 32
3.2.3.Sultan’la Bir Görüşme .............................................................................. 33
3.2.4.Almanya, Avusturya, Fransa ve İtalya Elçilikleri ..................................... 34
3.2.5.Ordunun Doğu’daki Durumu .................................................................... 35
3.2.6.Bulgaristan ................................................................................................ 35
3.2.7.Arabuluculuk Beklentisi............................................................................ 36
3.2.8.Afganistan ve Türk Elçiliği ....................................................................... 36
3.3.Askeri Operasyonlar ......................................................................................... 37
3.3.1.Ruslar ve Tuna Nehri ........................... Hata! Yer işareti tanımlanmamış.
3.3.2.Savaşın Devamı ......................................................................................... 38
3.3.4.Türk Ordusunun Direnişi .......................................................................... 41
3.3.5.İngiliz Filosu ............................................................................................. 42
3.4.Plevne’de Türk Zaferi....................................................................................... 43
3.4.1.Asya ve Avrupa'daki Başarılar .................................................................. 44
3.4.2.Savaş ve Vahşet ........................................................................................ 44
viii
3.4.3.Plevnenin Düşüşü ...................................................................................... 45
3.4.4.Savunma Önlemleri ................................................................................... 45
3.5.Yeni Meclis ...................................................................................................... 46
3.5.1.Rusların İlerlemesi ve Ateşkes Talepleri .................................................. 47
3.5.2.İngiltere ve Türkiye ................................................................................... 48
3.5.3.Türk Ordusunun Şıpka’da Teslim olması ................................................. 48
3.5.4.Askeri Vaziyetin Kötüleşmesi................................................................... 49
3.5.5.Mültecilerin Durumu ................................................................................. 50
3.5.6.Başkentin Tehlike Altında Olması ............................................................ 51
3.5.7.Ateşkes Görüşmeleri ................................................................................. 52
3.5.8.Sultan’ın Tutumu ...................................................................................... 53
3.6.Başkentteki Durum ........................................................................................... 54
3.6.1.Ateşkes İçin Müzakereler .......................................................................... 54
3.6.2.Barış Protokolü ......................................................................................... 55
3.6.3.Gizli Bir Türk-Rus Antlaşması ................................................................. 56
3.6.4.Edirne’de Barış Ön Hazırlık Görüşmeleri................................................. 57
3.6.5.Rusların Ayastefanos’a Geçmesi .............................................................. 59
3.6.6.İngiliz Hükümeti Layard Hakkındaki Görüşleri ....................................... 61
3.7.Barış Anlaşmasının İmzalanması ..................................................................... 62
SONUÇ ...................................................................................................................... 64
KAYNAKÇA ............................................................................................................. 66
ix
KISALTMALAR LİSTESİ
A.e. : Aynı eser
A.g.e. : Adı geçen eser
A.g.m. : Adı geçen makale
A.g.t. : Adı geçen tez
A.t. : Aynı tez
Bkz. : Bakınız
bs. : Basım
C. : Cilt
Çev. : Çeviren
Der. : Derleyen
Ed. : Editör
Haz. : Hazırlayan
s. : Sayfa
TTK : Türk Tarih Kurumu
YY. : Yüzyıl
1
GİRİŞ
Bu çalışmanın ana malzemesi Sir Austen Henry Layard’ın 1877-1880 yılları
arasından İstanbul’da görev yaparken oluşturduğu hatırattan oluşmaktadır. Bu
hatıratın aslı Londra’da bulunan British Library’de El Yazmaları (Additional
Manuscripts) bölümünde bulunmaktadır. Çalışmamızda yararlanmış olduğumuz
ciltler Add. MSS. 38935 ve Add. MSS. 38936 numaralı ciltlerdir. Ayrıca, Layard’ın
bahsi geçen zamanda yazdığı bu hatırat 2009 yılında Sinan Kuneralp tarafından yazıya
aktarılıp düzenlenerek “The Queen’s Ambassador to The Sultan” başlığı altında ISIS
Yayınları tarafından basılmıştır.
Oldukça kapsamlı bu hatırat, bahsi geçen zamanda Osmanlı Devleti’nin
yaşamış olduğu en kritik olaylara tanıklık etmektedir. Layard’ın yalnızca Osmanlı
Devleti’nin yürütmekte olduğu dış politikasını değil, aynı zamanda iç politika,
azınlıklar, reformlar, Sultan ve devlet adamları gibi birçok konudaki gözlemlerini bu
hatıratta görmek mümkündür.
Layard, kendi gözlemlerinin yanı sıra birlikte İngiliz Hükümeti yetkilileriyle
yaptığı yazışmalarına yer vermiştir. Bu durum, Layard’ın hükümet yetkilileriyle olan
ilişkisini ve kendi görüşlerini karşı tarafa nasıl yansıttığına dair ip uçları sunmaktadır.
Görev yaptığı dönemi göz önünde bulundurulduğunda, kendisinin 1877-1878
Osmanlı-Rus Savaşı sürecini gözlemleme ve bu süreçte rol aldığını yazmış olduğu
hatıratta oldukça fazla yer verdiği görülmektedir. Osmanlı ve İngiltere arasındaki
diplomatik ilişkiler ve bu ilişkilerin nasıl bir şekilde sürdürüldüğüne dair bilgiler de
yer almaktadır.
Çalışmanın birinci bölümünde, Layard’ın hayatı ele alınmıştır. Osmanlı-Rus
savaşının yabancı bir gözle ele alınması bu bağlamda objektif değerlendirmeler
yapılması açısından da önemlidir. Kritik bir göreve tayin edilen Layard’ın almış
olduğu eğitim, diplomatik kariyeri, arkeolog kişiliği, Türklere karşı bakış açısı ve
İstanbul’a ilk gelişi ve yıllar sonra büyükelçi sıfatıyla atanması konu kapsamında
bulunmaktadır.
2
İkinci bölümde, Layard’ın yoğun bir şekilde değindiği 1877-1878 Osmanlı-
Rus Savaşı ve Osmanlı-Rus ilişkilerinin başladığı IV. Yüzyıl’dan hareket ederek
konuya genel bir bakış açısının kazandırılmasının adına genel bilgilere yer verilmiştir.
Çalışmanın ana amacını oluşturmakta olan üçüncü ve son bölümse ise,
Layard’ın hatıratındaki söz konusu savaşla ilgili gözlemlerine yer verilmiştir.
İngilizce yazılan bu hatıratın, yazan kişinin kendi metin vurgularına ve ortaya koymak
istediği objektif ve sübjektif konulara herhangi bir müdahale yapılmadan dilimize
kazandırılması amaçlanmaktadır. Bu nedenle çalışmada konunun daha iyi anlaşılması
amacıyla Layard’ın bahsettiği şehirlerin günümüz Türkçesindeki karşılıkları verilerek
aktarılmaya çalışılmıştır.
Çalışma araştırma metodolojisi olarak dokümantasyon tekniğine
dayandırılmıştır. Bilindiği üzere dokümantasyon tekniği tarihsel verilerin analiz
edilmesi için son derece önemli bir tekniktir. Konunun ayrıntılarını ortaya koymaya
yardımcı olurken bir taraftan da konuya dair farklı görüşlerin karşılaştırılmasına imkân
tanımaktadır.
3
BİRİNCİ BÖLÜM
SİR HENRY AUSTEN LAYARD'IN HAYATI
1877-1880 yılları Osmanlı açısından son derece önemli bir dönemdir. Bu
dönem dünya yüzeyinde aynı zamanda İngiltere’nin ciddi anlamda güç sahibi olduğu
da ortaya koymaktadır. Diğer taraftan, aynı dönem İngiliz sömürgeciliğinin zengin yer
altı zenginlikleriyle Osmanlı topraklarına yöneldiği bir ana da işaret eder. İşte tam da
böyle bir çetrefilli dönemde çok farklı entelektüel yönleri bulunan ve İlber Ortaylı’nın
tabiriyle Osmanlı lehine çalışan1 bir büyükelçi tarih sahnesine çıkıyor: Sir Henry
Austen Layard.
1.1. Hayatı
Sir Henry Austen Layard, 1817 yılının 5 Mart’ında Paris’te doğmuştur. Köken
itibariyle 16. yüzyılda meydana gelen reform hareketleri sırasında özellikle Fransa’da
gün yüzüne çıkmış olan bir Protestan topluluk olan Huguenot’a mensup olduğunu
kaynaklar zikretmektedir.2 Çocukluk hayatının bir kısmını geçirdiği İtalya’da,
Layard’ın ilgisini tamamen güzel sanatlara verdiği görülmektedir.
Layard’ın gençlik döneminin Paris, Londra ve Floransa çevresinde geçirmesi
o dönemde oldukça cazip halde olan hukuk eğitimine yönelik ailesinin özel bir isteğini
neticelendirmektedir. Layard kendisi istemese bile ailesinin yönlendirmesiyle daha 16
yaşındayken dayısının hukuk bürosunda dava vekilliği stajı yapmıştır. 22 yaş gibi çok
genç bir yaşta muhteşem bir zihin yapısı ve siyasi kabiliyetlerini önceden sezen İngiliz
yetkililerce Layard’a özel bir izin kâğıdı verilmiştir. Bu izin kağıdının mahiyeti
tamamen seyahat özgürlüğüne dayanmaktadır. Bu çerçevede çıkacağı doğu
seyahatinde kendisine zorluk çıkarılmaması ve de en önemlisi yardıma ihtiyaç
duyduğu bir anda kendisine destek olunması için bu resmi izin kâğıdı son derece
önemli işlevler görmüştür.3
1 İlber Ortaylı, “Osmanlı Lehine Çalışan Büyükelçi”, Milliyet Gazetesi, 24.04.2010,
http://www.milliyet.com.tr/2010/04/24/, 18 Nisan 2019.
2 Bilal N. Şimşir, British Documents On Ottomans Armenians, 1856-1880, Ankara, Vol I-II, Türk
Tarih Kurumu, Ankara s. 75.
3 İlgili izin belgesi için bkz. http://digital.nls.uk/ima/ gallery/title.cfm?id=2, Er. Tar:18.03.2019.
4
Layard’ın başladığı yolculuğun ilk aylarında tarihler 13 Eylül 1839 tarihini
gösterirken İstanbul’a geldiğini görülmektedir. Buradan Bursa, Afyon, Karaman,
Kütahya, Silifke ve Adana’ya geçen Layard, buradan arkadaşlarıyla birlikte hacı
olmak amacıyla 1840 yılının Şubat ayında Kudüs’e gitmişlerdir. Kudüs ziyaretinin
ardından tekrar yola koyulan Layard buradan hareketle ilk önce Şam’a sonra sırasıyla
Urfa ve Mardin’e oradan da Musul’a geçmiştir.4 Buradan hareketle ileride büyükelçi
olarak görev yapacak olan Layard’ın bu görevi hiç yabancılık çekmeden yerine
getireceğini rahatça söylenebilir. Zira Layard görev yapacağı topraklara yabancı olan
bir kişilik değildir. Bu nedenle kaynaklar Osmanlı İmparatorluğuna büyükelçi olarak
atanmadan önce Anadolu’ya gelme fırsatı yakalayan Layard’ın Osmanlı halkının
alışkanlıkları ve gelenekleri konusunda bilgi sahibi olduğuna ve Anadolu insanlarının
karakteri ve misafirperverliğinden dolayı çok etkilendiğine vurgu yapmaktadır.5
Seyahat tecrübesi ve aynı zamanda resmi izinli seyahat özgürlüğüyle birlikte
Layard 1842 ila 1844 yılları arasında İngiltere adına malumat edinmek üzere bir
Balkan seyahatine çıkmıştır. 1845 yılından sonra tam olarak dört yıl sürecek olan bir
arkeolojik kazı faaliyetine başlamıştır. Ninova’da yapılan bu kazıyla ilgili bilgileri
Nineveh and Its Remains isimli kitapta toplayan Layard, yayınlamış olduğu bu eserle
Oxford tarafından fahri Doktora unvanına layık görülmüştür. Ninova'daki çalışmaları
ona çok iyi tanınan bir ün kazandırmış ve yazdıkları hem Avrupa'da hem de Amerika
Birleşik Devletleri'nde yoğun olarak okunmuştur.6
1849 yılının Nisan ayında İstanbul’a ataşelik göreviyle gönderilen Layard, bu
tarihten kısa bir süre sonra tekrar Musul’a geri dönmüştür. Son derece verimli
çalışmalar gerçekleştirdiği Musul’da Layard ikinci kitabını çıkartma fırsatı bulmuştur.
Nineveh and Babylonia isimli kitapta Layard arkeolojik kazılar sırasında bulduğu antik
kalıntılara yer vermekle kalmamış aynı zamanda bu antik kalıntıları buralardan alarak
British Musuem'a götürmüştür. Bu nedenle Layard ile ilgili olarak British Museum’un,
4 Yuluğ Tekin Kurat, Henry Layard'ın İstanbul Elçiliği, 1877-1880, Ankara, Ankara Üniversitesi, Dil
ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları, 1968, s. 3-10.
5 William Napier Bruce, Arthur John Otway, Sir A. Henry Layard, GCB, DCL: Autobiography and
Letters From His Childhood Until His Appointment as HM Ambassador at Madrid, London, John
Murray, 2012, s. 193
6 Scientific American, Sir Henry Layard, Vol. 71, No. 3 (JULY 21, 1894), s. 44
5
bazı önemli hazinelerini bu yorucu kâşife borçlu olduğu belirtilmektedir.7 Hem bu
eylemi hem de kitaplarında yazmış olduğu bilgiler neticesinde Layard, İngiliz
hükümeti tarafından Dışişleri Bakanlığı Müsteşarlığı'na getirilmiştir. Layard’ın bu
göreve gelmesinin hayatında önemli bir yeri vardır. Zira burada bir Türk sevdalısı olan
David Urquhart ile tanışmış ve böylece bu gruba dahil olmuştur.8
Layard’ın ilk müsteşarlık görevi 10 gün gibi kısa bir görev olsa da daha
sonradan 1861 yılında uzun süreli olarak bu göreve tekrar getirilmiştir. Yaklaşık beş
yıl süren bu görev sonrasında Layard görevini başarıyla yapmasının yanı sıra sonraki
dönemde Kraliyet Danışma Meclisi Üyeliğine atanır. 1869 yılında Madrid’e diplomat
olarak atanan Layard’ın bu görevde uzun bir süre kalmıştır.9 Bu görevini 1877 yılında
tamamlayan Layard’ın bundan sonraki görevi ise bu çalışmanın konusu olan ilgili
yılları yani 1877 ve 1880 arasını kapsamaktadır. Benjamin Disraeli hükümeti
tarafından 1887-1880 arasında İngiltere’nin İstanbul büyükelçisi görevini yapan
Layard’ın Osmanlı ve İngiltere arasında 4 Haziran 1878 yılında imzalanan ve Osmanlı
halkının geleceği açısından olumsuz sonuçlar doğuran anlaşmayı imzalamada önemli
rol oynadığı belirtilmektedir.10 Çok yönlü entelektüel birikime sahip Fransızca,
Arapça, Farsça, İtalyanca ve aynı zamanda toplantıları takip edip dinleyebilecek kadar
Türkçe bilgisiyle aydın bir kişilik olduğuna vurgu yapılmaktadır.11 Layard 5 Haziran
1897 yılında 90 yaşında iken vefat etmiştir.
1.2. Layard ve Arkeoloji
Layard’ın devlet adamlığından öte en önemli yanı bir arkeolog olmasıdır. 1845
ve 1851 yılları arasında Mezopotamya’da yapmış olduğu kazılar ve Ninova şehrinin
kalıntılarını bulması onu son derece ünlü tarihsel bir kişilik yapmıştır. O zamanın
İstanbul büyükelçisi olan Lord Stratford de Redcliffe’in hem maddi hem de manevi
desteğini arkasına alan Layard’a önemli miktarda bir tahsisatın ayrıldığı
7 Scientific American, Sir Henry Layard, Vol. 71, No. 3 (JULY 21, 1894), s. 44
8 Edwin Pears, The Life of Abdul Hamid, London, 1917, s. 82.
9 Raymond Jones, The British Diplomatic Service, 1815-1914, London, Wilfrid Laurier Univ. Press,
1983, s. 178.
10 ÖZCAN, T. “Modern Osmanlı Diplomasisine Geçiş Sürecinde Kıbrıs (1876-1908)” Gaziantep
University Journal of Social Sciences, 16(2). 2017, s. 515-516.
11 Gordon Waterfield, Layard of Nineveh, London, John Murray, 1963, s. 284.
6
görülmektedir.12 Layard’ın yapmış olduğu kazı çalışmalarına bakıldığında Asur’u
keşfettiği ortaya çıkmaktadır. Hatta Mezopotamya’nın kuzeyinde ve Anadolu’nun
güneydoğusunda bulunan Yezidiler üzerinde bilim dünyasının ilk ciddi gözlemlerinin
Layard tarından yapıldığı görülmektedir. Layard’ın bu çalışmaları yürütürken ortaya
koymuş olduğu organizasyonel yapılanma ve iş disiplini onun işletmecilik konusunda
da ne kadar yetenekli ve ehil bir kişi olduğunu göstermektedir.13
Layard'ın arkeolojinin ilk yıllarındaki popülaritesi ve oynadığı önemli rol, 1849
yılından John Murray tarafından basılan Nineveh and Its Remains adlı kitabının ticari
başarısına da yansımıştır. İlk yılında 8.000 kopyası basılan bu kitap İngilizce olarak
yazılan arkeoloji alanındaki en çok satılan kitap unvanını almıştır.14
Layard’ın buradaki kazılarını sadece bir arkeoloji kazıları olarak görmemek
gerekir. Asıl amaçlardan biri İngiltere’nin o dönemde Hindistan’a rahatça
ulaşabilmesini sağlamak amacıyla bir karayolu açılmasının da yollarını aramaktır. Bu
çerçevede Layard’ın bölge halkıyla son derece iyi ilişkiler kurduğu ve bölgede yaşayan
aşiretlerden görüş alarak bu yolların güvenliğini sağlama noktasında ne ölçüde katkı
sağlayacaklarının hesaplarını yaptığı görülmektedir. Bu bağlamda yapılan kazıların
siyasi bir yönü de ortaya çıkmış olmaktadır. İngiliz çıkarlarının olabildiğince
korunmaya çalışıldığı bu kazılarda ticari menfaatlerin de elde edilmesi amacıyla eski
suyollarının gün yüzüne çıkarılması gayreti içerisine giren Layard, Hindistan’da
bulunan hammaddelerin Fırat yolu üzerinden İngiltere’ye taşınması için kestirme bir
yol bulma arayışına girmiştir.15 Layard’ın bu arayışlarını pratiğe dökmek için dönemin
Bağdat Temsilcisi Albay James Taylor’ı ikna etme çabasına girdiği de
belirtilmektedir.16
12 Stainley Lane Poole, Lord Stratford Canning'in Türkiye Anıları, Ankara, Yurt Yayınları, 1988,
s. 95.
13 Eyüp Özveren, Akdeniz'de Bir Doğu, Ankara, Dost Kitabevi, 2000, s. 74.
14 Malley, S. (1996). “Austen Henry Layard and The Periodical Press: Middle Eastern Archaeology
and The Excavation of Cultural Identity in Mid-Nineteenth Century Britain, Victorian Review, 22(2),
1996, s. 155
15 Shawn Malley, "Layard Entreprise: Victorian Archaeology and Informal Imperialism in
Mesopotamia", International Journal of Middle East Studies, vol. 40, no: 4, 2008, s. 628.
16 Shawn Malley, a.g.m., s. 630.
7
1.3. Türk Dostu Layard
Günümüzde olduğu gibi geçmişte de düşmanlarınız olduğu kadar dostlarınız
da bulunabilir. İnceleme altına aldığımız Layard’ı bizim için önemli kılan hususlardan
birisi de onun gerçek anlamda bir Türk dostu olmasıdır. Her ne kadar büyükelçilik
döneminde Osmanlı ile İngiltere arasında yapılan anlaşmanın Türkler için olumsuz
yanları olsa da Waterfiesld’in ifadesiyle söyleyecek olursak Layard karşısındaki
insanları yurtseverliklerine ve kendisine yönelik takınılan tavra göre değerlendirirdi.17
Onun gerçekten bir Türk dostu olarak nitelendirilmesine yönelik ortaya
koyacağımız en önemli hususlardan biri Layard’ın Avam Kamarasında yapmış olduğu
ateşli konuşmadır. Türkleri Bulgaristan’da kıyım yapmakla suçlayan milletvekiline
cevap vermekten çekinmemiştir. Bu çerçevede Layard konuyla ilgili meselelere
objektif bir şekilde bakılmadığına vurgu yapmış ve her nedende Müslümanlara karşı
işlenen suçlara hiç temas edilmediğini ve onların yağmalanan mallarının hesabının
dahi yapılamayacağını ifade etmiştir. Konuyla ilgili değerlendirmelerini son derece
objektif bir şekilde yapan Layard, Osmanlı İmparatorluğunda yaşayan Hıristiyan
halkın elbette ki sorunların bulunabileceğini ancak geçmişle kıyaslandığında Batının
ekonomik ve siyasi anlamda Türklerden istediği ne varsa Türklerin bu istekleri yerine
getirdiğini vurgulamıştır.18
Layard’ın Türk savunusu sadece bununla da sınırlı değildir. 1876 yılında
Bulgaristan’da bulunan Türk subaylarının öldürülmesi akabinde meydana gelen çeşitli
olaylar sırasında Bulgaristan’ın o bölgede yaşayan yaklaşık üç milyon Türk’ü
tamamen yok etme politikasına Layard şiddetle karşı çıkmıştır. Layard aynı zamanda
İstanbul ve Çanakkale gibi iki önemli boğazın jeopolitik konumunun farkında olduğu
için bu yerlerle ilgili Rus planının hayata geçirilmesini engellemek adına İngiltere’nin
Osmanlı’ya destek vermesi gerektiğini belirterek bir nevi kazan-kazan politikası
güdülmesi gerektiğine işaret etmektedir. Güneye inen bir Rusya’nın İngiltere
açısından son derece riskler oluşturacağının farkında olan Layard’ın bu bağlamda Türk
17 Gordon Waterfield, a.g.e., s. 286
18 Austin Henry Layard, Discoveries Among in The Ruins of Nineveh and Babylon, New York,
1963, s. 11-25.
8
dostluğunun Rusya’nın engellenmesi politikasıyla birlikte daha da öne çıktığı
görülmektedir.19
Liberal Partiden milletvekili seçildiği 1852 yılının hemen ardından Canning’le
birlikte İstanbul’a gelen Layard’ın Ruslara karşı Osmanlı’nın yanında yer aldığını
görmekteyiz. Türk dostu olmasından olsa gerek Kırım savaşı sırasında İngiltere’nin
Rusya’nın karşısında yer alması için yoğun çabalar sarf etmiş ve bu amacında da
başarılı olmuştur.20
Kendisinin Osmanlı-Rus savaşını engellemeye yönelik gayretleri herhangi bir
sonuç vermemiş ve bu savaş sırasında Plevne’nin savunulmasında gösterilen
kahramanlıktan çok etkilenmiştir. Bu kahramanlık onun Türklere duyduğu derin
hissiyatın daha da artmasına neden olmuştur. Layard, destansı olarak nitelendirdiği bu
savunmayı Osmanlı’da halen daha canlı olan bir ruhun varlığına bağlamıştır.21
Layard’ın Türk dostluğunu ileri dereceye götürdüğü de belirtilmektedir. Öyle
ki, kendisi eleştirilmekten dahi kurtulamamıştır. Örneğin, tarihçi dostu Edwin Pears
Layard’ın Türklere kaşı yakın duruşunu, onun Bulgarların ithamları karşısında
Türkleri savunmaya çalışmasını ve son olarak Rusya’ya karşı Türklerin yanında yer
almasını İngiltere’ye tavsiye etmesini tamamen akıldışı olarak nitelendirmektedir.
Pears, bu eleştirilerini yaparken bile dostunun kendisine karşı çıktığını ve zaman
zaman yapmış olduğu bu eleştiriden dolayı tartıştıklarını ifade etmektedir.22 Layard’ın
İstanbul’daki vazifesi süresince kendisine eşlik eden eşi Mary Enid Evelyn Layard’ın
da Osmanlı-Rus Savaşı esnasında muhacir ve yaralılar için yapmış olduğu
yardımlarından ötürü II. Abdülhamid tarafından kendisine Şevkat Nişanı takdim
edildiği görülmektedir.23
Layard bu dostluğunun yanında zaman zaman görevi sırasında çeşitli sıkıntılar
da yaşamıştır. Örneğin İstanbul’da büyükelçilik görevi sırasında Osmanlı basını
19 Gordon Waterfield, a.g.e., s. 353.
20 Münir Aktepe, "Osmanlı İmparatorluğu'nun Islahı Hakkında İngiltere Elçisi Layard'ın II.
Abdülhamit'e Verdiği Rapor", Belgelerle Türk Tarih Dergisi, sayı 22, Temmuz 1969, s. 13.
21 Gordon Waterfield, a.g.e., s. 382.
22 Edwin Pears, Forty Years in Constantinople, London, Constable Company, 1916, s. 75.
23 Namık Sinan Turan, "II. Abdülhamid Döneminde Diplomaside Sembolik Dil İnşasında Nişanın
Yeri: Toplumsal Anlamda Ötekini Taltif Etmek “Şefkat Nişanı”", Halil İnalcık Armağanı III- Tarih
Araştırmaları, Ahmet Özcan, Ed., Doğu Batı Yayınları Batı Yayınları, Ankara, 2017, s.226
9
kendisini Rusya ile savaş çıkarmak isteyen biri olarak ilan etmiştir. Bu iddialar
karşısında yine de Layard’ın Türklere bakış açısında bir değişme söz konusu olmamış
ve basına güvenmediğini ifade ederek, basının kendisine yönelik tavrıyla açıkça Rus
tarafını tuttuğunu ve İngiltere’ye karşı düşmanlık beslediklerini söylemekten
çekinmemiştir.24 Bu yönüyle değerlendirildiğinde Layard’ın, basının verdiği moral ya
da gazla hareket eden bir kişilik olmadığı görülmektedir. Ayrıca yaşamış olduğu
olumsuzluklara rağmen Türklere yönelik bakışında da herhangi bir değişikliğin
olmadığına şahit olunmaktadır.
1.4. Layard ve İstanbul Elçiliği
Yukarıda da geçtiği üzere Layard, İstanbul ve Anadolu topraklarına yabancı
bir kişilik değildir. 1877 ve 1880 arası tam olarak üç sene İngiltere’nin İstanbul
büyükelçiliğini yapan Layard’ın bu topraklarla ilk teması 1839 yılında genç yaşta
olmuştur. Amcasıyla birlikte Seylan’a doğru yol alırken uğradığı İstanbul kendisinde
hayranlık bırakmıştır. Bu yolculuk sadece İstanbul ile sınırlı kalmamış Anadolu’nun
muhtelif yerlerini de görme imkânı tanımıştır.25
Layard’ın büyükelçiliğine giden yol hayat hikayesinden de anlaşılacağı üzere
öyle çok da basite alınacak bir durum değildir. Zira kendisinin arkeolog kimliğiyle
birlikte istihbarat misyonu ve arkeoloji ile elçilik arsında kurmuş olduğu kuvvetli
bağın kendisine İstanbul Büyükelçiliğine kadar yükselttiği görülmektedir. Layard’ın
İstanbul’a büyükelçi olarak atanması gündeme geldiğinde Türk dostu olmasından olsa
gerek ilk karşı çıkanlar yine Ruslar olmuştur. Dönemin Rus elçisi General Ignatiev,
onun Türk dostluğunu öne çıkararak tarafsız bir şekilde davranamayacağına vurgu
yaparak büyükelçilik görevine getirilmemesini beyan etmiştir.26
1877 yılının Mart ayının sonunda İstanbul’a gelen Layard, Rusya’nın yoğun
itirazlarına rağmen mahiyetinde bulunan on altı kişilik bir ekiple Sultan’ın huzuruna
çıkmıştır. Diğer taraftan Layard’ın büyükelçilik görevini yerine getirdiği süre zarfınca
İngiltere’den aldığı emirler doğrultusunda Padişah’a layihalar sunduğu görülmektedir.
24 Gordon Waterfield, a.g.e., s. 408.
25 Münir Aktepe, a.g.m., s. 13.
26 Gordon Waterfield, a.g.e., s. 355.
10
Bu bağlamda 19 Ağustos 1878'de Sultan'a sunduğu bir layihada devletin kimi
alanlarda hayata geçirilmesi gereken reformlardan söz etmektedir. Tabi Layard, bu
tavsiyeleri kendi fikrine veya davranış stiline göre yapmamaktadır. Yukarıdan gelen
resmi yazılar söz konusu olmaktadır.27
Büyükelçi Layard Mezopotamya sevgisiyle dolu olduğu ve bu bölgenin ancak
Osmanlı İmparatorluğu içinde kalarak kalkınabileceğine inandığı için Sultan II.
Abdülhamid’e Mezopotamya’da inşa edilecek demiryolu ve su kanallarının
oluşturacağı muazzam zenginlik ve kalkınmadan yine bir raporla bahsetmiştir.28
Layard’ın layihaları bununla da sınırlı kalmamıştır. Onun özellikle din ve
vicdan hürriyetine dair vurguları son derece önemlidir. Her dine yönelik eşit hakların
verilmesi talebi yine onun layihaları arasındadır. Bunların yanında özellikle yargının
düzgün bir şekilde işleyebilmesi için Layard Avrupa’daki hukukçulardan donanımlı
en az bir kişinin mahkemelerde görev almasını tavsiye etmektedir. Diğer taraftan
yapılan yargılamalara yönelik itirazların yapılması için de üst mahkemelerin
kurulmasını öneren Layard’ın yargı sistemine yönelik bu tavsiyeleri adalet
mekanizmasının daha iyi işletilmesinde öncü bir rol üstlendiğini göstermektedir.29
Osmanlı’ya yönelik Layard’ın bir tavsiyesi de vergi sistemi ile ilgili olmuştur.
Elçilik yaptığı dönemde Layard, aşar sisteminin son derece olumsuz yanlarının
bulunduğuna vurgu yaparak Hindistan’da olduğu gibi yeni bir sistemin getirilerek
devlet gelirlerinin en azından düzenli bir boyuta getirilmesi gerektiğini söylemiştir.
Layihada sunulan tavsiye aşarın en azından sabit bir hale getirilmesinden ibarettir.
Konuyu en ince detayına kadar belirlemiş olan Layard, sadece vergi düzenlemesini
değil aynı zamanda vergiyi toplayacak kişilerin dahi seçilmesine yönelik uzun soluklu
düzenlemeler önermiştir.30
Yukarıda bir arkeolog ve Türk dostu olarak nitelendirdiğimiz Layard’ın aynı
zamandan bir sanat eleştirmeni özelliğinin olduğunu da vurgulamak gerekiyor. Zaten
arkeoloji ile uğraşan insanların sanatlar yönlerinin öne çıktığı bilinen bir gerçektir.
27 Bilal N. Şimşir, a.g.e., s. 190.
28 Bilal N. Şimşir, a.g.e., s. 350.
29 Gordon Waterfield, a.g.e., s. 361.
30 Bilal N. Şimşir, a.g.e., s. 207.
11
Özellikle İtalya’da kaldığı dönem Layard’ın bu sanatsal yönünün gelişmesinde önemli
bir rol oynamıştır. 1855-56'da Aberdeen Üniversitesi'nin Rektörü olarak görev yapan
Layard, hayatının kalan kısmında zamanının çoğunu Venedik'te geçirmiştir.
Netice olarak, Layard’ın hayatı genel olarak incelendiğinde arkeolog olmasının
yanı sıra İngiltere siyasetinde ün yapmış ve elçilik yaptığı 1877-1880 yılları arasında
da çeşitli görüşleri ve faaliyetleri ile iz bırakmış renkli bir kişiliktir. Sanata olan
düşkünlüğü özellikle de İtalyan resim sanatına yönelik ilgisi onu hayatın farklı
alanlarında farklı yerle özel bir insan kılmıştır. Türk dostu kimliğiyle de öne çıkan
Layard hem devlet düzeninin hem de toplum düzeninin sağlanması konusunda
Osmanlı yönetimine çeşitli tavsiyelerde bulunmuş ve ülkesinin Rusya karşısında bir
nebze de olsa Osmanlı’nın yanında durmasını sağlayarak İngiltere politikasına yön
vermiştir.
12
İKİNCİ BÖLÜM
OSMANLI- RUS İLİŞKİLERİ İLE OSMANLI RUS SAVAŞI
GENEL BİR BAKIŞ
2.1.XV. Yüzyıl Osmanlı-Rus İlişkileri
Ruslar XV. yüzyılın ikinci yarısına kadar dağınık bir şekilde yaşamakta iken
1462 yılından itibaren Moskova Knezi III. İvan etrafında toplanmaya ve bir arada
yaşamaya başladılar.1
Kırım’da bulunan Azak şehri ve Ceneviz’in en önemli ticaret limanının
bulunduğu Kefe şehri Rusların ticari faaliyetlerinde önemli bir yere sahipti. 1475
yılında Fatih Sultan Mehmet döneminde Kırım Hanlığı Osmanlı hakimiyetine geçince
Osmanlı-Rus ilişkileri de bu dönemde başlamıştır.
Kırım Hanı Mengli Giray Han ile Osmanlı Sultanı arasındaki iyi ilişkiler
Osmanlı-Rus ilişkilerine de yansımıştır. III. İvan, Azak ve Kefe’de bulunan Osmanlı
makamlarına mektup yazarak Sultan’la dostane ilişkiler kurmak istediğini bildirmiştir.
Bu talebine olumlu yanıt geldikten sonra, III. İvan ticari ilişkilerinde yaşadıkları
sorunları aşmak için 31 Ağustos 1492’de Sultan II. Bayezid’e mektup yazarak Moskof
elçileri ve tüccarları için serbest geçiş ve ticaret izni istemiştir.2 Sultan II. Bayezid bu
isteğe olumlu yanıt vermiş ve bundan sonra Rusların ticari faaliyetleri artmıştır.
Moskova Knezi İstanbul’a 1495 yılında Mihail Pleşeviç’i3 ve 1499 yılında
Aleksey Golohvastov’u4 elçi olarak gönderdi. Sultan ise Moskova Knezliği’ne elçi
göndermedi. Osmanlı Sultanlarınca doğrudan Rus Knezinin doğrudan muhatap kabul
edilmesi uygun görülmemiş ve hükümdarlığın gücü doğrultusunda ilişkilerin Kırım
Hanları vasıtası ile yürütüleceği bildirilmiştir.5
1 Nimet Kurat Akdes, Rusya Tarihi, Ankara, TTK, 1948, s. 107-125.
2 Halil İnalcık, Osmanlı – Rus İlişkileri (1492-1700), Ankara, Kırım Türkleri Kültür ve Yardımlaşma
Derneği, 2003, s. 5.
3 Haluk Ferden Gürsel, Tarih Boyunca Türk-Rus İlişkileri, İstanbul, Baha Matbaası, 1968, s. 36-37.
4 İnalcık Halil, “Osmanlı-Rus İlişkileri 1492–1512”, Türk-Rus İlişkilerinde 500 Yıl 1491–1992,
Ankara, TTK Yay., 1992, s. 26.
5 İlyas Topsakal, “Tarihi Süreçte Rusya-Türkiye İlişkileri”, Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi
C. III, Sayı 2 Sonbahar 2016, s. 34.
13
2.1.1. XVI. Yüzyıl Osmanlı-Rus İlişkileri
Ruslar tarihi süreçte kendilerini I. ve II. Roma İmparatorluklarının devamı
olarak görüyorlardı. Ticari alanda ilerlemek isteyen Rusların önünde Karadeniz ve
boğazların Osmanlı hakimiyetinde olması engel olarak duruyordu. Rusların Lehistan-
Altınordu tehdidi altında olması, Kırım Hanlığı ve dolayısıyla Osmanlılarla ittifak
kurmayı gerektiriyordu. Osmanlı bu dönemde Balkanlar ve Akdeniz’e yönelmiş
olduğundan doğuda yeni bir cephe açılmaması da gerekiyordu. Öte yandan İran’da
Safeviler de Osmanlı için ciddi bir tehdit haline gelmekteydi. İlişkilerin, Rusların
Safevilerle birlikte hareket edeceği bir noktaya getirilmemesi de önem arz ediyordu.
Moskova Knezliği ile Kırım Hanlığı arasındaki ittifak dönemi Kırım Hanı
Mengli Giray Han’ın 1512’de ölümünden sonra sona erdi. Ancak yukarıda da
belirttiğimiz nedenlerle Osmanlı Sultanları Ruslarla iyi ilişkileri devam ettirme yolunu
seçmişlerdir. Sultan 1. Selim döneminde (1512-1520) ve Kanuni Sultan Süleyman
döneminin (1520-1566) başlarında dostane ilişkiler devam etti ve elçi ziyaretleri
gerçekleşti.6 Bu ilişkiler, Altınordu İmparatorluğunun yıkılmasından sonra Volga
havzasında bu imparatorluğun yerini almak ve varisi olmak isteyen IV. İvan’ın
politikalarının bir sonucu olarak düşmanlığa dönüşmüştür.7
Bu ilişkilerin düşmanlığa dönüşü, IV. İvan’ın Volga havzasında Altınordu
İmparatorluğu’nun yerini alma ve Doğu Avrupa’da bu imparatorluğun varisi olma
politikasının bir sonucudur.
2.1.2. XVII. Yüzyıl Osmanlı-Rus İlişkileri
XVII. yüzyıl Osmanlılarla Ruslar arasındaki stratejik dostluğun son aşamasının
yaşandığı asır olarak nitelendirilebilir.8 Ruslar bu yüzyılın özellikle ilk yarısında da
temkinli dış politikalarını devam ettirdiler. Papanın çabalarına rağmen Haçlı Seferine
katılmamaları bu kapsamda görülebilir. Osmanlılar ve Ruslar arasında uzun süreli
6 Halil İnalcık, a.g.e., s. 7.
7 Halil İnalcık, a.g.e., s. 7.
8 Yücel Öztürk, “Osmanlı Devleti’nin Rusya’ya Yönelik Dış Politikası ve Türkiye-Moskova İlişkileri
(16. Ve 17. Yüzyıllar)”, Gökkubbe Dergisi, İstanbul, 2008, s. 248.
14
dostluk siyasetinin bozulmasına neden olan olay ise Kazak Ruslarının 1637’de Azak
Kalesini zapt etmesidir.9
Kazak Hatmanı Doroşenko bağımsız bir devlet kurma niyetindeydi. 1672
yılında kendi isteği ile Osmanlı hakimiyetine girince ilk Osmanlı – Rus savaşının da
sebebi olmuştur. Rusların 1674 yılında Doroşenko’nun kalesi olan Çehrin’i kuşatması
üzerine Osmanlı ordusu buraya gönderilmiş ve kuşatma kaldırılmıştır. Doroşenko
daha sonra Çehrin’i Ruslara teslim edince 1678 yılında Osmanlı ordusu Merzifonlu
Kara Mustafa Paşa komutasında Çehrin’e sefer düzenlemiş ve Çehrin Kalesi önünde
çetin bir savaş yaşanmıştır. Bu savaş Osmanlı ve Rus ordularının ilk büyük savaşıdır.10
Bu savaş sonrasında 1681 yılında Redzin Antlaşması yapılmıştır.
Ruslar 1686 yılında Osmanlılara karşı Lehistan, Avusturya ve Venedik’in
oluşturduğu Kutsal İttifaka katılmış ve Lehistan ile birlikte Osmanlı-Kırım ordularına
karşı savaşmıştır. Ruslar I. Petro döneminde ise Azak Kalesine 1695 ve 1697 yıllarında
iki kez sefer düzenlemişler ve ikinci seferde Azak Kalesini zapt etmişlerdir.
Osmanlılar Avusturya- Lehistan- Venedik İttifakı ile 1699 yılında Karlofça
Antlaşmasını yaptıktan sonra Ruslarla da iki yıllık bir ateşkes antlaşması yapmıştır.
Ruslarla Osmanlılar arasında 1700 yılında ise İstanbul Muahedesi imzalanmıştır. Bu
antlaşma tarihi aynı zamanda Osmanlının Ruslara karşı üstünlüğünün bozulduğu tarih
olarak değerlendirilir.11 Ruslar bu tarihten sonra Osmanlı üzerindeki baskılarını
artırmaya başlamıştır.12
2.1.3. XVIII. Yüzyıl Osmanlı-Rus İlişkileri
Rusya ve İsveç arasında 1700 yılında çıkan Poltova Savaşından sonra İsveç
Kralı II. Şarl Osmanlılara sığındı. Rusların Osmanlı topraklarına girmesi, Osmanlıların
Azak kalesini geri almak istemesi ve diğer sebeplerin birleşmesi ile Osmanlılarla
Ruslar arasında 1711 yılında Prut Savaşı çıktı. Savaş Baltacı Mehmet Paşa
komutasındaki Osmanlı ordusunun üstünlüğü ile sonuçlandı ve sonrasında 1711
yılında Prut Antlaşması yapıldı. Bu antlaşma ile Azak Kalesi geri alındı, ayrıca
9 Yücel Öztürk, a.g.m., s. 249.
10 Halil İnalcık, a.g.e., s. 20.
11 Halil İnalcık, a.g.e., s. 21.
12 Selim Hilmi Özkan, “XVII. Yüzyılın sonları ile XVIII. Yüzyılın başlarında Osmanlı-Rus İlişkileri ve
Karadeniz’in Güvenliği Meselesi”, Karadeniz Araştırmaları Dergisi, Sayı 14, (Yaz 2007), s. 60.
15
İstanbul’da bulunan Rus elçisinin geri çekilmesi kararlaştırıldı. 1720 yılında ise bu
antlaşmanın bazı maddelerini yeniden düzenlemek için Edirne Muahedesi
yapılmıştır.13 Bu antlaşma ile Rusya’ya İstanbul’da daimî elçi bulundurma hakkı
tanınmıştır.14
İran’da yaşanan iç karışıklıklar nedeniyle hem Rusya hem de Osmanlılar
Kafkasya’da bulunan İran topraklarını kendi topraklarına katmak için harekete
geçmişler, savaşa mahal kalmadan aralarında anlaşmaya varmışlardır.15
Rusların, Osmanlı- Venedik ve Osmanlı-İran savaşlarının da yaşandığı 1736
yılında Kırım’a asker sevk etmesi, Azak ve Kılburun kalelerine saldırması
Osmanlıların Rusya ve müttefiki Avusturya ile 1739 yılına kadar savaşmasına neden
oldu. Bu savaş 1739 yılında imzalanan Belgrad Muahedesi ile sona erdi. Bu
muahededen sonra Rus hükümdarları için İmparator ünvanı kullanılması kabul
edilmiştir.16 Bu antlaşmadan sonra 1768 yılına kadar iki devlet arasında önemli bir
problem yaşanmamış, karşılıklı olarak nameler gönderilmiştir.
Rusya 1763’te Lehistan üzerine ordu göndermişti. Lehler kaçarak Osmanlı
topraklarına sığınmışlardı. Rusların Lehleri takip ederek Osmanlı topraklarına girmesi
ve ayrıca Balkan milletlerini Osmanlı Devleti’ne karşı kışkırtması 1768’de başlayan
savaşın sebebi oldu. 1774 yılına kadar süren savaş sonrasında Küçük Kaynarca
Antlaşması yapılmıştır. Bundan sonra Kırım’da yaşanan karışıklıklar nedeniyle 1779
yılında Aynalıkavak Tenkihnamesi ile anlaşma yapılmıştır.
Rusların 1783’te Kırım’ı ilhak etmesi 1787’de Osmanlılar ile Rusya ve
müttefiki Avusturya arasında başlayan savaşa zemin hazırlamış, bu savaş sonrasında
1791’de Avusturya ile yapılan Ziştovi Antlaşmasından sonra 1792’de Rusya ile Yaş
Antlaşması imzalanmıştır.
13 İsmail Hakkı Uzunçarşılı - Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, C. IV, Ankara, TTK, 1988, s.180-181.
14 Hanife Güner, “XVIII. Yüzyıl Osmanlı Rus İlişkileri”, Abant İzzet Baysal Üniversitesi, Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Yeniçağ Tarihi Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Bolu, 2014, s. 31.
15 Uğur Kurtaran, “Sultan Birinci Mahmud Dönemi Osmanlı-Rus Siyasi İlişkileri”, Belleten Dergisi,
C: LXXIX, Sayı: 285, Ankara, Ağustos 2015, s. 593.
16 İlyas Topsakal, “Tarihi Süreçte Rusya-Türkiye İlişkileri”, Marmara Türkiyat Araştırmaları
Dergisi, C. III, Sayı 2, Sonbahar 2016, s. 39.
16
Fransa’nın Osmanlı Devleti’ne karşı düşmanca tutumu ve sonrasında Mısır’ı
işgal etmesi 1798’de Osmanlı Devleti ile Rusya arasında ittifak antlaşması
yapılmasına sebep oldu.17
2.2. Rusya’nın Balkanlardaki Hristiyanlara İlişkin Politikası
Osmanlı Devleti ile Çarlık Rusya’sı arasında 24 Nisan 1877’de Rusların savaş
ilan etmesi başlayıp 19 Ocak 1878’de Bab-ı Ali’nin Çarlık Rusya’sından ateşkes
istemesi ile sona eren savaş Rumi takvimde 1293 yılına denk geldiğinden tarihte 93
harbi olarak bilinmektedir.18
Rusya 18. Yüzyılda önceki yüzyıllara göre oldukça güçlenmişti. Kendisini
Ortodoksların hamisi ve lideri olarak görüyordu. 1853 yılında Rusların ağır bir yenilgi
almasıyla sonuçlanan Kırım Savaşı’nın sebeplerinden biri de Rusya’nın Osmanlı’dan
Hristiyanlıkta kutsal sayılan yerlerin korunması ve bakımı konusunda ve Ortodokslara
ilişkin yeni taleplerde bulunmasıydı. Osmanlı Devleti hakimiyetindeki topraklarda
1858’de Lübnan’da, sonrasında Sultan Abdülaziz döneminde Sırbistan’da, 1866
yılında Girit Adası’nda karışıklıklar yaşanmıştı. Balkanlarda milliyetçilik akımının
güçlenmesi ve katliamlar yaşanması bölgedeki Osmanlı hakimiyetini zayıflatmıştı.
Bunlarla birlikte Avrupa’da Osmanlı Devleti hakimiyetinde yaşayan Hristiyanların
insan haklarının ihlal edildiğine dair kamuoyu oluşmuştu. Bu kamuoyunun
oluşmasında basın da etkili olmuştu. Kırım savaşından sonra da Ruslar Osmanlı
hakimiyetindeki Hristiyanlarla ilgili taleplerde bulunarak Osmanlı Devleti’nin
içişlerine karışmaktaydı.
2.1.1. Rusya’nın Sıcak Denizlere İnme Düşüncesi
Rusya hem siyasi ve askeri hem de ticari hedefleri doğrultusunda İstanbul’u ele
geçirmek için XVIII. yüzyıldan itibaren Osmanlı Devleti ile birçok kez savaşa
girmiştir. “Rusya, ilk hedefi olan Anadolu üzerinden Akdeniz’e, Kafkaslar ve İran
üzerinden de Basra Körfezine inmek amacını gerçekleştirmek için sadece XIX.
17 Salih Yılmaz, Yakşi Abdullah, “Osmanlı Devletinden Günümüze Türk Rus İlişkileri” TYB Akademi
Dergisi, Sayı: 17, Mayıs 2016, s. 15.
18 Nükhet Eltut, "1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı ve İki Ülke Açısından Sonuçları", 38. ICANAS
(Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi) (International Congress of Asian and North
African Studies) 10-15.09.2007, Ankara / Türkiye Bildiriler/ Papers / Atatürk Kültür, Dil ve Tarih
Yüksek Kurumu Yayınları: 6, Ankara-2009, s. 119.
17
yüzyılda 1806-1812, 1828-1829,1853-1856 savaşlarını başlatmıştır. Ancak
hedeflerine ulaşamadıkları için yeni bahaneler ile 1877 yılında yeni bir savaşa
girmişlerdir.” 19
2.1.2. Kırım Savaşının İntikamını Alma Düşüncesi
Kırım Savaşında Rusların aldığı ağır yenilgi sonrası, önemli askeri ve
ekonomik kayıplar vererek Kırım’da ele geçirdiği arazi ve kaleler Paris Antlaşması ile
Osmanlılara iade edilmişti.20 Bu savaşın intikamını alma düşüncesi de 1877 yılında
başlayan bu savaşın önemli nedenlerinden biridir.
Rusya’nın İstanbul’u alma ve sıcak denizlere inme düşüncesi İngiltere’nin
strateji ve dış politikasına uygun düşmüyordu. İngiltere , Karadeniz’den başlayıp
Kafkaslar, Hazar Denizi, İran ve Afganistan’a kadar uzanan hattı kontrol altına alarak
Ortadoğu ve sömürgesi Hindistan için bir güvenlik kuşağı oluşturma amacındaydı.21
Rusya’nın planlarının gerçekleşmesi halinde İngilizlerin Basra Körfezine ve
sömürgesi durumunda olan Hindistan’a ulaşması tehlikeye düşeceğinden 18. Yüzyıl
sonundan 19. Yüzyıl sonuna kadar İngiltere Osmanlı Devletini Rusya’ya karşı
desteklemiştir.22 Avrupa devletlerince “hasta adam” olarak nitelendirilen Osmanlı
Devletinin topraklarının paylaşılmasına ilişkin Rusya’nın 1844’teki teklifine kesin bir
cevap verilmemesi,23 Kırım Savaşında 1840 Antlaşmasının ihlal edildiği gerekçesiyle
İngiltere’nin donanması ile Osmanlılara yardım etmesi,24 Rusya’nın Kırım Harbinden
sonra Rusların savaşta elde ettiği kazanımları Paris antlaşmasında koruyamaması,
ilerde değinileceği üzere 1877- 1878 savaşının sonunda İstanbul Boğazına filo
gönderilmesi, Ayastefanos’un ön anlaşma niteliğine bürünmesi25 İngiltere’nin Rusya
karşıtı hamlelerinin bir tezahürüdür. İngiltere’nin politikasına paralel olarak
19 Mustafa Öztürk, Mustafa Öztürk, 1877-1878 Osmanlı-Rus Harbi Belgeleri: Abdi Paşa’nın
Muhakemesi (25 Belge ile Birlikte), Belgeler, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 2002, s. 117-118.
20 Salma Arfaoui, “Osmanlı-Rus Savaşı (1877-1878) ve Avrupa Devletlerinin Tutumu”, Marmara
Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Tarih Anabilimdalı, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul,
2009, s. 15.
21 Mehmet Okur, “Bolşevik İhtilali Sonrası İngiltere’nin Rusya ve Kafkasya Politikası”, Vakanüvis-
Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi/International Journal of Historical Researches,
Kafkasya Özel Sayısı/ Special Issue on Caucasia,, s. 393.
22 Mehmet Okur, a.g.e, s. 393.
23 Nimet Kurat Akdes, a.g.e, s. 72.
24 Salma Arfaoui, a.g.e, s. 14.
25 Fahir Armaoğlu, 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi (1789-1914), Ankara, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek
Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları, VII. Dizi, Sayı: 169, s. 523.
18
Balkanlarda Rusların etkin hale gelmesini istememiş, Osmanlı-Rus çekişmesinde Rus
üstünlüğü yerine güçlerin dengede olduğu bir tabloyu tercih etmiştir. İngiltere
menfaatini muhafaza kaydıyla 1877 de başlayan savaşta tarafsız kalacağını
duyurmuş26 Avusturya-Macaristan, Fransa, Almanya ve Avrupa devletleri ise bir şart
ileri sürmeksizin tarafsız kalacaklarını bildirmişlerdir.27
2.1.3. İki Tarafın Mali Durumu-Ordularının Genel Durumu
Savaştan önceki dönemde Osmanlı Devleti ekonomik olarak sıkıntıdaydı. Rus
İmparatorluğu ise girdiği savaşlar nedeniyle benzer mali sıkıntıyı yaşıyordu. Osmanlı
ordusu savaş talimi ve eğitimi yönünden zayıf, cephane- lojistik ve teşkilat yönünden
ise yetersizdi. Askeri teknoloji ve birliklerin haberleşme imkanları bakımından Rusya
ile mukayese dahi edilemezdi.28 Osmanlı Devleti’nde askeri komuta kademesinde
liyakatsiz ve tecrübesiz komutanlar ve subaylar bulunuyordu. Askeri teçhizat olarak
ise İngiliz topları vardı. Buna karşın Rusya Prusya’dan getirdiği subaylarla ordusunda
iyileştirmeye gitmiş, teknolojik imkanlar önünden de iyi duruma gelmişti.29
2.1.4. Tersane Konferansı ve Londra Protokolü
Balkanlarda yaşanan sıkıntıların görüşülmesi amacıyla İngiltere’nin talebiyle
İstanbul Haliç’teki tersanede büyük Avrupa Devletlerinin de katılımıyla 23 Aralık
1876’da Tersane Konferansı toplandı. Osmanlı Devleti toplantının olduğu gün 1.
Meşrutiyeti ilan etmesi herhangi bir etki yapmamıştır.30 Bu konferansta Sırbistan ve
Karadağ için bağımsızlık kararı alınmış, Bulgaristan ve Bosna-Hersek’e özerklik
verilmesi kararlaştırılmıştır. Bunun ardından Rusya’nın diplomatik çabaları sonucu,
büyük devletler 31 Mart 1877’de Londra Protokolünü imzalamışlardır.31 Osmanlı
26 Ferhat Durmaz, “93 Harbi’nde Büyük Güçlerin Politikaları ve Osmanlı Devleti’ne Etkileri”,
Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Yıl 2015, C. 5, Sayı 2, s. 111.
27 Erhan Afyoncu, Sorularla Osmanlı İmparatorluğu-I, İstanbul, Yeditepe Yayınları, 2004, s.140-
141
28 Salma Arfaoui, a.g.t, s. 52
29 David Schimmelpenninck Van Der Oye, Russo-Turkish War (1877-1878), Wiley Online Library ,
https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/9781444338232.wbeow538, 27.01.2011, s. 2.
30 Manastırlı Mehmet Rıfat Bey, 93 Harbi Faciası, Der. Tahsin Yıldırım, İstanbul, DBY Yayınları,
2010, s.34; Şahin Turhan, Öncesiyle ve Sonrasıyla 93 Harbi, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1988,
s.138; Karadağ Raif, Muhteşem İmparatorluğu Yıkanlar, İstanbul, Kitabevi, 2004, s. 38
31 Ferhat Durmaz, a.g.e, s. 110.
19
Devleti’nin bu protokolü imzalamaması üzerine Rusya Osmanlı’ya karşı savaş ilan
etmiştir.32
2.2. Savaşın Başlaması
Rusya Osmanlı Devleti’ne karşı 24 Nisan 1877 tarihinde Romanya’ya
saldırarak Tuna cephesinde, 27 Nisan 1877 tarihinde ise Doğubayazıt’a saldırarak
Kafkasya cephesinde savaşı başlattı. Askeri güç ve yeterlilik ve ayrıca silah yönünden
Rusya daha güçlüdür ve taarruz savaşı yapmıştır Osmanlı Devleti ise savunma savaşı
yapmıştır.
Osmanlının Rumeli’deki orduları başkomutanı Abdülkerim Nadir paşa idi.
Ordu burada üç gruba ayrılmıştı. Batı ordusuna Müşir Osman Paşa, Doğu ordusuna
Müşir Ahmed Eyüp Paşa, Güney ordusuna ise Müşir Süleyman Paşa komuta ediyordu.
Ruslara karşı elindeki imkanlarla oldukça başarılı bir savaş ortaya koyan
Osman Paşa yönetimindeki ordu 5-6 aylık Plevne kuşatmasının ardından 10 Aralık
1877’de teslim olmak zorunda kaldı. Rus komutanlar Osman Paşa’yı ziyaret edip
cesaretini tebrik etmiş, Çar tarafından da kılıcını kendisine verilmiştir.33 Tuna
cephesinde yaşanan Elena muharebesi sonunda Müşir Süleyman Paşa 14 Aralık
1877’de çekilmek zorunda kaldı. Ardından Ruslar Sofya, Niş ve Vidin’i aldılar.
Kafkasya cephesinde Rusların asıl hedefi Erzurum ve Kars Kalelerini
almaktı.34 Osmanlı orduları Başkomutanı Ahmed Muhtar Paşa idi. Ruslar bu cephede
Tuna cephesindeki kadar başarılı olamadılar. Buna rağmen Ruslar ilerlemeye devam
ederek 17 Mayıs 1877’de Ardahan’ı, sonrasında Gedikler, Yahniler ve Alacadağ
Muharebelerinin ardından 17 Kasım 1877’de Kars’ı işgal ettiler. Rus ordusu
Erzurum’a doğru ilerlese de Erzurum’u alamadı.35
2.2.1. Savaşın Bitişi
Ruslar Batı’da İstanbul’a doğru ilerleyince İstanbul’u savunacak bir askeri güç
de kalmadığından Osmanlı Devleti ateşkes teklif etti. Ateşkes kabul edildi ve 31 Ocak
32 Manastırlı Mehmet Rıfat Bey, a.g.e, s. 35-38.
33 Turhan Şahin, a.g.e, s. 120-121.
34 Aleksandr Borisovic Şirokorad, Rusların Gözünden Kıran Kırana Osmanlı-Rus Savaşları
KIRIM-Balkanlar-93 Harbi ve Sarıkamış, İstanbul, Selenge Yayınları, 2009, s. 436-437.
35 Aleksandr Borisovic Şirokorad, a.g.e, s. 441.
20
1878’de Edirne mütarekesi imzalandı. Buna rağmen Rus Ordusu ilerleyerek Tekirdağ
ve Çorlu’yu işgal ettikten sonra İstanbul Yeşilköy’e kadar geldi. Rusların bu ilerleyişi
üzerine İngiltere İstanbul Boğazına filo göndererek Paris Antlaşması hükümlerinin
ihlali halinde müdahale edeceğini bildirdi.
2.2.2. Ayastefanos Antlaşması
Savaştan sonra Osmanlı Devleti ile Rusya arasında 3 Mars 1878 tarihinde 29
maddelik Ayastefanos anlaşması imzalandı. Bu anlaşmanın başlıca maddelerine göre
Karadağ, Sırbistan ve Romanya tam bağımsız olacak, Osmanlı Devleti’ne vergi ile
bağlı Bulgaristan Prensliği kurulacak, Bosna-Hersek'e iç işlerinde bağımsız olacak,
Doğu’da Kars, Ardahan, Artvin, Batum, Doğubayazıt ve Eleşkirt Rusya'ya verilecek,
Kotur ve civarı İran’a bırakılacak, Rusya’ya karşı Osmanlı Devleti Hristiyanlar
yararına reformlar yapmayı üstlenecekti.36 İngiltere ve Avusturya’nın barışın ancak bir
Avrupa konferansında düzenlenebileceğine dair itirazları ve Rusların da buna
muvafakat etmesi nedeniyle Ayastefanos bir “ön antlaşma” olarak kalmış, akabinde
Berlin Konferansı toplanmıştır.37
2.2.3. Berlin Konferansı ve Antlaşması
Berlin Konferansı 13 Haziran-13 Temmuz 1878 tarihleri arasında toplanmıştır.
Burada alınan kararlara göre Doğu’da Batum, Kars ve Ardahan’ı Ruslarda kalacak,
Balkanlarda Sırbistan, Karadağ ve Romanya bağımsız birer devlet olacaklar, Osmanlı
Devleti savaş tazminatı ödeyecek, Bulgaristan Tuna Nehri ile Balkan Dağları arasında
içişlerinde hür, ancak dışişlerinde Osmanlılara bağlı özerk bir prenslik olarak
kalacaktı.38
2.2.4. Savaşın Sonuçları ve Önemi
Osmanlı Devleti topraklarının ve nüfusunun önemli bir bölümünü
kaybetmiştir. Buna bağlı olarak tarımdan elde edeceği gelirlerden de mahrum kalmış
ve mali sıkıntılar yaşamıştır.39 Balkanlardaki beş yüz yıllık Osmanlı hakimiyeti sona
ermiş, bağımsız ve özerk devletler kurulmuş, bölgede Rus nüfuzu oldukça artmıştır,
36 Salma Arfaoui, a.g.t., s.78-79; Nükhet Eltut, a.g.e., s. 126.
37 Nükhet Eltut, a.g.e., s. 126-127.
38 Nükhet Eltut, a.g.e., s. 128.
39 Manastırlı Mehmet Rıfat Bey, a.g.e, s. 126.
21
Bölgedeki Türkler azınlık durumuna düşmüştür.40 Bölgedeki Türkler Ruslar ve
Bulgarların Türklere yönelik cinayetleri ve göçe zorlayan hareketleri nedeniyle
buradan göç etmişlerdir.41 Savaşta alınan yenilgi ve sonrasında diplomaside yaşanan
gelişmeler nedeniyle askeriye ve bürokrasi cesaretini kaybetmiştir. Bu savaşla
Osmanlı topraklarının paylaşılması son aşamaya gelmiştir.
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
SIR HENRY AUSTEN LAYARD’IN HATIRATINDA OSMANLIRUS
SAVAŞI
3.1.Sir Henry Austen Layard’ın İstanbul’a Büyükelçi Olarak Atanması
ve Gönderiliş Amacı
Henry Austen Layard’ın İstanbul’a Büyükelçi olarak atanması beklenmedik
ve ani bir şekilde olmuştur. Kendisine daha önceden hükümet tarafından bu tür kritik
bir pozisyon için atanacağına dair hiçbir bilgi verilmemiştir. Layard’ın bu görev yeri
değişikliği noktasında herhangi bir olumsuz bir tepki vermediği görülmektedir.
İstanbul’a gitmeden önce yaptığı görüşmelerde kendisinin asıl gönderiliş amacının
olası bir Osmanlı-Rus savaşını önlemek için çaba göstermesi ve bu süreçte İngiliz
Hükümeti’nin beklentilerini yerine yetirmek olduğu ortaya çıkmaktadır.
“27 Mart’ta Madrid’e döndük, gerçekleşecek bazı olayların özsezisi Kral’ın ivedi olarak
Sevilla’da ona dini törenlerde ve Kutsal Hafta tören alaylarında eşlik etme davetini
reddetmeme neden oldu. Elçiliğe henüz ayak basmıştık ki Lord Derby’den Majesteleri’nin
Hükümeti’nin benim derhal İstanbul’da özel bir elçiliğe geçmemi ve acilen İngiltere’ye
gelmem konusunda bilgilendiren şifreli bir telgraf aldım. Bu, tamamen beklenmedik bir çağrı
oldu çünkü ne Lord Derby ne de Lord Beaconsfield tarafından beni böyle bir göreve
atayacaklarına dair herhangi bir tasarı haberini almamıştım. Bu haber bana Kutsal Hafta’da
Madrid’deki tüm iş ve trafiğinin askıya alındığı günlerden biri olan perşembe günü ulaştı.
Sonuç olarak, sefarethanenin işlerini yoluna koymakta ve Madrid’e veda edeceğimi hissettiren
yola çıkmak için gerekli hazırlıkları tek başıma yapmakta bir zorluk yaşamadım. Başkâtip Sir
John Walsham benim yokluğumda maslahatgüzar olarak görev yapacak, sefarethane binasında
40 Manastırlı Mehmet Rıfat Bey, a.g.e, s. 134.
41 Turhan Şahin, a.g.e, s. 34.
Hristiyan inancında Hz. İsa’nın insanoğlu için acı çektiğine inanılan haftaya verilen addır.
Dönemin İngiliz Dışişleri Bakanı.
Büyük Britanya ve Kuzey İrlanda Birleşik Krallığı'nın merkezi hükümetine verilen terimdir. Tam
yazılışı Her Majesty's Government şeklindedir.
Asıl adı Benjamin Disraeli olan Lord Beaconsfield dönemin başbakanıydı. Ayrıntılı bilgi için bkz
Warner, Charles Dudley. “A Library of the World's Best Literature-Ancient and Modern-Vol. XLV
(Forty-Five Volumes)”, Synopses of Famous Books & General Index, 2009. S. 1633-1637.
23
kalacak ve mobilyalarımın kullanımı, benim Madrid’e geri dönüp dönmeyeceğim
kararlaştırılana kadar ona ait olacaktı. Bu ani görev değişiklikleri- bu sefer benim üzerimde
kanıtlandığı üzere- hariciyelikte yüksek mevkiden olanlar için ciddi bir maddi kaynak kaybı
demekti. 3 Nisan’da Madrid’den ayrıldık. Birçok İspanyol arkadaş ve diplomat heyetinin
neredeyse hepsi bizi uğurlamak için tren istasyonundaydı. Ayın 6’sında Londra’ya vardık.
İngiltere’de bulunduğum birkaç gün boyunca Lord Beaconsfield, Lord Derby ve Lord
Salisbury’le birtakım görüşmeler yaptım. Doğu’da ortaya çıkan meseleler hakkındaki
görüşleri noktasında beni bilgilendirdiler ve sonuç olarak Kral’ın Sultan’a Elçisi olarak
gidişatın kritik durumunu izlemem gerektiğini düşündüler. Hariciye Vekâlet’inden, genelde
Bab-ı Ali’deki temsilcilere verilen talimatların yanı sıra özel bir talimat almadım, fakat
görevimin esas amacı eğer mümkünse Türkiye ve Rusya arasındaki savaş tehdidini önlemek
için çaba göstermem olduğu bildirildi. Bu amaçla, yalnızca Büyük Güçlerin talebi üzerine her
tavizin mutlak gerekliliğini Sultan’a ısrar ederken, kendisine onlar ve Rusya arasında ortaya
çıkacak bir düşmanlık durumunda İngiltere’den herhangi bir yardım ya da müsamaha
beklememesini bildirecektim.
Aynı zamanda, Osmanlı yetkililer tarafından yapılan kötü muamele, Doğu
Trakya’daki Hristiyan vatandaşları için oluşturulan düzensiz birlikler ve sonuç olarak
İmparatorluğun genel kötü yönetiminden dolayı Türkiye’nin en eski ve en iyi müttefikinin
sempatisini ve arkadaşlığını kaybettiği; ve eğer bunu tekrardan kazanmak istiyorsa
Bulgaristan’da yapılan zulümler ve aşırılıklardan suçlu olanları halka açık ve uyarı niteliğinde
cezalandırması ve adaleti güvence altına almak, ırk ve inanç ayrımı gözetmeksizin tüm
vatandaşlarını koruma ve iyi bir yönetim sağlamak için gerekli olan bu tür reformları sadakatle
ve etkili bir şekilde uygulamasının zorunlu olduğunu ona vurgulamam gerekliydi.”1
3.1.1.Layard’ın İstanbul’a Yolculuğu
Layard gerekli hazırlıkları bitirip İstanbul’a yaptığı seyahat esnasında
gerçekleşmesi muhtemel görünen savaş için çeşitli görüşmelerde bulunmuş ve bu
amaçla yapabileceklerini de gözden geçirmiştir. Ayrıca Rusya’nın savaşı bir an önce
çıkarmak için girişimlerde bulunduğuna da dikkat çekmiştir.
“Paris içerisinden geçerken, Fransa Dışişleri Bakanı Dük Decazes ile bir görüşme yaptım. Türk
sorununu bütün detaylarıyla masaya yatırdık. Rusya'nın çok meyilli göründüğü bir savaşı
önleme ihtimaline dair şüphelerini dile getirdi. Ancak Türkiye'nin, Paris Antlaşması’nın 8.
maddesi uyarınca Büyük Güçlerin arabuluculuğuna itiraz edebileceğini belirtti. Bu konuda
görüşlerimi paylaştım ve ona Sultan’ın bakanlarını bir temyiz başvurusuna yönlendirmeye
teşvik etme niyetinin olduğunu söyledim. Bana, savaşı önlemek için bu çabalara ve diğer her
şeye yönelik olarak Bab-ı Ali’deki Fransız maslahatgüzarına samimi destek ve iş birliği sözü
verdi.
Ayın 17’sinin sabahında Brindisi'ye ulaştık ve hemen Birleşik Krallık tarafından beni
İstanbul’a götürmesi için benim emrime verilen Kraliçe'nin yatı Osborne’a bindik. Ayın
20’sinde yani cuma günü tatilinde Çanakkale Boğazı'ndaydık. Orada, Birleşik Krallık
tarafından beni kabul edip karşılamak için gönderilen Sultan'ın tercümanı olan Münir Bey ve
yıllardır tanıdığım ve ayrıca babasıyla birlikte Bursa'daki İngiliz Konsolosluğunda daha eski
zamanlardan tanışıklığım olan İngiliz Büyükelçiliği'nin ilk tercümanı Bay Sandison tarafından
karşılandım. Sabah donuk, pusluydu ve yağmur, güneşin göründüğü gün ortasına kadar
1877 yılında Tersane Konferansı’na tam yetkili delege olarak gönderilen devlet adamıdır.
1 Sinan Kuneralp, The Queen's Ambassador to the Sultan: Memoirs of Sir Henry A. Layard's
Constantinople Embassy, 1877-1880, London, Isis Press, 2009. s. 32.
24
yağmaya devam etti. İstanbul’a yaklaştıkça güneş pırıl pırıl parlıyordu. Biz de Sarayburnu’nun
etrafını dolanarak şehrin muhteşem manzarasının olabildiğince tadını çıkardık.2
İstanbul’a seyahatim sırasında Dışişleri Bakanlığı tarafından bana verilen Türk sorunuyla ilgili
resmi yazışmaları dikkatlice inceledim ve Sultan ve Bab-ı Ali ile iletişimde en iyi takip
edebileceğim rotayı zihnimde endişe ile çizdim. Şayet Büyük Güçler, Rusya’yı memnun
edemedilerse, yaklaşan savaşın önlenmesi için son bir çabanın söz konusu olabileceğine, en
azından bunun yapılması gerektiğine ve ilk etapta en azından çoğunluğu tatmin edebilecek bir
karar için Türk hükümetinden tavizler almak üzere tüm çabalarımın yönlendirilmesi
gerektiğine dair bir karara vardım.
Dük Decazes ile aynı fikirde olduğum üzere, Paris Antlaşması’nın 8. Maddesi uyarınca bu
Güçlerin arabuluculuğuna nihai bir itiraz da yapılabilir. İlgili madde şu şekilde yer alıyor:
Osmanlı İmparatorluğu ile antlaşmayı imzalayan devletlerden biri veya birkaçı arasında
ilişkilerinin korunmasını tehlikeye atabilecek bir anlaşmazlık çıkarsa, taraflar kuvvet
kullanmadan önce, diğer imzacı devletlerin aracılığını kabul edeceklerdir. Rusya, bu maddenin
öngördüğü arabuluculuğun, İstanbul’da yapılan ve başarısız olan konferanslarda neredeyse
fiilen uygulandığını belirtti. Ancak bu tartışma tamamen temelsizdi. Zira böyle bir
arabuluculuk ne teklif edildi ne de kabul edildi. Şu anda pratikte Rusya ile Türkiye arasında
bire düşürülen savaş ya da barış sorunu, ortaya çıkan durum ve zaman ve önceki güç tarafından
anlaşmanın reddedilmesi kötü niyete ve kötü amaçlara dair bir kanıt daha sunmakta.”3
3.1.2.Sultan’la İlk Görüşme
Sultan II. Abdülhamid’le olan ilk karşılaşmasını ve yaptığı görüşmeyi aktaran
Layard’ın Sultan’ın tavır karakterinden oldukça etkilendiği görülmektedir. Sultan’la
konuşmalarından yola çıkarak kendisinin çok zeki, iyi eğitim görmüş ve çalışkan
olmasına dikkat çekmiştir. Konuyla ilgili Lord Derby’e yazdığı mektupta Sultan’ın
Rusya ile bir savaş yapmaktan ziyade barış yanlısı olduğunu belirtmiştir.
“24 Nisan'da, beni görmek için sabırsızlanan Sultan tarafından halka açık görüşmede kabul
edildim. Beni ve dairemi saraya taşımak için bir hükümet arabası ve dört adet araç gönderildi.
Majesteleri, o zamanlar ilk eşi ve görevlileriyle birlikte mütevazı boyutlarda küçük ve zarif
bir bina olan Yıldız Köşk’ünde yaşıyordu. Bu büyük yapı, enfes güzellikte geniş panoramik
bir manzaraya hâkim bir tepenin üzerine kuruluydu – zirvesi karla kaplı Olimpos’la sınırlı
Boğaziçi, Haliç, Marmara Denizi 4
Kamuya açık görüşmeden sonra Sultan beni özel olarak görme istediğini belirtti. Beni büyük
salona doğru açılan küçük bir odada kabul etti. Odadaki tek kişi Safvet Paşa idi. Sultan
oturmamı istedi ve kendimle ilgili kişisel olarak bazı gerekli şeylerden bahis açarak sohbete
başladı. Bu durumla ilgili olarak yaşananların çok önemli olmadığından bahisle, 25 Nisan
tarihli, 8 Mayıs'a kadar Londra'ya ulaşmayan çok gizli bir telgrafta, bu görüşmeme ilişkin
Lord Derby’ye sunduğum rapora atıfta bulunuyorum. Kamuya açık görüşme esnasında
Sultan'da gözlemlediğim gerginlik ve endişe özel olarak birlikteyken çabucak geçti ve Sultan
hızlı bir şekilde sakinliğini sağladı. Akıcı ve sıkılmadan, iyi anlamda ve her zaman konu
odaklı konuştu. Her ne kadar Safvet Paşa çevirmeye devam etse de, çok az sahip olduğum
Türkçe ve Farsça bilgisi, Sultan’ın söylediklerini takip etmemi olanaklı kıldı ve daha da
2 Kuneralp, a.g.e., s.37.
3 Kuneralp, a.g.e., s. 38.
4 Kuneralp, a.g.e., s. 41.
Tam adı Mehmed Esad Safvet Paşa’dır. Söz konusu tarihte Hariciye Nazırı olarak görev yapmaktadır.
25
önemlisi, sahip olduğum sözlerin doğru bir şekilde verilip verilmediğini de değerlendirmemi
sağladı.5
Özel görüşmemi Lord Derby’ye yazdığım bir mektupta, Sultan ile ilgili olarak şunları
söyledim: ‘Sesi, neredeyse umutsuzluğa kapılmış bir adamın sesi gibi, hüzünlüydü. Çok
dokunaklı bir şekilde ve gözlerinde yaşlarla barış arzusunun ısrarında bulundu. Kusursuz
samimiyetinden şüphe edilemezdi. Bazen yüz ifadesine en keyifli ve içten bir gülümseme
yansıyordu. Bütünüyle bana, halkının bütün sınıflarının refahı için elinden geleni yapmak
isteyen, ancak fiziksel ve ahlaki yönden güçlü olmak isteyen ve muhtemelen daha güçlü ve
daha kararlı bir yapının etkisine teslim olan çok cana yakın, iyi niyetli, dürüst, düşünceli ve
insancıl bir insan izlenimini verdi.’
Görüleceği üzere, bazı açılardan bu düşünceyi değiştirmek için bir nedenim olsa da daha
sonra Sultan'ın karakterini çizdim, kendisiyle daha yakından tanışarak, kendisine atfettiğim
niteliklerin çoğuna sahip olduğuna inanıyorum. Şüphesiz ki karakteri sürekli maruz kaldığı
tehlikeler, dehşet verici derecedeki suikast korkusu, tahta geldiği günden sonra ve özellikle
Rusya ile savaş sırasında art arda gelen feci olaylar, kendilerini dinlemeye meyilli olan
Sarayla bağlantılı özel ofislerinde bulunan bakanlarının birbirlerinin yerine geçmek için
çevirdikleri acımasız ve ahlaksız entrikalar sonucunda çok ciddi değişimler geçirdi. Ama bu
görüşmede Sultan’ın benim üzerimde yarattığı izlenim, onu ilk defa gören her erkek ve
kadının edindiği bir izlenimdi. Basit ve yapmacık olmayan üstelik son derece değerli
davranışlarının ve ilgisinin cazibesinden etkilenmemek mümkün değildi. Bunlar iyi
yetiştirilmiş bir beyefendide olan şeylerdi.
Üç yıldan uzun süren kendisiyle olan yakın ilişkim sırasında, en iyi ve en yüksek düzeydeki
Avrupa toplumuna alışkın bir bireyden beklenmeyecek, uygun olmayan ne bir şey duydum
ne de bir şey gördüm. İmparatorluk ailesinin diğer üyeleri gibi, nasıl yetiştirildiği de dikkate
alındığında, bilgisi ve birçok konuda genel bilgisi dikkat çekiciydi. Genel sohbete düşkündü
ve içinde sahip olduğu düşünceleri tutabiliyordu – hazır cevap biriydi. Çok mizahı vardı, iyi
bir hikâye anlatıcısı ve dinleyenin de zevk aldığı bir kişilikti. Anlayışı hızlıydı ve hafızası
kalıcıydı. Kendisine söylenen herhangi bir şeyi nadiren unutmuştur. Dikkatlice sakladığı ve
genellikle elindeki hatıralara değdiğini düşündüğü herhangi bir gözlem ya da ifadeye sahip
olduğu bir dergide not alma alışkanlığı söz konusudur. Onunla yaptığım görüşmelerde sık sık
bu notlara atıfta bulunuyordu. Bir anda herhangi bir görüşün dikkat çekici bir noktasını
yakalayabilir ve eğitimli bir avukata yakışır tarzda bir tartışmayı sürdürebilirdi. Her zaman
ona söylemek zorunda olabileceğim her şeyi dinlemeye hazır buldum, fakat bunu duymak
tatsız ve üzücü olabilir ama tahammülsüzlük ve kızgınlık belirtileri olmadan onunla uzun ve
yakın görüşmeleriniz sırasında çoğu zaman onunla uyumsuz bir iletişim kurdum. Erken
kalkan bir kişiydi, genellikle günlük çalışmalarına sabah saat beş ya da altıda başlıyordu;
alışkanlıklarında çok tutumlu, iddialı ve ekonomik olan ne şaraba ne de kadınlara veya
herhangi bir diğer kötü alışkanlığa meyilli olmayan, çok orta derecede yiyen, asıl neşesini
yerine getiren bahçesini, çiçeklerini ve kuşlarını seven, iyi ve cesur bir biniciydi.”6
3.1.3.Osmanlı-Rus İlişkileri
Her ne kadar Osmanlı’yı gerçekleşmesi muhtemel olan savaş konusunda barışı
sağlamak noktasında çaba sarf etse de Layard, Rusya’nın savaş yanlısı olduğu ve
halihazırda savaş için girişimlere başladığını belirtmiştir. Layard’a göre Bab-ı Ali
savaşı engellemek adına Büyük Güçlere başvuru yapmak için çok zaman kaybetti ve
saraydaki savaş yanlısı kesimin de baskısıyla savaş kaçınılmaz bir hal aldı. Sarayda
5 Kuneralp, a.g.e., s. 43.
6 Kuneralp, a.g.e., s. 44.
26
Osmanlı İmparatorluğu’nun yıkılmasına sebep olan tecrübesiz ve ehil olmayan devlet
adamlarının olduğunun altını çizen Layard, özellikle Mahmud Paşa’nın bu konuda
önde gelen kişilerden olduğunu söylemiştir.
“Sultan ile beraberken, bir miktar başarı ümidiyle, Rusya tarafında bunu sürdürmek için gerçek
bir istek olması durumunda kendisini barışa götürebilecek bir taviz vermeye teşvik etmek üzere
azami gayreti gösterirken, St. Petersburg’daki Türk büyükelçiden Bab-ı Ali’ye bir telgraf geldi
ve Prens Gorçakof’un Türkiye’ye karşı savaş ilanını içeren bir not aldığını duyurdu.
Barışı muhafaza etmek için daha sonra İngiltere ve diğer güçler tarafından yapılan çabaların
bu bildirgeyi hızlandırması imkânsız değildi. Rusya savaşa kararlıydı ve şimdi savaşın kaderi
onun elindeydi.
Sultan’ın tavsiyeme göre hareket ettiğine inanmam için bazı sebeplerim vardı. Sadrazam ve
Safvet Paşa, Arabulucu Güçlere itirazda bulunmak ve Rusya'dan Türkiye'ye saldırmaktan
kaçınacağına dair bir teminat alınabilirse silahsızlanma konusunda gecikmeden işe koyulmak
için hazırdılar. Ancak hem Meclis’te hem de Saray'da savaşa yatkın görünen ve hiçbir uzlaşma
koşulunu dikkate almayan çok etkili bir parti vardı. Bu partinin ana üyelerinden biri Sultan’ın
Damadı Mahmud Paşa idi. Önce tahtı Abdülaziz’e emanet etmiş sonrada Abdülhamid’i tahta
geçirmekte aracılık etmiştir. Sonuç olarak, Mahmud Paşa’nın, kayınbiraderinin hüküm
sürmeye başladığında genç ve tecrübesiz olan, doğal olarak devletin işlerinin yönetiminde
tavsiye ve yönlendirme ile işleri yürüten kayınbiraderine büyük etkisi oldu. Abdülhamid, ne
yazık ki, daha tehlikeli bir danışman seçemez veya daha kötü ellere düşemezdi.
Damat Mahmud, son derece yaşlı bir Türk idi ve Osmanlı İmparatorluğu'nun yıkılmasına yol
açan bir tür yönetici elitti. Yozlaşmış, şehvetli, bağnaz, cahil, gururlu ve iğrenç, saltanatının ilk
günlerinden itibaren Sultan'ın yoldan sapması için elinden gelenin en iyisini yaptı ve kötü
danışmanları aracılığıyla ülkesine geri döndürülemez felaketler getirerek yaşamı sona erdi. O
kibirli ve yakışıklı bir adamdı, ama çok cesurdu. Son derece vicdansız, kurnazlığını öne çıkaran
kötü ve uğursuz bir ifadesi vardı. Amaçlarını gerçekleştirmek için herhangi bir suç işlemeye
de hazırlıklıydı. Resmi işlemlere vakıf olduğundan büyük bir servet biriktirmiş ve biri Galata
tarafındaki Haliç'in girişinde, diğeri de Kandilli köyünde, Boğaz'da iki görkemli saraya sahip
olmuştu. Büyük Osmanlı asillerinin antik devletini belli bir dereceye kadar ayakta tutanlardan
biriydi.7
Divandaki mücadeleden sonra partinin barış lehine hüküm sürdüğü açıklandı ve ayın 24’üne
kadar arabuluculuk yapmaları için Güçlere itiraz edilmesine karar verildi. Ancak, yalnızca ayın
26'sında Musurus Paşa, İngiliz Hükümeti'ne temyiz başvurusunda bulunmak için talimatlar
aldı. Böylelikle birkaç değerli gün kaybedildi ve acil silahsızlanma konusunda ise henüz bir
karara varılamadı.
Güçler topluluğuna arabuluculuk yapmaları için bu başvuruyu yapmalarını tavsiye etmek üzere
özel talimatlar almamıştım. Ancak ayın 21’inde Lord Derby’den bana diplomatik eylem için
çok geç kalsa da, diğer Güçler arabuluculuk faaliyetine katılırsa ve Rusya’da bunu kabul ederse
olumlu cevap vermeye hazır olacaklarını belirttiği bir telgraf elime ulaşmıştı. Aynı gün savaşı
engellemeye yönelik toplantının önemini yitirdiğini ve zaman kaybetmeksizin Birleşik Krallık
Hükümetinin yetkisi ile Rusya’yı düşmanlıkları askıya almaya itecek herhangi bir rotayı
Osmanlı Devleti’ne önerebilirsem yapabileceklerimin büyük önemi haiz olduğunu Lord
Derby'ye bildirdim. Ayrıca Rusya’nın Maslahatgüzarı (M. Nelidov)’un bana İstanbul’dan
ayrılmak için emir almadığını ancak ertesi hafta boyunca kendilerine gelecek olan emri
beklediğini söylediğini ekledim.
7 Kuneralp, a.g.e., s. 46.
Rum asıllı Kostaki Musurus Paşa bahsi geçen dönemde Londra Elçiliği yapmaktadır. Ayrıntılı bilgi
için bkz. Sinan Kuneralp. “Bir Osmanlı Diplomatı Kostaki Musurus Paşa 1807-1891”, Belleten, C.
XXXIV, 1970, 135: 421-435.
27
İtalyan Maslahatgüzarı, Dışişleri Bakanı'na Sultan’ın, mümkünse savaşın önlenmesi için bazı
düzenlemeler yapmak amacıyla orada kendisiyle buluşmak üzere özel bir Büyükelçi
göndermesi adına Kişinev’de İmparator Aleksandr’ın varlığından yararlanabileceğini
önermesi için Hükümeti tarafından yönlendirildi. Bununla birlikte, bu öneriyi yapmadan önce,
İtalyan Hükümetinin böyle bir elçiliğin İmparator tarafından kabul edilip edilemeyeceği veya
hatta onun tarafından karşılanacağının belirlenip belirlenmediği şüphelidir. Bir keresinde
İtalyan maslahatgüzarının attığı adımla tanıştığım Birleşik Krallık Hükümeti, izlenecek rotanın
kabul edilmesinin tavsiye edilmesi gerektiği ve Sultan'ın İmparatora Büyükelçi gönderme
niyetinin gecikmeksizin Rus Hükümetine bilgilendirilmesi gerektiği görüşündeydi. Ancak,
Sadrazam ve Meclis'in diğer üyeleri, yalnızca Türkiye'yi küçük düşürmekle kalmayıp,
hedeflerinde başarılı olma ihtimalinin düşük olduğunu düşündükleri önlemlere de karşı
çıktılar. Ethem Paşa bana, “Türkiye ile Rusya arasındaki ilişkilere ve Rus İmparatoru ile
Kişinev’deki bir Türk Büyükelçisi arasında görüşülen Osmanlı İmparatorluğu'nun çıkarlarına
ve haklarına dair konulara rıza gösteremeyiz” dedi. Sonuç olarak teklif düştü. Sultan, herhangi
bir imtiyaz için hazırlıklı bir elçi göndermiş olsa bile, Türkiye'nin işgalinin önlenip
önlenemeyeceği şüpheliydi.
Bu arada hükümet Güçler tarafıyla Paris Antlaşmasına ilişkin Bab-ı Ali’nin arabuluculuk
başvurusu yapmalarına yönelik iletişim içindeydi. Buna katılmak için genel bir isteklilik var
gibiydi ancak aynı zamanda bunun için zamanın kalmadığı ve savaşın kaçınılmaz ve eli
kulağında olduğuna dair bir kanaat oluşmuştu. Türklerle iletişim hakkında beni
bilgilendirirken, Lord Derby şu açıklamayı yapmıştı: ‘Musurus Paşa'ya, söz konusu
başvurunun Paris antlaşmasının şartlarına tam olarak uyduğunu kendisine gösterdiğini,
Hükümetin, eğer böyle bir müdahalenin kendi taraflarına yapıldığına dair herhangi bir şüphe
uyandırırlarsa Osmanlının talebine uymaya hazır olduğunu söyledi.’”8
3.1.4.Savaşın İlanı ve Bab-ı Ali’nin Tutumu
Savaşın ilanıyla birlikte Osmanlı’nın Rus unsurlarını ülkeden çıkarma
konusunda Layard’ın Sultan II. Abdülhamid’in kendi tavsiyesine uyarak hareket
ettiğini dile getirmektedir. Bu amaçla, Bab-ı Ali savaş esnasında ülkede kalmayı tercih
edenlerin herhangi bir güvenlik sorunuyla karşılaşmayacağını sağlamıştır. Bununla
birlikte aslında Rusya tarafından istihdam edilen casus, suikastçı ve komplocuların
olduğunu ve Osmanlı için tehlike arz ettiğinin altını çizmiştir. Halihazırda kendilerine
karşı oluşan ön yargıyı daha da artırmamak adına Osmanlı’nın bu tür bir politika
uygulamasının gerekliliğini savunmuştur.
“Bab-ı Ali şimdi savaşın başlamasının gerekli bir hale gelmesiyle birlikte birtakım adımlar
atmaya başladı. Savaş halindeki bir devletin kabul etme hakkına sahip olduğu tedbirler
arasında, tüm Rus unsurlarının Türkiye topraklarından derhal çıkarılmasını öngörüyordu.
Sultanın bu niyeti uygulamaya koymadığı için daha temkinli ve onurlu olacağını, ancak ülkeyi
terk etmeyi seçerken, aynı zamanda, ülkede kalmayı seçenlerin, barış içinde yaşadıkları ve
kanunlara uydukları sürece korunma altında olacaklarını söylemiştim. Tavsiyem Sultan
tarafından kabul edildi ve Majesteleri Hükümeti tarafında da onaylandı. Bab-ı Ali yalnızca
saygınlık göstermemişti, aynı zamanda buna uyma noktasında da büyük bir inkâr sergiledi
çünkü büyük hak ihlaliyle Rus vatandaşlığını ve korumasını elde eden bu sözde Rus
vatandaşlarının çoğunluğu Sultan’ın halkı olan Yunan, Ermeni ve diğer Hristiyanlardan
oluşuyordu. Birçoğu, Rus Büyükelçiliği tarafından savaşı sürdürmek için kirli çalışmalarında
istihdam edilen meşhur casuslar, komplocular ve suikastçılardı. Başkentte ve illerdeki varlığı
8 Kuneralp, a.g.e., s. 47.
28
Türkiye için ciddi bir tehlike oluşturuyordu, ancak sınır dışı edilmeleri bir kere İngiltere’de ve
başka yerlerde Türk Hükümetinin zulmüne ve baskılarına karşı ağlamalarına yol açacak ve
Türk davasını daha da önyargılı hale getirecekti. Asla uygulanmayan ve Ruslara Osmanlı
hakimiyetindeki yerleri terk etmeleri için beş gün süre tanıyan bildiri, Osmanlı tarafından
yayınlandı. Kalmayı tercih edenler, Türk yasalarının koruması altına alındı. Rus gemilerinin
Osmanlı limanlarını terk etmeleri için üç gün izin verildi, ancak hiçbirinin Çanakkale Boğazı'nı
geçmelerine veya Boğaz'ı Akdeniz'den Karadeniz'e veya Karadeniz’den Akdeniz’e doğru
geçmesine asla izin verilmedi.
Savaşın ilanından hemen sonra Sultan, Avrupa ve Asya'daki birliklerinin komutanlarına onurlu
ve ölçülü bir talimat verdi. Rusya'nın kendisine karşı savaş ilan ettiğini, onun yanında,
Tanrı'nın ve peygamberinin yardımına güvendiğini söyleyerek silahlara başvurmaya mecbur
olduğunu; her zaman barışı istediğini ve onu korumak için arkadaş canlısı güçlerle birlikte
çalıştığını; Osmanlı isminin yüceliğini korumak için askerlerine güvendiğini; onlar için dua
edeceğini ve milletin, eşlerini ve çocuklarını koruma altına alacağını belirtti. Gerekirse,
Halifeliğin ve Sultanlığın kutsal bayrağını açacağını ve onlara katılarak, hak ve ülkesinin onuru
ve bağımsızlığı nedeniyle hayatını feda etmeye hazır olacağını ekledi. Talimatının sonunda
Allah, bize zafer nasip etsin! diye bağırdı.
Savaşın patlak vermesiyle, Tuna Nehri'ndeki ordusuna katılmaya yönelik Sultan’ın niyeti
vardı. Benim de buna inanmam için bir nedenim vardı. Zira yenilirse başkente geri
dönmektense savaşta öleceğini söyledi.”9
3.1.5.Ordunun Son Durumu
Rusya ile askeri imkanlar bakımından eşit şartlarda olmayan Osmanlı
ordusunun durumuyla ilgili Lord Derby’e bir mektup yollayan Layard Rusya ile maddi
imkânlar konusunda geride kalan ordunun karakter ve fiziksel dayanıklılık bakımından
üstün olduğunu belirtmiştir. Rus ordusunun hızlı bir şekilde ilerlediğini ve bu durumun
başkent İstanbul için ileride bir tehlike arz edebileceğine işaret etmiştir. Osmanlı
Hükümeti’nin ilk etapta ordunun acil ihtiyaçlarını karşılayabilecek maddi durumda
olduğunu da yazmıştır.
“Kraliçe’nin Ulağı emrimde değildi, yabancı gönderiler resmi yazışmaların öneminden dolayı
teslim alınmıyordu ve İstanbul’a gelişimden 10 gün sonra daha Nisan ayının 30’u olmamıştı ki
Lord Derby’ye gidişatı rapor eden gönderiler ve özel bir mektup ancak gönderebildim. Bu
gönderiler "Bulgaristan Yardımlaşma Fonu’nun” dağıtımında kendisine yardım etmesi için
Lady Strangford'a Türkiye’ye kadar eşlik eden Bay Barrington Kennett'e aktarıldı ve
İngiltere'ye geri döndüler. Birlikte ayrıldılar ve 8 Mayıs'ta Londra'ya ulaştılar- Bay Barrington
Kennett ve değerli yoldaşı, Tuna'yı geçen son gezginlerdi ve nehrin geçişini bazı riskler
olmadan tamamlamışlardı.
Lord Derby'ye yazdığım özel mektubumda, Türklerin askeri teşkilatı hakkında elde
edebileceğim bilgilerin onlar için çok uygun olmadığını belirttim. Genel olarak, Türk
askerinin, herhangi bir Avrupa ulusu kadar üstün olmasa bile, her halükârda, sakin, cesaret,
huzursuzluk, fiziksel dayanıklılık, itaat ve egemenliğine olan bağlılığı bakımından mükemmel
9 Kuneralp, a.g.e., s. 51.
29
olduğu kabul edilir. Ancak genel olarak Türk ordusunda mutlak bir istek olduğu ya da yetenekli
ve güvenilir subayların olduğu kabul ediliyordu.
İstanbul’daki yerli ve yabancı en iyi askeri makamlar- çeşitli "ordu birliklerinin" Avrupa
eyaletlerinde dağıtılma şeklinden ciddi rahatsızlık duymuşlardı. Rusların Dobruska üzerinden
Bulgaristan'a tüm gücüyle girebileceklerine inanıyorlardı. Türk Genelkurmay Başkanı, Hobart
Paşa'nın tavsiyelerine ve acil uyarılarına karşı, Tuna'nın ağız kısmında direnmeksizin onların
işgaline imkân sağlamıştı. Varna'yı ele geçirebilecekleri ve arkalarında o nehirdeki kaleyi
bırakarak doğrudan başkentin üzerine yürüyebilecekleri anlaşıldı.
İngiliz Savaş Ofisinin "istihbarat departmanında" çalışan yetenekli ve deneyimli bir memur
olan Albay Home, Birleşik krallığa savunma yollarını ve Rusların ilerlemesine yönelik
direnme güçlerini rapor etmek üzere Türkiye’ye gönderildi. Home İstanbul’a yönelik tehdidin,
düşmanın ilerleyişini kontrol edebilecek herhangi bir tanım ya da herhangi bir tahkimat çizgisi
bulunmadığı ya da başlatılmadığı için çok büyük olduğu sonucuna varmıştır. Hem o hem de
diğer İngiliz askeri makamları, bir zamanlar Tuna’yı geçen Rus ordularının, ciddi bir karşı
koyma görmeden başkente yürüyeceklerini düşündüler. Disiplinsiz, kötü beslenmiş ve kötü
komuta edilmiş Türk birliklerinin, Rus komutanlarının beceriksizliği ve yetersizliğinden
dolayı, sunmaya hazır olduğu azimli ve kararlı bir direnişe yeteri kadar ihtimal vermediler.
Osmanlı’nın içinde bulunduğu zorluklar, savaşın tüm süresi boyunca acilen hissedilen bir istek
olan para isteğiyle birlikte büyük ölçüde arttı. Ancak, Amerika Birleşik Devletleri'nden ve
başka yerlerden silah ve mühimmat almayı ve onlara para ödemeyi başardılar. Birliklerde ve
kamu hizmetinde çalışanlar, hak kazandıklarının çok küçük bir kısmını aldılar. Yabancı ve
ulusal borçlara olan faiz ödemeleri bir süre için askıya alınmıştı. Böylece tüm gelir en önemli
ve en acil taleplere uygulandı.”10
3.1.6.Bab-ı Ali ve Almanya
Savaş esnasında Almanya Osmanlı ilişkilerini değerlendiren Layard,
Almanya’nın bu savaşta Rusya’nın lehine hareket ettiğine işaret etmiştir. Almanya’nın
Rus vatandaşlarını savaş süresince kendi ülkesinde himaye etmesinin haksız bir talep
olduğunu dile getirmiştir. Yapılan baskılara rağmen Osmanlı bu talebi reddetmiş fakat
sonrasında Türk bakanların sergilemiş olduğu dirençsizlik sonucu Almanya savaş
süresince Rusların himayesini üstlenmiştir.
“Bab-ı Ali ile Almanya arasında kısa bir zamanda ciddi sonuçlara yol açmakla karşı karşıya
bırakan bir sorun ortaya çıktığında, savaş daha yeni başlamıştı. Rusya, Alman Hükümetinden,
barışı tesis edinceye kadar Rus vatandaşlarının ve unsurlarının koruma altına alınmalarını talep
etmiş ve bu talep de Alman hükümeti tarafından kabul görmüştür. Osmanlı, bu düzenlemeyi
kabul etmekte zorlanmayacaktı, zira Alman Hükümeti, Türk idaresindeki Rusların savaş
döneminde Türkiye ile Rusya arasındaki anlaşmaların ve kazanımların tüm avantajlarından
yararlanmaya devam etmeleri konusunda ısrarcı olmadı. Alışılmadık şekilde olumsuz
ifadelerle yapılan bu talebi, Osmanlı kabul etmeyi reddetti. Düşmanının vatandaşlarını
kendisinden çok daha uygun bir temele koymak ve onları İmparatorluğun güvenliğini ve
çıkarlarını ciddi şekilde tehlikeye atabilecek dış koruma eylemleri kapsamında cezasız
kalmaya kararlı bir pozisyona koymaya yönelik taleplere Osmanlı kesinlikle rıza
göstermeyecektir.
Asıl adı Augustus Charles Hobart-Hampden olan Hobart Paşa İngiliz asıllı bir askerdir. Bahsi geçen
tarihte Osmanlı donanmasının komutanlığını yapmaktadır.
10 Kuneralp, a.g.e., s. 59-60.
30
Bu talep açıkça haksızdı ve hiçbir bağımsız Avrupa Gücü bunu teklif dahi edemeyecekti.
Şimdiye kadar gözlemleme fırsatım olduğu için söylüyorum: Türkiye'de iyi niyetli Rus
vatandaşları varsa çok azdır. Rus vatandaşı olduğunu iddia edenler esas olarak Yunanlılar,
Ermeniler ve açıkça Rus vatandaşlığını sonradan kazanmış olan ve birçok durumda düşmanın
gizli ajanları olan diğerlerinden oluşmaktadır. Milletler kanununa göre, antlaşmalar ve
uluslararası anlaşmalar savaş sırasında ya iptal edilir ya da askıya alınır. Sonuç olarak Osmanlı,
kapitülasyonların artık Rus vatandaşları için yürürlükte olmadığını ileri sürmüştür. Savaş ilan
edildikten sonra sınırlı bir süre içinde Türk topraklarını terk etmelerine yönelik bir emrin
geleceğinden kimsenin şüphesi yoktu ve başka bir gücün koruması altında kalmalarına izin
verme zorunluluğu da bulunmuyordu. Bu konuda tavsiyem istendi. Türkiye’nin hukuka aykırı
bir şekilde temyiz başvurusu, adalet ve hak kullanımının faydasız olacağı kanaatindeyim ve
Almanya’nın kendini kritik pozisyonda yeni zorluklarla meşgul etmekten ziyade, “mücbir
sebep” için daha iyi bir lütufla daha iyi bir verime sahip olması konusunda ısrar etmeye kararlı
olduğu ortaya çıktı.
Bununla birlikte, Bab-ı Ali, Alman talebini reddetme ve tüm Rus vatandaşlarının on iki gün
içinde İstanbul’u ve yirmi bir gün içinde ise Türk topraklarını terk etme emrine ilişkin kararlılık
gösterdi. İstanbul’dan ayrılması ve yirmi bir içindeki Türk hakimiyetlerinin emrini verme
kararına geldi. Alman Hükümeti, Berlin'deki Türk Maslahatgüzarı tarafından kendisine iletilen
sağlam ve iyi niyetli bir notla bilgilendirildi ve bu noktada kalıcı ve tehditkâr bir cevap verilmiş
oldu. Alman Hükümeti, yalnızca Rus vatandaşlarının korunması konusunda ısrarcı olmadı aynı
zamanda kendilerine kapitülasyonlar tarafından tanınan ayrıcalıklar ve menfaatlerin kendileri
adına sürdürülmesini istedi ve Osmanlının bu isteği reddetmesi durumunda risk altında
kalacağı ve tehlikede olacağı konusunda uyardı. Alman Büyükelçiliği işlerinden sorumlu bir
kişi olan Kont Radolinsky, Türk Bakanlara, Almanya'nın isteklerini yerine getirmeyeceklerse
savaşa girmeye hazır olduklarını bile ima etti. İngiliz Büyükelçiliği misyon başkanlarının bir
toplantısında, konuyla ilgili soru sorulduğu zaman bu konuda hiçbir görüşü ve eleştiriyi
dinlemeyeceğini deklare ederek beklenmedik bir şekilde, en şiddetli dile sahip olanların
şaşkınlığına yol açtı. Hükümetinin, ister doğru olsun isterse de yanlış olsun, Osmanlının yol
göstermesi gerektiğine karar verdiğini ve Safvet Paşa’ya söyleme zorunluluğu altında
olduğunu söyledi.
Türk bakanlar, Kont Radolinsky'nin dili ve tavrı dolayı o kadar çok korktular ki onun
taleplerine cevap vermek sonucuna vardılar. Tavsiyemi dinleyip ilk başta bu böyle yapsalardı,
kendileri için daha akıllıca olurdu. Bir tehdide karşı koyamamanın verdiği aşağılanma
duygusundan da kurtulmuş olacaklardı. Almanya’nın bu konudaki hareketi, bildiğim kadarıyla,
Prens Bismarck’ın, tarafsızlık yasalarını açıkça ihlal etmeden girdiği savaş sırasında tüm
desteğini Rusya’ya verme niyetini ilk defa kamuya açık olarak ilan etmesine olanak sağladı.
Savaş devam ettiği sürece de bu politikaya devam etme noktasında ısrarcı olduğu net bir şekilde
görülecektir.”11
3.1.7.Savaşın Avrupa’ya Yayılması
Layard, savaş devam ederken Rus ordusunun Osmanlı’ya ait Avrupa kıtasında
bulunan illere doğru hızlıca ilerlemesi ve başkentin bu ilerlemeye karşı korunması
noktasında herhangi bir adımın atılmadığını vurgulamıştır. Aynı zamanda Rusların
Tuna Nehri’ne yaklaştığının bilgisini de vermektedir.
“Bu zamana kadar, Rus ordusunun Türkiye’nin Avrupa kıtasında yer alan illerinde hızlı
ilerlemesi üzerine, Başkent’in savunulması için hiçbir şey yapılmadı. Bu gelişme askeri
konularda birçok yüksek makam tarafından da daha sonra kaçınılmaz olarak kabul edilmişti. 6
Mayıs’a kadar, Türk hükümetinin hizmetinde olan ve kendinden emin olan Prusyalı bir
mühendis subay olan Bluhm Paşa’dan İstanbul’un korunması için Marmara Denizinde Büyük
11 Kuneralp, a.g.e., s.61-62.
31
Çekmeceden Karadeniz’de Terkos Gölüne kadar bir tahkimat hattına başlaması emredildi.
Aynı zamanda, Edirne’yi de güçlendirmesi için planlar hazırlamak üzere yönlendirildi.
Bu sırada Ruslar Tuna'nın ağız kısmını ellerine geçirmiş Dobruca’ya geçmeye
hazırlanıyorlardı. Türkler, çok az direnç gösterdiler veya hiç direnmediler. Ruslara saldırmaya
niyetli olmadıkları tahkim durumlarının çoğunu terk ettiler. Tuna'nın bu kısmındaki
görünümleri yalnızca düşmanı aldatmak isteyen bir görüntü arz ediyordu. 29 Nisan’da, Romen
Hükümeti’nin, Rusların Romanya’dan serbestçe geçmesi ve dost milletlerin ordularına dostane
yaklaşılacağına dair bir anlaşmaya gittiği Osmanlı tarafından gayet iyi biliniyordu.”12
3.2.Mali Sıkıntılar
Layard Osmanlı Devleti’nin artık ciddi anlamda mali sıkıntı çekmeye
başladığını ve borçlanma amacıyla İngiltere’ye elçi gönderdiğini belirtmiştir. Ordunun
durumunun vahim bir hal almaya başladığını ve askerlerin besin bulamadığını Sultan’a
aktaran Layard, böylelikle Sultan’ın Hristiyan vatandaşların da orduya kabul
edileceğine dair bir ferman buyurduğunu yazmıştır.
“Para ihtiyacı Bab-ı Ali için ciddi bir mahcubiyete sebep olduğu için Maliye Bakanlığı’nda bir
çalışan olan Zühdü Efendi’yi yeni bir borçlanma için kredi verenlerle bazı anlaşmalara varma
çabasında bulunması için Londra’ya gönderdiler. Birlikler birçok kez amirleri tarafından küçük
miktarlarda bile dolandırıldığı için maaşsızdı ve Savaş Bakanı zaman zaman Hazine’den onlar
için para almaktaydı. Neredeyse açlıktan ölçecek duruma gelmişlerdi. Bu gerçekleri Sultan’a
iletme fırsatını yakaladım ve kendisine onlara dağıtılan insan besini için uygun olmayan bir
madde olan sözde ekmeğin bir numunesini gösterdim. O zaman Sultan dinlerinden dolayı dahil
edilmeyen Hristiyan vatandaşlarını orduya kabul etmeye karar vermişti ve bu hususta
hazırlanması için bir ferman buyurdu.”13
3.2.1.Savaş
Layard, savaş devam ederken Rusların Tuna Nehri’ni geçme girişimlerinde
bulunduğunu yazmış ve bu konuda nehri geçtiklerine dair gerçeği yansıtmayan
raporların da ortaya çıktığını belirtmiştir. Bab-ı Ali’nin savaş esnasında uluslararası
hukuka uygun bir şekilde hareket ettiğini ve Sultan’a yaptığı tavsiye üzerine bazı
isyanları bastırmak amacıyla sıkı yönetim ilan etmesi üzerine böyle bir adım
atılmamıştır.
“10 Mayıs’ta Sadrazam tarafından Rusların bir önceki gün Galati’deki Tuna Nehri’ni geçtiğini
fakat çok kuvvetli olmadıklarına dair bilgilendirildim. Fakat bu husustaki raporun asılsız
olduğu ortaya çıktı. Ancak nehrin karşı kıyısında Kalafat’tan Vidin bombardımanını
başlatmışlardı. Aynı gün, görevimi düzgün bir şekilde ifa etmemi engelleyen Pera’daki
devamlı meydana gelen kesintilerden kaçınmak için yerleşmeyi aruzu ettiğim Tarabya’daki
elçilik binasına taşınabildim. Resmi ve diğer ziyaretler, resepsiyonlar, şahsi işleri için bana
gelen insanları görme gerekliliğinin yanı sıra Majesteleri Hükümeti ve Bab-ı Ali ile iletişim
halinde savaş durumundan dolayı ortaya çıkan tarafsızların hakları, abluka nedeniyle ticaret ve
sevkiyata zarar ve tehdit oluşturma, Türk hükümeti tarafından talep edilen savaş hakları,
12 Kuneralp, a.g.e., s.64.
13 Kuneralp, a.g.e., s.67-68.
32
çıkarları engellenen İngiliz gemi kaptanları, gemi sahipleri ve tüccarların şikayetleri,
kapitülasyonlara göre yabancılara verilen imtiyazlar gibi pek çok sorunla ilgilenmem
gerekliydi. Bu hususlarda Dışişleri Bakanlığı’na giden ve oradan gelen telgraflar bir hayli hızlı
bir şekilde birbirini takip ediyordu.
Bu sorunların birçoğu oldukça karmaşık ve hassas bir mahiyete sahipti ve büyük bir itidal ve
ihtiyatla ele alınmalıydı. Genel olarak bunları ele almada Bab-ı Ali uluslararası hukukun
geçerli prensiplerine göre hareket ederek ölçülü ve uygun bir şekilde hareket etti. Savaş
durumu ortaya çıktığında tarafsızlar konusundaki niyetinin, Paris Antlaşması’na eklenen
bildiriye harfiyen bağlı kalacağını duyurdu. Bir ara, kargaşa riski ve ciddi önemi olmayan bazı
açlık isyanlar sonucunda İstanbul’da sıkıyönetim ilan etmeye meyilliydi. Onu bu adımları
atmaktan vazgeçirmeyi başardım çünkü başkentteki en çok endişe duyulan kişiler Türk
vatandaşlar değildi ve yabancılar kendilerine kapitülasyonlarla sağlanan dokunulmazlığa
güvenerek Türk yetkililere aykırı hareket edebilirdi. Onların hakları ve imtiyazlarına yapılacak
herhangi bir müdahale Büyük Güçlerle ciddi yanlış anlaşılmalara sebep olabilirdi. Böyle güçlü
ve ahlaki değerleri hiçe sayan bir düşmanla savaş halinde iken Türkiye’nin kendini, bu
imtiyazları talep eden, kendi hükümetlerinin koruması altında ve polis kanunlarını aşan şekilde
misafirperverliğini suiistimal ederek ona kumpas kurabilecek kişilere son derece uygun bir
statü verme mecburiyetinde bulması gerekmesi şüphesiz müşkül bir şeydi. Bununla birlikte,
Kapitülasyonlar sorunu böyle bir zamanda gündeme getirmek kendisi için çok ağır bir
durumdu ve Bab-ı Ali benim tavsiyeme üzerine hareket etti.”14
3.2.2.Türklerin Asya’daki Başarıları
Türklerin Ruslara karşı 12 Mayıs 1877’de elde ettiğini belirten Layard
böylelikle Rus ordusunun büyük miktarda asker kaybettiğini belirtmiştir. Ordunun
gösterdi direnç ve başarıya rağmen uzun vadede savaşta galibiyet noktasında başarı
elde etmesinin zor olduğunu da eklemiştir.
“12 Mayıs’ta Bab-ı Ali, Ruslara karşı Anadolu’da aldığı ilk galibiyetin haberini aldı. Türk
güçlerinin Batum yakınlarında düşmanları püskürtüp 4,000 kişinin öldürdüğü büyük bir
mücadele telgrafla bildirildi. Bu haber, Türk görevli ve yetkililer tarafından hükümetlerine
verilen tüm bilgiler gibi, kuşkusuz oldukça abartılmıştı, fakat başlıca Lazistan vilayeti sakinleri
tarafından oluşan düzensiz birlikler tartışmasız bir başarı elde etmişti ve Rusya büyük sayıda
adamını kaybetmişti. Türkler bu zaferden dolayı oldukça bahtiyarlardı ve cesaret
kazanmışlardı. 12 Mayıs’ta Sir Arnold Kemball, Erzurum’a vardı ve bana Rusyaların Beyazıt
ve Kağızman’ı işgal etmesine rağmen Ermeni vilayeti tarafındaki diğer müstahkem yerlerin
önünde bekledikleri ve yaklaşık 35 müfrezeden oluşan Osmanlı muvazzaf birlikleri sınır ve
Erzurum arasındaki ana geçitleri müdafaa ediyor olduğunu bana telgrafla bildirdi. Aynı
zamanda, ikinci yerdeki İngiliz Konsolosu bana Kars ve Türk ordusu arasındaki iletişimin
yeniden başladığını bildirdi. Sonuç olarak Ermenistan’a düşman ilerleyişinin doğrulanmış
olduğu aşikardı. Fakat yeni bilgi elde edecek kadar zamanı olan Sir Arnold Kemball ayın
14’ünde işlerin durumuyla ilgili çok olumsuz bir kanaate varmak durumunda kalmış ve bana
telgrafta “Yanılgıya düşülmemeli. Para ve etkili bir komuta olmadan, gelecek ümit verici
değil” dedi.
Tuna Nehri’nde Ruslar yok denecek kadar az bir ilerleme gösterdi ve çeşitli kaynaklardan
aldığım nehri geçtiklerine dair haberlerin asılsız olduğu ortaya çıktı. Karların erimesi ve bahar
yağmurları sonucu su alışılmadık bir şekilde o kadar yüksekteydi ki nehrin karşısına geçmeye
yönelik her bir teşebbüs söz konusu değildi. Fakat Bab-ı Ali, nehirdeki en iyi gambotlarından
birisinin kazaen veya kasten bombalandığını sonucunda benim inandığım ama asla
14 Kuneralp, a.g.e., s. 68.
33
doğrulanmayan 3 kişi hariç mürettebatın öldüğünü öğrendi. Bu kaybı Türklere ağır bir darbe
vurdu.”15
3.2.3.Sultan’la Bir Görüşme
Savaş aktif bir şekilde devam ederken Layard bir kez daha Sultan II.
Abdülhamid tarafından kabul edilmişti. Layard’ın bu görüşmede dikkatini çeken ilk
detay Sultan’ın bu süreçte oldukça endişeli ve yorgun göründüğü olmuştur. Savaşın
gidişatının değerlendirildiği görüşmede Layard Sultan’ın İngiltere’nin tarafsız kalma
fikrini anladığını fakat Osmanlı’nın da bir yıkıma uğramasına müsaade etmeyeceğinin
de farkında olduğunu belirtti.
“Pera’da ilk gelişimdeki özel görüşmede Sultan’la görüştüğümde beni tekrar görme arzusunu,
peyzaj alanlarını ve bahçelerini göstereceğini ifade etti. Beni kabul etmek için derhal 15
Mayıs’a Bayan Layard’ın da bana eşlik etmesini rica ederek randevu verdi. Sultan kısa bir süre
sonra göründü. Bizi emsalsiz güzellikte ve ihtişamlı bir manzaraya bakan yukarı odada kabul
etti. Daha çok hisleriyle konuşuyor izlenimini veriyordu. Endişeli ve bitkin göründüğü için, bir
rahatsızlıktan mustarip olmadığını ümit ettiğimi ifade ettim. Birçok gecedir uyumadığını ve
içinde bulunduğu kederli ruh halinin tahammül edebileceğinden daha fazla olduğunun yanıtını
verdi. “Fark etmiş olacaksınız”, dedi. “Hamallarımız tarafından taşınan yükleri. Benim
omuzumda taşıdığım yükler onlardan herhangi birinin dayanabileceğinden daha fazla.”
Sultan bana Kral ve bakanlar arasındaki anayasal ilişkiler hakkında birçok soru sordu. Daha
sonra savaş konusuna geri döndü. Batum yakınlarındaki birlikler tarafından kazanılan zafere
değinerek duygusal bir şekilde bu başarının şüphesiz ordusu için cesaret verici olduğunu fakat
bunun oldukça fazla insan hayatının kurban edilmesiyle elde edildiği, bunu da hakkaniyetsiz
ve gereksiz bir savaş olarak görmekten başka yapacak bir şeyi olmadığını söyledi. Bana
İngiltere’de Türk kredisi almanın bir imkânı olduğunu düşünüyor muyum diye sordu. Bu
noktada ona bir fikir ya da tavsiye vermeyi reddettim. Fakat kendisine savaşa devam etmesi
için para temin etmesine yardım sağlamanın Majesteleri Hükümeti’nin niyetinin gözlem
yapmak olduğunu bildirdikleri için tarafsızlığın ihlali olacağını açıkladım.
Sultan, İngiltere’nin Türk İmparatorluğu’nun yıkıma uğratılmasına müsaade etmeyeceğini ve
bunu engellemek için yanıma geleceğine inandığını söyleyerek konuya kotayı koydu. Fakat
belki de çok geç gelebilir. Eğer İngiltere Osmanlı’ya yardım etmeseydi, neler olacağını sadece
Tanrı bilir! Eğer böyle bir inanç ve ümidiniz varsa, İngiltere halkını memnun edeceğinden
dolayı adalet ve insanlık adına hükümetin adımlar atmasının ne kadar gerekli olduğunu
söyledim. İmparatorluğun Avrupalı vilayetlerinde geçen sene meydana gelen olayların ve
İngiltere’de sebep olduğu korku ve öfkenin sonucunda Rusya’yla olan savaşta yardım
beklememesi gerektiğini belirttim.
Sultan tekrardan Rumeli’de meydana gelen şeylerden kendisinin sorumlu tutulmaması
gerektiğini söyleyerek itiraz etti. Çok yakın bir geçmişte tahta çıkmıştı. İmparatorluğun
güvenliğine ve tüm vatandaşlarına karşı adil ve tarafsız olmaya katkısı olan reformları
getirmeye dair planlarını fiiliyata dökmek için kendisine gerekli zaman tanınmamıştı. Onu
bunları uygulamaktan alıkoymak için, Rusya kendisini savaşa zorlamıştı ve onun entrikaları
sonucu ortaya çıkan karışıklık ve katliam için sorumlu tutulmasının adil olmadığını
düşünüyordu.
Bu, Sultanla yapmış olduğum tam iki süren görüşmenin yalnızca bir özetiydi. Bunun hakkında
Lord Derby’ye ayrıntılı bir rapor yolladım. Bu raporda bundan aşağı yukarı tamamen bahsettim
çünkü bu görüşme benim Sultan’la yaptığım birçok gizli ve samimi yaptığım görüşmelerde ilk
15 Kuneralp, a.g.e., s.71-72.
34
kez, yetiştirilme tarzı ve eğitim alması göz önünde bulundurduğunda dikkate değer olan zekâsı
ve yeteneğini değerlendirebildiğim bir görüşme olmuştu. Rusya İmparatoru’nun kendisine ve
Müslüman vatandaşlara karşı gösterdiği hain ve acımasız olarak gördüğü muamelelerden
bahsederken oldukça samimi, canlı ve ciddiyetle ifade ediyordu. Fakat diğer taraftan, sakin ve
makuldü, ona tam bir açık sözlülükle çekinmeden hitap etmeye cüret etmeme rağmen beni
sabır ve nezaketle dinledi.”16
3.2.4.Almanya, Avusturya, Fransa ve İtalya Elçilikleri
Dönemin Almanya, Avusturya, Fransa ve İtalya büyükelçiliklerinin tutumunu
hakkında bilgiler veren Layard, İtalya Büyükelçisi Kont Corti’nin tarafsızlık
sergilediği, fakat Alman Büyükelçisi Prens Reuss’un Osmanlı’ya karşı aleni bir
şekilde düşmanca tavır sergilediğini ve Rusya yanlısı olduğunun altını çizmiştir.
“Üç büyük güç olan Almaya, Avusturya ve İtalya İngiltere örneğini izlemekte ve konferansın
sona ermesinden sonra İstanbul’dan çektikleri temsilcilerini geri yollamakta kararlıydı. Prens
Bismarck, Prens Reuss’u Almanya’ya özel büyükelçi olarak seçmişti. Bu atama Sultan ve
bakanları arasında çok fazla tedirginlik ve alarma sebep oldu. Sax-Weimar Dükünün kızıyla
evli olan Prensin Türkiye’ye karşı oldukça düşman olduğu ve muhtemelen bu düşmanlığa olan
nedeni artırmak için elinden geleni yapacağını öğrendiler. Bab-ı Ali’nin bu korkusu belli bir
noktaya kadar haklı çıktı. Alman Büyükelçisi olarak Rus vatandaşlarının ve öyle geçinenlerin
kendilerini ve mülkiyetlerini korumakla görevlendirilen bu kişi onlar adına aktif bir şekilde
araya girme hakkını talep etti. Vazifesini icra ederken Rusya’ya karşı, kendi hükümetinin iddia
edilen tarafsızlığına oranla daha güçlü bir eğilim ve yanlılık gösterdi. Büyükdere’deki Rus
Büyükelçiliği binası İmparator Aleksandr tarafından onun emrine amade oldu ve oraya yerleşti.
Tavırları hoş ve uyumlu değildi. Alaycı, ketum ve kibirliydi. İngiltere’ye karşı dostane
olmadığı bilinirdi ve orada onunla resmi ve özel ilişkiler içerisinde birlikte olduğum süre
boyunca ülkem ve yurttaşları hakkında çirkin ve alaycı şeyler fırsatını neredeyse hiçbir zaman
kaçırmamıştır ve ben güçlü bir vazife şuuruyla onunla münakaşa gibi herhangi bir şeyden
kaçınma isteğim beni bunları fark edip sinirlenmekten alı koydu. Sonuç olarak sevilen bir
meslektaş değildi ve onun buraya gelmesinden önce onu böyle bulacağım konusunda
uyarılmıştım. Bir büyükelçi eşi olmasından ötürü, Prensesin konumu, hakkı olmayarak saltanat
süren bir prensin kızı olarak üstünlük iddia etmesiyle gayrinizami bir hal aldı.
Avusturya ve İtalya hükümetlerini konferansta temsil eden Kont Zichy ve Kont Corti’yi geri
yolladılar. Bir ara General Ignatiev’in samimi dostu ve taraftarı olan Kont Corti, şimdilerle
ahlaki değerleri hiçe sayan entrikalarını ve kişisel hırslarını savaşa bağladığı eski Rus
meslektaşının politikalarını ve yöntemlerini açık bir şekilde kınamakta. Bana, Generalin
gözlemeye değer duyduğu herkese yaptığı gibi kendisi için nasıl casuslar ayarladığını ve
konutunda geçen söylediği ve yaptığı her şeyin derhal Rus Büyükelçisine bildirildiğini anlattı.
General Ignatiev tarafından organize edilen “casusluk” sistemi, bana bu konuda ulaşan tüm
beyanlara bel bağlanabilirse büyük bir mükemmellikle hazırlanmıştı. İstanbul’da casuslarından
birinin bulunmadığı herhangi bir öneme sahip yabancı ya da yerli neredeyse hiçbir ev ya da
aile yoktu. Onun bu düşüncesi tümüyle dayanaksız olmadığını kanıtlayan durumlardan
haberdar oldum. İngiliz Büyükelçiliği’ndeki hizmetçiler ve diğer kişilerin onun emri altında
olduğuna dair şüphelenmek için nedenler vardı. Kont Zichy birkaç yıl İstanbul’da Avusturya-
Macaristan’ı temsil etti ve Türk Dışişleriyle ilgili oldukça fazla tecrübesi vardı. Başta onu
yetersiz bir meslektaş olarak görmüştüm, asla tamamen güvenilir bir olamadı; kulağına en son
kim ne fısıldadıysa ondan etkilenmeye eğilimliydi. Savaş devam ettikçe ve Ruslar İstanbul’a
hızlı bir şekilde yaklaşmaya başlayınca, hükümetlerinin tutumu bir değişime uğradı ve sonuç
16 Kuneralp, a.g.e., s.72-76.
35
olarak benimle olan ilişkileri daha arkadaş canlısı ve içten bir hal aldı. O zaman onu daha cana
yakın ve faydalı bir meslektaş olarak gördüm.
Kont Corti uzun yıllar boyunca Londra’daki İtalyan Elçiliği’nde başkatip olarak çalıştı ve
sonrasında Madrid ve Washington’da İtalyan Bakan olarak görev yaptı. Kendisi benim çok
eski bir arkadaşımdı ve İstanbul’dayken gayet samimi bir şekilde zamanımızı geçirdik. Kendisi
İtalya’nın Türkiye ve Rusya arasındaki savaşa karşı tam manasıyla bir tarafsızlık göstereceğini
ve herhangi riskli bir işe kalkışmayacağını Osmanlı’ya bildirmekle talimat almıştı.”17
3.2.5.Ordunun Doğu’daki Durumu
Layard Türk ordusunun Ermenistan’daki durumunun umut verici olmadığını,
orduların erzak ve mühimmattan yoksun olduğunu ve düzensiz birliklerin hem
Müslüman halka hem de Hristiyan halka kötü muamelede bulunduğunu belirtmiştir.
Rusya’nın tam tersi bir durumda olmasının da bölgedeki başarısını olası
görünmediğine işaret etmektedir.
“Sir Arnold Kemball’dan bana Türk ordusunun Ermenistan’daki endişe verici olmasa da
oldukça olumsuz durumunu anlatan haberler ulaşmaya devam ediyordu. Her çeşit tedarikten
yoksundular. Askerler yetersizdi. Tamamıyla etkili süvarilere ihtiyaçları vardı. Onlara bağlı
olan Çerkez düzensiz birlikleri yağmalama yapıyor ve Müslüman Hristiyanlara aynı şekilde
kötü muamelede bulunuyorlardı. Ödeme yapılmayan ve erzaktan yoksun olan Kürt atlılar
köylerdeki yerleşik halk üzerinden yaşamlarını idame ettiriyorlardı. Diğer bir taraftan, Ruslar
ne aldılarsa özgürce parasını veriyor ve halkla uzlaşmaya çalışıyorlardı. İstikrarlı bir şekilde
ilerliyor ve Türk ordusu her yerden geri çekilirken onlar karşı koyma olmaksızın Erzurum’a
giden yolda önemli mevkileri işgal ediyorlardı.
Sir Arnold Kemball “oyunun bittiğine” ve birkaç gün içerisinde şehrin düşmanın elinde
olacağına ikna olmuştu. Hatta Ermenistan’daki Türk güçlerinin Başkomutanı olan Muhtar
Paşa’nın Erzincan’dan geri çekilmeye hazırlandığı bildirildi. Bölgenin tahkim edilmesi için
emir vermişti, fakat orası bir saldırıya karşı koyacak yeterlilikte değildi. Orası eğer bir kere
Ruslar tarafından alınırsa Küçük Asya’nın tamamının onlara açık hale gelecekti. Her nasılsa
hala devam etmekte olan Kars’ı taarruz etmede başarısız oldular. Bununla birlikte, Sir Arnold
Kemball Türk düzenli birliklerinin iyi durumda olduğunu, İngiliz subaylarla birlikte para
sağlanabilirse Rusların ilerleyişine karşı başarılı bir karşı koyma yapılabilir ve hatta onların
sınırdan püskürtülebileceğini düşünüyordu.”18
3.2.6.Bulgaristan
Ordunun Bulgaristan’daki durumu hakkında bilgi veren Layard, askerlerin
erzak ve sağlık şartları açısından iyi durumda olmadığını ve bu durumun Tuna
Nehri’nin savunulmasını zorlaştırdığını belirtmiştir.
“Albay Lennox ve diğer İngiliz subaylara göre Türk güçleri Anadolu’da olduğu gibi
Bulgaristan’da da tedarikten yoksundular. Hastanelerin düzeni, hasta ve yaralıların bakımı da
olabildiğince kötü durumdaydı. Tuna nehri kalelerinin ve “dörtgen” diye tabir yerin
savunulması için tedbirler yetersizdi: Türkler daha yeni Balkanların geçitlerinde işleri
17 Kuneralp, a.g.e., s.78-79.
18 Kuneralp, a.g.e., s.85.
Kudsi Bey Tepesi kastedilmektedir. Şeklinden dolayı Fransızlar bu ismi vermiştir.
36
gelişigüzel yapmaya başlamışlardı ve Tuna Nehri’nin düşman tarafından geçilmesini önlemek
için düzgün bir adım atılmamıştı. Neyse ki nehir onlar için olağandışı bir akıştaydı ve sular o
kadar yükselmeye ve hızlanmaya başlamıştı ki Ruslar üzerine bir köprü inşa edemediler.
Böylece Türk askeri yetkililerin istilacıları karşılamak için gerekli hazırlıkları yapmaları için
tam gün vakitleri vardı fakat bundan yararlanmaları gerekirken başarısız oldular.”19
3.2.7.Arabuluculuk Beklentisi
Savaşın gidişatına bakıldığında arabuluculuk için bir başvuruda bulunmanın
hem Osmanlı Devleti hem de Rusya için olumlu bir adım olacağına inanan Layard bu
konuda Sultan II. Abdülhamid’in bu yönde bir karar alması için onu etkileme
çalıştığını söylemiştir.
“Gelinen böyle bir noktada – Rusların Anadolu’da bazı başarılar elde ettiği fakat henüz
Avrupalı vilayetleri istila edemediği – bana öyle geliyor ki, bu kan dökücü savaşın dehşetini
bertaraf etmek için başarılı bir sonucun beklentisiyle bir başka çabanın gösterilebilmesinin
zamanı gelmişti. İstanbul’a geldiğimde, Bab-ı Ali’ye Paris Anlaşması’ndaki madde esaslarına
göre Büyük Devletlere arabuluculuk için başvurması adına teklifte bulunduğumda
başvurunun istenilen etkiyi yaratacağına dair çok az umudum vardı. Fakat onlar arasında
oluşacak bir ortak anlayış bir süre sonra barış için bir girişime yol açabileceğini düşündüm.
Bir arabuluculuğu gerçekleştirme adına aynı amaçla – zamanı geldiğinde onunla Rusya’nın
herhangi net bir başarı yakalaması durumunda kendisinin muhtemelen bazı toprak kayıplarına
maruz kalacağını içeren bu hususlar üzerinde uzlaşma sağlayabilmek ümidiyle Sultan’ın
fikirlerine üzerinde biraz tesir etmeye çabaladım.”20
3.2.8.Afganistan ve Türk Elçiliği
Afganistan’a bir Türk elçi gönderme planı içerisinde olan Sultan’ın kendisiyle
yaptığı görüşme hakkında bilgiler veren Layard, bu tür bir adımın Osmanlı için çok
verimli olmadığını ifade etmiştir.
“Sultan, Afganistan ile ilişkilerimiz konusunda benimle birçok kez konuşup mesajlar gönderdi.
Sultan, Emir Şir Ali’nin Rusya’ya inanıp İngiltere’ye düşmanlık beslemesine dair kendisine
verilen güvenceler konusunda çok rahatsız olduğunu söyledi. Orta Asya'daki Müslümanları ve
Afganistan'dakileri Rusya'ya karşı hareketlendirmek ve İslamcılığın savunulmasında da bir
araya getirmek üzere Sultan bana Emir'i kendi yanına çağırması için bir Elçi gönderme niyetini
ima etmişti. O zaman Hindistan’dan ve Türkistan’dan çok sayıda Müslüman İstanbul’da
bulunuyordu ve ben onların saraydaki kişilerle iletişim içerisinde olduklarını ve amaçlarının
Türkiye ve Halife lehine bir Müslüman hareketi meydana getirmek olduğunu öğrendim.
Aralarında büyük Hint isyanına katılan ve İstanbul’dan gelip Mekke’ye kaçan kişilerin olduğu
bilgisini aldığım için entrikaların Hindistan’daki İngiliz yönetimine karşı
yönlendirilebileceğinden ötürü dikkatli bir şekilde gözlenmesi gerekiyordu. Bizim Rusya’yı
savaşa teşvik ettiğimiz ve Sultan’ı yüzüstü bıraktığımıza dair tutumlarından dolayı İngiltere
çoğu Türk tarafından Rusya’dan daha çok Türk İmparatorluğuna düşman olarak görülüyordu.
Ülkelerinin intikamını almak ve İngiltere’yi utandırmak için Müslüman unsurları aleyhimize
çekerek Hindistan’da karşılaştığımız sıkıntılara neden olabilirler. Padişahın kendisinin bu
19 Kuneralp, a.g.e., s.85.
20 Kuneralp, a.g.e., s. 86.
37
duyguları paylaşabileceği ve bu tasarıları onaylayabileceği ve sözünü ettiğim bu entrikaları
görmezden gelemeyeceğinden hiç şüphem yoktu.
Sultan’dan Afganistan’a bir elçi göndermeyi düşündüğünü öğrendiğim anda, bunun tamamen
İngiltere’nin çıkarına olduğu konusunda bana güvence verdi ve Emir’i Rusya’dan ayırma
amacıyla Majesteleri Hükümeti ve Genel Vali ile iletişime geçtim. Lord Lytton, Birleşik
Krallığın bölgemizden Afgan sınırına geçişini sağlamayı garanti ettiği elçiye her türlü yardımı
vereceğine dair söz vererek, Sultan’ın fikrini teşvik etmem için benden istekte bulundu. Bu
göreve büyük bir önem verdiği hususunda beni bilgilendirdi. Görev kararlaştırılana kadar
hükümetten hiçbir cevap almadım.
Kazasker (veya hâkim) aynı zamanda yüksek rütbeli bir molla olan Ahmed Hulusi Efendi ve
iyi bir aile adamı olan erkek kardeşi Mehmed Rüşdü Sultan’ın yardımcısı olarak adlandırılan
vezîr-i azamdı. Görevine çok ciddi bağlı olarak gördüğüm, Osmanlıda en yüksek dini otorite
olan, çok zeki bir adam ve fikirlerinde son derece liberal olarak bulduğum Şeyhülislam bana
elçiye, Emir’i ve Rusya yanlısı bir eğilimde oldukları için onun şeflerini İngiltere’ye sorun
çıkarmadan kaçınmadıkları sürece aforoz etmekle tehdit etmesi için çok sert talimatlar verdiği
konusunda güvence verdi. Ahmed Hulusi Efendi, Afganistan'da büyük bir dini otorite sahibi
olan Akhond of Swat'a, İngiltere'nin politikalarını destekleyerek ve Rusya'nınkine karşı çıkarak
İslamcılık ve Türk İmparatorluğu'nun çıkarlarını desteklemeye davet etmek için bir mektup
gönderdi. Elçilere verilen talimatlar, Genel Vali'nin bilgisi dahilinde bana iletildi. Maalesef
kötü karakterli ve tamamen güvenilmez bir Afgan olan Lal Şah Efendi bu göreve getirildi ve
Ahmed Hulusi’den aldığı yetki ve entrikaları başarısızlığa yol açtı. Dürüst ve saygın olmasına
rağmen elçinin kendisi, diplomatik bir deneyimi olmayan, dünya ve siyasi ilişkiler hakkında
bilgisi olmayan ya da hiç olmayan, zayıf ve dar görüşlü bir adamdı. Sonuç olarak, o kadar zor
ve hassas bir doğaya sahip bir görev için uygun olmayan bir insandı ve kısa sürede tamamen
Lai Şah'ın eline düştü. Daha önceden bu konuda yapmış olduğu her şeyi Birleşik Krallığa haber
vermiştim. Çok geç olduğunda görev hakkındaki ve Lord Lytton’un bunu cesaretlendirmek ve
teşvik etmek için rolüne dair hoşnutsuzluklarını ifade ettiler. Ancak Sultan'a ciddi bir zarar
vermeden ve bize güvensizlik duygusunu arttırmaksızın durdurulması da mümkün değildi.
Bununla birlikte, elçi saygı ile muamele görmesine ve Hindistan'a yaptığı yolculukta kendisine
imkanlar tanınmasına rağmen, Birleşik Krallık hükümeti savaş sırasındaki tarafsızlığını en katı
bir biçimde uygulamaya karar verdiğinden dolayı misyona yönelik olarak yapılan herhangi bir
yardımın bu kuralın ihlal edilmesi anlamına gelebileceğinden resmi bir kabulün beklenilmediği
noktasında Birleşik Krallığa uyarılarda bulundum. Hindistan Hükümeti, hiçbir şekilde
kendisine yönelik bir tanımlamaya gitmeden aynı çizgide yönetildi.”
3.3.Askeri Operasyonlar
Savaşı en kritik noktalarından biri olan Tuna Nehri’nin henüz Rusya tarafından
geçilemediğini haber veren Layard, Osmanlı ordusunun savunma adına zaman
kazandığını belirtmektedir.
“Türkler, Tuna nehrinde meydana gelen taşkının Rusların bu nehri geçmeye hazırlanma
aşamasında gecikmelerine sebep olduğu için zamandan kar ediyorlardı. Birlikler cepheye
gönderildi ve Tuna ve Shimla ve Varna'daki kalelere doğru savunma aşamasına geçmek ve
onları tedarik etmek için çaba gösterildi.”21
“27 Haziran'da Lord Loftus, Lord Derby'e, 50,000 kişilik bir Rus kolordusunun Sowintza'daki
Tuna Nehri'ni geçtiğini ve Ziştovi’yi ve çevresindeki tepeleri işgal ettiğini söyledi. Albay
Hamsfield aynı anda başka bir Rus kuvvetlerinin Harșova'yı geçtiğini burada Braila ile bağlantı
kuran bir kavşak oluşturduğunu, Dobruca’ya doğru ilerlediklerini ve şu anda nehrin güneyinde
en az 70.000 veya 80.000 Rus olduğunu tahmin ettiğini telgrafla bildirdi.
21 Layard Papers, Add. MSS. 38935, s.42-45.
38
Niğbolu’nun alev aldığını ve Rusçuk’un ağır bir bombardımana tutulduğunu ne Müslüman,
Hristiyan ya da Yahudi mahalleleri ne de hastane veya yabancı Konsoloslukların bu
bombardımandan kurtarılmadığını, mermilerin özellikle bayraklarını taşıyan İngiliz
Konsolosunun evine yöneldiğini vurguladı. Bu bombardıman sebepsiz yapılmış gibi
görünüyor. Zira herhangi bir mekâna, bataryalara ve nehrin karşısında bulunan Ruslara saldırı
gerçekleştirilmediği gibi yöre sakinleri de herhangi bir provokasyona sebep olmamışlardı.
Türkler Rusların nehrin geçişini tartışmak için bazı girişimlerde bulundular. Nedense, şimdiye
kadar hiç duymamıştım, Başkomutan Abdul Kerim Paşa, Şumnu'da kaldı ve Tuna'nın düşmanı
geçmesini ve Türkiye topraklarındaki varlığını büyük bir ilgisizlikle ele aldı. Bazıları Ruslara
karşı gerekli tedbirlerin alınması noktasında tembellik edildiğine ve kapasite yetersizliğine
vurgu yaparak ihmaline bağlıyor, kimileri de arkadaşları ve destekçileri İstanbul’da iken
ihanete uğradıklarını ileri sürüyor ve orduyu bir tuzağa düşürüp ve onu insafına kalmayı
beklediği iyi olgunlaşmış bir planın parçası olduğuna yoruyorlardı.
Ben onun sağlığının iyi olmadığına ve bir orduyu yönetmesi için fiziksel ve ahlaki olarak
uygun kılmayan bir hastalıktan mustarip olduğuna inanıyordum. Seferberlik şimdi Türk
bölgelerinde başladı ve Ruslar Balkanlara doğru ilerliyordu.
Majesteleri Hükümetine olayların çok ciddi boyutlara ulaştığını bildirdim ve fikrimi ifade
etmek için bütün cesaretimi toplayarak izlemeye hazırlandıkları rotaya ilişkin bazı kararlar
alınması noktasında bir saniye bile kaybedilmemesi gerektiğini ve şahsıma da kesin talimatlar
verilmesi gerektiğini ifade ettim. Cevap olarak, Birleşik Krallık Hükümetinin İngiliz
Kuvvetlerinin Başika Körfezi'ne yönelmesi gerektiğine karar verdiği ve muhtemelen
Akdeniz'deki İngiliz deniz kuvvetini güçlendirmek için adımlar atılacağına yönelik karar
verildiği belirtildi.
Lord Derby, pozisyonumun zorluğunun Majesteleri Hükümeti tarafından tam olarak
anlaşıldığını ve göstermiş olduğum enerji, kabiliyet ve sağduyudan daha fazlasını beklemenin
imkânsız olacağına dair kanaatlerinin ve yüksek kabullerinin bulunduğunu belirterek benimle
çalışmaktan büyük mutluluk duyduklarını ekledi.”22
3.3.2.Savaşın Devamı
Savaşın devamında düzensiz orduların Osmanlı için olumuz bir intiba
bıraktığını düşünen Layard, orduların özellikle Hristiyanlara yapmış olduğu kötü
muamele konusundaki şikayetleri dile getirdiğini belirtti. Bununla birlikte bu durumun
yabancı basın tarafından abartılarak yansıtıldığının da altını çizdi. Türklerden çok daha
zalimce bir tablo çizen Rusların savaş esnasında bölge halkına zarar verip yağmalama
yapmalarının askeri otoritelerce de bilindiğini belirtti. Ruslar tarafından yapılan
Müslüman nüfuslu köyleri yakmak ve sakinlerini öldürmek gibi zulüm ve
zorbalıkların her kesimce bilindiğini ve asıl amacın Türkleri kışkırtıp Hristiyan halkına
zarar vermelerini ve böylelikle halihazırda Osmanlı’ya karşı devam eden önyargılı
tutumunda artmasını sağlamaktı. Haziran ayında devam eden savaşla ilgili ordunun
zor durumda olduğunu fakat iyi bir şekilde komuta edildiği için bu durumun Rusların
22 a.g.e. Add. MSS. 38935, s.58-60
39
kayıp vermesine ve Kars kuşatmasında yenilgiye uğramasına sebep oldu. Her ne kadar
Asya’da başarı kazanılsa da Bulgaristan’da durumun tam tersi olduğunu belirtmiştir.
“En başından beri yapılan savaş, kanlı ve zalim bir karakter kazandı. Silahaltına alınan ve etkili
bir şekilde kontrol altında olmayan Çerkezler, özellikle Türk Makamları ve birlikleri
Dobruşka'daki gibi geri çekildiğinde, bölge sakinlerine yönelik şok edici zorbalıklarda
bulundular. Osmanlı’nın hizmetinde bulunan Başı Bozuklar olarak adlandırılan düzensiz
gruplar ile Kürtler, Arnavutlar, Zeybekler ve Sultan'ın ordusuna katılmaları için kendilerine
çağrıda bulunulan reislerin önderlik ettiği yarı kabileler, özellikle Ermenistan'daki talihsiz
nüfuslarını yağmalamak, soymak ve kötü muamele etmek için işgal edilen illerde hüküm süren
genel anarşiden ve hükümetin zayıflığından faydalanıyorlardı. Hristiyanlar özellikle
kurbanlarıydı.
Konuyla ilgili şikayetler ve gösteriler bana her taraftan ulaşıyordu ve ben de durmadan
Osmanlı’yı bu rahatsızlıklara son vermek ve bu rahatsızlıkları önlemek için önlem almaya ve
bu raporların belirttiği kötü etkileri göstermeye çağırıyordum. Tabi bu yaşananlar abartılı ve
çok renkli olan gazetelerin özel muhabirleri tarafından Avrupa'da daha önce kamuoyuna
açıklanacaktı. Ancak Osmanlı birçok asker ve milis kuvvetini öne çıkarmaya zorlanmış ve
böylece Hristiyanların yaşamları ve mülkleri korumasız bırakılmıştır. Bu durum ve
sonuçlarından dolayı savaşı kışkırtanlar sorumluydu. Düzenli birliklere karşı, aralarında
İmparatorluğun en vahşi ve daha az medeni nüfuslarından oluşan alaylar olmasına rağmen,
birkaç şikâyet daha duydum.
Öte yandan, Rusların Müslümanları katledip tecavüz ettiği ve Bulgarları da benzer zulüm
eylemleri yapmaya teşvik ettiği raporları İstanbul’a ulaştı. Böyle bir durumun Bulgaristan'da
olduğundan en ufak bir kuşku bulunmuyor. Sorgulanamaz bir otorite olan ve askeri kabiliyetine
Rusya karargahına borçlu olan Yarbay Wellesley, Hristiyanların ikamet ettikleri şehirlerde
Türk askerlerinin geri çekilirken hiçbir rahatsızlık vermediklerini ve hiçbir mülkü
yağmalamadıklarını ve insanlara da kötü davranmadıklarını kabul ediyor. Ancak Türkler bu
şekilde muamele de bulunurken Ruslar bölgeye girer girmez bölge halkı yağmalandı ve
zalimce muameleye maruz kaldı.
Rus ordusuna, uzun zamandır eyalette oturan ve Romanya’ya sığınmış olan Bulgar
bölgelerinden katılanlar vardı ve bunlara “yenilmezler” ismi veriliyordu. Ruslar tarafından
silahlandırılmış, çalıştırılmış ve örgütlenmişlerdi. Gittikleri her yerde ne yaşa baktılar ne de
cinsiyete, mutsuz Müslümanlar arasında ölüm ve yıkımı yaydılar. Ardından Bulgaristan'daki
Rus Komiseri olan Prens Dondoukov-Korsakov, bu lejyondan bahsettiğinde onu "çoğunlukla
kara muhafızları ve maceracılar" olarak ilan etti ve o zamanlar kendisinin yönettiği genç Bulgar
birliklerinin "kangren" hale gelmeden terhis edildiğini söyledi. Yine de bu kişiler, İmparator
Aleksandr’ın Tuna’yı geçmeden önce onları incelerken gözden geçirdiği” ve “ülkeyi
özgürleştirecek ve yanlış kişilerden intikam alacaklar, kutsal ve dini bir iş yapacaklar!” dediği
kişilerdi. İlanına bakıldığında, İmparator, savaşa, Müslümanlara ve onların inançlarına karşı
bir haçlı seferi karakterini vermişti ve burada her şeyin imha edilme tehlikesi vardı.
Ruslar, Çerkesya ve Kafkasya'da, Türk davasına dostluk gösteren tüm köylerin yakılması ve
sakinlerinin de öldürülmesiyle suçlanıyordu. Osmanlı, resmi olarak tanıdığı Hükümetlerle
iletişim kurmak için yurtdışındaki temsilcilerine genelgeler gönderdi, Rusya’yı Ardahan’daki
ve Ermenistan’da işgal ettikleri, sonra da terk ettikleri bölgelerdeki Müslüman nüfusa
yaptıkları benzer zulümler ve zorbalıklarla suçladılar. Dahası, Rusya’nın Karadeniz'deki
kruvazörlerinden birinin, mürettebatını çıkarmadan iki Türk ticaret gemisini havaya uçurduğu
iddia edildi.
Ruslara atfedilen çok sayıdaki aşırılıklar imparatorluğun her yerinde anlatılıyordu ve oluşan
kanaat Rusların Bulgarları Müslümanları katletmeye teşvik ettiği yönündeydi. Bu hareket
Türkler arasında bir intikam ruhunu heyecanlandırmak için iyi hesaplanmıştı. Bu durum
özellikle Şam ve diğer iller ile İmparatorluğun uzak bölgelerinde yaşayan ve bağnaz
hareketlerin not edildiği Türk makamlarının da patlak veren isyanlara karşı bastırma gücünün
bulunmadığı yerlerde yaşayan Hıristiyanlara yönelik en korkunç sonuçlara yol açmış olabilir.
40
Yapılan bu zulümlerin raporları her yerde açığa çıktığında ve Ruslar Halife'nin başkentini
tehdit ederken Müslüman nüfusunun o kadar sakin kaldıklarını ve istisnalar dışında kimsenin
taciz edilmediği belirtilen Hristiyanlara yönelik bir tavrı onurlandırdıklarının sürpriz olması
gerçekten önemliydi. Ancak maruz kaldıkları tehlike, ciddi bir huzursuzluğa yol açmayacaktı.
Ancak, provokasyon, Hristiyanların Müslümanlar tarafından herhangi bir şekilde kötüye
kullanılması durumunda Avrupa'nın feryat edeceğini ortaya koyuyordu. Bu durum ister
istemez Osmanlı’ya yönelik sempatinin azalmasına sebep olacak ve Rusya’ya da muazzam
derecede avantaj sağlayacaktı.
Rus makamlarının, Bulgarları kışkırttıklarında veya kışkırtmalarına izin verdiklerinde şüphe
duymadıklarını ve Rus birliklerinin bekledikleri ve öngördükleri öç alma hamlesi için zorbalık
yapmalarına göz yumdukları konusunda en ufak bir şüphe bile bulunmuyordu. Ne yazık ki,
Müslümanlar öldürülürse veya öfkelenirse, Hristiyan Avrupa için bu durumun çok az önemi
olduğu ortaya çıkmış oldu.
29 Haziran’da Arnold Kemball’dan, bulunduğu Tahrir’deki Muhtar Paşa ordusunun sağ
kanadının yenilgiye uğradığına dair detaylı bilgilerin verildiği bir gönderi aldım. Bu durumu
bir ‘hezimet’ olarak nitelendiriyordu. Kendisi, daha sonra, onu yakalamak için özel olarak
gönderilen bir Kazak gruptan önce kaçmaya çalıştı. Türk birlikleri kötü bir şekilde
yerleştirilmiş ve kötü bir şekilde yönetilmiş gibi görünüyorlar ve onların soğukkanlı cesaretleri
"nihayetinde iyi düzenlenmiş ve takdire şayan liderlere" karşı boşuna değildi. A. Kemball,
Muhtar Paşa'nın şimdiki çizgisinin tamamen geri çekilmeye zorlayacağını, Erzurum’dan
vazgeçip ve Erzincan’a yerleşeceği kanısındaydı. Aslında, Ermenistan’daki Türklerin durumu,
Bab-ı Ali’nin Başkomutandan iki önemli zafer kazandığını, Rusların geri çekildiğini, işlerin
yönünün o bölgede tamamen değiştiğini belirten bir telgraf aldığında telafi edilmez bir şekilde
heba edilmiş gibi görünüyordu.
Bana Sultan'ın emriyle Said Paşa tarafından iletilen bu haber, kısa bir süre sonra Sir A. Kemball
tarafından doğrulandı. Temmuz ayında alınan bir telgrafta, Muhtar Paşa ordusunun
Delibaba'dan Zevia'ya kadar tüm çizgi boyunca tamamen muzaffer olduğunu söyledi ve Rus
sol kanadının acı bir mağlubiyetten sonra Tahrir'den çekilmeye zorlandığını belirtti.
Sekiz saat boyunca Zevia'daki kuvvetli piyade, topçu ve süvari kuvvetiyle Türk pozisyonlarına
saldıran Ruslar, sahada bıraktıkları ölü ve yaralılarla birlikte çok büyük kayıplarla püskürtüldü.
Ruslar daha sonra geri çekildiler ve takviye beklemek için yeni pozisyonlar aldılar. Kars
kuşatması kısa bir süre sonra büyüdü ve Kürtler Beyazıt’ı yeniden ele geçirdi ve Rus
garnizonunun bir kısmını barbarca katlettiler. Bu durum, eğer bunlardan uygun şekilde
faydalanılmışsa ve Türkler genel bir askeri dahi tarafından komuta edildiyse, savaşın vaziyetini
değiştirmiş olabilecek bir dizi zaferden ilkiydi. Sultan ve Bab-ı Ali bu beklenmedik başarıdan
dolayı doğal olarak çok mutluydular ve Rusların önerdiği gibi barış koşullarını konuşmaya
onları teşvik etmek hiç olmadığı kadar zor olacaktı. Bununla birlikte, Safvet Paşa ve Savaş
Bakanı dahil olmak üzere Osmanlıda, İmparatorluğu tehdit eden tehlikeye karşı uyarılarda
bulunan ve barış için müzakerelere başlamak için ilk fırsatta hazır durumda olan kişiler de
vardı. Mesele şimdi Türk Kabinesinde gizlice tartışılmıştı, ancak savaşın Karadağ ve
Ermenistan’da aldığı olumlu dönüş sonucu savaş taraftarı ekip, üstünlüğünü ve Sultan’ın aklı
üzerindeki etkisini yeniden kazanmıştı. Aynı zamanda, İngiltere’nin çıkarlarına veya başka
herhangi bir iktidara herhangi bir başvuru yapılmaksızın, Bab-ı Ali’yi doğrudan Rusya ile
muhatap edip edemeyeceğini düşünmeye teşvik etmek ve gizlilikle barışı sağlamak için onunla
bir anlayış oluşturmak üzere harekete geçme niyetleri vardı. Öneri, işe yaramaz ve tehlikeli bir
durumdu ve Rusya'nın tasarılarını teşvik etmeye yönelik açık bir amaçla hazırlanmıştı.
İngiltere, Sultan'a düşman olan biri tarafından temsil edildi ve ben de onun başka bir "Ignatiev"
olduğunu duyurdum. Hiçbir şey beklemeyeceği, kendisinden Rusya ile kendi şartlarını
belirleyebileceği ve daha sonra Doğudaki konumunu ve nüfuzunu tehlikeye atacak olan
düşmanı ile gizli bir barış anlaşması yaparak kendisini terk ettiği için kendisinin İngiltere'den
intikam alabileceği söylendi. Alman büyükelçisinin cahil olmadığına inanmak için sebepleri
olan bu girişimler sonuçsuz kalmasına rağmen, sonuçta Bakanlar Kuruluna karışmak kadar
meseleye vakıf iyi bir otorite olduğunu öğrendim.
41
O zamanlar barış ihtimalinin olmadığı ortaya çıktı. Ruslar şimdi Balkanlara doğru
ilerliyorlardı, Sultan’ı 'Cihad' veya dini savaş ilan etmeye teşvik eden nüfuzlu insanlar
tarafından da bazı girişimlerde bulunuldu. Bu kişiler İstanbul ve etrafında hala büyük saygıyla
korunmuş olan Peygamber'in yeşil bayrağını açmak, halifeleri tarafından çağrıldıklarında
bütün Müslümanları savunmasında toparlamak ve Kafirlere karşı savaşmakla yükümlü
olduğunu belirttiler. Tavsiyelerine destek olarak, Rusya İmparatoru tarafından Ortodoks inancı
için mücadele ettiğini beyan ettiği ilanlara ve ortak dinlerinin düşmanlarıyla mücadelede
kendisine katılmaya çağırdıkları Bulgarlara verdiği beyanları işaret ettiler. Neyse ki Sultan bu
tehlikeli danışmanlara kulak asmadı. Öyle yapsaydı, Müslümanların öfkesi ve fanatizmi
kontrol edilemez bir dereceye kadar uygulanmış olabilirdi. Gazete muhabirlerinin aksini
bildirilmesine rağmen 'Cihad' asla ilan edilmedi. Rusya'ya karşı savaş ilanı, her zamanki gibi
koşulları belli olan bir çerçevede kaldı. Ancak, Sultan yine bana niyetini veya Edirne’ye gidip
ordusunu görme niyetinin olduğunu ancak bunu gerçekleştirmek için kendisine asla müsaade
edilmediğini söyledi.
Burada, önceki elçi Butler Johnstone ve Bab-ı Ali’yi İngiltere'nin danışmanlarının yalnızca
engelleme ve utandırma eğiliminde olduklarına inanmaya teşvik eden arkadaşları arasında
Türkler kadar yabancılar da istenmiyordu. Zira ondan hiçbir şey beklemiyorlardı. İngiliz
filosunun Çanakkale Boğazı’nın ağzında görünmesi, yalnızca İstanbul’un ve Boğazların
Rusya’nın işgalini ve Rusya’nın kendilerine veya Mısır’da bulunan herhangi bir gücüne
müdahalesini engelleyerek İngiltere’nin çıkarlarını güvence altına almak için tasarlanmıştı.
Osmanlı İmparatorluğu’nun istediği şeyi yapmakla Rusya açık bir çek vermişti. Osmanlı eğer
Rusya ile savaşta başarılı olmak istiyorsa, bütün dış yardım ve tavsiyeleri reddetmeli ve
tamamen Müslümanların ulusal ve dini ruhuna dayanmalıdır. Türklerin gururu ve fanatizmine
hitap eden ve onlara Asya'daki son Türk başarılarının güvence altına aldığı bu danışmanların,
Avrupa yardımı olmadan ve Avrupa öngörülerinin aksine Türk hükümetinin İngilizlerin
hizmetlerinden yararlanmalarını engellemede ve hatta İstanbul’da bir süre boşta kalmak için
Hobart Paşa’yı bırakmakta hiçbir etkileri söz konusu değil.
Ruslara karşı iki zafer daha kazanıldığı haberiyle Asya’dan gelen haberler olumlu olmaya
devam ederken Rusların savaş alanında birçok ölü ve yaralıyı arkalarında bırakarak kaçtıkları
belirtiliyordu. Ancak Bulgaristan’dan gelen haberler ise bunun tam tersiydi. Sultan, Tuna’nın
Rusların geçişini engelleme girişiminde bulunmadıkları için o bölgedeki askeri makamlara
karşı çok hiddetlendi ve kolunu kanadını kıran başarısızlığı savaş departmanının ihmaline ve
ordunun yanlış yönetilmesine bağladı. Şumnu’daki Ordu karargahını yöneten Savaş Bakanı
Redif Paşa’ya ise özel olarak hiddetlendi. Ferman işlerinin başı olan Mahmud Damad Paşa'ya,
Saray'daki zamanını harcamak yerine Tophane'deki (Arsenal ve Merkez Topçu Deposundaki)
işinin başında olması emredildi ve Bakanların yaz boyunca hareket ettikleri Boğaz'da ve bütün
zamanlarını halkla ilişkilerine ayrılabilmesi için İstanbul ikametlerini sürdürdükleri yalılarını
(ya da villalarını) terk etmeleri için direktif verildi.”23
3.3.4.Türk Ordusunun Direnişi
Layard, Rusların Balkanlarda yapmış olduğu işgallerin sonucunda İstanbul’u
bekleyen tehlikeyi gidermek adına herhangi bir adımın atılmadığını belirtmiş ve bu
durumu Sultana bildirmiştir. 21 Temmuz’da Türklerin Bulgaristan’da ettiği ilk
başarının yani Plevne’de Osman Paşa komutasındaki birliklerin Rusları
püskürtüldüğünü ve ciddi kayıplara uğratıldığını bildiren Layard, Lord Derby’den
23 a.g.e. Add. MSS. 38935, s.64-73.
42
artık Rusların bir barış antlaşması için hazır olabileceğine dair bilgi aldığına yer
vermiştir.
“Rusların Balkanların güneyindeki Türk topraklarını işgal için yaptı başarılı girişimlerin
sonucunda İstanbul’u tehdit eden yakın tehlikeye rağmen ve en üst düzey askeri yetkililerin
onların başkente ilerlemelerine engel olacak hiçbir şeyin olmadığı görüşüne rağmen ve benim
aralıksız ve önemli beyanlarıma rağmen hiçbir şekilde Gelibolu yarımadasının yakasını
koruyan Bolayır hatlarını düzgün bir savunma pozisyonuna yerleştirecek bir adım henüz
atılmadı. Sonunda, daima çekimser Türk bakanların ısrarlı sözlerinden ve güvencelerinden
bıkmış olarak doğrudan işlerin gecikmeden başlaması gerektiğini buyuran Sultana başvurdum.
Ethem Paşa Majestelerinin emrine uymak zorunda kaldığı halde, bunu büyük bir isteksizlikle
yerine getirdi. Alışılmış duygu patlaması halinde “Onlar verildi” diye haykırdı ve “Bay
Layard’ı hoşnut etmek ve bize ihanet eden ve bizi terk eden İngiltere’nin çıkarları uğruna.
Bunun Türkiye’ye ifade ettiği şey Dardanel'in Rusya’da ait olup olmamasıdır. Biz kendimiz
onunla (Rusya) birlikte İngiltere’nin aracılığından daha iyi koşullar oluşturabiliriz” dedi.
Henüz Temmuz’un 20 si olmuştu ki ben bir Türk memurun Bluhm Paşa’nın planını hazırladığı
takviyenin yapımını denetlemek üzere Gelibolu’ya gönderildiğini Lord Derby’ye haber
verebildim.
Savaş gemisiyle Tuna’dan kaçtığından beri Türk donanma yetkililerinin kıskançlığından
dolayı görevden uzak tutulan Hobart Paşa şimdi Karadeniz'deki Türk filosu komutasına
yerleşti. Temmuz’un 20’sinde üç zırhlı ve bazı küçük gemilerle Boğaz’dan ayrıldı.
Yolculuğunun amacı gizli tutuldu. Genellikle Rusya’nın Karadeniz’deki Türk ticaretine ve
Türk kıyılarına zarar verme fikriyle Sivastopol’de topladığı gemileri yok etmek ve Hacıbey’i
(Odessa) bombardımana tutmayı amaçladığına inanılıyordu. “İngiliz Said”, Said Paşa Rauf
Paşa’nın yokluğunda Denizcilik Bakanlığı’na atandı. Genellikle onun bu önemli kurumda
kalıcı olabileceği ve savaşta önceden çok az etkiye sahip olmuş ya da hiçbir faydası olmamış,
önemli bir yer edinmesi gerekirken edinememiş Türk donanmasının şimdi iyi bir sonuç için
kullanabileceği umut ediliyordu.
21 Temmuz’da Osmanlı Hükümeti Rus sağ kanadının Plevne’de Osman Paşa’ya saldırdığı ve
iki günlük çarpışmadan sonra Rusların mal ve mühimmat olarak büyük bir kayıpla geri
püskürtüldüğü bilgisini aldı. Bu, Türklerin Bulgaristan’da elde ettiği ilk başarıydı. Bu, Rusların
seferberlik planına engel olması bakımından ciddi bir şekilde tehdit oluşturdu. Rusya’nın
üzerinde hızlı aidiyet hesaplamaları yaptığı Sofya’ya giden yol bu yüzden kapatıldı. Osman
Paşa bu kez daha sonra yaptığı gibi aynı hatayı yaptı. Morali bozulmuş Rus ordusu neredeyse
yok edilebileceği zamanda zaferini tamamlamadı.
27 Temmuz’da Rus İmparatorun barış için harekette bulunmaya hazır olduğuna inanmak için
sebebin olduğu Lord Derby tarafından bana bildirildi. Ben bunu Majestelerinin Hükümeti’nin
düşüncesi uyarsa, Sultan’a şartları kabul etmeye istekli olabileceği şekilde söyleyebilirim diye
cevapladım. Bunu hemen yapmaya yetkili kılındım. Ama aynı zamanda bana, Majestelerinin
Hükümeti şartları teklif etmede inisiyatif almaya yatkın olmadığı halde, Sultan en uygun
koşulları elde edeceği düşüncesiyle eğer müzakereleri açma yanlısı olursa Majestelerinin dost
canlısı bürolarına güvenebileceği ihtimali söylendi. 31 Temmuz’da, 60.000 güçlü Rus ordu
birlikleri tarafında önceki gün tekrar saldırıya uğradığı ve iki günlük çarpışmadan sonra tam
bir zafer elde ettiği Osman Paşa tarafından Osmanlı Hükümetine bildirildi. Yenilen Rus ordusu
gözden kayboldu ama izi sürülmedi.”24
3.3.5.İngiliz Filosu
29 Temmuz’da, o zaman Osborne’da olan Lord Beaconfield’dan şu çok gizli ve kişisel olan
telgrafı aldım: “Kabineden dün sana gönderilen telgraf (Filonun Sultan tarafından İstanbul’a
davet edilebileceği izlenimini vererek) İngiltere’nin bilge ve eskiden kalma politikasına geri
24 a.g.e. Add. MSS. 38935, s.102-107.
43
dönme ihtimalini sunuyor. Sultanın izniyle Türk sularında bulunan İngiliz Filosu,
İmparatorluğu nihai anlamda korumada ilk adım olabilir. Sonsuz güven duyduğum beceri ve
enerjine bağlı olmam gerektiğini düşünüyorum.”25
3.4.Plevne’de Türk Zaferi
Ordunun Plevne’deki başarısından bahseden Layard bu zaferin mimarının hem
Osman Paşa hem de askerlerin kendisi olduğunu belirtmiştir. Şayet Osman Paşa’nın
bu noktada daha farklı bir strateji çizseydi durumun Osmanlı için gelecekte daha parlak
olabileceğini ve savaşın seyrinin de olumlu yönde etkileneceğini eklemiştir. Rusların
geri çekilmesiyle Osmanlı güçlenmek için vakit kazanmıştır.
“Osman Paşa’nın Plevne’deki zaferi sanıldığından çok daha mükemmeldi. Onu takip
etmeyerek ikinci hayati hatasını yaptı. Kararlı ve cesur askerler tarafından desteklenerek
savunma için disiplinli ve güvenilir bir kumandan olarak kendini kanıtladı. Ama strateji sahibi
değildi ve savaş taktikleri konusunda bilgisizdi. Hızlıca takviye edilmiş pozisyonu
savunmadaki cesareti ve kararlığında olduğu gibi arazide becerikli ve aktif bir general olmuş
olsaydı, Lord Beaconsfield’ın beklediği gibi, savaş meselesi çok farklı olmuş olabilirdi.
Rusların kendilerinden elde edilen açıklamalar kanıtladı ki uğradıkları yenilgi o kadar eziciydi
ki orduları tamamıyla dağıldı ve geri çekilmelerinin peşinden beklenen takip hezimet oldu.
Kaçan askerler Rusçuk’ta köprünün karşısına üşüştüler ve hatta Budapeşte’ye ulaştılar. Orada
Prenslikleri istila peşinde olan Türkler tarafından Rus ordusunun yok edildiği raporları yayarak
paniğe sebep oldular. İmparator, Büyük Dük ve Rus Merkezi dağılmış kalabalık nedeniyle
genel kargaşaya dahil oldular ve zorlukla geri adım atıp geri çekilebildiler.
Viyana’daki askeri ataşemizin raporuna göre, Plevne’den önce en az 40,000 Rus savaşta
çarpışma dışına bırakıldı. Savaş alanından bize ulaşan hesaplamalardan Osman Paşa zaferinden
faydalansa ve geri çekilen ordunun üzerine düşseydi, neredeyse yok olmuş olacaktı ve
İmparator ve memurları savaşın esirleri olmuş olacaktı. Niçin harika zaferinin ve doğudan
ilerleyip Rusların iletişim hatlarını tehdit eden Mehmet Ali Paşa ile birlik oluşturma çabasının
peşine hiç düşmemesi, bildiğim kadarıyla tamamıyla açıklığa kavuştu. Türk askerlerinin
ulaşım araçlarından yoksun olduğu ve Plevne’yi bırakıp Rusları takip etmiş olsaydı, gerekli
destek ekiplerinin yanında olamayacağını duydum. Türk ordularının hayati hareketsizliğinin
ve düşman saldırdığında elde ettiği başarıdan faydalanma beceriksizliğinin en temel
nedenlerinden birisi Türk kumandanların ve yetkililerin savaş alanındaki askerler için malzeme
donanımına ilgisiz ve umursamaz oluşuydu.
Rusların yenilgisi o kadar kusursuz ve öylesine ciddi sonuçlarla tehdit ediciydi ki Alman
İmparator ciddi şekilde alarma geçti ve yeğeninin düştüğü pozisyona üzüldü ve bunu Rus
generallerin yanlış stratejilerine bağladı. Akrabasının uğradığı felaketten o kadar derin bir
şekilde harekete geçti ki İmparator Alexander’ın yardımına geleceği ve Almanya’yı savaşın
içine çekeceği imkânsız değildi ve akrabası seferberlik yoluyla bundan daha olumlu bir dönüş
almamıştı. Muhtemel sonuç, savaşın artık belirli bir bölgede olamayacağı ve diğer süper
güçlerin er ya da geç ona dahil olacak olmasıydı.
Ruslar kendi sınırlarına çekilmeye zorlanmış ve topraklarına kadar Türk güçleri tarafından
takip ediliyorken, Osmanlı şimdi Bulgaristan, Rumeli ve Ermenistan’daki ordularını
güçlendirmek için çok büyük çaba harcıyordu. İmparatorluğun her köşesinden yeni askere
alınanlar hızlıca sınıra gönderiliyordu.”26
25 a.g.e. Add. MSS. 38935, s.111-112.
26 a.g.e. Add. MSS. 38935, s.124-126.
44
3.4.1.Asya ve Avrupa'daki Başarılar
Plevne zaferi sonrası ordunun hem Asya’da hem de Avrupa’da Rusları
püskürtmeye başladığının haberini vermektedir.
“Başarı hala Avrupa ve Asya’da Türkleri takip ediyordu. Muhtar Paşa birçok karşılaşmada
fırtına gibi eserek ve ayın 24’ünde Kızıltepe’deki güçlü pozisyonlarını alarak sadece Rusları
yenmemişti aynı zamanda arazilerine kadar onları takip ederek sınır boyunca onları püskürttü.
Rumeli’de Osmanlı askerleri Kızanlık’ta önemli bir başarı elde ettiler ve düşmanlarının ellerine
düşen bu ve diğer yerlere tekrar yerleştiler. Sultan, bakanlar ve özellikle savaş partisine ait
olanlar onların zaferleriyle çokça gururlandılar.”27
3.4.2.Savaş ve Vahşet
Layard, Rus hükümetinin inkarına rağmen Müslümanlara karşı yaptığı
zorbalıklar genel olarak gün yüzüne çıktığını fakat Rus yetkililerin bu zulümler
karşısında Osmanlı ordularının askerlere karşı yapmış olduğu muameleleri gerekçe
gösterdiğini belirtmiştir. Layard bu noktada Rus askerlerinin yapmış olduğu zalimce
muamelelerin Türklerinkiyle karşılaştırılmasının yanlış olduğu izlenimini
vermektedir.
“Müslümanlara yapılan acımasızca kötü muamele, katliam, kızlarına ve kadınlarına tecavüz
suçlamaları, Osmanlı Hükümeti tarafından Rus Hükümeti’nin dikkatini çekmek için Rus
askerlere ve müttefiki Bulgarlara karşı yapıldı ve İngiltere’nin konu üzerindeki temsilciliğini,
ülkesinin haysiyeti ve onurunu koruma olarak düşünen İmparator tarafından bu suçlar büyük
bir öfkeyle karşılandı. Rus Hükümeti tabi ki de şiddetle inkâr etti. Türk askerlerine nizami ve
gayri nizami olarak savaşta yaralıları öldürmekle ve ölü bedenlerini sakatlamakla karşı suçlama
gündeme getirildi. Şıpka Geçidi’ndeki savaştan sonra Rus askerlerinin kafa yığını keşfedildiği
ve Türklerin elinde hiç Rus mahkûm kalmadığı iddia edildi. İstanbul’da Rusların çıkarlarıyla
ilgili suçlanan Alman Büyükelçi Prens Reuss’a konuyla ilgili Osmanlı Sarayına en güçlü
temsilciliği yapması ve Türkiye’nin taraf olduğu Cenevre Sözleşmesine savaş alanında
uyulmasında ısrar etmesi talimatı verildi. Bu temsilciliklerde Majestelerinin Hükümeti
tarafından onu desteklemem talimat verildi ve bunu gerçekleştirdim.
Osmanlı Sarayı uygun disiplin altında olmayan gayri nizami orduların Rusların bahsettiği suçu
işlemiş olabileceğini kabul ederken, nizami ordulara atfedilen suçu inkâr etti. Fakat bu, Ruslar
ve Bulgarlar tarafından kardeşleri Müslümanlara yapılan insan dışı ve barbarca davranıştan
doğal olarak ilham almış intikam ruhuyla yaptıklarını haklı gösterme çabasıydı. Eğer kafa
kesmiş olsalardı, baş vezirin dediğine göre, ellerine geçen asker ya da barışçıl siviller olsun ya
da olmasın, Müslümanları çok kötü sakat bırakmış Karadağlılardan böyle davranmayı
öğrenmişlerdi. Türk nizami ordularının savaşta yaralı askerleri ya da ellerine düşen
mahkumları bile öldürdüğü ve sakat bıraktığı ile ilgili birçok örnek olduğu muhtemeldir, ama,
kendilerine karşı bu denli yapılan suçlamalar Sarayın hizmetinde olan İngiliz memurlar, birçok
askeri ataşe, gazete muhabirleri ve savaş boyunca Türk ordusuna eşlik etmiş diğer kişiler
tarafından inkâr edildiği onlara adaletin önünde belirtilmesi gerekiyordu. Aksine, onların hepsi
Türk askerinin hayran kalınan davranışları, sabrı ve insanlığına şahitlik ettiler ve başlarına
gelen provokasyonla ilgili şaşkınlıklarını gösterdiler. Hıristiyan bir Güç tarafından ülkelerinin
ahlaksız istilasına ve dost ülkenin vatandaşlarının kurban edilmesine tanık olurken, onlar
27 a.g.e. Add. MSS. 38935, s.153.
45
kendilerine hâkim olmuşlardı ve kendi acıları ve çileleriyle ilişkili olan Hıristiyanlar ve
düşmanları üzerinden kanlı bir intikam almamışlardı.”28
3.4.3.Plevnenin Düşüşü
Lord Derby’den Plevne’nin düştüğü bilgisini alan Layard , buranın geri
alınması için büyük bir kahramanlık ve gayret gösterildiğini fakat yetersiz erzak ve
askeri güç sebebiyle başarısızlıkla sonuçlandığını bildirmiştir.
“11 Aralık’ta Plevne’nin düştüğünü Lord Derby’den gelen bir telgrafla öğrendim. Osman
Paşa’yı rahatlatma çabalarının hepsi başarısız oldu. Küçük bir kolordu toplamayı başaran
Mehmet Ali Paşa yetkin askerlerden yoksundu. Ukrayna’yı terk etmeye zorlandı ve bunu
yapması için Osmanlı Hükümeti tarafından geri çağrıldı. Ondan çok daha az yetkin olan Çakır
Paşa yerine geçti. Ama, eskiden İstanbul’daki entrikalarla kurban edildiği gibi bir sonraki zarar
Türk gayesine verilmiş oldu. Süleyman Paşa Elena’da Fuad’ın zaferini takip etmediği için
birleşik ya da sadece bu taraftan bir hareketle Plevne’yi rahatlatma umutlarının hepsinden
vazgeçildi. Osman Paşa erzakları elde edemedi ve konumunu koruması için sahip olduğu diğer
araçlar ona sadece iki yolu açık bıraktı-ya teslim olmak ya da Rus ordusunun kuşatmasıyla
kendi yolunu kesmeye teşebbüste bulunmak. O ikincisini seçti. Teşebbüs Türk ordusu
tarafından öyle bir kahramanlık, sebat ve enerjiyle gerçekleşti ki bir anlık Rus hattına sızdılar.
Ama beş saatlik çarpışmadan sonra çok fazla sayıda Rus askeri tarafından çevrelendiler ve
Osman Paşa yaralanmış olarak, bütün ordusu ve konumu düşmanın eline geçmiş oldu.”29
3.4.4.Savunma Önlemleri
Layard, ordunun Edirne’yi korumak ve oluşan Balkan koridoruna karşı
koymak için yeniden asker alımına başlandığını fakat Sultan’a göre oluşan bu
komutanın Süleyman Paşa’nın kişisel menfaatlerinden ötürü Pazarcık’ta başarısız
olduğunu ifade etmektedir. Buranın dışında ise ordunun acemi askerlere rağmen direnç
gösterdiği ve Rusların püskürtüldüğünü eklemiştir. Layard Sultan’ın bazı askeri
kararlar almada sarayda gerçekleşen entrikalardan etkilendiğinin de altını çizmiştir.
“Bab-ı Ali şimdi tüm gücüyle Rusların Balkan koridoruna karşı koymak için kararlıydı ve
Edirne’yi savunmak için dağları geçmeyi başarmaları ve savaşın devam etmesi gerekiyordu.
Bu amaçla, Süleyman Paşa Tuna kalelerini ve Kudsi Bey Tepesini korumak için uygun
koşulları sağladıktan sonra düzenleyebileceği bütün orduları getirmekle görevlendirildi.
Nakliye Edirne’ye trenle iletileceğinden İstanbul ve Dedeağaç’a gitmek üzere Varna’da
gemiye yüklenmeye gönderildi. Savaş için sürekli zorla asker alarak Müslüman erkekler
üzerindeki yorucu baskıya rağmen, 180.000 adam için yapılan yeni talep yurtsever bir
şekildeydi ve hızlı bir şekilde karşılandı.
28 a.g.e. Add. MSS. 38935, s.178-180.
Savaş esnasında Tuna Cephesindeki muharebelerinden biridir. Ayrıca detaylı bilgi için bkz. Hikmet
Süer, 1877-1878 Osmanlı-Rus Harbi: Rumeli Cephesi, Ankara, Genelkurmay Basım Evi, 1993, s.
446-447.
Çerkez asıllı asker Deli Fuad Paşa Elena muharebesindeki başarılarıyla bilinmektedir. Ayrıca detaylı
bilgi için bkz. Ahmet İhsan. Müşir Fuat Paşa. 1931.
29 a.g.e. Add. MSS. 38935, s.279-280.
46
Acemi erler Anadolu memleketlerinden İstanbul’a akın akın gitmeyi sürdürdüler ve görevleri
konusunda disiplin ve eğitim verildikten hemen sonra Rumeli’deki orduya gönderildiler.
Bulgaristan’dan getirilen yaklaşık 20.000 erkek ve beş topçu taburu ve Balkanlara doğru
yürüyen iki alay süvariden oluşan yaklaşık 50.000 tanesi ile birlikte şimdi çok önemli, güçlü
ve etkili bir güç oluşturdu. Tatar Pazarcık’ta toplanmaları emredildi. Ne yazık ki, Sultan’a göre
bu ordu, başarısızlığının ve ülkesinin çıkarlarını kişisel menfaatleri, hırsı ve kendisine düşman
olarak gördüğü kumandanlara olan kıskançlığı uğruna feda etmedeki istekliliğinin kanıtını
defalarca gösteren Süleyman Paşa’nın direk komutasının altına verildi. Onun daha önce
getirdiği ve hala alnında Türkiye üzerine şu korkunç felaketleri getireceği yazan idaresi o kadar
açıklanamazdı ki bu çoğu tarafından yalnızca kasti ihanetle bağdaştırılabilirdi ve
bağımsızlığına ve ülkesine ihanet etmek için Rusya’dan rüşvet almakla alenen suçlandı.
Rusçuk, ne Müslümanları ne Hristiyanları ne de saygın hastaneleri, ya da Kızılhaç ya da diğer
toplumların bayrakları ile belirgin olan binaları ne de Bulgaristan’daki kaleleri ayıran Tuna’nın
karşı kıyısından gelen acımasız ve faydasız bombardımana rağmen direndi. Ruslar, tekrarlanan
baskın teşebbüslerine rağmen Batum’u almayı başaramadı. Çoğunlukla savaşçı Laz
gönüllülerinden ve disiplinsiz erlerden oluşan Türk gücünün yılmaz cesareti tarafından sürekli
geri püskürtüldüler. Ona karşı olan askeri operasyonları bir anlığına durduran, daima yüksek
kesimlerde ağır olan kış ve zamandan dolayı Erzurum kuşatmasından vazgeçildiği görüldü.
Rusların ilerde Anadolu’ya ilerleyişini engelleyebilecek bir ordu oluşturmaya hevesli olan ve
şehirdeki kapatmanın onu Plevne’de Osman Paşa’nınki gibi düşmanların eline düşürmesinden
korkan Muhtar Paşa, Sultan’a Erzurum’u terk etmeyi ve Erzincan’la arasında güçlü bir
pozisyon almayı teklif etti. Askeri görüşler konu üzerinde farklılaştı, ama Sarayda ona karşı
bazen entrikalar çeviren Muhtar Paşa’nın düşmanları ve rakipleri, böyle önemli bir yeri
bırakmayı korkaklık ve ihanet davranışı olabileceği, Osmanlı Hükümeti’nin amacını boşa
çıkarıcı olduğu ve bunu teklif eden Muhtar’a Erzurum’u savunmada görev verilemeyeceği
şeklinde Sultana sundular. Ne yazık ki, bu entrikalar ve argümanlardan etkilenen Sultan onu
geri çağırmaya karar verdi ve onun yerine bir astı olan İsmail Hakkı Paşa getirildi,
şüphelenildiği gibi, onun aracılığıyla, üstündekine gerekli desteğini verme görevinde ihmal
göstermesi planlandı ve bu onun başarısızlığının kısmi nedeniydi. Hiçbir askeri yetkinlik
gösteremedi ve askerlerin saygısına sahip olamadı. O, her yönden Muhtar Paşa’dan çok daha
aşağıdaydı ve Muhtar Paşa talihsizliğine rağmen kendisinin yetenekli bir kumandan olduğunu
gösterdi.”30
3.5.Yeni Meclis
“İstanbul dönüşünde Ahmet Vefik, ona büyük güven ve sorumluluk gerektiren bir konumda
yakın zamanda görev vereceğini belirtmiş ve onu Senato üyeliğine tayin etmiş Sultan
tarafından kısaca kabul edildi. Talihsizlikti ki, yeni seçilen Meclis-i Mebusan Başkanlığına
seçilemedi. Tecrübesi, disiplini ve nüfuzu ona meclise danışmanlık etmede yardımcı olmuş ve
onun gerçekte tasfiye edilmesi için bir bahane olan hatalara ve karmaşaya düşmekten
kaçındırmış olabilirdi. Ama bu özellikler, bağımsızlığından korkan ve üyeliğini engellemek
için başarılı entrikalar çeviren Saray partisine onu beğendiremedi.
Başkanlık için kendisine sunulan üç isimden Sultan, İstanbul mebuslarından biri olan avukat,
okumuş, yetenekli ve dürüst, ama halkla ilişkiler tecrübesi olmayan, ülkenin tanımadığı ve
Meclis-i Mebusan üzerinde etki ya da otorite istemeye yetkin bir adam olan Hasan Fehmi
Efendiyi seçti. Başkan Yardımcılarından biri Allahverdi Zade Ohannes Efendi adında Katolik
bir Ermeni’ydi. İmparatorluğun her tarafından bana gönderilen raporlar incelenirse üyeler
bütünüyle adil olarak seçilmişti ve temsil ettikleri bölgelerin güçlü ve etkili adamlarıydı. Farklı
inanç ve soydan Hıristiyan, Yahudi ve Müslümanları kapsıyordu.
Meclis halka açık toplantıdan önce Sultan’ın konuşmasına verilecek cevabı düzenlemek için
kapalı kapılar ardında toplandılar. Tartışma ılımlı bir şekilde sürdü. Üyelerin büyük bir
çoğunluğu Bakanların politikasını kınayıcı ve önceki Parlamento dağıldığından beri onları
ülkenin başına gelen felaketin nedeni olmakla suçlayıcı ifadelerin kullanılması taraftarıydılar.
30 a.g.e. Add. MSS. 38935, s.304-306.
47
Kınama dolaylı olarak Sultan ve Damat Mahmud’un başında olduğu Saray komitesinin üzerine
oldu. Bakanlar ve diğer yetkililer etkisi olacak bir değişikliğin kabulünü engellemeyi
başardılar, ama dışardan pekâlâ biliniyordu ki meydana gelen tartışmada Saray partisi ve
Hükümet ağır bir şekilde eleştirilmiş ve kınanmıştı. Damat Mahmud, Said Paşa (Sekreter) ve
Sultanla alakalı kişilere karşı hisler duyan halk, her gün daha bıkkın oluyordu ve Sultan’ın
kendisine karşı olması tehlikesi yakındı.”31
3.5.1.Rusların İlerlemesi ve Ateşkes Talepleri
Savaş devam ederken Rusya’nın yaptığı yıkımlara değinen Layard, zor
durumda kalan mülteciler için sağlanan hastane ve yemek hizmetli verdiklerini belirtti.
Kış mevsiminin ortasında göçe zorlanan halkın çoğunun soğukta yaşamını yitirmişti.
Rusların ilerleyişi karşısında ordunun da geri çekilmeye başladığını ve yetersiz
istihbarat servisinden dolayı Rusların geçişini durdurmanın zorluğunun altını çizen
Layard Osmanlı’da barış yanlısı seslerin yükselmeye başladığını belirtmiştir.
“Kamarlı’yı yakmış olan Rusların Sofya’ya bütün gücüyle ilerlediği ve bu gücün sivil nüfusun
neredeyse tamamı tarafından zaten terkedilmiş olan kasabayı elde tutmak için yeterli olmadığı
haberleri bana ulaştı. Benim emrimle hizmetlerini cömertçe “Felaket Fonu’ndan” yardım
ayarlayarak Türk mültecilere yatıran İngiliz Beyefendi Mr. Masters’ı bu yere gönderdim.
Orada hasta ve yaralılar için hastane ve çorba evi kurdu, ayrıca çoğunlukla Plevne ve
Lowatz’dan olan 2,500 kaçak ve her şeyini kaybetmiş 450 Yahudi’ye günlük giyecek ve yemek
dağıttı. Bu iyi işe Türk yetkililer içten bir şekilde çok yardım sağladılar. Rusların kasabaya
yaklaştığı haberiyle ilgili rapor üzerine, derhal göç için hazırlanan sakinler, mülteciler,
kendilerine Vali tarafından birkaç at arabası verilen evsiz kadınlar ve çocuklar panik oldu.
Soğuk şiddetliydi ve yerler karla kaplı, termometreler gece eksi 17 dereceydi ve bundan dolayı
kaçanların çoğu özellikle çocuklar ölüme mahkûm oldular. Nakliye edilemeyen birçok cephane
ve erzaklar Sofya’daydı. Başka yere transfer edilemeyen hastanede yatan 8,000 hasta ve yaralı
Türk askerler düşünüldüğünden askeri yetkililer kasabayı ateşe vermekten caydırıldı.
Düşmanın Balkanlardaki geçişini engellemek için Kamarlı’da konumlanmış, ama Süleyman
Paşa’nın inadı yüzünden orayı bırakmış, kırk tabura önceden kuşatılan yerden şimdi derhal geri
çekilmesi talimatları gönderildi, ama hala bunu yapmaya vakitleri olup olmadığı belirsizdi.
Rusların ilerleyişi karşısında Türk tarafında genel bir geriye gidiş gözüküyordu ve bunun
nerede duracağı ve istilaya karşı direncin olup olmayacağı şüpheliydi. Ama ben Rusların
ilerleyişi ile ilgili çok az güvenilir bilgi elde edebildim ve Osmanlı Hükümeti’nin elinde
herhangi bir bilgi olup olmadığı şüpheliydi. O, düşman işgalindeki ülkesinin neye uğradığının
tamamıyla cahiliydi. İstihbarat bölümü yoktu ve Türk generaller Rusların ilerleyişi ile ilgili
tam bilgi elde etmek için gerekli yolları yönetmekte beceriksiz ya da kullanmıyordu. 3 Ocak’ta
Sultan’ın talimatıyla yazılan İngiliz Said Paşa’dan gizli bir not aldı. Süleyman Paşa’dan gece
gönderilen telgrafa göre, Türklerin durumu Balkanların bu yanında giderek ciddileşiyordu ve
bu yüzden arzulanan barış şimdi tamamen bir gereklilikti.
Osmanlı Hükümeti, İngiliz Hükümeti’nin aracılığıyla faydalı herhangi bir sonuç elde edilip
edilmeyeceğini gizlice bilmek istiyordu. 4 Ocak’ta aldığım telgrafa göre: ‘Osmanlı Hükümeti
ateşkes yapmaya istekliydi ve gecikmeden bunun sonuçlandırılmasının çok önemli olduğunu
hissettim. Sofya Türk askerleri tarafından boşaltılıyordu, Edirne’deki durum, bana gelen
raporlara göre, tatmin edici olmaktan çok uzaktı; İstanbul’da durum çok kritikti. Çok büyük
hoşnutsuzluk vardı [...] Veziriazam istifa etti.’”32
31Kuneralp, a.g.e., s. 219.
32 Kuneralp, a.g.e., s. 219-220.
48
3.5.2.İngiltere ve Türkiye
Layard, İngiltere ve Rusya arasında savaşın bitmesi için bir ateşkes antlaşması
yapılmasına dair gerçekleşen görüşmeden bahsetmektedir. Osmanlı hükümetiyle
yapılacak bu tür bir görüşmenin oldukça hassas olduğu ve dikkatle takip edilme
gereken bir mesele olduğunu düşünmektedir.
“Majestelerinin ve Rus Hükümeti arasında geçen iletişim konusunda Londra da esas olarak
Kabine ve Musurus Paşa arasında geçen konuşmaların sonucunda, inanıyorum ki, ciddi bir
anlaşmazlık yükseldi. Osmanlı Hükümeti İngiltere'nin arabuluculuğunun kabul edildiği ve
Kraliçenin ateşkes önerisini gündeme getirdiği adımının Rus Hükümeti tarafından kabul
edildiği ve bunun bilgisini Kraliçenin İstanbul’a iletmek olduğu izlenimi taşıyordu. Bu yüzden
Büyükelçiliği aracılığıyla Kraliçenin Rusya’yla ateşkesin temel koşullarında anlaşma
sağlaması gerektiği istendi. Lord Derby vakit kaybetmeden Musurus Paşayı aradı ve ona
arabuluculuk için hiçbir teklif yapılmadığı ve tüm yapılanın, Rus İmparatorunun barış için
görüşme taleplerini aklında bulundurup bulundurmadığını araştırmak olduğu bilgisi verildi.
Majesteleri Hükümeti ile meydana gelmesi mümkün olmuş olabilecek iletişimin çoğunu
umursamayarak, sadece Türk bakanlara sürekli söylediğim şeyi tekrar edebildim. Ruslar
tarafından kabul edilmeyeceğini inanmak için sebebi olduğu için, İngiliz Hükümeti aracılık
teklif etmeyi üstlenmediler ve bana söylendiği gibi, onların [İngiliz Hükümetinin] bütün
yaptığının Rusya'nın barış tekliflerini aklında bulundurma yanlısı olup olmadığından emin
olmak için çabalamak olduğunu onlara açıkladım. Ama bizim kendi çıkarlarımız içinde ne
bunun uygun olduğu düşünüyordum ne de Majestelerinin attığı adımlardan bekleyecek bir
şeylerinin olmadığını onlara söylemeye yetkiliydim. Bunun barış için bir açılım sunabileceği
yönünde kişisel görüşümü beyan ettim ve İngiltere’nin ve diğer Güçlerin çıkarlarına referansı
olmadan Sultanın direk Rus İmparatoru ile bir anlaşmaya varma amacıyla kendini umutsuzluk
anında ona beyan etmesinden, İngiltere’ye müracaatını toptan terk etmesinden ve hızlıca bir
çözüm almaktan vazgeçirmekle uğraştım. Bu şekilde yol aldığım hakkında hem Lord
Beaconsfield’ı hem de Lord Derby’yi bilgilendirdim ve şunu ekledim: ‘Rusya’nın Rumeli’de
ilerlemesi ve barış ya da ateşkes için yıkıcı ve ölümcül şartları Türkiye’den isteme durumunda,
İngiltere’nin yardımı edeceği ya da takındığı nötr pozisyondan herhangi bir yöne hareket
edeceğini benim söylememe gerek yoktur.’
Ama pozisyon şüphelerden biriydi ve belirsizlik birçok yanlış anlaşılmaya ve hasara öncülük
ediyordu ve açıklığa kavuşturmak çok arzu edilen bir şeydi. Bu yüzden ben Lord Derby’e 8
Ocak tarihli bir gönderide şunu beyan ettim: ‘Ben şunu düşünmeye cesaret ediyorum ki
Sultan’ın Rus İmparatoruyla onlarla yapabileceği en iyi şartları yaparak direk bir anlaşmaya
varması konusunda istekli isek ve de bu koşulların ne olacağından ilgilenmiyorsak, Osmanlı
Hükümeti’ne bunun böyle olduğunu derhal söylemeliyiz. Hiçbir şüphe yoktur ki Lord ya da
ben aksine her ne söylersek söyleyelim, Türk tarafında güçlü ve amansız düşmanlarıyla
çarpışmadan önce İngiltere’nin onların yardımına geleceğine dair hala kalıcı bir umut var. Bu
yanılgı tamamen silinseydi, onlar o zaman bütün olasılıklar dahilinde Rusya’nın onların
üzerine uygulayacağı herhangi bir şarta sonuç olarak itaat etmeye mecbur olacaklardı.’”33
3.5.3.Türk Ordusunun Şıpka’da Teslim olması
Şıpka’da Osmanlı ordusunun teslim olmasını ele alan Layard bu durumun
sorumlusunun inadı ve bencilliği sebebiyle Süleyman Paşa olduğunu düşünmektedir.
Şıpka’daki başarısızlık sayesinde artık Rusların çok daha geniş bir hareket alanına
33 Kuneralp, a.g.e., s. 223-224.
49
sahip olduğunu ve bunun Filibe ve Edirne halkında paniğe sebep olup evlerinden göç
etmek zorunda kaldıklarını belirtmiştir.
“10 Şubat’ta Said Paşa’dan Sultan’ın emriyle yazılan aşağıdaki notu aldım: ‘Ekselansları,
şaşkınlık ve üzüntüyle size şunu telaşla belirtiyorum ki Cemil Paşadan bu sabah erkenden
aldığım telgrafa göre Şıpka’da ordumuz önlerinden çok sayıda gelen Ruslara teslim olmuştur.
Bu olay hemen Britanya Hükümetine telgraf çekilmelidir.’
Sultanın hizmetindeki çok sayıda en iyi ordunun kurban edilmesinden ve Bulgaristan’da
yardımlarıyla Rusları Tuna’ya geri püskürtmüş, orayı güçlendirmek için silahaltına
alınmışken, hayatta kalanları yok yere tanımlanamaz acılara maruz bıraktıktan sonra, umutsuz
ve efsanevi çarpışmaların olduğu kutlu Şıpka geçidi düşmanın eline düştü. En üst askeri
yetkililerin tavsiyesi ve uyarılarına rağmen Süleyman Paşa’yı direnmeye sevk eden kişisel
inadı ve bencilliği ülkesine pahalıya mal oldu. Ruslar şimdi Türkler tarafından savunmasız
bırakılan Balkanların bütün geçitlerinin üzerinde kol geziyorlardı ve kara ve arazideki yolların
imkânsız koşullarına rağmen hızla Türklerin hatlarını çevreleyip iletişimlerini kesiyorlardı.
İstilacılar tarafından silahlandırılan ve Müslümanlar üzerindeki katliamı ve zorbalığı devam
ettiren Ruslar ve Bulgarların yaklaşmalarındaki panik şimdi Filibe ve Edirne’ye uzandı. Bu
şehirler ve çevresindeki bölgelerde yaşayan muazzam sayıdaki Müslüman sakinler evlerini ve
mallarını terk ediyor ve güvenlik için İstanbul ve Ege kıyılarına göç ediyorlardı”.34
3.5.4.Askeri Vaziyetin Kötüleşmesi
Savaşın gidişatının hiç parlak olmadığını yazan Layard Sultan II.
Abdülmamid’in oldukça yoğun çalıştığından bahsetmiştir. Bunun bir sebebinin de
danışmanlarının zayıf ve yeteneksiz olmasına bağlamıştır. Diğer bir yandan Rus
yetkililerin ateşkes konusunda İngiliz Hükümetiyle anlaşmaya vardığını fakat
ilerlemeye devam etmekte olduğunu belirtmiştir. Osmanlı’nın ateşkes yapmasına
rağmen Rusya’nın devam etmesiyle alakalı olarak Sultan II. Abdülhamid Layard’ı
gerekli mercilere başvurmakla görevlendirmiştir.
“Gidişat o kadar kritik ve Rusların ilerleyişine dair raporlar o kadar kasvetli idi ki, Sultan gece
ve gündüz her daim bakanlarıyla istişare edebilsin diye onlara Yıldız Köşkünde uyuma emri
verdi. Kendisi çok az uyuyordu ve sürekli halkın işleriyle meşguldü. Bu işler, detaylarla ilgili
sorunlar ve tamamen bakanlarını ilgilendiren ve onların idaresine bırakılması gereken
meselelere müdahale etmek bazen çok fazla vaktini alıyordu. Çoğunlukla danışmanlarının
zayıflıkları ve yeteneksizlikleri sebebiyle giderek artan bu alışkanlık, sonradan büyük bir
karmaşa ve hasarın kaynağı oldu.
Bana ulaşan raporlardan şu belirgindi ki Edirne’yi Rusların eline düşmekten koruma umudu
artık yoktu. Prens Gorçakov’un, iddia ettiği gibi, Rus kumandanlarla üzerinde anlaşma
amacıyla verilen emirler ve ateşkes için Majesteleri Hükümeti’nin yaptığı teklifin kendisi
tarafından kabulüne rağmen Ruslar hızla ilerliyordu. Bu konu üzerine İngiltere’den gelen
bilgiyle yanlış yönlendirilen Osmanlı Hükümeti, bütün savaş mevkilerindeki askerlerine ateşe
ara vermesi talimatı verdi ve düşmanın ara verilmesine hiç saygı duymayı reddettiğini ve her
yönden ilerlemeyi sürdürdüğünü görünce çok şaşırdı. Sultan beni, Rusların davranışını şikâyet
etmek, Majesteleri Hükümeti’nden bunun açıklamasını istemek ve söz verilen ateşkesin hemen
34 Kuneralp, a.g.e., s. 229.
50
güçlendirilmesi için St. Petersburg’daki temsilciliklerini yenilemeleri için onlara ricada
bulunmak için gönderdi.”35
3.5.5.Mültecilerin Durumu
Mültecilerin içinde bulunduğu dehşet verici durumdan bahseden Layard, konu
ile ilgili görüşlerini Lord Dery’e yolladığı notta belirtmiştir. On binlerce mültecinin
şiddetli soğukta vermiş olduğu hayat mücadelesini onurlu bulan ve birbirlerine karşı
düşünceli bir şekilde muamelede bulunan mültecilerin ne kadar soylu olduklarını
vurgulamak istemiştir. Türk askerine karşı oluşan önyargının tamamen yanlış
olduğunu, aksine İngilizlerin onların karakterine hayran kaldığını da eklemiştir.
“Binlerce kaçak İstanbul’a varmaya başladı. 16 Ocak tarihli Lord Derby’ye hitap ettiğim şu
not Trakya’nın geniş bir kısmındaki büyük Müslüman göçünün oluşturduğu şok edici manzara
hakkında biraz fikir verecektir: ‘Şiddetli ahlaksız savaşın bu mutsuz ülkeye getireceği çile ve
sınırsız sefaleti önceden haber verenlerin önsezileri şimdi doğru olmanın ötesindedir. General
Gurko’nun geçen yaz istilası boyunca Müslümanların üzerinde işlenen korkularla hafızası
canlı olan Müslüman nüfus Rusların ilerlemesinden önce korkmuş olarak göç ediyorlardı.
Birçok bölgede özellikle Bulgarların acımasızlığının belirgin kurbanları olan Hıristiyan ve
Yahudiler onlarla hareket ediyorlardı. Kasabalar ve köyler ve orada yaşayanların eşyaları terk
edilmişti. Sayıları 80.000’den 18.000’e varan bu kaçakları taşıyan trenler günlük olarak
İstanbul’a varıyordu. Çoğu durumda sadece açık vagonlar onlara sağlanıyordu. Hava şiddetli
soğuk ve kar yoğun yağıyordu. Zavallı varlıklar ayakta durarak hepsi birlikte kuru kuru
öksürüyor ve sonra 24 saatten daha fazla aç ve barınak olmadan tutuluyordu. Trenler istasyona
vardığında buz kesmiş erkek, kadın ve çocuk bedenleri ya da hastalığa yenik düşmüş olanlar
vagonlardan dışarı sürükleniyorlardı. Hatta bazı kapalı vagonların üstü bile soğuktan donmuş,
yuvarlanmış ve ölmüş kadın ve çocuklarla kaplıydı.
Başlıca yalın ayak kadın ve çocuklardan oluşan uzun kaçak seli Selanik, Tekirdağ ve diğer
yerlerden Edirne ve başkent arasında ray hattının güneyine doğru hareket ediyordu. Sahip
oldukları her şeyi terk etmiştiler ve çok sayıda yolda açlıktan ve susuzluktan öldüler.
Edirne, Filibe ve Tatar Pazarcık ve diğer kasabalardaki nüfusu panik kapladı. Tren istasyonları
trenlere girmeye ve onları geri döndürmede başarısız olan memurlara etkisiz hale getirmeye
çalışan geniş kalabalıkların istilasına uğradı. Bu mustarip ve gittikçe durumu kötüleşen
kalabalığa Lady Burdett Coutts’un Felaket Fonu’ndan biraz yardım sağlaması için
gönderdiğim birçok beyefendi, Bay Calvert ve Bay Blunt tarafından bana tasvir edilen
manzaralar yürek yakıcıydı.
Övgünün ötesinde fedakârlık ve adanmayla Binbaşı Winton Konsolosluk üyelerinin yoğun
işlerinden vakit buldukça yardımıyla ve Felaket Fonunun dağıtılmasında en değerli yardımı
sağlayan bir İngiliz Beyefendi Mr. Masters’ın desteğiyle gece gündüz yorulma bilmeden
sürekli İstanbul’a trenle gelmeye devam eden mutsuz kaçakların imdadına koşmak için çaba
harcıyordu.
Gelenler çoğunlukla kadınlar ve çocuklardı. Yüzde beşi erkekti. Aralarında fakir köylülerin
yanı sıra daha iyi yaşam standardına sahip olanlar da vardı. Tam bir sefalet içinde buraya
geliyorlardı ve açlıklarını bastırmak için kuru kemik ve herhangi bir çöp arayışında olan çok
35 Kuneralp, a.g.e., s. 232.
İosip Gurko Rus ordusunda mareşal general olarak vazife yapıyordu.
Tam adı Sir Francis Walter de Winton olan bu yetkili bahsi geçen zamanda askeri ateşe olarak
İstanbul’da bulunmaktaydı.
51
aç çocuklarıyla birlikteydiler. İsteğim üzerine en çok muhtaç ve mustarip kaçakların
1,500’ünün geçici olarak elde ettiği tren istasyonu yakınında bir bina ya da hanı Türk yetkililer
Binbaşı Winton’a bıraktılar. Mümkün olduğunca çabuk bir şekilde İstanbul’un farklı yerlerine
ve Boğaziçi köylerine çekildiler. Camiler onlarla doluydu. Binbaşı Winton çorba evleri kurdu
ve en çok ihtiyacı olanlara biraz yiyecek verebildi. Hükümet memurları ne yapabilirlerse
yapıyorlardı ama bir sistem ve organizasyon halinde değillerdi ve bu dehşet verici miktarda
yoksulluk ve acı içinde boğulmuşlardı.
Bu korkunç çilenin ortasında bu zavallı Türk mülteciler tevekkülle kendi felaketlerine
katlanıyorlardı, onurlu ve kendilerine ait davranışları, birbirlerine düşünceli ve kibar tavırları,
sadece düşmanlarından ve iftiracılarından onu “kelimelerle anlatılamaz” ve “insanlık dışı”
olarak öğrenenlerce kınanan bir ırkın, tam bir soyluluğunun kanıtını bolca veriyordu. Aç
mülteciler İstanbul’a vardığında orada bulunan İngilizler, Türk askerle temas kurmuş her
İngiliz memur gibi, öfkenin, akılsız önyargının ve hırsın kurbanı yapılan bir milletin muhteşem
karakterlerini hayranlıkla konuşurlar.
Müslüman nüfusun Rumeli’den genel olarak kaçışı Türk askeri operasyonlarını ciddi şekilde
engelledi. Bazı yerlerde kaçaklar, hatta cephane ve vagonları ele geçirip, malzemelerini dışarı
attılar ve onları kendilerine tahsis ettiler. Askerlere kendilerini Rus, Sırp ve Bulgarların
merhametine terk etmemeleri için yalvarıyorlar ve Süleyman Paşa’nın Edirne ve Filibe’de hızla
konuşlandırmaya çabaladığı sınır güçleri etkilenebilir diye büyük çoğunlukla ertelenmişti.
Panik belki anlamsız olabilir, ama geçen yıl Konsolos Blunt’ın etraflıca raporunda anlattığı
gibi, Tunca vadisinde olan şeyden sonra, bu paniğe artık şaşırılamaz.
Bana bildirildiği kadarıyla, Bulgar Hıristiyanlar benzer olmayan talihsizliklerini Müslümanlara
bağladığı halde, onlara uygulanan aşırılık ve vahşetin suçlusu Müslümanlar değildi. Hatta eğer
ülkeyi istilacı bakış açısıyla yakıp yıksalardı savaşın zorunlulukları dolayısıyla haklı çıkmış
olacak olmalarına rağmen, Türk kumandanlar Bulgar köylerini insanlık dışı hislerden esirgedi.
Avrupalı askeri danışmanlarca tek yol olmasa da Rusların ilerleyişini kontrol etmek için en
iyisinin böyle davranmaları konusunda güçlü bir şekilde kışkırtıldılar, ama bu tavsiye üzerine
hareket etmeyi reddettiler.
İstanbul Müslüman kardeşleri arasında en derin anlayışı ve onlara eziyet çektiren Hıristiyanlara
karşı büyük bir kınama hissi uyandıran Rus istilasının zavallı kurbanlarıyla dolu olduğu halde,
şehir mükemmel bir şekilde sessizdi. Avrupalılar ve Yunanlar arasında çok telaş olduğuna hiç
şüphe yoktur, ama değerlendirebildiğim kadarıyla, şu an bunun için hiçbir sebep yoktur. Ruslar
Edirne’ye döner ya da işgal eder ve İstanbul’u tehdit ederse, durum farklı olabilir.’”36
3.5.6.Başkentin Tehlike Altında Olması
Başkent İstanbul’un ciddi bir tehlike altında olduğuna değinen Layard, Lord
Derby’e çektiği ve çok gizli kalmasını istediği telgrafta Sultan’ın böyle bir duruma
karşı Bursa’ya geçebileceğine fakat bu mümkün olmazsa tahttan çekilip İngiltere’ye
dönme durumu olabileceğini söylemiştir.
“Başkentin Rusların eline düşeceği korkusu o kadar büyük ve yangınla şehrin büyük bir
kısmının yıkımına sebep olacak. Hıristiyan ya da Müslüman nüfusun ayaklanma tehlikesi ve
yağmalanması o kadar tehditkâr ki Sultan’ın Bursa’ya taşınması ve Hazinenin ve Eski
Haremdeki Kutsal Emanetlerin de aynı yere kaldırılması için hazırlıklar ve Osmanlı
hanedanlığının varoluşu ve Halifeliği koruması ile bağlantılı popüler batıl inançlar zaten vardı,
gizli yapılan iyi otoriteden haberdar oldum. Ayın 19’unda Lord Derby’ye şu telgrafı çektim:
‘Sultan, Ruslar İstanbul’u işgal ederse, şehirden ayrılacağını söylemeye beni gönderdi.
İstanbul’un ele geçirilmesi onun tahtan indirilmesine neden olacağı ve bağımsızlığı ve
36 Kuneralp, a.g.e., s. 232-234.
52
hayatından olacağı için, dediği gibi, Bursa’ya ya da Türk toprağında herhangi bir yere
gidemeyebilir. O tahtan çekilmeyi ve İngiltere’ye dönmeyi tercih edecekti, ama ilk önce eğer
Kraliçe Boğaza onu almaya gelmesi için birine izin verirse Majestelerinin gemilerinden birinde
güvertede sığınak almayı dileyecekti. Olaylar onun yürütmesi gerektiği gidişata karar verene
kadar güvertede kalacaktı, ama Ruslar başkente girerse, kendini orada göstermeyeceğini
söylüyor.
Majesteleri Hükümeti, Ruslar İstanbul’a ilerlerse beni gemilerinden birini çağırmaya yetkili
kılacak mı? diye sordum. Birçok tehlikeli özelliğe ve karışık nüfusa sahip şehrin işgali hiçbir
devlet memurunun ya da insanoğlunun kolayca düşünemeyeceği sonuçlara neden olabilir.’
Sultanın mesajının çok gizli tutulmasını istedim.”37
3.5.7.Ateşkes Görüşmeleri
Yapılması planlanan barış görüşmeleri kapsamında Bab-ı Ali’den iki devlet
adamının 15 Ocak’ta Büyük Dük’le yapılacak görüşme için seçildiğini yazmıştır. Bu
kişilerin Rusya tarafından çağırılmasının amacının ortaya atılacak şartları Osmanlı’nın
kabul etmesi için daha etkili olabileceğini düşünüyordu. Atılan bu adımların yanı sıra
sarayda Rusya ile gizli bir şekilde iletişime geçildiğinden de şüphe duyduğunu
açıklamıştır.
Nihayet, Büyük Dükün kendisinin ateşkes ve barışın esasları için müzakerede bulunmakla
yetkili olduğu ve delegeleri derhal göndermesi istendiği Bab-ı Ali’ye bildirildi. Dışişleri
Bakanı Server Paşa ve Namık Paşa bu ince ve zor görev için seçildi ve ayın 15’inin akşamı
Edirne’ye ve Kızanlık’ta olduğuna inanılan Rus Başkomutanlık merkezine gitmek üzere
İstanbul’dan ayrıldılar. Bu seçenek, muhtemelen Rusya için uygundu. Bu seçenek saraydaki
arkadaşları ya da, kuşkusuz Prens Bismark tarafından talimat verilen, İngiltere’nin politikasına
karşı koymak ve Bab-ı Ali’yi İngiltere’yi saf dışı bırakmaya ve Rusya’nın teklif etmeye uygun
gördüğü herhangi bir şartı kabul etmesi için ikna etmede elinden geleni yapan Prens Reuss
tarafından önerilmiş olabilirdi.
Server Paşa’nın “İngiliz politikası” diye isimlendirdiği şeye olumlu baktığını bana defalarca
onaylamasına ve onu terk edeceğine işinden istifa etmeyi tercih etmesine rağmen, Rusya’yla
gizlice bağlantıda olduğuna inanılıyor. Namık Paşa’nın, konseyde Türkiye’nin İngiltere’yi
tamamen dışarıda bırakması ve Rusya ile yakın ve dostane birlik içine girmesi gereken zamanın
geldiğini açıkça bildirmiş konusunda bilgi aldım. Sonuç olarak Rusya’nın barış sonucu için
gerek duyduğu her şart düşünülmeliydi ve mümkünse kabul edilmeliydi.
Kuşkusuz, onları savaşa sürüklemiş ve sonra terk etmiş olmakla suçladıkları İngiltere’ye karşı
çok sayıda Türkün içinde çok büyük bir öfke vardı. Bizim korkaklığımız ve Rus Hükümeti
tarafından atılan adımların tamamen “İngiliz çıkarlarına” göre olması için Lord Derby’nin
hazır olduğu şekli tasvir eden müstehcen karikatürler Türk gazetelerinde yayımlandı. Fakat
Türkler Londra ve Viyana’dan, ne İngiltere’nin ne de Avusturya’nın Paris Antlaşması’nı
değişime uğratan, imza atanların rızası ve uzlaşımı olmadan sonuçlandırılmış barışa izin
verecekleri konusunda özellikle haberdar edildikten ve Türk delegelere bildirilerin sonuç
olarak değiştirildiği ve “referandum” haricinde Paris Antlaşmasında değişikliğe varan herhangi
bir koşulu kabul etmemeleri talimatını aldıktan sonra, konseyde Rusya’nın isteklerine tamamen
eğilmenin tehlikesini gören Ahmet Vefik Paşa’nın öncülüğünde bir parti vardı.
Türk Dışişleri Bakanı, aynı zamanda Büyük Dük Nicholas çok zorlayıcı şartlar talep ederse ve
Türk İmparatorluğunun varlığına ve İngiltere’nin çıkarlarına tehdit olabilecek şartlara
37 Kuneralp, a.g.e., s. 236,237.
53
direnmede İngiltere’nin yardım umudu olursa, görüşmeleri uzatacağı ya da koparacağını çok
gizli olarak Majesteleri Hükümeti’nin bilgisi için bana söyledi.38
3.5.8.Sultan’ın Tutumu
Rusların İstanbul’a doğru yola çıktığı haberleri saraya ulaşınca Sultan ve
bakanlarda oluşan paniğin altını çizen Layard, Sultan’ın etrafında kendisine destek ve
danışmanlık verecek devlet adamlarının yok denecek kadar az olmasından
bahsetmiştir. Sultan’ın etrafında güvenebilecek kimsesi olmadığı için kendisine gizli
bir şekilde ülkesini terk edip İngiltere’ye yerleşme planından bahsettiğini belirtmiştir.
“Türklerin askeri pozisyonlarında bir miktar iyileşme olmuştu. Süleyman Paşa, geri çekilmeyi
uygulamaya koymayı, Trakya'nın güney sahiline 50.000 adam yerleştireceğini söyleyerek
başarmıştı. İzole edilmiş gruplardaki önemli sayıda Türk askeri, Şıpka'dan ve tecrübe ettikleri
diğer yenilgilerden önce ordunun silah bırakmasından sonra Balkanlardan kaçmayı başarmıştı.
Kırklareli’nde yaklaşık 17 tabur toplandı. Çok sayıda birliğinden kopmuş başıbozuk asker
halen daha burada yer alıyordu. İstanbul’da kalan ve Kudsi Bey Tepesi ve Anadolu’dan
getirilebilecek birliklerle birkaç gün içinde Başkentin savunulması için 90.000 kişiden 100.000
kişiye kadar bir asker topluluğu Bab-ı Ali’ye gelecek ve yaklaşık 30.000 asker de Bolayır
hattında kalacak. Savaş o sırada devam etmiş olabilir ve o zamanlar Rus ordusunun durumuna
bakıldığında hastalıklar ve maruz kaldıkları sıkıntılar nedeniyle büyük ölçüde bir kırılma
yaşanmaktaydı. Bu durum Türklerin lehine bir avantajdı. Ancak Ruslar yetkin komutanlara
sahiptiler ve onlar olmadan da yardım alabiliyorlar ve herhangi bir paniğe kapılmıyorlardı.
Bu panik şimdi Sultan'a ve onunla birlikte bakanlarına kadar uzanmıştı ve Rusların İstanbul’a
doğru yola çıktığı ve Edirne’nin bazı tren istasyonlarını işgal ettiği haberiyle daha da artmıştı.
Rusya'nın seçebileceği herhangi bir şartta derhal barış yapılmaması ve düşmanlıkların bir anda
askıya alınmaması durumunda tahtını ve belki de felaketleri ve yaşanan acıları kamu işlerinin
yanlış yönetilmesine bağlayan ve savaştan direk olarak kendisini sorumlu tutan insanlardan
bıkmış hayatını kaybedecekti.
Yanında kendisine danışmanlık ve destek verecek güçlü ve akıllı bir devlet adamı yoktu.
Veziriazam ve -Ahmed Vefik ve General Said Paşa hariç olmak üzere- meslektaşları,
etkilenmeden, tecrübe etmeden ve yeteneklerini kullanmadan kendilerini buldukları krizden
çıkarmada tamamen yetersizdiler. Saraydaki ve diğer yerlerdeki sorumsuz danışmanları,
yalnızca kişisel amaçlarını ortaya isteyen zarar verici fitneci bir gruptu. Bunlardan bazıları ise
şüpheli kişilerdi ve General Ignatiev zamanından beri Rusya’nın maşası olmaktan başka da iyi
bir şey yapmadılar. Kesinlikle çıkarlarını korumak için bir şekilde satın alınmışlardı.
Güvenebileceği hiç kimsenin olmamasıyla birlikte, doğal olarak ürkek ve kendini çevreleyen
tehlikenin huzursuz edici ifadesiyle, tahta çıkmaya katkı sağlayan ve tahta çıktıktan sonra
hemen aniden meydana gelen trajik olayın anısına umutsuzluğa giden yolu kabullenmeye hazır
olmalıydı. Ülkesini terk etmeyi ve sığınmayı düşündüğünü söylemek için beni gizlice
İngiltere'ye gönderdi. Zaten bu adımı atmaya karar vermesi ve bu konuda tavsiyemi sorması
durumunda, gelirini karşılayabilecek İngiliz menkul kıymetlerine para yatırmak için gerekli
hazırlıkları yapıyordu. Bana başkenti terk edeceğini, ancak Asya'daki kendi mülklerinde
kalacağını, zira kısa bir süre sonra ya tahtı bırakmak zorunda kalacağını ya da zorla tahttan
indirileceğini söyledi. Her iki durumda da, eğer hayatını kaybetmediyse, yaşamının kalan
günleri için mahkum edileceği konusunda ikna olmuştu.
Bütün bu olanlardan sonra İngiltere’yi sevmek veya güvenmek için hiçbir sebebi olmamasına
rağmen, Sultan aslında bir zamanlar Türkler arasında İngilizlerin tek gerçek dostları olduğu,
refah ve zenginliği karşılık beklemeksizin isteyen güç olduğu yönündeki duyguyu ve bir
38 Kuneralp, a.g.e.,s.237
54
zamanlar bize Doğu boyunca muazzam güç ve etki veren çeşitli topluluklarının mutluluğu,
özgürlüğü ve uygarlığı için çok şey yapmamızı sağlayabilecek bir hissiyatı gözler önüne
serdi.”39
3.6.Başkentteki Durum
“Sultan'ın İstanbul’u terk etme niyeti ile yurtdışına çıkması veya tahtı bırakmasına dair
herhangi bir şüphe oluşması durumunda çok ciddi sonuçların ortaya çıkacağı kritik durumlara
yol açabileceğinden korkuluyordu.
Neyse ki, şimdiye kadar düzen, savaşın ve önemli önemsiz her yerde bulduğunu öldüren Rus
ve Bulgar zalimlerinin sayısız kurbanları karşısında Müslümanlar kızgınlık duysa da Başkentte
sağlanmıştı. Ayrıca, Hristiyanlara yönelik bir misilleme yoluyla hiçbir öfke veya hakaret de
gösterilmemişti. Ancak en önemsiz nitelikteki bir kaza veya yetkililerin dikkatinin
gevşetilmesi, cahil bir fanatiğin intikamını almaya yönelik bir teşvik, genel bir katliama neden
olabilir ve hatta büyük kısmı ahşaptan inşa edilmiş şehri yakıp kül edebilecek bir yangın
felaketiyle dahi sonuçlanabilirdi. Sonuç olarak, Sultan'ın başkenti terk etme veya tahtı bırakma
fikrinden cayması için yetkim dahilindeki tüm argümanları kullandım ve onu bu fikrinden
vazgeçirmeye çalıştım.
Bununla birlikte, İngiliz sömürgesine sığınacak bir sığınak olarak (Büyükelçiliğin
kullanımında olan sabit sevk teknesi vardı) veya eğer Sultan tahttan indirildiğinde mutlaka
birine sığınacaksa iltica olarak hizmet vermek üzere Lord Derby'ye bir ya da iki İngiliz savaş
gemisinin Boğaziçi'ne gönderilebileceğini önerdim. Ancak öneri beğenilmedi.”40
3.6.1.Ateşkes İçin Müzakereler
Layard, barış ve ateşkes görüşmeleri devam ederken Tüm Tam Temsilcilerinin
Büyük Dük Nicolas tarafından kabul edildiğini ve onların anlaşma maddelerine dair
değişikliklerini reddettiğini ve sunulan maddelerin kabulünün kendilerine dayatıldığı
bilgisini aldığını yazmıştır.
“Daha sonra, Türk Yetkili Temsilcilerinin ayın 19’unda Kızanlık’a geldiklerini ve ertesi gün
bir keresinde barışa dair temel taslak protokolünü veren ve onlara silahsızlığın kabul
edilemeyeceğini bildiren Büyük Dük Nicolas tarafından kabul edildiklerini öğrendim. Ayın
21'inde, önerilen maddelerle ilgili olarak bazı gözlemlerini yazarak Büyük Düke sundular.
Ancak Büyük Dük, Rus koşullarında hiçbir değişiklik yapılamayacağını ilan ederek kabul
etmeyi reddetti. Bu görüşmeler sırasıyla aşağıdaki etkiyi ortaya çıkarmıştır: 1) Osmanlı,
Londra Protokolü'nde önerilen ve Rusya tarafından kabul edilen üstelik Paris anlaşmasının
diğer İmzacı Otoriteleri tarafından da kabul edilen ancak o sırada Osmanlı’nın kabul etmediği
Londra Protokolündeki önerilen yönetim sistemini kabul edebilir; 2) Prensip olarak Karadağ'ın
rezervi için toprakta bir artışa razı olacak, ancak bu artışın gelecekteki tespiti, “aslında
Karadağlıların elindeki eşdeğer bölge” anlamına gelecek; 3) Osmanlı Serfiçe ve Romanya’nın
yapısını bağımsız ve Tarafsız Prenslikler olarak kabul etti, ancak ikincisi ile ilgili olarak,
topraklarında bir tazminat olarak bölgelerinin artırılması ilkesini kabul etmedi ve “özel bölge”
olarak bilinen Romanya Prensliğinde Yunan Patrikliğinin manastıra bağlı mülkiyet haklarını
koruması devam etti. Serfiçe’ye gelince, sınırlarının düzeltilmesine ilişkin karar çözülecekti;
4) Osmanlı, Londra Protokolü'nün beyanlarına uygun olarak Bosna-Hersek için idari bir
düzenlemeye rıza gösterecek, ancak İmparatorluğun diğer illerinin idaresini düzenleyen
39 Kuneralp, a.g.e., s. 242-243.
40 Kuneralp, a.g.e., s. 243-244.
55
herhangi bir öneriye girmeyi reddetti; 5) Delegeler, Türk Hükümetinin hiçbir zaman bir savaş
tazminatını ödemeyi düşünmediğini ve sonuç olarak Rus Hükümetinin ısrar etmeyeceğini
umdukları bir talebi tartışmayı reddettiğini açıkladı;6) Çanakkale Boğazı'nın serbest geçişi ile
ilgili olarak, uluslararası antlaşmalar tarafından düzenlenen genel Avrupa menfaatlerinden biri
olan soruna gelince, onlar bu hususta müzakerelerde bulunmak konusunda yetersizdiler; 7) Bir
ateşkesin sonuçlanması için Rusya'nın gerektirdiği maddi garantiler konusunda Türk
Yetkililer, hem Avrupa'daki hem de Asya'daki Rus askeri operasyonları konusunun bir
garantiyi gereksiz kıldığına inandıklarını ifade etti.
Türk delegeleri kendi bildirilerini Büyük Dükün kabul etmeyi reddetmesi üzerine, daha fazla
talimat almak için İstanbul’a telgraf çekmelerine izin verilmesini istediler. Talep reddedildi ve
Rus kuvvetleri Edirne’yi işgal ettiği için kendilerine sunulan bütün koşulları kabul etmek veya
reddetmek için bir kerelik imkanlarının bulundukları konusunda bilgilendirildiler.”41
3.6.2.Barış Protokolü
8 Şubat'ta Türk Yetkilileri, barış ve ateşkes anlaşmasını tamamlayıp imzaladıkları Edirne’den
İstanbul’a geri döndüler. Geldiğinde ilk olarak Server Paşa'yı gördüm. Büyük Dük Nicholas'ın,
barışın ilk aşamasının bir anda imzalanması gerektiği konusunda ısrar ettiğini ve General
Ignatiev'in o gün içerisinde veya ilerleyen günlerde Rus karargahına geleceğini söyledi. Büyük
Dük, Server Paşa’ya, kendisine diplomatik müzakerelerle ilgilenmediği için ön hazırlıkların
yapısını tanımadığını ve Türkiye'de askeri işgal yapan Rus kuvvetlerinin başkomutanı olarak
St. Petersburg'dan aldığı emirlere uyacağını ifade etti. Ancak onun inancı eğer Osmanlı,
General Ignatiev’in İstanbul’a ilettiği şartlarını kabul etmekte en ufak zorluk çekerse derhal
işgale girişileceği ve karargâhın bir an önce gerekli olan hazırlıkların yapılması için Silivri’ye
taşınacağı yönündeydi.
Server Paşa, Rusların Başkente girişinin gerçekleşeceğine olan inancını, daha sonradan
anlaşılacağı üzere imzalanacak olan Paris anlaşmasının imzacılarının bulunduğu toplantıda
Rusya tarafından talep edilen şartların herhangi bir güç tarafından değiştirilmeye çalışılması
durumunda dile getirdiğini açıkladı. Bu bilgiyi hemen Birleşik Krallık Hükümetine ilettim.
Büyük Dükün ateşkesin sonucunu geciktirmesinin sebebi ve ifadelerin o zamana kadar
Osmanlı ve Güçlerden neden bu kadar dikkatli bir şekilde gizlendiğinin sebebi şimdi gayet
açıktı: Anlaşmanın maddelerini reddetmek veya değiştirmek için artık çok geç olduğunu
vurgulamak.
Rus Hükümeti, İngiltere’den veya başka herhangi bir iktidarın, hazırlıklı olsalar bile, onları
engellemelerine müdahale etmeye karar vermeden önce, Türklerin hala başkentlerini
savunmasına ve İstanbul’u savunabilecek bir konumda olmalarına olanak tanıyan istihkamı
silahsızlandırmaya kararlıydı. Şehri kuşatmaya yol açacak bir Rus işgalinin getireceği
felaketlerin bir açıklamasıyla beni alarma geçirmeye çalışan Server Paşa’nın bana sunduğu
bilgi, her zaman Rusya’nın çıkarlarına uygun olmasa bile şu an onların kazançlı çıktığı
noktasında şüphelerimi daha fazla heyecanlandırmaya hizmet etti.42
Ayın 11'inde, Birleşik Krallık Hükümeti tarafından, Filonun İstanbul’a ilerlemesi gerektiği ve
gecikmeden emirleri yerine getirmek istediklerini kesinlikle gerekli gördükleri konusunda
bilgilendirildim. Osmanlının konumunu ve bir Ferman verme sorumluluğunu üstlenmedeki
isteksizliğini gayet iyi anladılar. Ancak, koşulların vazgeçilmez kıldığı tedbirlerin alınmasını
önlemek için dostça bir güce karşı zorla başvurmanın akılsızlık anlamına geleceğinden gayet
emindiler. Bu nedenle, Osmanlı’ya Birleşik Krallığın gemilerinin geçişine direnmemeleri için
41 Kuneralp, a.g.e.,s.252
42 Kuneralp, a.g.e., s. 270.
56
kalelere emir vermede zaman kaybetmemesi yönünde yönlendirildim. Aynı zamanda Fermanı
beklemeksizin 13. Gün olan Çarşamba günü şafak vaktinde yoluna devam eden Amiral
Hornby'ne gönderilen emirler hakkında bilgi sahibi oldum. Eğer kaleler ve gemiler tarafından
vurulursa, ateşe karşılık verilecekti, ancak filonun Marmara Denizi'ne geçişini güvence altına
almak için kesinlikle gerekli olmadıkça, kaleleri susturmak için beklenilmeyecekti.43
Aynı gün, Sultan, Rusya İmparatorundan, aşağıdaki uygulamaya ilişkin kişisel bir telgraf aldı:
İmparator, sağlam ve güvenilir bir barışı tesis etmek amacıyla Rusya ile Türkiye arasındaki iyi
ilişkilerin yeniden kurulmasını istiyor. Bununla birlikte, şu anda, bu hedefle iki ülke arasında
müzakereler sürdürülürken, İngiliz Hükümeti, Osmanlıda büyükelçilik temsilcilerini korumak
ve daha önce yayınlanmış olan bir fermandan istifade ederek, İngiliz vatandaşlarının
hayatlarını ve mallarını korumak amacıyla filosunun bir kısmını Boğaz'a göndermeye karar
verdi. Diğer güçler de aynı adımları attı. Daha sonra İngiliz Hükümeti ve bu Güçler tarafından
alınan karar, Hristiyanların yaşamlarını ve mallarını korumak için kuvvetlerinin bir bölümünü
İstanbul gönderilmesinin gerekip gerekmediği noktasında düşünmesine neden oldu. Eğer bu
önlem benimsenseydi, amaç sadece düzeni sağlamak olacaktı. Bu yüzden Sultan'ın görüşüne
(karşıt görüş) karşı çıkılması gerekiyordu.
İmparatorluk Majesteleri’ne İngiliz Hükümetinin, filoyu İstanbul’a İngiliz vatandaşlarının
hayatlarını ve mallarını korumak için gönderme konusunda benim temsilciliğimin teması
üzerine hareket ettiğini beyan etmeme de gerek yoktu. Birleşik Krallık Hükümetine tehlikede
olduklarını haber vermedim. Onlar da böyle bir şey istemediler. Ancak, her iki hükümet de,
kimsenin acıkmadığı bir politikayı uygulamak üzere bir kısım bahaneler bulmaya hazırdılar.44
3.6.3.Gizli Bir Türk-Rus Antlaşması
Şüpheler çeşitli kesimlerde ve özellikle de Fransız Hükümeti tarafından, gizli bir anlaşma
imzalamaması durumunda, Rusya'nın Osmanlı’yı kendisiyle gizli bir anlaşmaya varması için
ikna ettiği konusuna dair şüpheler çeşitli yerlerde özellikler de Fransız hükümeti tarafından
dillendiriliyordu. Bu şüpheler için kesinlikle bazı nedenler vardı, ancak bunları doğrulayacak
herhangi bir kanıt bulamadım.
Avusturyalı meslektaşım tarafından konu hakkında yakından sorgulanan Edirne’deki Türk
delegelerden biri olan Namık Paşa, her ne kadar Büyük Dük Nicholas’ın Türk yetkililerine,
eski müttefiklerini terk etme ve Rusya ile yakın bir ilişki kurulmasına öncülük etmek için
Türkiye’ye geldiğini ve aynı zamanda İttifak Antlaşması’nı tartışmaya hazır olacağını öne
sürdüğünü söyledi. Buna rağmen, onlarla bu tür gizli bir anlayışa varıldığını kesin bir dille ve
kategorik olarak inkar etti. Namık Paşa, kendisinin ve meslektaşının bu önerisini öfkeyle
reddettiğini açıkladı. Türkleri, düşünce tarzlarını, alışkanlıklarını, dillerini, ikircikli yapılarını
ve vicdansız entrikalarını yakından tanıyan, çok iyi yetenekli bir adam olan tanınmış baş
tercüman M. Onou'nun İstanbul’a gelişi, gayet iyi karşılanmıştı. Gizli ancak güvenilir
kaynaklardan, Avusturya’nın tamamen Rusya’yla anlaşma sağladığı ve memnun olduğu
konusunda ikna etmeye çalıştığını öğrendim.45
Türk Hükümeti tarafından barış şartlarına dair hiçbir şeyin ümit edilmemesi ve Doğu
politikasındaki İngiltere'nin sonuçta tamamen izole edilmiş olması ve Rusya'nınkine aykırı
hiçbir şeyi etkilememesi söz konusu. Bazı etkili Türklere, Büyük Dükün Rusya ile Türkiye
arasındaki saldırgan ve savunmacı bir ittifak için Osmanlı yetkililerine yaptığı aşırı açıklamayı
duyurmuştu. Şimdi tamamen düşmana hizmet ettiği varsayılan Server Paşa ile sürekli iletişim
halindeydi. Türk filosunun Ruslara teslim olması için gizlice müzakere yapıldığına dair
rivayetler vardı ve Rusya tarafından Baltık’tan Odessa’ya gönderilen konsoloslarımızın
raporlarına göre bu müzakerelerin memurları ile Türk demircilerini idare etmek için
tasarlandığına inanılıyordu. Her ne kadar İstanbul’da her zamanki gibi, bu çeşitli söylentilerde
43 Kuneralp, a.g.e., s. 275.
44 Kuneralp, a.g.e., s. 276.
45 Kuneralp, a.g.e.,s.286
57
büyük abartı olmamasına rağmen, bu kritik zamanlarda, kesinlikle benim açımdan neyin
gerekli olduğuna dair büyük titizlik ve gerekli hassasiyet söz konusuydu.
3.6.4.Edirne’de Barış Ön Hazırlık Görüşmeleri
Bab-ı Ali, Safvet Paşa ve Berlin Büyükelçisi olan Sadullah Bey’i Rus delegelerle barış ön
hazırlıklarını görüşmek için Tam Yetkili Kişi olarak bildirdi. Derhal konferansın 16 Şubat’ta
başladığı Edirne’ye geçtiler. Sultan’ın Safvet Paşa’yı seçmesi iyi bir tercihti. Etkinliği ve
enerjisi yetersiz olmasına rağmen ülkenin haklarını korumada cesur ve kararlıydı. Diplomatik
müzakereleri idare etmede diğer Osmanlı devlet adamlarından daha fazla tecrübesi vardı.
Dürüstlüğünden şüphe edilmezdi. Tamamen güvenilir ve imparatorluğun menfaatleri ve onuru
onun elinde güvende sayılıyordu. İmparator General Ignatiev’i Baş Rus Temsilci olarak atadı.
Kendisini, şu anda prensliklerini temsil etmek için Rus karargahında toplanan M. Nelidov, M.
Onou, Romanya, Sırbistan ve Karadağ temsilcileri destekleyecekti. Türkiye ile bir barış
anlaşmasını akdetme seçimleri şimdi, esasen entrika ve kalleşlikle savaşa sebep olan bir adam
ve Osmanlı için iyiye işaret olamayan, Slav ırklarını Rus yönetimi altında birleştirmeye dair
hırslı planları ile tanınan Rusya’nın ayaklarına tamamıyla serilmişti. Aşağısı değil barış
kaidelerinin içerdiğinden çok daha fazlasının Bab-ı Ali’den zorla alınacağı aşikardı.
19 Şubat’ta Majesteleri Hükümetini güvenilir bir kaynağımdan General Ignatiev’in Türk Tam
Yetkili Kişilere anında kabul etmeleri için teklif ettiği aşağıdaki barış şartlarını öğrendiğimi
bildirebildim. Doğruluna çok inanmama rağmen, Lord Derby’yi bunların tam doğruluğuna
kefil olamayacağım konusunda uyardım: Bulgaristan’ın Doğu sınırları Çorlu, Karadeniz’de
Lüleburgaz’dan Midya içerisinden geçecek. Fakat General Ignatiev Edirne’nin Bulgaristan’a
dahil edileceğini ima etmiş olmasına rağmen bu şehir Sultan’a bırakılabilir. Rusya, iki yıl
boyunca Prenslik Hükümetinin hesabına Bulgaristan’dan 50,000 kişi bulunduracak, tüm
Müslümanlar Prensliği terk edecek ve kendilerine ait olan toprak ve diğer mülkler bir yıl
içerisinde elden çıkaracaklar. Tüm vakıf ve devlet mülklerine el konulacak. Rus yetkililer
Prensliğin yönetimi için düzenlemeleri yapacaklar. Bulgaristan Prensi Prenslikten biri olacak.
Ada yerlilerinin isteklerine uygun olarak yeni bir teşkilat kanunu Girit’te kabul edilecek.
Yunanistan sınırları tamir edilecek. Ermenistan için özerklik doğrultusunda bir düzenleme
yapılacak. Bosna’nın Avrupa’da Türkiye’nin geri kalanından ayrılması için Sırbistan ve
Karadağ genişletilecek. Bu prensliklerde yapılacak siyasi düzenlemeler hususunda
Avusturya’ya danışılacak. Bosna Hersekli mültecilere tazminat ödenecek. Rusya’ya Bab-ı Ali
tarafından savaş masrafları, ticari kayıplar karşılığında geniş miktarda bir tazminat ödenecek.
General Ignatiev, Kars’ı içine alan Ermenistan tarafının bedel olarak ele geçirilebileceğini ve
Türk donanmasının teslim olasının istenebileceğini önerdi. Hiçbir savaşa gemisinin Tuna
Nehri’nden geçilmesine izin verilmeyecek ve Bulgaristan tarafında nehir çevresindeki kaleler
yıkılacak. Mart öncesi İmparatorun doğum gününde barış imzalanacak eğer yapılmazsa daha
zorlu şartlar talep edilecek.
Dahası, General Ignatiev Türk Tam Yetkili Kişilere, İmparatorun İstanbul’daki camiye
dönüştürülen Ayasofya ve diğer Hristiyan kiliselerinin Rum ve Hristiyan ibadethanelerine
dönüştürülmesi talebinin şiddetle üstünde durdu fakat şimdiye kadar bu şekilde yapılması
alicenap bir şekilde reddedildi. Kendilerine sunulan şartların katiyetle gizli kalması gerektiğini
ve eğer bunları sızdırırlarsa savaşı sonlandırmaya dair tüm umutların biteceği hususunda onları
ciddi bir şekilde uyardı.
20 Şubat’ta barış şartlarında bazı düzeltme ve değişikliklerin yapıldığını gizlice öğrendim. Bu
değişiklikler başlıca şunlardı: Müslümanların Bulgaristan’ı terk etmeleri için zaman
verilmeyecek. Rusya, Bulgaristan’ın yönetim sorunun bir an önce çözülmesi gerektiğini, bu
konuda yalnızca Bulgaristanlıların kendilerine danışılması gerektiğini talep etti. Bir Rus
komisyonu iki yıl boyunca idari düzenlemeleri yönetmek için Prenslikte kalacak. Romanya
200.000.000 Frank savaş tazminatı talebinde bulundu; fakat General Ignatiev, Türkiye’ye
parasal bir tazminat yerine Romanya’ya bırakacağı Tulça’ya birlikte Dobruca’yı ya tamamen
ya da kısmen Rusya’ya bırakmasını teklif etti. Sırbistan’a geniş bölgesel imtiyazlar verilecek.
Athos Dağı’ndaki Rahip ve manastırların lehine hükümler verilecek. Kafkasya’da oluşan savaş
masrafları, ticari, endüstriyel kayıp ve zararlar için Rusya tarafından talep edilen tazminat
58
10.001.400 ruble olarak belirlenecek. Türkiye’deki Rus konsolos ve tüccarlara belirli özel
ayrıcalıklar tanınacak. Kars ve Batum Rusya’ya verilecek ve barışın sağlanmasından üç ay
sonra Rus ordusu Türk topraklarından Burgaz ve Varna’dan gemiye binerek Rusya adına
ayrılacaklar.
General Ignatiev Bab-ı Ali’yi Türk filosunun ve Girit Adası’nı İngiltere’ye satmak için bir
anlaşmaya niyet ettikleri için suçladı ve eğer böyle bir şey söz konusu olursa görüşmeleri
bitirmekle tehdit etti. Bu suç Osmanlı Tam Yetkili Kişiler tarafından katiyetle inkar edildi.
Bunun için hiçbir dayanağın olmadığını söylemek gerekli bile değildi.
Rusya tarafından talep edilen tazminat sonrasında General Ignatiev tarafından daha açık bir
şekilde detaylandırıldı. Bu tazminat, Lazistan sancağının limana bitişik tarafında Ardahan,
Kars, Beyazıt ve Batum ve Ermenistan’dan Soğanlı Dağı’na kadar olan bölgeyi kapsıyordu.
İki imparatorluğun Anadolu sınırları düzenlenecek ve özel bir Rus ve Türk komisyonu
tarafından müzakere edilecek. Rus askerler tarafından altı adet zırhlı araç seçilecek, Bab-ı Ali
tarafından 40.000.000 sterlin değerindeki tahvil çıkarılacak. Bunların faiz ve batma fonu
Bulgaristan ve Mısır vergileriyle koruma ve teminat altına alınacak.
Daha sonra, Türk Tam Yetkili Kişiler, Bulgaristan Prensinin Büyük Devletlerin Bab-ı Ali’ye
uyguladığı müeyyideler doğrultusunda Bulgaristanlı ileri gelen kişilerden oluşan bir meclis
tarafından seçilmesi gerektiğini önermesini konusunda bildirdi. İstanbul Konferansı’nın ilk
oturumunda Bosna-Hersek için özerklik planı sunulması ve ayrıca diğer Hristiyan vilayetler
için reformlar tavsiye edilmesine ısrar edilmişti. Rusya, boğazların bundan önceki gibi tüm
devletlerin savaş gemilerine kapalı olmasını, savaş zamanında bile ticaret gemilerine açık
olmasını ve Türkiye’nin Rusya’daki savaş esirlerinin bakım masraflarını ve Tuna Nehri’nin
Sulina ağzının yeniden açılması için gerekli olan çalışma giderlerini karşılaması gerektiğini
talep etti.
Safvet Paşa’nın Bab-ı Ali’ye telgraflarla ilettiği General Ignatiev tarafından, Türk Tam Yetkili
Kişilerle yapılan çeşitli görüşmelerde teklif edilen barış şartları bana Sultanın emriyle gizli bir
şekilde gösterildi. Bu şartlar, Rus Tam Yetkili Kişiler tarafından Türklerden az ya da çok ele
geçirme umutlarıyla hazırlanmış görünüyordu. General hükümetinden tam güç almış
görünüyor ve şüphesiz prostat düşmanından ne kadar çok şey koparırsa imparatoru o kadar çok
memnun olacaktı. Fakat hedefini ıskaladı ve sonrasında Osmanlı Tam Yetkili Kişilere ilk
durumda sunduğu, bilindiği ve fazla kamu öfkesine yol açan bazı taleplerini inkar etme
gerekliliğinde oldu.
Safvet Paşa Sadrazam’a çektiği telgrafta barış şartlarını ilk öğrendiğinde “oldukça zor”
olduğunu belirtti. Hakikaten yaptıkları Avrupa’daki Türk İmparatorluğunu parçalamaktan ve
dağıtmaktan ve Asya’da hızlı bir şekilde yok olmasından başka bir şey değildi. “Bağımsızlık
ve bütünlüğünden” hiçbir şey kalmamış olacak ve Paris Anlaşması her açıdan hiçe sayılmış
olacaktı.
Sultan General Ignatiev tarafından talep edilen barış anlaşması şartlarından haberdar olur
olmaz şartlarda kayda değer değişiklikler yapılması umuduyla özel bir elçi aracılığıyla
İmparator Aleksandr’a kişisel bir çağrıda bulundu. Bu görev için Namık Paşa’yı seçti ve
İmparatoru planı hakkında bilgilendirdi. Ters bir şekilde elçinin kabul edilemeyeceği cevabı
verildi. Sonuç olarak onu gönderme fikri ortadan kalktı. Bab-ı Ali’den böylelikle zorla
alınmaya şartlar Türkiye hariç bazı Büyük Devletler arasında neredeyse hiçbir şaşkınlık ve
kızgınlığa sebep olmadı. Onları tek onaylayan devlet Almanya idi.
İmparator Wilhelm ve Prens Bismarck’ın Rusya’yı bu şartları talep etmesini sağlamalarında
hiç de az olmayan bir oranda katı sağladıklarından çok az şüphe edilebilirdi. İngiliz Kabinesi
ve İngiliz halkının büyük bir çoğunluğu Rusları olması muhtemel Osmanlı İmparatorluğu’nun
yıkımına sebep olarak ve İngiltere’nin hayati çıkarlarına karşı tehlike olarak görüyorlardı.
Avusturya’nın Avrupa’nın Doğu’sundaki çıkarlarına ve etkisine büyük ölçüde tehdit
oluşturduğu için Kont Andrassy onları “tamamen kabul edilemez” olduklarını beyan etti. Her
zamanki gibi tereddüt ediyor ve bocalıyordu ve görünüşe bakılırsa Plevne’nin düşüşünden
sonra Balkanlarda Rus ordularının başarılı ilerleyişinin ülkesi için tehlike arz edeceği gerçeğini
gördüğünde, Rusya’nın İngiltere ile yakın anlayış politikasını terk etmeye hazır olduğuna
59
inanmasını sağladı. Şimdilerde Rusya’nın hem Selanik hem de Yanya’nın yeni Bulgaristan
Prensliğine dahil edilmesi planını öğrendi. Böyle bir düzenleme bütünüyle Avusturya’nın
çıkarlarına ve seküler politikasına aykırıydı. Büyük ve gerçek bir öfkeyle öğrendiği bu durum,
yani yeni Bulgaristan Prensliğinden çıkarılmaları önerilen talihsiz Müslümanlar göç eder ve
çoğunluğu Teselya ve Epir’e yerleşirse durumu daha da kötüye gidecek olan Yunanistan’ın
çıkar ve istekleri için oldukça kötü olur. General Ignatiev’in Sırbistan ve Karadağ’ın sınırlarını
birleştirerek Bosna’yı Türkiye’nin geri kalanından izole etme entrikasına asla katılmadığını
beyan etti. Ona göre, eğer Rusya taleplerinin reddi durumunda tehdit ettiği üzere İstanbul’u
işgal ederse Büyük Devletler donanmalarını derhal Boğaziçi’ne yollamalılardı.
Görüşme ve mühlet olmaksızın, yenilgiye uğramış bir düşmana bu zamana kadar hiç ya da çok
nadir dayatılan bu ezici ve zalimce şartları kabul etmede Sultan ve danışmanları tarafından
gösterilen tereddüt sonucu Büyük Dük Nicholas Bab-ı Ali’yi Rusya’nın intikam almasıyla
tehdit etti. 22 Şubat’ta Ahmet Vefik Paşa oldukça endişeli bir halde, M. Onou’dan Büyük
Dükün buyurgan bir taleple Rusya’ya tüm Türk donanmasının teslim edilmesini ve 30,000 Rus
askerinin derhal İstanbul’u işgal etmeyi bildirdiğini öğrendiğini bana söyledi. M. Onou, Yüce
İmparator’un İngiliz donanmasının Marmara Denizi’nde devam eden varlığı ve Türk
Hükümeti’nin zırhlı araçlarını İngiltere’ye satmak üzere olduğuna dair kendisine ulaşan bir
haber sonucunda bu kararları aldığını belirtti. Sadrazam’a Bab-ı Ali’ye bu mesaj üzerinde
düşünmek için zaman verilip verilmediğini sordum. Büyük Dük’ün taleplerini kabul etmek için
öğleden sonra çağrılabileceğini ve bu durumda bunları Sultan’a iletmek için saraya gideceğini
söyledi. Daha sonra Yıldız Sarayı’na gitmek için yanımdan ayrıldı.
Akşamleyin kendisinden, Sultan’ın Rusya’ya gemilerini vermemekte kararlı olduğunu ve
bunun, Majestelerinin Büyük Düke Türk donanmasının Rusya ya da İngiltere’ye teslim
olmayacağını ve eğer bu Büyük Devletlerden biri donanmayı ele geçirmek için güç kullanırsa
gemilerinin derhal batırılacağını söylediği bir konseyde kararlaştırıldığını öğrendim. Ayrıca
Büyük Düke, birliklerine İstanbul’da Ayastefanos’tan daha yakın bir yere yaklaşmalarına izin
vermemesi rica edildi. Varoş diye tabir edilebilecek şehrin surlarına yaklaşık beş mil uzaklıkta
bulunan bu köyde, Rusya böylelikle Avrupa’ya karşı fiilen Türk başkentine girdiklerini ortaya
koyabilecekti.
1 Mart’ta İstanbul Erzurum’un Türk birlikler tarafından boşaltıldığı ve Ruslara verildiği
haberini aldı. Bununla birlikte, Batum halen Türkiye’nin elinde bulunuyordu.
Osmanlı birliklerinin Çatalca hattından geri çekilmesinden dolayı Rus kuvvetlerinin Durusu
üzerinden ve Karadeniz’in kıyısından Boğaziçi’nin ağzına kadar ilerleyebileceğini Majesteleri
Hükümeti’ne ifade ettim.
Avusturya Hükümeti’ne, Büyük Dük Nicholas’ın Rus birliklerinin İstanbul’a Türkiye’nin
dostu olarak yalnızca izniyle gireceğini söylediğini gizli bir şekilde bildirildi. Kont Andrassy
bu ifadeden, eğer onun başkenti istila etmek için çağırılacaksa Rus başkumandan ile Bab-ı Ali
arasında gizli bir anlaşmanın olduğunu ya da çok yakın bir zamanda olacağının anlamına
gelmesinden dolayı endişe duydu. Kont Zichy konuya Bab-ı Ali’nin dikkatini çekmek için
yönlendirildi ve ben de ona bu konuda yapacağı açıklamalarda yardımcı olmam konusunda
talimat aldım. Rusya’ya Boğaziçi kıyılarında herhangi bir noktayı vermenin İngiltere’nin ve
şüphesiz diğer Büyük Devletlerin olabilecek en büyük şekilde karşı çıkacağı bir tedbir
olacağını Lord Derby tarafından öğrendim. Rusya’nın bu tür bir devir için görüşmelerde
bulunduğundan şüphe etmek için nedenlerim vardı. Sonrasında, hakikaten de Bab-ı Ali’ye
bunun teklif edildiğini ve kendisinin bu önerinin üzerinde düşünmek için reddettiğini
öğrendim. M. Onou ve Türk bakanlar arasında gizli haberleşmeler gerçekleşti ve Bab-ı Ali’nin
bunda neyi amaçlıyor olabildiği bilinmiyordu.46
3.6.5.Rusların Ayastefanos’a Geçmesi
23 Şubat'ta Birleşik Krallık Hükümetine bir telgraf gönderdim ve ertesi gün Büyük Dük'ün
karargahını Ayastefanos’a taşıyacağını, geleceğe yönelik barış görüşmelerinin yapılacağını
46 Kuneralp, a.g.e., s.301-305.
60
belirttim. Türk yetkililerinin de kendisine eşlik etmeleri emredildi. Demircilerin teslim
edilmesi haricinde, bütün Rus taleplerini kabul etme yetkisine zaten sahipti. Müslüman
nüfusunun önerilen Bulgar prensliğinden çıkarılması sorunu açıkça ortaya çıkmıştı. Ancak
Büyük Dük, diğer şartlar konusunda ısrar etti ve herhangi bir protesto ya da muhalefetin
Osmanlı tarafından teklif edilmesi halinde İstanbul’ girmek için zor kullanmaya kararlı
olduğunu vurgulayarak tehditlerde bulundu. Ahmet Vefik Paşa’ya, Türk bakanların,
İmparatorluğun varlığını için çok az tartışma veya tereddütlü ifadelerle kabul etmeleri
konusundaki sürprizimi ifade ettiğimde, İmparatorluğun varoluşuna o kadar elverişli olmayan
çok az tartışma ve hürmetle bana cevap verdi: “Bizden ne kadar iyi olursa olsun; ne kadar çok
kabul etmeye mecbur kalırsak kalalım, Avrupa'nın sonunda kurtarmaya gelme şansı o kadar
artacaktır.” Rusya'nın taleplerinin çok büyük olması, genel olarak General Ignatiev tarafından
anlaşıldığı kadarıyla, aslında Rusya’nın hayallerini ve değiştirilen planları ortaya koyuyordu.
Avrupa’da ve bir zamanlar Türkiye’ye ilişkin politikasına olumlu bakmaya istekli olanlar
arasında bile mevcut haldeki kendisine karşı olan bu düşünceyi Berlin Kongresine taşıdı ve
savaşta kazandığına inandığı düşüncelerinin çoğunu terk etmeye zorladı.
Ayın 24’ünde Büyük Dük yaklaşık 15.000 adamla birlikte silah dahi kullanmadan
Ayastefanos’u işgal etti. İçinde Rus başkomutanının ve personelinin kendileri için kurduğu,
zengin Rum ve Ermeni tüccarlarının bulunduğu pek çok güzel kır evi vardı. Yaklaşık 10.000
piyadeden oluşan birkaç topçu bataryası nötr bölgeyi ve Büyük Çekmecenin hatlarını geçti ve
Küçükçekmece’de dört gruba ayrıldılar. Edirne’deki İngiliz Konsolosunun ve demiryolu
yetkililerinin raporlarına göre, bu şehirden yaklaşık 65.000 Rus askeri geçti. Sonuç olarak
Rumeli'deki Rus ordusunun sayısı görünüşte çok kalabalıktı. Ancak hastalık, yorgunluk ve
mazeretten kaynaklanan kayıplar çok büyüktü.
Türk birlikleri, hükümetin barut fabrikasının bulunduğu başkentin duvarlarından yaklaşık üç
mil uzaklıktaki bir köy olan Bakırköy’e yığılmıştı. Oradan uzaklaştılar. Büyük Dük, bazı
askerlerinin Başkenti komuta eden bir yükselti olan Davutpaşa’da kışlalara yerleşmeleri için
birliklerine izin verilmesi amacıyla Bab-ı Ali’yi ikna etmeye çalıştı ancak talebi baştan
savılarak reddedildi. 25 Şubat'ta, Türk yetkililere bunları kabul etme yetkisi verilmesine
rağmen, barış ilkeleri hala imzasızdı. Bab-ı Ali, gecikmenin bilerek Ruslar tarafından
yapıldığından şüphelenmeye başladı. M. Onou, yine İstanbul’a özel gizli bir görev için
gönderilmişti ve bakanlar ve şehirdeki önde gelen ve en etkili isimlerle gizli iletişim kurmaya
devam ediyordu. Genel olarak Osmanlı’ya Rusya ile gizli bir antlaşma yapma konusunda
üstünlük sağlamaya çalıştığından şüpheleniliyordu ve meslektaşlarımın bazıları başarılı olduğu
konusunda ikna oldular ve hükümetlerini bilgilendirdiler; ancak bu şüpheyi onaylama yönünde
herhangi bir bilgi alamadım.
Türklerin kendilerini içinde bulduğu sıkıntılarda, Avusturya'nın niyetlerine güvenmeyen
İngiltere'ye karşı oldukları için aşırı şekilde öfkeliydiler. Hiçbir şekilde kendilerine bazı
avantajlar sağlayabilecek ve kendilerini terk etmekten ve talihsizliklerinin sebebi olmakla
suçladıkları güçlerin kendilerinden intikam alabilecekleri gizli bir ittifak için görüşme
tekliflerini dikkate almaları hiçbir şekilde mümkün değildi. Büyük Dük Nicholas’ın
Ayastefanos Antlaşması sadece 1500 adamı getirebileceği anlayışına rağmen, Osmanlı’da
neredeyse 15.000 adamla orada bulunduğunu ve kayda değer kuvvetlerin onlara katılmak için
sürekli olarak aceleye ettiği bildiriliyordu. Türk demir ustalarının teslim olma talebi henüz
resmiyet kazanmadı. Büyük Dük hala bir ültimatomu ve kabul edilmediği takdirde başkente
derhal girme tehdidinde bulundu; bu da Osmanlı’nın bir anlaşmayı imzalarken geciktiği her
gün için 200.000 frank daha tazminat ödemek zorunda kalacağını ima ediyordu. Türk
hükümeti, Rusya’nın şehri işgal etme tehdidini yerine getirmek için bir bahane aramaya
çalıştığına inanıyordu. Şubat ayının son gününe kadar, Büyük Dük'ü karargâhta görmüş olan
Ahmed Vefik Paşa'dan, barışın ön kararlarının hemen hemen yerine oturduğunu ve iki gün
içinde imzalanacağını, Rusya’nın nihayet Türk filosunun teslim edilmesi ve Müslüman
nüfusunun Bulgaristan'dan çıkarılması yönündeki taleplerinden vazgeçtiğini, muhtemelen
sınırlarının Selanik'ten Ege Denizi'ne uzanması ve Burgaz ve Medya'yı içermesi gerektiği
konusunda ısrar eden yeni Bulgar prensliğini Rusya’nın ikna edeceğini öğrendim. Fakat yine
de Rusya Doğu Ermenistan ve Batum’un kendisine verilmesini istedi. Ancak, eğer İngiliz savaş
61
gemileri şehre yaklaşmazsa, İstanbul’u işgal etmeye girişmeyeceğine dair resmi bir söz
vermişti.47
3.6.6.İngiliz Hükümeti Layard Hakkındaki Görüşleri
Şubat ayının sonunda Lord Beaconsfield'dan şu mektubu aldım: “21 Şubat/1878, Downing
Street, Sevgili Büyükelçim, Neredeyse bizi ezen felaketler arasında, bu çizgiyi, en azından
Egemenliğimizin ve onların Bakanlarının davranışlarınızı tamamen tasvip ettiğini ve iş
yönetiminizi farklılaştıran güç ve beceriyi tam olarak takdir etmek gerektiğini bilmeniz için
yazıyorum. O sırada, Osmanlı birlikleri zamanında Plevne’yi bıraksalardı ya da daha sonra
Edirne’de konsantre bile olsalardı, Türkiye’deki bir çöküşün meydana gelmesi hiç
beklenmeyebilirdi. Bize resmi olarak Osmanlı’nın iki ay süren bir kuşatmayı kaldırabilecekleri
söylenmişti ancak durum şimdi son derece farklı oldu. Bir konferans olup olmayacağı son
derece kuşkulu, en azından benim görüşüme göre bir kere yapılacak ise, mevcut koşulun
tutarsızlığının savaş üreteceğinden korkarım.”
Bu yoğun endişe ve durum anında, bu nazik düşünceli mektup benim için büyük bir teşvik
oldu. Benim pozisyonum kimsenin yapmayacağı bir incelik ve zorluk gerektiriyordu. İyi
tanımlanmış ve tutarlı bir politika arzusunda kendini gösteren kabinedeki görüş ayrılığından
ve beni ve davranışlarımı ve benimle yol gösterecek net talimatların olmamasından dolayı işler
daha da zorlaştırıldı. İngiltere’yi Rusya’ya karşı bir savaşa dahil etmek istemekle suçlanmıştım,
siyasi partilerin liderlerine kendimi halen bir üye olarak gördüğümü söylediğim için gerçekten
çok pişmanım. Onlar, rütbeli kişiler, erler ve liberal basın bütün hınçlarıyla bana zulmettiler.
Neredeyse zorlu bir kamu görevinde çalışırken ve sorumlu tutulamayacağı talimatlar altında
hareket ederken, kendi siyasi görüş ve görüşlerine referansta bulunmaksızın, sadakatle ve
kabiliyetinin en iyisini yapmakla yükümlü krallığın uşağına doğru nadiren gösterilen bir
kindarlığı söyleyebilirim.
Eğer dileğim savaşı ortaya koymak olsaydı, belki onu tatmin etmede zorlanabilirdim. Bu
endişeli ve eleştirel anlar boyunca, Ruslar zaferle coştuğu zaman, Başkent'e ilerliyor ve
Türkiye’ye şartlar sunmak için arayış içerisine giriyorlardı. Bu durumda bile ezilen bir millete
benim açımdan sadece bir kelime olan aptalca adımlarla, bağımsızlığın ve saygınlığın son
kalesini kaybetmeksizin zorlu şartları sunmaya çalıştı. Hatta mücadeleye devam etmek için
cesaretlendirilmiş bir ima ortaya koymak istedi. Ancak yine de savaş kaçınılmazdı. Bakanlar
Kurulu'ndaki görüş farklılığı karşısında, Hükümetin genel görüşlerine ve ülkemin yararına
uymak zorunda olduğum gidişat, Türklerin yenilmelerinden sonra bunu anlamalarını sağladı.
Artık yardımsızlıktan dolayı hiçbir yardım umudu kalmadığı için, barışı sağlamak ve
İmparatorluktan kalanları kurtarmak için çok büyük fedakarlıklar yapmak zorunda
kalıyorlardı. Eğer bunu reddedip ve Osmanlı İmparatorluğu'nun varlığını ölüme götürecek olan
şartlar koymaya çalıştıysa bu durum Rusya’ya Doğu’da baskın bir etki ve güç sağlayacaktı.
İşte o zaman, İngiltere’nin Türkiye adına savaşın sınırlarına bile müdahale edeceğine ikna
olmuştum.
Barışı korumak için elimden gelenin en iyisini yapmakla birlikte, bu durum için hazırlık
yapmak zorunda kaldım, asıl amacım İstanbul’daki piyadelerimi Majestelerinin Büyükelçisi
olarak kabul edeceğim ilk gündü. Bu gidişata tahammül etmekte zorlandım, çünkü acımasız
meraklılar ve hedefi sadece barışı engellemek olan hainler ve vicdansız komplocular tarafından
kuşatıldım. Birlikte çalışmak zorunda kaldığım Türk devlet adamlarının çoğu ya yetersiz ya da
güvenilmezdi. Sultan deneyimsiz ve son derece çekingen ve huzursuzdu, ancak zaman zaman
az sertlik ve seyrek olarak yalnızca bir tıkanma haline dönüşmeyen kararlı bir kişiliği vardı.
Gerçeği söyleme cesaretine sahip olmayan ve beladan kaçmak ve aldatma zorluklarından
kaçınmak isteyen her kişide olduğu gibi, tamamen bağımlı bir kişi olmadı. Benim konumum,
daha önce de belirttiğim gibi, acımasız zulümler ve yanlış beyanların sonucu olarak daha da
sıkıcı hale geldi. Zira ben İngiltere'de hükümetinin politikasına karşı çıkanları tecrübe ettim ve
bana karşı yapılan suçlamaların bir kısmını düzeltmeye çalıştım. Bu hareketli ve kritik döneme
baktığımda, savaşı önlemek için elimden gelenin en iyisini yaparken ülkemin çıkarlarını,
47 Kuneralp, a.g.e., s.308-310.
62
onurunu ve saygınlığını korumam hususunda başarısız olmadığımı vicdani bir şekilde
hissetmeye yönelik olarak bir hoşnutluk içerisinde olduğumu belirtmeliyim.48
3.7.Barış Anlaşmasının İmzalanması
“Bab-ı Ali’nin, görüşmelerin 2 Mart’ta sonuçlanır diye temenni etmesine karşın
Ayastefanos’taki görüşmeler 3 Mart’ın öğleden sonrasında barış antlaşmasının imzalanmasına
kadar sürdü. Türk Tam Yetkili Kişilerin ivedi beyanları sonucunda anlaşmada bazı
değişiklikler yapıldı.
Ruslar, Ege’de Edirne demiryolunun uç kısmında bulunan önemli Dedeağaç Limanı’nı geri
almakta ısrarcı oldular. Diğer bir taraftan, Türklerin Bulgaristan Prensliğinden Batı tarafında
kalan alanları geri almak için askeri bir yol oluşturmalarına izin vermekte isteklilerdi. Maritza
demiryolu Bulgaristan’a verilmişti; fakat Prensliğe Selanik’in dahil edilip edilmeyeceği tam
açıklık kazanmamıştı.
Türkiye’den talep edilen tazminat miktarının azaltılabileceği konusundaki bazı beklentiler ileri
sürüldü. Sultan, zırhlı araçlarından herhangi birisini teslim etmeyi kesin olarak reddettikten
sonra onlar hakkındaki bu talep sonunda geri çekildi. General Ignatiev the Times muhabirini
karargâhta asla oluşturulmamış olan harp ceridesini telgrafla göndermesine izin verdi!
Görüşmelerin sonucunda, şartların Türkiye tarafından kendi rızasıyla ve hiçbir baskı altında
olmadan kabul edildiğini ve bu konuyu tartışmak üzere toplanılacak olan konferans öncesi bu
durumu öne sürmeye hazırlıklı olduğunu hususunda bu antlaşmayla ilişkili bir deklarasyon
imzalamaları için Türk Tam Yetkili Kişileri zorlamayı istedi. Sultan bu talebe razı gelmeyi
kesinlikle reddetti ve Rus Hükümeti bunu desteklemeye hazırlıklı görünmediği için bu da geri
çekildi.
Bununla birlikte, Büyük Dük, barışın sonuçlanmasından sonra Sultan tarafından İstanbul’da
kabul edilmek için bir taahhüt almayı başardı. Yenilmiş düşmanından bir aşağılamayı
esirgememekte kararlıydı. Sultan’dan zorla alınan bu imtiyaz onun duygularına en çok avı
gelen şey olmuştu. Kont Adrassy, aşağılayıcı ve yakışıksız bir şekilde elinden çok fazla toprak
ve bağımsızlık aldıktan sonra kazananın yenilene karşı üstünlük sağlaması gerekmesini büyük
öfkeyle karşıladığı görülmekteydi.
Ayastefanos Antlaşması’nın öz hazırlıkları ilk başta son derece gizli tutulmuştu. Bab-ı Ali ifşa
etmeleri durumunda en ciddi sonuçlarla tehdit edilmişti. Baş Vekil ve bakanlarının aşırı
derecede konu hakkında ağızlarının sıkı olduğunu fark ettim. Bana verdiklerinde gizli kalsa
bile, herhangi bir bilginin derhal Avam Kamarası’na iletileceğinden ya da Mavi Kitap’ta
basılacağından korkuyorlardı- bundan Avrupalı Güçlü Devletler ile birlikte çok korku ve
endişe duyuyorlardı. Benim bazı çok gizli ve mahrem yapıda olan telgraflarım her iki
Parlamento Meclisinde okunmuştu. Bu yüzden, gizli edinilen bilgileri yayınlamaktan ortaya
çıkan zarara karşı Lord Derby’yi uyarmanın görevim olduğunu düşünmüştüm.
Antlaşmanın onaylanması Rusların kuvvetlerini Türkiye’den çekmesinden sonra St.
Petersburg’da karşılıklı olarak yapılacaktı. Fakat Ayastefanos’a yeni birlikler ve silahlar
getiriyorlardı ve Kazaklar Belgrad yönündeki köylerde görülmesiyle birlikte sol kanadını
Karadeniz’e doğru ilerletiyorlardı. Büyükdere ve Karadeniz arasında Boğaziçi’nde tavuk
kafesleri bulunan bir köy olan Kavak’ı ele geçirmeyi hedefledikleri söylentisi vardı. Bab-ı Ali
bu hareketlenmeler için bir açıklama talep etti. Büyük Dük Baş Vekili birlikleri Marmara
Denizi kıyılarına ya da başka bir yere toplamanın Rusya’ya gemiye yüklemek için bir hazırlık
olduğunu bildirdi. Sadece belirli bir sayıdakilerin, İngiliz savaş gemilerinin Çanakkale
Boğazı’ndan geçene kadar Ayastefanos’ta bulundurulacağını söyledi. Boğaziçi’nin herhangi
bir noktasının Rus kuvvetlerince ele geçirilmesini kesin olarak reddetti ve Tarabya ve Belgrad
mahallelerindeki Kazak köylerinin varlığını oralara erzak ve atlarını için yem arayışı için
gittiklerini açıkladı.”49
48 Kuneralp, a.g.e., s.310-311.
49 Kuneralp, a.g.e., s.315-316.
63
64
SONUÇ
1877 yılı ile 1880 yılları arasında İstanbul’da büyükelçilik yapan Sir Henry
Austen Layard çeşitli görüşleri, oynadığı kritik rollerle Osmanlı Devleti’nde izler
bırakan bir kişiliktir. Atanmasının en yegane amacı Osmanlı Devleti ve Rusya
arasındaki çıkması muhtemel savaşı elinden geldiğince önlemek olan Layard, daha
savaş başlamadan kendi hükümetinden aldığı talimatlar doğrultusunda muhtemel olan
bu savaşın Osmanlı Devleti için kayıplar doğurabileceğinin altını çizmiştir. Bununla
birlikte, Osmanlı Devleti’nin İngiltere ile yakın ilişkiler sürdürmekte olmasının bu
savaşta kendisine herhangi bir maddi destek sağlamayacağını ve diğer güçlü Avrupa
devletlerinin de bu savaşta tarafsız kalacağını Sultan II. Abdülhamid’e ve diğer devlet
yetkililerine belirtmiştir.
Sultan II. Abdülhamid’le kurduğu bağ dolayısıyla kendisini daha yakından
analiz etme fırsatını yakalayan Layard, azınlıklara ve gayrimüslimlere yapılan kötü
muamelelerden dolayı yeni göreve gelen Abdülhamid’in tümüyle sorumlu
tutulmaması gerektiğini fakat bu tür uygulamaların da yapılacak reformlarla derhal
sonlandırılmasının altını çizmiştir. Bunun yanı sıra savaş esnasında devletin onurunun
zedelenmemesi ve savaş için atılacak adımların Sultan tarafından titizlikle takip
edildiğini vurgulamıştır.
Savaş esnasında Ruslar tarafından yapılan ihlalleri ve zulümleri tarihe not
düşen Layard, Osmanlı’nın savaş esnasında atacağı adımlar noktasında tavsiyelerde
bulunmuştur. Tavsiyelerinin bir kısmı uygulanmıştır ve İngiliz hükümetinin
çıkarlarına ters düştüğü için Osmanlı Devleti’nin bu savaştan en az şekilde yara
almasının gerekliliğini savunmuştur. Bu çerçevede, ateşkes anlaşması ve Ayastefanos
Antlaşması’nın imzalanmasında Bab-ı Ali’ye destek vermiştir.
Anlaşmanın şartlarının belirlenmesi aşamasında Osmanlı Devleti’nin tarafını
tutmuş ve koyulan ağır şartların ve Rus yetkililerin dayatmalarını gözler önüne
sermiştir. Daha önceden de arkeolojik araştırmalar sebebiyle Anadolu’ya gelen Layard
halkın karakterine ve yapısına aşinadır. Rusya’da ekonomik ve askeri alanda daha zor
bir durumda olan Osmanlı askerlerinin ve paşalarının savaş esnasında göstermiş
olduğu başarıların ve fedakarlıkların altını çizmiştir. İngiltere ve Osmanlı arasında
65
sağlıklı bir iletişim kurulması için çaba sarf eden Layard, oluşan yanlış anlaşılmaların
giderilmesi için gerekli bilgilendirmeleri yapmaya çalışmıştır. Kendisinin Bab-ı
Ali’yle daha yakın temasta olması sebebiyle hükümetine de tavsiyelerde bulunmuştur.
66
KAYNAKÇA
MAKALELER
--------------------------- : Scientific American, Sir Henry
Layard, Vol. 71, No. 3 (JULY 21,
1894), p. 44
Aktepe, Münir : "Osmanlı İmparatorluğu'nun
Islahı Hakkında İngiltere Elçisi
Layard'ın II. Abdülhamit'e
Verdiği Rapor", Belgelerle Türk
Tarih Dergisi, sayı 22, Temmuz
1969, s. 13-27.
Durmaz, Ferhat : “93 Harbi’nde Büyük Güçlerin
Politikaları Ve Osmanlı
Devleti’ne Etkileri”, Kırıkkale
Üniversitesi Sosyal Bilimler
Dergisi, C: 5, Sayı 2, 2015, s. 103-
122.
Kuneralp, Sinan, : “Bir Osmanlı Diplomatı Kostaki
Musurus Paşa 1807-1891”,
Belleten, C: XXXIV, 1970, 135:
421-435.
Kurtaran, Uğur : “Sultan Birinci Mahmud Dönemi
Osmanlı-Rus Siyasi İlişkileri”,
Belleten Dergisi, C: LXXIX,
67
Sayı: 285, Ankara, Ağustos 2015,
s. 593-620.
Malley, Shawn : "Layard Entreprise: Victorian
Archaeology and Informal
Imperialism in Mesopotamia",
International Journal of Middle
East Studies, vol. 40, no 4, 2008,
s. 623-646.
Malley, Shawn : “Austen Henry Layard and The
Periodical Press: Middle Eastern
Archaeology and The Excavation
of Cultural Identity in Mid-
Nineteenth Century Britain.
Victorian Review, 22(2), 1996, s.
152-170.
Okur, Mehmet : “Bolşevik İhtilali Sonrası
İngiltere’nin Rusya ve Kafkasya
Politikası”, Vakanüvis-
Uluslararası Tarih
Araştırmaları
Dergisi/International Journal of
Historical Researches,
Kafkasya Özel Sayısı/ Special
Issue on Caucasia, C: 2, s.393-
416.
Özcan, Tuğrul : “Modern Osmanlı Diplomasisine
Geçiş Sürecinde Kıbrıs (1876-
1908)” Gaziantep University
68
Journal of Social Sciences,
16(2), 2017, s. 515-516.
Özkan, Selim Hilmi : “XVII. Yüzyılın sonları ile
XVIII. Yüzyılın başlarında
Osmanlı-Rus İlişkileri ve
Karadeniz’in Güvenliği
Meselesi”, Karadeniz
Araştırmaları Dergisi, Sayı 14,
Yaz 2007, s. 47-62.
Öztürk, Yücel : “Osmanlı Devleti’nin Rusya’ya
Yönelik Dış Politikası ve Türkiye-
Moskova İlişkileri (16. ve 17.
Yüzyıllar)”, Gökkubbe Dergisi,
2008, s. 248-274
Topsakal, İlyas : “Tarihi Süreçte Rusya-Türkiye
İlişkileri”, Marmara Türkiyat
Araştırmaları Dergisi C. III,
Sayı: 2 Sonbahar 2016, s. 33-53.
Turan, Namık Sinan : "II. Abdülhamid Döneminde
Diplomaside Sembolik Dil
İnşasında Nişanın Yeri:
Toplumsal Anlamda Ötekini
Taltif Etmek “Şefkat Nişanı”",
Halil İnalcık Armağanı IIITarih
Araştırmaları, Ahmet
Özcan, Ed., Doğu Batı Yayınları
Batı Yayınları, Ankara, 2017,
s.226
69
WARNER, Charles Dudley, : “A Library of the World's Best
Literature-Ancient and Modern-
Vol. XLV (Forty-Five Volumes)”,
Synopses of Famous Books &
General Index, 2009. s. 1633-
1637
Yılmaz, Salih, Abdullah, Yakşi : “Osmanlı Devletinden Günümüze
Türk Rus İlişkileri” TYB
Akademi Dergisi, Sayı: 17,
Mayıs 2016, s. 15-29.
YAYIMLANMIŞ KAYNAKLAR
Afyoncu, Erhan : Sorularla Osmanlı
İmparatorluğu-I, Yeditepe
Yayınları, İstanbul 2004.
Akdes, Nimet Kurat : Rusya Tarihi, Ankara, TTK,
1948.
Armaoğlu, Fahir : 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi (1789-
1914), Atatürk Kültür, Dil ve
Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih
Kurumu Yayınları, VII. Dizi,
Sayı: 169, Ankara, 1997.
Bruce, William Napier, Otway, Arthur John: Sir A. Henry Layard, GCB,
DCL: Autobiography and
Letters From His Childhood
Until His Appointment as HM
Ambassador at Madrid,
London, John Murray, 2012.
70
Gürsel, Haluk Ferden : Tarih Boyunca Türk-Rus
İlişkileri, İstanbul, Baha
Matbaası, 1968.
Halil, İnalcık : “Osmanlı-Rus İlişkileri 1492–
1512”, Türk-Rus İlişkilerinde
500 Yıl 1491–1992, Ankara, TTK
Yay., 1992.
İnalcık, Halil : Osmanlı – Rus İlişkileri (1492-
1700), Ankara, Kırım Türkleri
Kültür ve Yardımlaşma Derneği,
2003.
Kuneralp, Sinan, : The Queen's Ambassador to the
Sultan: Memoirs of Sir Henry
A. Layard's Constantinople
Embassy, 1877-1880, London,
Isis Press, 2009.
Kurat, Yuluğ Tekin : Henry Layard'ın İstanbul
Elçiliği, 1877-1880, Ankara,
Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-
Coğrafya Fakültesi Yayınları,
1968.
Layard, Austin Henry : Discoveries Among in The
Ruins of Nineveh and Babylon,
New York, Kessinger
Publications, 1963.
Layard Papers : Add. MSS. 38935
Layard Papers : Add. MSS. 38936
71
Manastırlı Mehmet Rıfat Bey : 93 Harbi Faciası, Der. Tahsin
Yıldırım, İstanbul, DBY
Yayınları, 2010.
Nükhet Eltut, : "1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı
ve İki Ülke Açısından
Sonuçları", 38. ICANAS
(Uluslararası Asya ve Kuzey
Afrika Çalışmaları Kongresi)
(International Congress of Asian
and North African Studies) 10-
15.09.2007, Ankara / Türkiye
Bildiriler/ Papers / Atatürk Kültür,
Dil ve Tarih Yüksek Kurumu
Yayınları: 6, Ankara-2009, s. 119-
130
Öztürk, Mustafa : 1877-1878 Osmanlı-Rus Harbi
Belgeleri: Abdi Paşa’nın
Muhakemesi (25 Belge ile
Birlikte), Belgeler, Ankara, Türk
Tarih Kurumu, 2002, s. 117-118
Özveren, Eyüp : Akdeniz'de Bir Doğu, Ankara,
Dost Kitabevi, 2000.
Pears, Edwin : The Life of Abdul Hamid,
London, Constable Company,
1917.
Pears, Edwin : Forty Years in Constantinople,
London, Constable Company,
1916.
72
Poole, Stainley Lane : Lord Stratford Canning'in
Türkiye Anıları, Ankara, Yurt
Yayınları, 1988.
Raif, Karadağ : Muhteşem İmparatorluğu
Yıkanlar, İstanbul, Kitabevi,
2004.
Raymond, Jones : The British Diplomatic Service,
1815-1914, London, Wilfrid
Laurier Univ. Press, 1983.
Süer, Hikmet : 1877-1878 Osmanlı-Rus Harbi:
Rumeli cephesi, Ankara,
Genelkurmay Basım Evi, 1993.
Şimşir, Bilal N. : British Documents On
Ottomans Armenians, 1856-
1880, Ankara, Vol I-II, Türk Tarih
Kurumu, 1989.
Şirokorad, Aleksandr Borisovic : Rusların Gözünden Kıran
Kırana Osmanlı-Rus Savaşları
KIRIM-Balkanlar-93 Harbi ve
Sarıkamış, İstanbul, Selenge
Yayınları, 2009.
Turhan, Şahin : Öncesiyle ve Sonrasıyla 93
Harbi, Ankara, Kültür Bakanlığı
Yayınları, 1988.
Uzunçarşılı İsmail Hakkı, Karal, Enver Ziya : Osmanlı Tarihi, C. IV, Ankara,
TTK Yayınları, 1988.
73
Waterfield, Gordon : Layard of Nineveh, London,
John Murray, 1963.
TEZLER
Arfaoui, Salma : “Osmanlı-Rus Savaşı (1877-
1878) ve Avrupa Devletlerinin
Tutumu”, Marmara
Üniversitesi, Türkiyat
Araştırmaları Enstitüsü, Tarih
Anabilimdalı, Yüksek Lisans
Tezi, İstanbul, 2009.
Güner, Hanife : “XVIII. Yüzyıl Osmanlı Rus
İlişkileri”, Abant İzzet Baysal
Üniversitesi, Sosyal Bilimler
Enstitüsü, Yeniçağ Tarihi
Anabilim Dalı, Yüksek Lisans
Tezi, Bolu 2014.
ELEKTRONİK (ÇEVRİMİÇİ ) KAYNAKLAR
------------------------------- : http://digital.nls.uk/ima/
gallery/title.cfm?id=2, Er.
Tar:18.03.2019.
Ortaylı, İlber (Çevrimiçi) : Osmanlı Lehine Çalışan Büyükelçi,
Milliyet Gazetesi, 24.04.2010,
http://www.milliyet.com.tr/2010/04/24/,
18 Nisan 2019.
Van Der Oye, David Schimmelpenninck : Russo-Turkish War (1877-1878), Wiley
Online Library ,
74
https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/1
0.1002/9781444338232.wbeow538,
27.01.2011, s. 2.
EKLER
EK 1: LAYARD PAPERS, Add. MSS. 38935, s.2
75
EK 2: LAYARD PAPERS, Add. MSS. 38935, s.58
76
EK 3: LAYARD PAPERS, Add. MSS. 38935, s.122
77
EK 4: LAYARD PAPERS, Add. MSS. 38935, s.315
78
EK 5: LAYARD PAPERS, Add. MSS. 38935, s.307
79
EK 6: LAYARD PAPERS, Add. MSS. 38935, s.206
80
EK 7: LAYARD PAPERS, Add. MSS. 38935, s.304
81
EK 8: LAYARD PAPERS, Add. MSS. 38935, s.67
82
EK 9: LAYARD PAPERS, Add. MSS. 38935, s.289
83
EK 10: LAYARD PAPERS, Add. MSS. 38935, s.275
84