ANADOLU SELÇUKLU DEVLETİ

ÖZ

Osmanlı Devleti’nde tarih eğitim ve öğretimi önemli bir husus teşkil etmiştir. Yapılan düzenlemeler ve hazırlanan ders kitaplarıyla birlikte hususla ilgili bir anlayış belirlenmeye çalışılmıştır. Bu çalışmada, Osmanlı Maarifi’nde tarih eğitim ve öğretiminde kullanılan bir tarihi umumi örneği olan Ali Cevad’ın “Muhtasar Osmanlı Tarihi” adlı eseri Osmanlı Devleti’nin eğitim sisteminde meydana gelen modernleşme bağlamında incelenerek eserde yer alan modern unsurlar belirlenmeye çalışılmıştır. Araştırmada tarama modellerinden literatür incelemesi ve arşiv taramasını kapsayan “tarihi yöntem” kullanılmıştır. Araştırmanın nihayetinde Osmanlı tarihi hususu ile ilgili olarak kitapta aktarılan bilgilerin alanyazını ile çelişmediği, bununla birlikte konunun kitap içerisinde geliştirilmesinin ve ilerletilmesinin de mümkün olduğu tespit edilmiştir.

HISTORY TEACHING IN OTTOMAN EDUCATION WITHIN THE FRAMEWORK OF A TEXTBOOK EXAMPLE

(CONCISE OTTOMAN HISTORY)

GRADUATE SCHOOL OF EDUCATIONAL SCIENCES

September 2023

ABSTRACT

History Teaching in the Ottoman Empire constituted an important subject. With the arrangements made and the textbooks prepared, an understanding of the subject has been tried to be determined. In this study, Ali Cevad's "Concise Ottoman History", which is an example of General History used in History teaching in the Ottoman Education, was examined in the context of modernization in the education system of the Ottoman Empire, and the modern elements in the work were tried to be determined. In the research, "Historical Method" which includes literature review and archive scanning, which is one of the scanning models, was used. At the end of the research, it has been determined that the information conveyed in the book on the subject of Ottoman History does not conflict with the literature, however, it is possible to develop and advance the subject in the book.

Key Words: Ottoman Educational System, History Teaching, Textbooks, Ottoman History

İÇİNDEKİLER

TELİF HAKKI VE TEZ FOTOKOPİ İZİN FORMU ...................................................... i

ETİK İLKELERE UYGUNLUK BEYANI ....................................................................... ii

JÜRİ ONAY SAYFASI ......................................................................................................iii

TEŞEKKÜR ......................................................................................................................... v

ÖZ ......................................................................................................................................... vi

ABSTRACT ........................................................................................................................ vii

İÇİNDEKİLER .................................................................................................................viii

TABLOLAR LİSTESİ....................................................................................................... xii

ŞEKİLLER LİSTESİ........................................................................................................xiii

SİMGELER VE KISALTMALAR LİSTESİ ................................................................. xiv

BÖLÜM I .............................................................................................................................. 1

GİRİŞ .................................................................................................................................... 1

1.1.Problem Durumu ........................................................................................................... 1

1.2.Araştırmanın Problemi ................................................................................................. 3

1.2.1.Araştırmanın Alt Problemleri ........................................................................ 3

1.3.Araştırmanın Amacı ...................................................................................................... 3

1.4.Araştırmanın Önemi ...................................................................................................... 3

1.5.Araştırmanın Sınırlılıkları ............................................................................................ 4

1.6.Araştırmanın Sayıltıları ................................................................................................ 4

1.7.Tanımlar ......................................................................................................................... 4

1.7.1.Eğitim ............................................................................................................... 5

1.7.2.Öğretim ............................................................................................................ 5

1.7.3.Tarih ................................................................................................................. 5

1.7.4.Tarih Öğretimi ................................................................................................ 5

1.7.5.Ders Kitabı ....................................................................................................... 5

1.7.6.Tarih Ders Kitabı ............................................................................................ 6

BÖLÜM II ............................................................................................................................ 7

KAVRAMSAL ÇERÇEVE ................................................................................................. 7

2.1.Öğretimde Ders Kitaplarının Yeri ve Önemi .............................................................. 7

2.1.1.Ders Kitaplarında Dil ve Anlatım .................................................................. 9

2.1.2.Ders Kitaplarında Görsel Tasarım .............................................................. 10

2.1.3.Ders Kitaplarında Ölçme ve Değerlendirme .............................................. 11

2.1.4.Ders Kitaplarında Etkinlikler ...................................................................... 13

2.2.Osmanlı Maarifi’nde Eğitim ve Umumi Tarihler ..................................................... 14

2.2.1.II.Meşrutiyet Dönemi’ne Kadar Osmanlı Devleti’nde Tarih Eğitimi ...... 14

2.2.2.II.Meşrutiyet Dönemi Osmanlı Devleti’nde Tarih Eğitimi ....................... 17

2.2.3.Osmanlı Devleti Tarih Yazıcılığı ve Umumi Tarihler ............................... 20

2.3.Osmanlı Devleti’nde Modern Öğretim ...................................................................... 24

2.3.1.Osmanlı Devleti’nde Öğretim Yöntemlerinin Temel Kuralları................ 24

2.3.2.Görsel Materyallerin ve Oyunun Eğitime Katkısı ..................................... 25

2.4.Osmanlı Devleti Dönemi Tarih Öğretiminden Cumhuriyet Dönemine Yansımalar ve Farklar ........................................................................................................................... 26

2.5.İlgili Araştırmalar ........................................................................................................ 29

BÖLÜM III ......................................................................................................................... 33

YÖNTEM............................................................................................................................ 33

3.1.Araştırmanın Yöntemi................................................................................................. 33

3.2.Araştırmanın Evren ve Örneklemi............................................................................. 34

3.3.Verilerin Toplanması ................................................................................................... 34

3.4.Verilerin Analizi ........................................................................................................... 35

BÖLÜM IV ......................................................................................................................... 36

BULGULAR VE YORUM ................................................................................................ 36

4.1.Muhtasar Osmanlı Tarihi Ders Kitabının Genel Künyesi ....................................... 36

4.2.Muhtasar Osmanlı Tarihi Ders Kitabının Muhtevası .............................................. 38

4.3.Muhtasar Osmanlı Tarihi Ders Kitabında Anlatım ................................................. 50

4.3.1.Anlatım Biçimleri .......................................................................................... 50

4.3.2.Metinler Arası İlişkiler ................................................................................. 53

4.3.3.Tarafsızlık, Tutarlılık, Bağdaşıklık ve Anlaşılırlık .................................... 53

4.4.Muhtasar Osmanlı Tarihi Ders Kitabının Değerlendirmesi .................................... 56

SONUÇ VE ÖNERİLER ................................................................................................... 59

KAYNAKLAR ................................................................................................................... 63

EKLER................................................................................................................................ 72

EK 1. Muhtasar Tarih-i Osmani (Bölüm Sonu Ölçme ve Değerlendirme Soruları Örnekleri) ........................................................................................................................... 73

EK 2. Muhtasar Tarih-i Osmani (Osmanlı Padişahlarının Vakayi' Meşhuresini Gösterir Cetvel Örnekleri ................................................................................................. 74

EK 3. Muhtasar Tarih-i Osmani (Osmanlıların Zuhuru) .............................................. 76

EK 4. Muhtasar Tarih-i Osmani (Fatih Sultan Mehmet Han Hazretlerinin Zaman-ı Saltanatları) ........................................................................................................................ 78

EK 5. Muhtasar Tarih-i Osmani (Yavuz Sultan Selim Han Hazretleri Zaman-ı Saltanatları) ........................................................................................................................ 81

EK 6. Muhtasar Tarih-i Osmani (Kanuni Sultan Süleyman Han Hazretleri Zaman-ı Saltanatları) ........................................................................................................................ 84

xii

TABLOLAR LİSTESİ

Tablo 1. Nehari İdadilerin Haftalık Tarih Ders Saatleri ..................................................... 18

Tablo 2. Leyli İdadilerin Haftalık Tarih Ders Saatleri ........................................................ 19

Tablo 4. Muhtasar Osmanlı Tarihi Ders Kitabında Osmanlı Tarihi Konularının Nicel Analizi .................................................................................................................................. 37

Tablo 5. Muhtasar Osmanlı Tarihi Ders Kitabı Bölüm ve Bölüm Başlıkları Dağılımı ....... 40

Tablo 6. Yavuz Sultan Selim Han Hazretlerinin Vakayi’ Meşhuresini Gösterir Cetvel ..... 45

Tablo 7. Kanuni Sultan Süleyman Han Hazretlerinin Vakayi’ Meşhuresini Gösterir Cetvel.............................................................................................................................................. 48

xiii

ŞEKİLLER LİSTESİ

Şekil 1. Bölüm Sonu Ölçme ve Değerlendirme Örnek Soruları .......................................... 39

Şekil 2. Osmanlı Padişahlarının Vakayi' Meşhuresini Gösterir Cetvel Örneği .................... 39

Şekil 3. Osmanlıların Zuhuru ölçme ve değerlendirme soruları .......................................... 42

Şekil 4. İstanbul’un Fethi ölçme ve değerlendirme soruları ................................................ 43

Şekil 5. Yavuz Sultan Selim Hazretlerinin vakayi’ meşhuresini gösterir cetvel.................. 46

Şekil 6. Yavuz Sultan Selim dönemi ölçme ve değerlendirme soruları. .............................. 46

Şekil 7. Kanuni Sultan Süleyman Han Hazretlerinin vakayi’ meşhuresini gösterir cetvel. .............................................................................................................................................. 48

Şekil 8. Kanuni Sultan Süleyman dönemi siyasi olayları ölçme ve değerlendirme soruları............................................................................................................................................... 49

xiv

SİMGELER VE KISALTMALAR LİSTESİ

% : yüzde

YÖK : Yükseköğretim Kurulu

vb. : ve benzeri

vd. : ve diğerleri

vs. : vesaire

BÖLÜM I

GİRİŞ

Bu bölümde, araştırmanın dayandığı problem durumu, araştırmanın problemi ve alt problemleri, araştırmanın amacı ve önemi, araştırmanın sınırlılıkları, sayıltıları ile tanımları belirtilmiştir.

1.1.Problem Durumu

Eğitim esasında bir milletin mazisi ile bugünü arasında bağlantı kurarak o milletin yârınını teşkil edecek verilere ulaşarak ulaşılan verileri genç kuşaklara aktaran uzun ve zor bir süreçtir. Eğitimin ilk aşaması ailede başlayıp daha sonrasında ilk, orta ve yüksek öğretim kurumlarında devam eder. Bu eğitim süreci boyunca insanlar, gözlemlenebilsin yahut gözlemlenemesin, ailesi ve çevresinden, hayatın gerekliliklerini ve toplumsal kuralları öğrenirken, aynı zamanda sosyal ve doğa bilimleri ile matematik ve felsefe gibi bilimsel bilgileri ve kuralları da öğrenir (Karip, 2015).

Osmanlı maarif sistemi, Osmanlı Devleti’nin kuruluş döneminde sıbyan, enderun, askeri okullar ve medreselerde devamlılığını sürdürmüştür. Eğitim ve öğretim sisteminde batılılaşma yolculuğunun ilk emareleri, Lale Devri’nden itibaren özellikle askeri okullar açılmasıyla kendini iyiden iyiye göstermeye başlamıştır. Tanzimat Dönemi ile birlikte eğitim ve öğretimin halka yayılması amaçlanmış olup nitekim bu bağlamda iptidai, rüştiye, idadi ve sultani okulları ile mesleki ortaöğretim okulları açılmıştır. Yükseköğretim

alanında ise Darülfünun ve öğretmen okulları açılarak bu ilerleyiş devam ettirilmiştir (Ergin, 1977, s. 540).

Padişah II. Abdülhamid döneminde eğitim ve öğretim ile ilgili gelişmelerin geçmişe nazaran daha nizamlı olduğu gözlemlenebilmektedir. Nitekim maarif nizamnamesiyle (1869) eğitim ve öğretimde ilk değişim ve gelişmeler başlamıştır. Bahsedilen nizamnamede ilköğretimden başlamak üzere yükseköğretime kadar olan bütün eğitim derecelerindeki okullarda “Muhtasar Tarih-i Osmani”, “Tarih-i Umumi ve Tarih-i Osmani”, “Muhtasar Tarih ve Coğrafya” ve “Tarih-i Umumi” gibi muhtelif dersler yer almıştır. Bu muhtelif dersler sıbyan okullarında “Muhtasar Tarih-i Osmani”, rüşdiye okullarında “Tarih-i Umumi ve Tarih-i Osmani”, kız rüşdiye okullarında “Muhtasar Tarih ve Coğrafya” idadiye okullarında “Tarih-i Umumi”, sultani okullarında “Tarih”, ve darülmuallim’inin rüşdiye şubesinde “Tarih-i Umumi” ismiyle yer almıştır (Çapa, 2001).

Tarih-i Umumi kitapları, Batı etkisinin en fazla gözlemlenebildiği kitaplardır. İlk Tarih-i Umumi kitabı Süleyman Paşa tarafından 1876 yılında kaleme alınan Tarih-i Alem’dir. Bu eser dışında Selim Sabit tarafından kaleme alınan Muhtasar Tarih-i Osmani, İbrahim Necati tarafından kaleme alınan Yeni Osmanlı Tarihi, Ali Cevad tarafından kaleme alınan Muhtasar Osmanlı Tarihi ve Abdurrahman Şeref Bey tarafından kaleme alınan Tarih-i Devleti Osmaniye isimli iki ciltten müteşekkil isimleri zikredilmiş olan eserler de yayınlanmıştır (Çapa, 2001).

Osmanlı Devleti’nde tarih eğitim ve öğretimi ehemmiyet arz etmiştir. Nitekim yapılan düzenlemeler ve hazırlanan tarih ders kitaplarıyla beraber hususla ilgili bir anlayış ve çerçeve belirlenmeye çalışılmıştır. Belirlenmeye çalışılan bu anlayış ve çerçeve neticesinde tarih eğitim ve öğretiminde kullanılan ders kitapları da etkilenmiştir. Nitekim bu çalışmada Osmanlı maarifi’nde tarih eğitim ve öğretiminde kullanılan bir tarih-i umumi örneği olan Ali Cevad’ın “Muhtasar Osmanlı Tarihi” isimli eseri Osmanlı Devleti’nin eğitim ve

öğretim sisteminde meydana gelen modernleşme bağlamında incelenerek eserde yer alan modern unsurlar belirlenmeye çalışılacaktır.

1.2.Araştırmanın Problemi

Bir ders kitabı örneği çerçevesinde Osmanlı maarifi’nde tarih eğitim ve öğretiminin özellikleri nelerdir?

1.2.1.Araştırmanın Alt Problemleri

Osmanlı Devleti eğitim kurumlarında okutulan tarih derslerinin özellikleri nelerdir?

Osmanlı Devleti maarif sisteminde meydana gelen modernleşmenin özellikleri nelerdir?

Osmanlı maarif sisteminde modern tarih eğitim ve öğretiminin özellikleri nelerdir?

Ali Cevad’ın Muhtasar Osmanlı Tarihi adlı eserinde bulunan/bulunmayan modern unsurlar nelerdir?

1.3.Araştırmanın Amacı

Bu araştırmanın amacı, Osmanlı Devleti eğitim ve öğretim sisteminde meydana gelen modernleşmeyi ortaya koyarak modern tarih eğitim ve öğretimini okuyuculara aktarmak ve Osmanlı maarifi’nde tarih eğitim ve öğretiminde kullanılan bir tarih-i umumi örneği olan Ali Cevad’ın “Muhtasar Osmanlı Tarihi” eserini Osmanlı Devleti eğitim ve öğretim sisteminde meydana gelen modernleşme bağlamında inceleyerek eserde yer alan modern unsurları ortaya koymaktır.

1.4.Araştırmanın Önemi

Tarihi öğrenmek ve öğretmek ehemmiyetlidir. Bu vechle tarih öğretiminin gayesi nedir? Şıvgın (2009) tarih öğretiminin amaçlarını “tarihin disiplin içi gayeleri, tarihin eğitimsel gayeleri ve disiplin dışı gayeleri” olarak ele almıştır. Osmanlı Devleti’nde tarih eğitim ve öğretimi önemli bir husus olmuş bu bağlamda da maarif nezaretince muhtelif yazarlar tarafından hazırlanan ders kitapları onaylanarak tarih eğitim ve öğretiminde kullanılmak

üzere mekteplerdeki yerini almıştır. Bu ders kitapları arasında tarih-i umumiler önemli bir yer teşkil etmiştir. Nitekim bir tarih-i umumi örneği olan Ali Cevad tarafından hazırlanan Muhtasar Osmanlı Tarihi adlı eser tarih eğitim ve öğretiminde ders kitabı olarak kullanılmıştır. Çalışmada sözü edilen eser Osmanlı Devleti maarif sisteminde meydana gelen modernleşme doğrultusunda incelenerek mekteplerde ders kitabı olarak kullanılan tarih-i umumilerin Osmanlı maarif sisteminde yaşanan modernleşme ile ne derece uygunluk gösterdiği ortaya konulmuş olacaktır. Bu bağlamda bu çalışma aynı zamanda bir eğitim tarihi çalışması niteliği de taşımakta olup alanyazınına katkı sağlamayı hedeflemektedir.

1.5.Araştırmanın Sınırlılıkları

Bu çalışma, Osmanlı Devleti dönemi tarih eğitim ve öğretiminin bir ders kitabı örneği çerçevesinde okuyucuya aktarılması ile sınırlandırılmıştır. Sözü edilen örnek ders kitabı Ali Cevad’ın “Muhtasar Osmanlı Tarihi” adlı eseridir. Nitekim Çalışma, bu eserde Osmanlı Devleti maarif sisteminde meydana gelen modernleşme unsurlarının ortaya çıkarılmasıyla sınırlandırılmıştır.

1.6.Araştırmanın Sayıltıları

Araştırmanın örneklemi evreni temsil edecek niteliktedir.

Bu araştırmanın kavramsal çerçevesini oluşturmak için taranan kaynaklar yeterli ve güvenilirdir.

Araştırmayı tamamlayabilmek için zaman ve kaynaklar yeterlidir.

Araştırmanın ileride yapılacak çalışmalara kaynak olacağı düşünülmektedir.

1.7.Tanımlar

1.7.1.Eğitim

Fertte, kendi deneyimleri ve bilinçli tasarlanan kültürleme yoluyla arzu edilen davranış değişikliğini ortaya çıkarma sürecidir (Demirel, 2006).

1.7.2.Öğretim

Eğitim ve öğretim çalışmalarının hedefli, planlı, düzenli, programlı olarak yürütülen ve genellikle bir eğitim ve öğretim kurumu aracılığıyla gerçekleştirilen bölümdür (Şimşek, 2009).

1.7.3.Tarih

İnsan topluluklarının geçmişten halihazıra değin tüm faaliyetlerini, zaman içerisinde meydana gelen gelişmeleri ve aralarında yaşanan hadiseleri yer ve zaman göstererek, sebep-sonuç ilişkisi içerisinde belgelere dayanarak araştıran ve bugüne aktaran sosyal bir bilim dalıdır (Özçelik, 2012, s.2-3).

1.7.4.Tarih Öğretimi

Tarih biliminin ortaya koyduğu bilgi ve becerileri, formel eğitim kurumları aracılığıyla öğrencilerde davranış haline getirmeyi hedefleyen programdır (Demircioğlu, 2015).

1.7.5.Ders Kitabı

Ders kitapları, farklı konu alanlarının öğretim programlarında belirlenen hedeflere ulaşmak için öğrenme-öğretme sürecinde araç olarak kullanılmak üzere hazırlanan basılı materyallerdir (Demircioğlu & Kıroğlu, 2005).

1.7.6.Tarih Ders Kitabı

Devletlerin eğitim kurumlarında uyguladığı resmi tarih dersi öğretiminin kapsamını yansıtan ve tarih disipliniyle doğrudan doğruya ilişkili olan eğitim materyalleri olup öğretme ve öğrenme gayesiyle kaleme alındıklarından ötürü açık veya kapalı, pedagojik ve didaktik görüşler içermektedir (Grever & Vlies, 2017, s.288).

BÖLÜM II

KAVRAMSAL ÇERÇEVE

Bu bölümde, öğretimde ders kitaplarının önemi, ders kitaplarında dil ve anlatım, görsel tasarım, ölçme ve değerlendirme, etkinlik kavramları üzerinde durulmuştur. Aynı zamanda Osmanlı Devleti’nde tarih eğitiminin yaşadığı gelişmeler ve umumi tarih kitapları ile Osmanlı Devleti döneminde eğitim ve öğretimde meydana gelen gelişmelerin Cumhuriyet dönemine yansımaları ve farkları incelenmiş olup araştırma ile ilgili olan çalışmalara yer verilmiştir. Nitekim araştırmanın esasını oluşturan Muhtasar Osmanlı Tarihi ders kitabı örnek alınarak Osmanlı Maarifi’nde Tarih öğretimi ile ilgili doğru tespitler yapabilmek mümkün olacaktır.

2.1.Öğretimde Ders Kitaplarının Yeri ve Önemi

Eğitim ve öğretimin, fertleri, yaşadıkları çevreye ve yârına hazırlama yükümlülüğü vardır. Bu nedenle, eğitsel alanların hayatla içiçe olması gerekir. Eğitim ve öğretim alanlarının öğrenciler için ilgi çekici hale getirilmesi, somutlaştırılması öğrenmelerin anlamlandırılması bakımından son derece önemlidir. Etkili öğretme-öğrenme alanlarının oluşturulmasında eğitim-öğretim teknolojisinden önemli ölçüde yararlanılmaktadır. Eğitim-Öğretim teknolojisi, daha etkili bir öğretim sağlamak gayesiyle, öğrenme ve iletişimle ilgili araştırmalara dayalı, insan ve maddi kaynakları birlikte kullanarak, öğrenme ve öğretme süreci tümünün belli özel amaçlar bakımından düzenli olarak tasarlanması, uygulanması ve değerlendirilmesidir. Bu tanıma göre, araç-gereçler, öğretme-öğrenme sürecinde kullanılan sayısız öğelerden biri olarak yer alır. Bu araç-gereçler, öğreten ve öğrenen için dersi ve dersin konusunu zevkli hale getirecek, öğrenme-öğretme sürecini tekdüzelikten kurtaracak ders materyalleridir (Cemaloğlu, 2003).

Eğitim ve öğretim süreci boyunca muhtelif ve farklı olmak üzere eğitim-öğretim materyalleri kullanılmaktadır. Bu materyaller arasında vazgeçilmezliği aşikâr olan en temel öğretim materyali ise ders kitabıdır. Ders kitabı; Tarih, Türkçe, Matematik, Fen Bilgisi, Sosyal Bilgiler vb. gibi bilgileri öğrenmeyi ve öğretmeyi sağlayan, öğrencilerin öğrenmelerine yardım eden, kolaydan karmaşığa ilerleyen planlı metinlerden müteşekkil bir eser olarak ifade edilebilir. Ders kitapları öğrencilerin bilgilerini tasnifleyerek belleklerini geliştirir. Aynı zamanda öğrencilerin pek çok (bireysel, sosyal, ekonomik, ideolojik) yönden de gelişmesine önemli katkılarda bulunur. Ders kitapları eğitim ve öğretim alanlarının etkili, verimli ve daha programlı olmasını sağlar (Cemaloğlu, 2003).

Okuma, bilgiyi edinme, bilgiye ulaşma yollarının en önemlilerindendir. Bu bakımdan ders kitaplarının dil ve anlatım açısından düzenlenmesi elzemdir. Araştırmalar, kısa cümlelerin ve somut, tek anlam ifade eden cümlelerin rahatlıkla öğrenilebildiğini gösterir. Ders kitaplarında kullanılacak olan Türkçenin doğru, duru, yabancı sözcüklerden uzak olması gerekmektedir. Nitekim Öğrenci, ders kitabından dinleme, izleme, okuma, anlama, sözlü ve yazılı anlatım, dilbilgisi ve yazı gibi temel becerileri kazanacak, anadilini doğru kullanabilmeyi öğrenecektir. Ders kitaplarında kullanılacak olan kelimelerin seçimi, öğrencilerin kelime dağarcıklarının geliştirilmesi, okunan konunun anlaşılabilmesi yönünden önemlidir. Ders kitaplarında yer alan kelimeler, öğrencilerin bildiği kelimeler olmalı, aynı zamanda bu kelimelere ek olarak öğrencilere yeni kelimeler de öğretilmelidir (Hayta, 2003, s.14).

Görsel tasarım unsurları, renk, şekil, resim, grafik ve diğer öğretim materyallerinin kitap içerisinde sunuluş biçimidir. Ders kitaplarında amaçlar, kapsam, öğrenme-öğretme süreci ve değerlendirme yönünden ne kadar iyi hazırlanırsa hazırlansın, görsel tasarım öğeleriyle desteklenmediği müddetçe etkili olarak işlevini yerine getirmesi zordur. Ders kitaplarında kullanılacak resimler, ilk olarak konuyla doğrudan ilişkili olmalı, öğrencinin yaşına ve gelişim özelliklerine uygun olmalıdır. Ders kitaplarında kullanılan görsel öğeler, öğrencinin konuya olan ilgisini çeker, olay, olgu ve cisimlerin kolay ve açıklamalı bir

şekilde öğretilmesine yardım eder. Aynı zamanda kısa sürede öğrenme ve öğretmeye yardım ederek eğitim ve öğretim sürecinde önemli vakit kazandırırlar (Karabağ, 2003).

2.1.1.Ders Kitaplarında Dil ve Anlatım

Ders kitaplarında dil ve anlatım kriterleri, kitabın niteliğini arttırıcı en önemli unsurlardandır. Ders kitapları iyi bir kapsama sahip olsa da, eğer dil ve anlatım yönünden yetersizse eğitsel bakımdan pozitif herhangi bir neticeye varılamaz. Dolayısıyla kapsamın bilgi düzeyinden bilinç ve davranış düzeyine dönüşebilmesi için yetkin bir dile ve anlatıma gerek vardır. Metinler dilin kullanımı açısından öğretici ve yazınsal metinler olmak üzere ikiye ayrılır. Her iki metin türü de anadil öğretiminde kullanıldığından dolayı ders kitaplarında seçilip okutulacak olan metinlerin dil yetkinliği açısından noksansız olması gerekir. Anlatım, tasarlanan bir konunun söz veya yazı ile anlatılmasıdır. Yazılı Anlatım ise his, fikir ve hayallerin yazı ile ifade edilmesidir. Ders kitaplarında yazılı anlatıma müracaat edilir. Ders kitapları verilmek istenen mesajların bir arada bulunduğu kaynak olup mesajın iletilmesinde kullanılan kanal ise yazılı anlatımdır. Başarılı bir anlatımın yapılabilmesi için de yazılı anlatımın öğeleri doğru olarak kullanılmalıdır (Güneş, 2002).

Kitapta kullanılan noktalama işaretleri sınıf düzeyine uygun, doğru ve yazım imla kaidelerine uygun olmalıdır. Ders kitaplarının dil ve anlatım özelliklerine ilişkin alanyazınında önemli araştırmalar bulunmakta olup bu araştırmalardan hareketle ders kitaplarında yer alacak metinlerin öğrencilerin bildiği kelimelerden oluşması ve cümle yapısına uygun olarak yazılması gerektiği söylenebilir. Kitaplar aracılığıyla öğrenciler yeni kelimeler öğreneceğinden konu alanyazınına ait kavramlar doğru kullanılmalı; farklı kelime türlerine yer verilmeli, kelimeler seçilirken öğrencilerin gelişim özellikleri göz önünde bulundurulmalı, kelimelerin uzunlukları, okuma becerilerine uygun olmalı, öğrencinin kelime hazinesi dikkate alınmalı, bir kavram, kitabın her yerinde aynı kelime ile ifade edilmelidir. Kitaplarda umumiyetle öğrencilerin anlayabileceği ve bildiği kelimelere

yer verilmeli ve bu kelimelerden faydalanılarak öğrencilere yeni kelime ve kavramlar da öğretilmelidir (Güneş, 2002).

Ders kitaplarında kelimeler kadar cümlelerde önemlidir. Dolayısıyla metinlerde kullanılacak cümlelere de gereken ehemmiyet verilmelidir. Nitekim cümlelerin kurallı, kısa, net ve basit, tam ve tek anlam ifade etmesi gerekli olup bu sayede kitabın okunabilirliğini arttırmak mümkün olacaktır. Cümlelerin yapılarında öğrencilerin öğrenme ve gelişim seviyelerine uygun dil ve ifadeler kullanılmalıdır. Nitekim kurallı, kısa, net ve basit, tam ve tek anlam ifade eden cümleler iyi öğrenilmekte ve iyi hatırlanmakta olup bu nev’i cümleler daha etkili olmaktadır. Ders kitaplarında kullanılan her bir paragraf ise bir fikri açıklamalı, giriş, gelişme ve sonuç cümlelerinden oluşmalı, ana fikrin özelliğine göre farklı metinler de kullanılarak metindeki paragraflar arasında gerekli bağlantılar kurulmalıdır (Hayta, 2003).

2.1.2.Ders Kitaplarında Görsel Tasarım

Tarih ders kitaplarındaki görseller,

Tarih ders kitaplarındaki görseller, mazidemazide yaşamış insanları ve medeniyetleriyaşamış insanları ve medeniyetleri yakından yakından tanıma fırsatı vermektedir. Özellikle kültür ve medeniyet konuları öğretilirken görsel tanıma fırsatı vermektedir. Özellikle kültür ve medeniyet konuları öğretilirken görsel ööğeğelere yer verilmesi bu konuların içerisindeki terimlerin açıklamalarını somut hale lere yer verilmesi bu konuların içerisindeki terimlerin açıklamalarını somut hale getirmektedir. Dolayısıyla öğrenciler, açıklaması yapılan terimlerin görsegetirmektedir. Dolayısıyla öğrenciler, açıklaması yapılan terimlerin görsellerine de erişmiş llerine de erişmiş olmaktadır. Ayrıca tarihsel bilgiye ulaşmaya çalışan öğrencilerde görseller; analitik olmaktadır. Ayrıca tarihsel bilgiye ulaşmaya çalışan öğrencilerde görseller; analitik düşünme, problem çözme, tarihsel empati ve eleştirel düşünme gibidüşünme, problem çözme, tarihsel empati ve eleştirel düşünme gibi pek çokpek çok becerileribecerileri dede geliştirmektedir (Akbaba, 2011, s.172). geliştirmektedir (Akbaba, 2011, s.172).

Günümüzde

Günümüzde eğitimin ve öğrenmenineğitimin ve öğrenmenin gerçekleşebilmesi amacıyla pek çokgerçekleşebilmesi amacıyla pek çok farklıfarklı öğeler öğeler kullanılmaktakullanılmakta olup bunlar arasında olup bunlar arasında görmeye dayalı öğelerin artması eğitimde kaliteyi görmeye dayalı öğelerin artması eğitimde kaliteyi yükseltmiştir.yükseltmiştir. Ders kitaplarındaki görsel tasarım, kitapların okunabilirliğini arttıranDers kitaplarındaki görsel tasarım, kitapların okunabilirliğini arttıran,, öğrencininöğrencinin derse ve ders kitabına karşı olan ilgisinin derse ve ders kitabına karşı olan ilgisinin en önemli en önemli araaraçlarındançlarından biridirbiridir. . GGörselörsel öğeleröğeler,, bbilgileri destekleme, ilgi çekerek dikkati yönlendirme, konuları özetleme,ilgileri destekleme, ilgi çekerek dikkati yönlendirme, konuları özetleme, olgular veya kavramlar arasındaki ilişkileri gösterme, karmaşık durumları açıklama, Coğrafya,

Jeomorfoloji, Jeoloji gibi bilimlerde kullanılan kavramların anlaşılabilmesini sağlama gibi birçok amaç için kullanılmaktadır. Görsel tasarım hazırlanırken kullanılan materyalin metinlerle bütünlük oluşturmasına, ait olduğu metinle metinlerle bütünlük oluşturmasına, ait olduğu metinle aynıaynı sayfadasayfada kullanılmasına, kullanılmasına, öğrencilerinöğrencilerin gelişim özelliklerine uygun gelişim özelliklerine uygun kapsamdakapsamda düzenlenmesine,düzenlenmesine, paragrafı bölmeyecek paragrafı bölmeyecek şekilde yerleştirilmesine, punto, renk, yazı tipi olarak metinden ayırt edileşekilde yerleştirilmesine, punto, renk, yazı tipi olarak metinden ayırt edilebilecek düzeyde bilecek düzeyde olmasına,olmasına, belirli bir belirli bir sistem dahilindesistem dahilinde ve ve görsel algörsel algıyı kolaylaştırıcı şekilde düzenlenmesine gıyı kolaylaştırıcı şekilde düzenlenmesine dikkat edilmelidirdikkat edilmelidir ((DemirDemirelel & & Kıroğlu, Kıroğlu, 20020055, s., s. 315). 315).

İlköğretim, ortaokul ve lise ders kitaplarında dersin ve konuların niteliklerine göre yazılar, fotoğraflar, resim, karikatür, düzenleyici araçlar (şekil, şema, harita, grafik vb.) gibi pek çok muhtelif görsel düzen öğeleri kullanılmaktadır. (Kılıç & Seven, 2008, s. 117). Haritalar, devletlerin bulundukları ve egemen oldukları coğrafyaları göstermesi Haritalar, devletlerin bulundukları ve egemen oldukları coğrafyaları göstermesi bakımından önemlidir. Bir olayın gerçekleştiği yerin beşeri ve fiziki coğrafya dahil birçok bakımından önemlidir. Bir olayın gerçekleştiği yerin beşeri ve fiziki coğrafya dahil birçok özelliği haritalar özelliği haritalar vasıtasıylavasıtasıyla görülmektedir. Bu sayede gidip görülmeyen yerlerde yagörülmektedir. Bu sayede gidip görülmeyen yerlerde ya da da mazide mazide meydana gelen gelişmeleri hangi faktörlerin etkilediğinimeydana gelen gelişmeleri hangi faktörlerin etkilediğininn ve şekillendirdiğinin ve şekillendirdiğinin anlaşılmasına yardımcı olmaktadır (Öztürk, 2011, s. 193).anlaşılmasına yardımcı olmaktadır (Öztürk, 2011, s. 193).

Netice olarak konuların işlenmesinde kullanılacak ders kitaplarında açıklayıcı, yönlendirici ve tamamlayıcı nitelikte olan şekil, grafik ve resim gibi öğretim materyallerine yer verilerek öğretme ve öğrenme süreci daha canlı, ilgi çekici ve etkin hale getirilebilecektir (Kılıç & Seven, 2008, s. 117).

2.1.3.Ders Kitaplarında Ölçme ve Değerlendirme

Ders kitaplarının hedef ve görevleri; öğrenmeyi yapılandırma, geliştirme, rehberlik etme, kendi kendine öğrenme ile ölçme ve değerlendirmeye katkı sağlama olarak sıralanabilir. Nitekim ders kitaplarının içeriğine bakıldığında hedef, konuya ilişkin umumi malumat vermektedir. Ders kitapları, üniteyi geliştirip öğrenmeyi yapılandırır, bilgiyi örgütler, öğrenmeye rehberlik ederek, ölçme ve değerlendirme çalışmalarına yer verir (Can & Erkılıç, 2018, s. 297). Ölçme ve değerlendirme çalışmaları ise eğitim kalitesinin önemli

göstergesi olması nedeniyle eğitim sisteminin bütünleyici parçalarındandır (Uğurlu & Usta, 2018, s 976).

Ders kitaplarındaers kitaplarında,, ölçme ve değerlendirmeölçme ve değerlendirme kapsamındakapsamında ilk olarak ilk olarak hazırlık çalışmalarına, hazırlık çalışmalarına, sonra sonra konu içi değerlendirmelere ve en sonda konu içi değerlendirmelere ve en sonda ünite değerlendirmelerine yer verilmelidirünite değerlendirmelerine yer verilmelidir (Kılıç & Seven, 2008, s. 78).(Kılıç & Seven, 2008, s. 78). Ders kitaplarında değerlendirme maksadıyla yer verilecek Ders kitaplarında değerlendirme maksadıyla yer verilecek olan sorular hazırlanırken olan sorular hazırlanırken bütün soru türlerinin kurgusu, soru kökü ve öncüllerinin açık, anlaşılır ve tam olmasına, olumsuz soru ifadelerinin dikkat çekici (altını çizme, kalın yazma vb.) şekilde vurgulanmasına, bilinen bir kaynaktan olduğu gibi alınmamasına ve soru ifadesinde ipucu bulunmamasına dikkat edilmelidir. Ders kitaplarında çoğunlukla kısa cevaplı sorular, açık uçlu sorular, doğru yanlış soruları, eşleştirmeli sorular, çoktan seçmeli soru ve performans soru türlerine yer verilmektedir. İsmi zikredilen soru türleri hazırlanırken dikkat edilmesi gereken birtakım hususlar vardır. Bu hususları ifade edecek olursak; Kısa cevaplı sorular, önemli bir bilgiyi yoklamalıdır. Açık uçlu sorular, ölçülmek istenen kazanımın kapsamına uygun şekilde sınırlandırılmalıdır. Doğru yanlış soruları, doğru veya yanlışlığı noktasında çelişkiye mahal vermemelidir, sorular olumsuz ifade içermemeli ve her soru sadece tek bir niteliği ölçmelidir. Eşleştirmeli sorularda öncelikli olarak uzun ifadeler kullanılmalı, soruların tümü aynı sayfada yer almalı ve cevaplar sütunundaki ifadeler sorulardan daha fazla olmalıdır. Çoktan seçmeli soru türü kullanılacaksa sorular kavranabilir olmalı; “çoğunlukla”, “bazen”, “nadiren” gibi kelimeler kullanılmamalı; seçeneklerin ifade tarzı, uzunluğu ve içeriği birbirine benzer olmalı; çeldiriciler nitelikli olmalıdır. Çoktan seçmeli soruların seçenekleri, manâ belirsizliğinden uzak, çelişkili ifadeler barındırmayan ve soru köküne uygun nitelikte olmalıdır. Seçenekleri belirtirken büyük harf kullanılmalı; özellikle yazım yanlışı yapılarak çeldirici yazılmamalı, seçenekler tek sözcükten oluşuyorsa alfabetik sırayla yazılmasına, tek rakamdan oluşuyorsa küçükten büyüğe veya büyükten küçüğe yazılmasına itina gösterilmelidir. Performans soruları ise bilişsel, duyuşsal, psikomotor davranışlarla üst düzey zihinsel becerileri ezcümle bütün öğrenme ürünlerini kapsadığından dolayı araştırma

yapma, bilgi toplama vs. gerektiren kazanımların ölçülmesinde kullanılmalı; bilgiden çok uygulama yapmayı gerektirmeli, ölçülebilir ve gözlemlenebilir olmalıdır (Karabağ, 2003)arabağ, 2003)..

2.1.4.Ders Kitaplarında Etkinlikler

Öğrenme etkinlikleri eğitim ve öğretim sürecinde öğretme ve öğrenmeyi kolaylaştırmak maksadıyla öğrencilere verilen muhtelif çalışmalardır. Bahsi geçen öğrenme etkinlikleri tarihsel süreç içerisinde alıştırma, ödev, etkinlik, görev, performans ödevi, atölye, proje gibi muhtelif nevilerde karşımıza çıkmıştır. Bunlar arasında en yaygın kullanılan alıştırma ve etkinliktir. Önceleri aktarılan konuların pekiştirilebilmesi gayesiyle öğrencilere düzenli olarak yapmalarının istendiği sözlükte öğrenilenleri tekrar etme, ödev, yineleme çalışmaları olarak geçen alıştırmalar verilmiştir. Son yıllarda ise bu anlayıştan uzaklaşılarak etkinliklere odaklanılmıştır. Dolayısıyla eğitim ve öğretim alanında etkinlik, görev, etkinlik yaklaşımı, etkinliklerle öğrenme gibi kavramlar ön plana çıkmıştır.

Etkinlik kavramı sözlüklerde etkin olma, faaliyet, istekli öğrenme durumu, eylem ve etkileme gücü olarak verilmektedir. Öğrencilerin istekli ve aktif öğrenmesini sağlamak amacı güden etkinlikler öğrencileri güdüleme, etkili, kolay ve kalıcı öğrenme sağlayabilme maksadıyla uygulanmaktadır. Etkinliklerin başarılı bir şekilde gerçekleştirilmesi öğrencinin kendine olan güvenini arttırırken, öğrencinin bilgilerini bireysel olarak oluşturarak zihinlerinde yapılandırmalarına ve dil, zihinsel, sosyal, fiziksel gibi becerilerinin gelişmesine katkı sağlamaktadır. Etkinlikler Ayrıca öğrencileri, bilgileri araştırmaya, olayların ve olguların anlamını bulmaya, deneyerek ve keşfederek öğrenmeye yönlendirmektedir (Güneş, 2017).

Etkinlik, gerçek hayattan alınan yahut gerçek hayata benzer uygulamalardır. Örneğin bir formu doldurma, iki resim arasındaki beş farkı bulma gibi. Etkinlik, aynı anda dilin bütün becerilerini (konuşma, dinleme, anlama, okuma, yazma) kullanma ve geliştirme fırsatı vermekte olup birlikte tartışarak, sorgulayarak, sorunlara çözüm arayarak ve uygulayarak

etkinlik yapan öğrenciler arasında etkileşimi arttırırken sosyal becerileri de geliştirmektedir (Güneş, 2017).

2.2.Osmanlı Maarifi’nde Eğitim ve Umumi Tarihler

Araştırmanın bu bölümünde ilk üç probleme ilişkin bulgulara yer verilmiştir. Elde edilen bulgular başlıklar halinde sunularak içeriğinde izahı yapılmıştır.

2.2.1.II.Meşrutiyet Dönemi’ne Kadar Osmanlı Devleti’nde Tarih Eğitimi

Bu bölümde araştırmanın ilk alt problemine ilişkin bulgulara yer verilmiştir. Bu bağlamda Osmanlı Devleti eğitim kurumlarında okutulan tarih dersinin özellikleri üzerine incelemelerde bulunulmuştur. İncelemeler neticesinde elde edilen bulgular şunlardır;

Eğitim bütün milletlerde insanlığın gelişimi bakımından her zaman elzem bir yere sahip olmuştur. Devlet idareleri ve hükümetlerinin siyasetlerinde de eğitim ve öğretime aynı zamanda da eğitimcilere gerekli özenin gösterilmesine gayret sarfedilmiştir. Fakat bu nokta-i nazardan bakıldığında Osmanlı Devleti'ni ayrı bir yere koymak gerekmektedir. Nitekim Osmanlı sultan ve ileri gelenlerinin gerek ilme ve ilim adamlarına gösterilen saygı ve hürmet gerekse ilim merkezlerine ve eğitim ve öğretim ortamlarına verdikleri ehemmiyet onları ayrı bir yere koymanın gerekliliğini ortaya koymaktadır.

Osmanlı Devleti’nin eğitim ve öğretim sisteminin genel manâda sıbyan mektepleri, medreseler, enderun mektebi, şehzadegan mektepleri gibi eğitim ve öğretim kurumları etrafında müteşekkil olduğunu söylemek mümkündür. Bu kurumlarda verilen eğitim ve öğretim tanzimat dönemine kadar İslami gelenekte şekillenmiş ve umumiyetle dini öğelerin öğretilmesine ve kuramların dini kavramlar çerçevesinde geliştirilmesine özen gösterilmiştir.

Osmanlı Devleti’nde eğitimin ilk kademesi olan sıbyan mektepleri, sabi adı verilen 5/6-11/12 yaşları arasındaki kız ve erkek çocuklarını okutmak amacıyla açılmış olan temel eğitim ve öğretim kurumlarıdır (Akkutay, 1984, s.16). Sıbyan Mektepleri, her köy ve

mahallede, her caminin yanında en az bir tane olacak şekilde yaygınlaştırılmıştır (Baltacı, 2004, s. 6-7). Bu mekteplerde eğitim ve öğretimin esasını Kur'an teşkil etmiştir (Ergün, 2000, s. 735-753). Bu durum Osmanlı Devleti’nde yenileşme hareketlerinin başlamasına kadar devamlılığını sürdürmüştür (Özyalvaç, 2011, s. 370). Batı tarzı okulların açılması ile birlikte ise mekteplerde de düzenlemeye gidilmiş, 1847 tarihli sıbyan mektepleri talimnamesine göre, eğitim ve öğretimin süresi dört yıl olarak belirlenerek öğrencilerin okula devam etmesi zorunlu hale getirilmiştir. Aynı zamanda Tanzimat döneminden sonra Avrupa’dan örnek alınarak yeni ilköğretim okulları da açılmıştır. İlköğretim, sıbyan mektepleri (anaokulu), iptidailer (ilkokul) ve rüştiyeler (ortaokul) olmak üzere üçe ayrılmıştır. Maarif-i Umumiye Nizamnamesi(1869) ile her köy ve mahallede Sıbyan Mektebi kurulması kararlaştırılmış ve Kanun-i Esasi ile birlikte ilkokul zorunluluğu teyit edilmiştir (Kodaman, 1991, s. 67).

Saray mektepleri, saray mensuplarının çocuklarını okutmak, sarayın ve padişahın hizmetini görmek ve devlet işlerinin devamlılığını sağlayacak personelleri yetiştirmek maksadıyla müteşekkil bir okuldur. Sarayda bulunan eğitim kurumlarına “Şehzadegan, Enderun ve Meşkhane” isimleri verilmiştir (Doğan, 1997, s. 407). “Şehzadegan”, şehzadelerin eğitim ve öğretim gördüğü yer olup Şehzadeler 4-5 yaşlarında şehzadegan mekteplerine alınmıştır. Şehzadelerin bu mekteplerde Enderun’dan gelen öğretmenler ve dönemin ünlü âlimlerinden “Hanedan Tarihi”, Umumi Tarih, İslam Tarihi, Yunan ve Latin Tarihi Millet ve Medeniyet Tarihi ve Devlet Yönetimi” derslerini aldıkları bilinmektedir (Bülbül, 2019, s.14). Enderun Mektebi, devşirme usulüyle yalnızca zeki ve yetenekli çocukların eğitim alabildiği, devlet görevlilerinin yetiştirilebilmesi maksadıyla müteşekkil bir kurumdur. Bu yönüyle tarihte örneğine az rastlanan bir kurum olduğu söylenebilmektedir (Işık, 2021, s. 3). Bu mektepte Türkçe okuma-yazma, Kur’an ve Din dersleri ile birlikte edebiyat, güzel sanatlar dersleri (cilt, minyatür yapımı, musiki eğitimi, hattatlık, tezhip, resim vb.) ile tarih, siyaset coğrafya, muharebe sanatı, harita yapımı gibi dersler de verilmiştir (Doğan, 1997, s. 417). Enderun Mektebi’nde tarih eğitim ve öğretimi verildiği bilgisi mevcut olsa da tarih

eğitim ve öğretiminin kapsamı ile ilgili bir malumat alanyazınında mevcut değildir (Türk, 2006, s.12). Kurum, II. Meşrutiyet Dönemine değin devamlılığını sürdürmüş, 1909 tarihinde kapatılmıştır (Ergin, 1977, s. 24).

Sınıf-ı Sani mektepleri, sıbyan mekteplerine kıyasla iyi bir eğitimin verilebilmesi amacıyla açılmasına karar verilen bir kurum olup bu kurum sonrasında ortaokul çağına gelen çocukların eğitim ve öğretimlerine devam edebilmeleri maksadıyla Rüştiye Mektepleri’nden ilki 1838'de açılan “Mekatib-i Maarif-i Adli”nin ders programında tarih dersi de yer almaktadır (Kodaman, 1991, s. 9). Erkek ve Kız Rüştiyelerinin öğrenim süreleri ve okutulacak dersler ile ilgili tespitine Maarif Nizamnamesinin 18 ve 32. Maddelerinde 4 yıl olarak yer verilmiştir. Bu tespitte erkek rüştiyeleri için, “Tarih-i Umumi” ve “Tarih-i Osmani”, kız rüştiyeleri için, “Muhtasar Tarih” dersleri yer almıştır (Yıldız, 2006, s.11).

İdadi, Maarif-i Umumiye Nizamnamesi öncesinde Harp Okulu, Askeri Tıbbiye ve Rüştiye okulları gibi pek çok okulun hazırlık sınıflarına verilmiş bir isim olup zikredilen nizamname ile beraber ise ortaöğretim kurumlarına verilen bir isim olmuştur. Öğretim süresi üç yıl olarak belirlenen kurumda dört yıllık Rüştiye Mekteplerini bitiren gayrimüslim ve müslüman çocuklar eğitim ve öğretim görmüştür. Bu mekteplerin ders programında da “Tarih-i Umumi” dersi bulunmaktadır (Ergin, 1964, s. 405). Tanzimat döneminde kuruluş aşaması tamamlanan idadi mekteplerinin aynı zamanda bu dönemde kısa sürede yaygınlaştırılması sağlanarak pek çok il merkezinde 7 yıllık Leyli İdadiler, pek çok sancak merkezlerinde ise 5 yıllık Nehari İdadiler açılmıştır (Yıldız, 2006, s.12).

İdadi okullarının gösterdiği gelişme sonrasında ise “Mekteb-i Umumi İdadi”nin açılması kararlaştırılmıştır. Galatasaray binasının tahsisi uygun görülen bu okul asker, memur ve ihtisas okullarına öğrenci yetiştirmeyi amaçlayan ve Avrupa’nın en büyük mektepleri derecesine sahip, Fransız okul programına bağlı, herkesin katılabileceği bir kurumdur. (Cevad, s. 80). 1 Eylül 1868 tarihinde ise bulgar öğrencilerin kaydıyla birlikte kısa süre

içerisinde açılışı hızlanan Galatasaray Sultanisi açılmıştır. Sultani mektep programında “Osmanlı Tarihi” ve “Umumi Tarih” dersleri de görülmektedir (Koçer, 1991, s. 80).

2.2.2.II.Meşrutiyet Dönemi Osmanlı Devleti’nde Tarih Eğitimi

Bu bölümde araştırmanın ikinci ve üçüncü alt problemine ilişkin bulgulara yer verilmiştir. Bu bağlamda Osmanlı Devleti maarif sisteminde meydana gelen modernleşmenin ve modern tarih eğitim ve öğretiminin özellikleri üzerine incelemelerde bulunulmuştur. Elde edilen bulgular II. Meşrutiyet dönemi Osmanlı Devleti'nde tarih eğitimi, Osmanlı Devleti tarih yazıcılığı ve Umumi Tarihler ile Osmanlı Devleti'nde Modern Öğretim başlıkları altında sunulmuştur. İncelemeler neticesinde elde edilen bulgular şunlardır;

Tarih alanyazınından edinilen bilgilere göre Padişah II. Abdülhamit dönemi ile birlikte eğitim ve öğretim ile ilgili gelişmeler maziye kıyasla daha düzenli bir ivme kazanmıştır. Devletin eğitimdeki görevinin farkında olduğu bu dönemde modern eğitim yerleşmiş, okullara mali yardımlar sağlanmıştır. Sultan II. Abdülhamit’in, vilayetlerdeki eğitim ve öğretime ayrı bir ehemmiyet verdiği onun döneminde eğitim bilincinin yerleştiği ve bütün çabaların eğitim ve öğretim için sarfedildiği anlaşılmaktadır (Karataşer, 2017, s. 4). Dünyadaki eğitim ve öğretim yarışına dahil olan Osmanlı Devleti’nde 1878 yılı sonrasında devletin her köşesinde eğitim ve öğretim hizmetleri yaygınlaştırılmıştır (Karataşer, 2017, s. 4-6).

Padişah II. Abdülhamit döneminde 1913’te ilköğretim geçici kanunu (tedrisat-ı iptidaiye kanun-i muvakkati) çıkarılarak okulların örgütsel yapısında değişikliğe gidilmiştir. Bu kanunla birlikte İptidai ve Rüşdi isimleriyle mevcut bulunan okullar birleştirilerek ve “Mekatib-i İptidaiye-i Umumiye” ismini almışlardır. İlköğretim her biri iki yıl süreli olan “Devre-i Ula, Devre-i Vassıta(Vasatiye) ve Devre-i Aliye isimleriyle üç kısma ayrılarak altı yıl olarak belirlenmiştir. 1913 tarihli adı zikredilen kanun ile İlköğretim programları Dürus-i Eşya, Malumat-ı Tabiiye ve Tatbikatı, Hıfzıssıhha, Malumat-ı Medeniye ve Ahlakiye ve İktisadiye, Elişleri ve Resim, Terbiye-i Bedeniye ve Mektep oyunları, Talim-i

askeri (erkek çocuklara), İdare-i beytiye ve dikiş (kız çocuklara), Kıraat, Hat, Hesap, Hendese, Lisan-ı Osmani, Coğrafya (bilhassa Osmanlı Coğrafyası), Tarih (bilhassa Osmanlı Tarihi), olarak tespit edilmiştir (Akyüz, 2011, s. 268-269).

Padişah II. Abdülhamit döneminde idadi okullarının ders programlarına bakıldığı vakit bazı sınıflarda haftada iki saat, bazı sınıflarda da haftada üç saat olarak leyli ve nehari idadilerinde tarih derslerine yer verildiği anlaşılmaktadır. (Boztepe, 2015, s. 89). 1892 tarihinde Maarif Nazırı Zühtü Paşa başkanlığında kurulan komisyon tarafından beş ve yedi yıllık idadilere bir program hazırlanmış olup (Yıldız, 2006, s.123) programa göre Leyli ve Nehari İdadilerinin 1892 ve 1902 yıllarında tüm derslerinin haftalık toplam ders saati ve tarih ders saatleri Tablo 1 ve Tablo 2’de aktarılmıştır.

Tablo 1

Nehari İdadilerin Haftalık Tarih Ders Saatleri

DERS SAATLERİ

1.Yıl

2.3.4.5.Haftalık Toplam Ders Saati

Tarih Ders Saatleri

Tablo 2

Leyli İdadilerin Haftalık Tarih Ders Saatleri

DERS SAATLERİ

1.Yıl

2.3.4.5.6.7.Haftalık Toplam Ders Saati

Tarih Ders Saatleri

Programa göre İdadilerde ikinci sene haftada iki saat Tarih-i İslam dersi okutulmaktadır. İşlenen konular ise; Tarih-i Enbiya aleyhisselam, Hz. Adem, Hz. Havva aleyhisselam, Hz. Adem ve Havva’nın cennetten hurucu, Hz. Şit, Hz. İdris, Hz. Nuh aleyhisselam, Hz. Nuh’un oğulları, Hz. İsmail, Hz. Davud, Hz. Süleyman aleyhisselam, Hz. İsa aleyhisselam dönemleridir (Boztepe, 2015, s. 92). Üçüncü sene haftada iki ders Zuhur-ı İslam Gazve-i Peygamberi, Hulefa-yı Raşidin, Hulefa-yı Emeviye, Hulefa-yı Abbasi’ye konuları beşinci sene, haftada iki ders Tarih-i Osmani, Devlet-i Beni Emeviye, Devlet-i Abbasiye, Endülüs Devlet-i Emeviye konuları, Altıncı sene, haftada iki ders Fatimiyyun Devleti, Devlet-i Eyyubiye, Selçukiler Devleti, Kirman Selçukileri, Rum Selçukileri, Medeniyet-i İslamiye konuları yedinci sene, haftada bir ders Tarih-i Osmani dersi okutulmaktadır. Devlet-i Aliye-i Osmaniye’nin suret-i zuhuru, Devlet-i Aliye’nin zuhuru sırasında mevcut olan devletler ve Anadolu kıtasının ahvali, Devlet-i Aliye-i Osmaniye’nin tesisi, Orhan Gazi Hazretleri, Hüdavendigar Sultan Murad Han Hazretleri, Rumeli Fütuhatı, Fatih İkinci Sultan Mehmet Hazretleri, Sultan Bayezıd Han Sani Hazretleri, Yavuz Sultan Han Hazretleri konuları sekizinci sene, haftada bir ders Kanun-i Sultan Süleyman Han

Hazretleri, Barbaros Hayrettin Paşa, Sokullu Mehmet Paşa, İkinci Sultan Selim ve Üçüncü Sultan Murad Han Hazeratı, Üçüncü Sultan Mehmed ve Birinci Sultan Ahmet Han Hazeratı, Dördüncü Sultan Murad Han Hazretleri, Islahat-ı Dahiliye, Yeniçerilerin İlgası, Nizam-ı Cedid’in tesisi konuları işlenmektedir (Boztepe, 2015, s. 93-94).

2.2.3.Osmanlı Devleti Tarih Yazıcılığı ve Umumi Tarihler

Osmanlı Devleti’nde tarih yazımı ile ilgili olarak tarih alanyazınından elde edilen bilgilere göre, devletin kuruluş tarihi göz önüne alındığında 14. yüzyılın başlarına kadar yazılı herhangi bir Osmanlı Tarihi’nin mevcut olmadığı söylenebilmektedir. Osmanlı Devletiʼnin kuruluş dönemine ilişkin tarih yazımı hususunda malumat veren eserler oldukça az olup (Afyoncu, 2003, s.101) bununla birlikte döneme ilişkin malumatlar Bizans tarihçilerinden (Pachymeres ve Kantakousenos) ve Arap seyyahlarından (İbn Battûta, ibn-i Said ve El-Ömerî) öğrenilebilinmektedir. Âşıkpaşazâde Tarihi aracılığıyla varlığından haberdar olduğumuz Yahşi Fakih’in Menâkıb-ı Âl-i Osmân adlı eseri XV. yüzyılın ilk yarısında yazılan ilk eser olarak kabul edilmektedir(Özdemir & Aydın, 2019, s.107-108).

Osmanlı tarih yazıcılığının günümüzde mevcut olan ilk örneği XV. yüzyıl başlarında Şair Ahmedî tarafından kaleme alınan Dâsıtân-ı Tevârih-i Âl-i Osmân adlı eseridir. Adı zikredilen eser Süleyman Şah namına hazırlanan İskendernâme adlı eserin son bölümüdür (Aydın, 2002, s. 417).

II. Murad döneminin Osmanlı tarih yazıcılığı için oldukça ehemmiyetli olduğu söylenebilir. Nitekim bu dönemde Arapça ve Farsça eserler Türkçe’ye çevrilmiştir. Bu durumu 15. yüzyılın ilk yarısında Yazıcızâde Ali tarafından Farsça kaleme alınarak kapsamında Türkiye Selçuklularıyla ilgili malumatlar veren İbn Bîbî’nin el-Evâmirü’l-Alâiyye fi’l-Umûri’l-Alâiyye adlı eseri Türkçe’ye çevrilmesi destekler niteliktedir. Aynı zamanda Osmanlı tarihçiliğinin en önemli kaynaklarından olan Anonim Tevârih-i Âl-i Osmânlar, Gazâ-nâmeler (Gazâvât-nâmeler) ve Tarihi takvimler de bu döneme aittir (Öztürk, 1999, s.257).

İstanbul’un fethi ile birlikte siyasi, coğrafi ve kültürel alanlarda yaşanan gelişmeler tarih yazıcılığında da bir dönüşümü beraberinde getirmiştir. Bu dönemde Düsturnâme (Enveri), Behçetü’t-Tevârih (Mevlana Şükrullah), Tevârihü’s-Selâtini’l-Osmaniyye (Karamânî Mehmed Paşa), Târîh-i Ebü’l-Feth (Tursun Bey) ve Kânûnnâme-i Âl-i Osman adlı eserler kaleme alınmıştır. II. Bayezid dönemi (1481- 1512) tarih yazıcılığında belirlenen bir sistem ve planın uygulandığı bir dönem olmuştur. Bu dönemde Aşıkpaşazâde 1285-1502 yılları arasındaki olayları içeren Menakıb-ı Âli Osman’ı, Mevlana Mehmed Neşri günümüze sadece altıncı bölümü ulaşan dünya tarihi niteliğinde olan Cihânnümâ’yı, İdris-i Bitlisi Osmanlı Devleti'nin kuruluşundan Yavuz Sultan Selimʼin ilk yıllarını kapsayan Heşt Behişt’i, Kemalpaşazâde II. Bayezid’ın emri ile her padişaha bir cilt ayıracak şekilde yazılan daha sonra Kanuni'nin isteği üzerine on cilde tamamlanan Tevârih-i Âl-i Osman’ı, Oruç Bey Osmanlı Devleti'nin kuruluşundan 908/1502 yılları arasındaki olayları kapsayan Tevârih-i Âl-i Osmanʼı, kaleme almışlardır. II. Bayezıd’dan sonra Osmanlı tarih yazıcılığı gelişimine devam etmiş olup 16. yüzyılda Hoca Sadeddin Osmanlı’nın kuruluşundan Yavuz Sultan Selim döneminin sonuna kadarki olayları kapsayan Tacü’t-Tevârih’i, Peçevî İbrahim Efendi ise Kanuni Sultan Süleyman’ın saltanatının ilk yıllarından IV. Murad döneminin sonuna kadarki olayları kapsayan Peçevî Tarihiʼni kaleme almışlardır (Özdemir & Aydın, 2019, s. 108-110).

16. yüzyılda görülen diğer bir gelişme ise Selimnâme yazma geleneğinin başlamasıdır. Bu eserler Yavuz Sultan Selim döneminin anlatıldığı eserlerdir. Selimname örnekleri arasında İdrisî Bitlisiʼnin ve Celalzade Mustafa Çelebiʼnin eserleri verilebilir. Bu gelenek Kanuni döneminde Süleymannâmeler halini almıştır. Süleymannameler ise Kanuni Sultan Süleyman döneminin anlatıldığı eserlerdir.

18. yüzyıl başında Amcazâde Hüseyin Paşa’nın sadrazamlığı döneminde resmî tarihçilik bir devlet görevi olmuş bu kapsamda vakâyiʻvünislik ihdâ edilerek memuriyete dönüşmüştür. Vakâyiʻvünisler yalnızca kendi dönemlerinin olaylarını yazmakla kalmamış, olayların kesintisiz tespiti için seleflerinin eksik bıraktıkları dönemin tarihini

tamamlamakla da görevlendirilmiştir. Bu dönemde Naîmâ Tarihi (Mustafa Naîmâ Efendi), Enverî Tarihi (Sadullah Enverî Efendi), Mehâsinü’l-âsâr ve Hakāʻiküʼl-ahbâr (Ahmed Vâsıf Efendi) isimli eserler kaleme alınmıştır. Mustafa Naîmâ Efendinin eseri; kronolojik olarak oluşturulmuş, nükteli ve imalı bir aktarımla Osmanlı Devletiʼnin 1574-1659 yılları arasındaki olayları kapsamaktadır. Sadullah Enverî Efendiʼnin eseri; üç ciltten oluşmuş bir eserdir. Eserde dönemin iç politikası, ekonomik tedbirlere yönelik uygulanan yasaklar, İstanbul’da meydana gelen yangınlar vs. konuları anlatılmaktadır. Ahmed Vâsıf Efendi’nin eseri; H 1197/ M 1783 yılı olaylarının bakiyesi ile başlamakta ve H 1201 / M 1786-1787 olayları ile son bulmaktadır. Vasıf Efendi’nin eserine Sadullah Enverîʼnin Enverî tarihi adlı eseri kaynak olmuştur. Vasıf Efendi kaynak aldığı eserin tüm belge suretlerini çıkarmıştır. Daha sonrasında eserin konu başlıklarından bazılarını aynen, bazılarını küçük değişikliklerle, bazılarını değiştirerek, çoğunlukla da başlıkları birleştirerek ve özetleyerek eserine nakletmiştir (Özdemir & Aydın, 2019, s. 111-112).

Tarih-i Umumiler, insanlığın yaratılışından başlayarak, İslam Tarihi, İlkçağ Uygarlıkları, Avrupa devletleri ile Osmanlı Tarihi hakkında malumat veren eserlerdir. Bu eserler genel manada aynı içeriğe sahip olmakla birlikte içerikleri ve sunum şekilleri açısından farklılıklar göstermektedirler. Bazı eserler içeriklerini mufassal-ayrıntılı bir şekilde sunarken, bazıları ise içeriklerini muhtasar-özet-hülasa bir biçimde, kronolojik esaslı olarak oluşturmuşlardır (Özdemir, 2019, s. 113). Mufassal kelimesi mana olarak “Tafsilli, tafsilâtlı, izahlı, geniş mâlumatlı, kısımlara ayrılıp anlatılmış” demektir. Muhtasar kelimesi ise mana olarak “Az, kısa, uzun olmayan, tekellüfsüz, ihtisar edilmiş, kısaltılmış” anlamlarına gelmektedir (Özdemir & Aydın, 2019, s. 113-117).

Tanzimat dönemi öncesinde Osmanlı Tarihi, İslam Tarihi ve daha ziyade yüksekokullarda Tarih-i Umumi dersleri okutulmuştur. 19. Yüzyıldan itibaren ise batılılaşmayla birlikte tarih yazımında, eğitim ve öğretiminde bazı değişiklikler gerçekleşmiştir. Nitekim Osmanlı Tarihçileri yazdıkları Tarih-i Umumilerde, o dönem tarihlerince kabul görmüş olan uygun

olan şemayı kullanmışlardır. Bu şemaya göre, İslam dini tarihin ana hattını teşkil etmiştir (Akçura, 1932, s. 589-590).

Tanzimat Dönemi sonrasında birçok tarih ders kitabı yayınlanmıştır. Bunlar arasında yer alan Tarih-i Umumiler, batı etkisinin yoğun olarak gözlemlenebildiği kitaplar olup ilk Tarih-i Umumi kitabı, Paris Coğrafya Kongresi’nde ikinciliğe layık görülen ve Hilkatten Nuh Tufanı’na kadar olan konuları kapsayan Süleyman Paşa’nın 1876 yılında kaleme aldığı Tarih-i Alem’dir (Türk, 2006, s. 44-47). Sonrasında Selim Sabit’in Osman Bey'den Abdülmecit dönemine değin geniş bir bölümü her padişaha bir sayfa ayırmak suretiyle padişahların dönemlerini ana hatlarıyla okuyucuya aktardığı Muhtasar Tarih-i Osmani, Abdurrahman Şeref Bey’in ilk cildinde Osmanlı Devleti'nin kuruluş döneminden III. Murad dönemi sonuna kadar olan olayları ve Sosyal, Ekonomik ve Osmanlı Müesseseleri tarihini aktardığı, ikinci cildinde ise III. Mehmet döneminden Paris Antlaşmasına kadar olan olayları ve Avrupa ve Osmanlı Devleti'nde yapılan ıslahatları aktardığı iki ciltten müteşekkil Tarih-i Devlet-i Osmaniye ve Ali Cevad’ın Muhtasar Osmanlı Tarihi adlı kitapları yayınlanmıştır (Çapa, 2012, s. 1). (Boztepe, 2015, s. 102-106). Ali Cevad’ın Muhtasar Osmanlı Tarihi adlı eserinde 31 Osmanlı Padişahının saltanat zamanları muhtasar olarak anlatılmıştır. Eser esasen Ali Cevad’ın Tarih-i İslam adlı eserinin üçüncü bölümü olan Tarih-i Osmani bölümünü içermektedir. Her padişaha en az bir sayfa ayrılmak suretiyle bahsedilen padişahların dönemleri ana hatlarıyla okuyucuya aktarılmıştır. Her bâbın sonunda aktarılan bâbın hülasasının yapıldığı bir bölümde yer almıştır. Bu çalışma Ali Cevad’ın yazmış olduğu bir Tarih-i Umumi örneği niteliği taşıyan eserinin örneğini teşkil etmektedir.

2.3.Osmanlı Devleti’nde Modern Öğretim

2.3.1.Osmanlı Devleti’nde Öğretim Yöntemlerinin Temel Kuralları

Tedrisat Mecmuası’nın 6. Sayısında 1911 tarihinde yayınlanan Satı Bey Öğretim Yöntemlerinin Temel Kuralları adlı makalesinde eğitim ve öğretimde izlenmesi gereken yöntemleri şu şekilde izah etmektedir; ona göre, eğitim ve öğretim nokta-i nazarından temel kurallardan ilki dersleri kavratmaya ehemmiyet vermektir. Nitekim bunun içinde Öğretmen ifadesinde kullanacağı kelimeleri seçerken daima öğrencilerin anlamını bilmedikleri kelimelerin ve yapacağı aktarımlarda öğrenciler nezdinde meçhul olan konuların olup olmadığını düşünmeli ve evvela kendi düşüncesini öğrencilerinin düşünce düzeyine indirerek meçhul konular ve bilinmeyen kelimelerin açıklamasını yapmalıdır. Satı bey’e göre, okullarda eğitim ve öğretimi yapılacak konuların zorluk dereceleri önceden belirlenmiş olduğundan öğretmen, dersleri öğrencilerin kolay konulardan başlayarak aşama aşama zor konulara ilerleyebilmelerini sağlayacak bir düzen ve sıraya koymalıdır (Kırpık & Oruç, 2006, s. 3-5). Öğrenciler genellikle beş duyu organlarıyla algılayabildikleri konuları daha iyi kavradıklarından derslere başlarken soyut konularla değil, daima tasavvur edilebilen, gerçeğe dayalı ve somut örneklerin kullanılabileceği konulardan başlanmalıdır. Eğitim ve Öğretim konusunun temel kurallarından ikincisi çocukların merak duygularını harekete geçirerek onları derse güdüleyebilmektir (Kırpık & Oruç, 2006, s. 6-8).

Eğitim ve öğretimin temel kurallarından üçüncüsü öğretilecek konuları öğrencilere doğrudan söylemek yerine öğrencileri düşündürerek kendilerine buldurmaktır. Eğitim ve öğretimin temel kurallarından dördüncüsü de derslerin tümünü birbirine rabtetmek, birbirine yardım ettirmek birbirini takviye edecek ve pekiştirecek şekilde düzenlemektir. Dersler arasında sağlam bir irtibat, kuvvetli bir ahenk bulunmalıdır (Kırpık & Oruç, 2006, s. 9-10).

Satı Bey’e göre Osmanlı Devleti maarif sisteminde kendisinin ifade etmiş olduğu kurallar yer almazken Satı Bey’e göre öğrencilerin ifadelerinin yaklaşık tamamına yakını doğru bilgiyi içermemekte ve zihinlerinde herhangi bir hissiyat uyandırmamaktadır. Dersler ise başka bir akım yolunu takip ederek birbirini olumsuz etkilemektedir. Satı Bey’e göre öğretmenler ifadelerinde yalnızca kendilerinin anlayabileceği düzeyde konuştuklarından öğrenciler onları dinler gibi görünmekten öteye gidememektedirler. Anlaşılması ve kavranması zor birtakım hususlar (uzay, kainat gibi) öğrencilere yaş düzeyleri dikkate alınmaksızın öğretilmeye çalışılmaktadır. Satı Bey’e göre, ezbercilik okullarda egemen bir hastalık niteliğine ulaşmış olup öğrencilere anlamını kavrayamadıkları veya kavrayamayacakları konuları ezberletmek yönelimi bulunmaktadır. Ne yazık ki bu yönelim genelleşmiş olup öyle ki dersleri mutlak suretle anlamak gerekliliğine inanarak aktarmaya gayret eden öğretmenler dahi kendilerini bu yönelimden kurtaramamışlardır. Bu eğilim ile aktarılan ifadeler ise öğrencilerin hafızalarında yük olmaktan ve pek çok bilgi birikimine sahip oldukları zannını vermekten öteye gidememiştir (Kırpık & Oruç, 2006, s. 10-11-12).

2.3.2.Görsel Materyallerin ve Oyunun Eğitime Katkısı

Tedrisat Mecmuası’nın 9. Sayısında 1911 tarihinde yayınlanan Ahmet Cevad tarafından tercüme edilen Oyunun Eğitime Katkısı adlı makalesi ve 10. Sayıda 1911 tarihinde yayınlanan Satı Bey’in Görsel Materyallerin Derste Kullanılması adlı makalesinde Görsel Materyallerin ve Oyunun Eğitime katkısı şu şekilde izah edilmektedir;

Osmanlı Devleti’nde eğitim ve öğretimde kullanılmak üzere o dönemde Matbaa-i Amire’de bir takım öğretim levhası bastırılmakta olup öğrencilere bu levhalar üzerinde gözükenler hakkında “Burada ne resimleri görüyorsunuz?” sorusu yöneltilerek levha üzerinde resimleri yer alan şeylerin isimleri söyletilerek bu levhalardan yararlanılmaktadır. Bu levhalar üzerinde birbirinden farklı birçok eşya yer almakta olup bunlar üzerine yapılabilecek pek çok konuşma bir çok derse ortam hazırlayabilmektedir (Kırpık & Oruç, 2006, s. 39-45).

Satı Bey ve Ali Cevad’a göre, öğrencileri sıkmadan, gerekli bilgileri verebilmek için pek çok yöntem geliştirilmiş olup bu yöntemlerin tamamına yakını faydalıdır. Bu yöntemlerden başlıcaları derslerin saatini kısaltmak, ders esnasında öğrencilerin serbestçe konuşmalarına ve özgürce resim yapmalarına izin vermek, öğrenciye ilgi çekici şarkı parçaları söyletmek, karşılarına ilgi uyandırıcı eşya, eğlendirici şekiller ve levhalar koymak, sınıfın duvarlarını çeşitli bilgiler veren resimlerle kaplamaktır (Kırpık & Oruç, 2006, s. 31). İsimleri zikredilen yazarlara göre, Oyun anaokulları ve İlköğretim sınıflarında eğitim ve öğretim gören öğrencilerin uğraşı olmalıdır. Nitekim bu yaştaki öğrencilere oyunla öğretilmek istenen bilgiler öğretilebilir. Örneğin güller, süslemeler, çeşitli eşyalar yapmak için renkli veya renksiz kağıtlar kullanılabilir. Farklı renklerdeki kağıt şeritlerle haritalar yapılabilir. Böylelikle öğrenciler sayıları, renkleri, şekilleri, cisimlerin gerçek durumlarını öğrenmeyi başarabilir. Netice olarak okullarda özellikle ilköğretim ve liselerde mümkün olabildiğince oyuna ayrı bir zaman ayrılması sağlanmalı, oyunlar için gerekli olan mahal ve mesafe temin edilmelidir. Okullarda oluşturulabilecek böyle bir yönelimle bedeni sağlığa ve zekaya önemli yararlar sağlayabilecektir (Kırpık & Oruç, 2006, s. 32-33-38).

2.4.Osmanlı Devleti Dönemi Tarih Öğretiminden Cumhuriyet Dönemine Yansımalar ve Farklar

Tarih alanyazınında yer alan bilgilere göre II. Meşrutiyet döneminde eğitim kurumlarında uygulanmakta olan tarih programları, önemli bir değişikliğe uğramadan Cumhuriyet döneminin ilk yıllarına kadar yürürlükte kalmıştır. 1923-1930 yılları arasında müfredat programlarında değişiklikler yapılmıştır. 1926 yılından itibaren ders kitaplarının hazırlığı ve seçimi işi Milli Talim ve Terbiye Dairesi’ne verilmiştir. Milli mücadele döneminden itibaren ilkokul tarih kitaplarının milli tarih anlayışına göre yazılmaya başlandığı ancak ortaöğretim için müfredata uygun yeni ders kitaplarının hazırlanmasında geç kalınmış olup nitekim Osmanlı döneminden kalan lise tarih ders kitapları kısmen değişikliğe uğrasa da bu kitaplar da meşrutiyet döneminin izleri görülmektedir. Nitekim Maarif Vekaleti’nin önerisiyle 1928’de lise öğretim kurumlarında ders kitabı olarak okutulmak üzere Ahmet

Refik Altınay Umumi Tarih’i (lise-1), Ali Reşat Bey Umumi Tarih’i (lise-3), Hamit Ongunsu Kurun-ı Cedide ve Asr-ı Hazır Mebadisi (lise-2) eserlerini kaleme almışlardır (Çapa, 2009, s. 687).

1924’te ilk, orta ve lise eğitim kurumlarının ders programları yeniden düzenlenerek programa uygun yeni ders kitapları hazırlanmıştır. 1924 programına göre tarih dersi, ilkokul üçüncü sınıfta bir kıraat ve musahabe (söyleşi), dördüncü ve beşinci sınıflarda ise Genel Tarih ve Türk Tarihi olarak verilmiş olup 1926'da yapılan değişiklikle, ilk üç sınıfta Hayat Bilgisi dersine, dördüncü ve beşinci sınıflarda ise tarih derslerine yer verilmiştir (Tunçay, 1975, s. 277-278).

1927-1928 eğitim-öğretim yılında tüm ilkokullarda mevcut olan eğitim-öğretim programında tarih dersinin hedefi “Öğrencilere Türk toplumunun geçmişi hakkında bilgiler verip onlarda milli şuuru uyandırmak; bugünkü medeniyetin uzun bir geçmişin ürünü olduğunu aktarmak; tarihteki önemli kimselerin yaşam ve davranışları tasvir edilerek öğrencilere tam benzer örnekler göstermek” şeklinde belirlenmiştir. Bu programda “milli tarih” anlayışına ehemmiyet verilerek Türk tarihi, başlangıcından Cumhuriyet’in kuruluşuna kadar bir bütünlük içerisinde ele alınmıştır. Programda İslam tarihine yer verilmemiş olmakla birlikte Osmanlı tarihi konusu yeni bir yaklaşım gözetilerek Osmanlı hanedanına övgü yapılmaktan çıkarılmıştır (Çapa, 2012, s. 17).

Sultaniye Mekteplerinin ilk devresinde dördüncü sınıftan sekizinci sınıfa kadar haftada on saat tarih dersi yer almakta olup Cumhuriyet döneminde eski usul değiştirilmeyerek Sultanilerin dördüncü sınıfında “Tarih-i Enbiya, Tarih-i İslam” dersleri okutulmuştur. Sultanilerin beşinci sınıfında verilen Osmanlı Tarihi konusu, ”Türklerin Menşei’lerinden Osmanlı Devleti’nin kuruluşuna kadar olan dönemi içermektedir. Sultanilerin altıncı, yedinci ve sekizinci sınıflarında ise, Eskiçağ’dan Yakınçağ’a kadar kronolojik bir sıra takip edilerek Osmanlı Tarihi Avrupa Tarihiyle birlikte verilmiştir. Sultanilerin ikinci devresini oluşturan dokuzuncu, onuncu ve onbirinci sınıflarının Fen şubesinde 8, Edebiyat şubesinde

12 saat tarih dersi verilmiş olup aynı zamanda edebiyat şubesinin onuncu ve onbirinci sınıflarında ikişer saat fazla tarih dersi yer almıştır. Fazladan verilen bu tarih derslerinde onuncu sınıfta İlkçağ ve Ortaçağ’da Romalılar, Slavlar, Türkler ve İranlılar; onbirinci sınıfta ise, İslam ve Türk Medeniyet tarihi hakkında malumatlar verilmiştir (Çapa, 2012, s. 19).

1923’te alınan kararla lise olarak adlandırılan sultaniler, 1924’te alınan kararla birlikte üçer sınıflık birinci ve ikinci devrelere ayrılarak, müfredat programları yeniden düzenlenmiştir (Çapa, 2005, s. 42). 1924 müfredat programında genel tarih ve Avrupa tarihine öncelik verilmiştir. Bu programda diğer programlara kıyasla İslam tarih ve medeniyetine yer verilmemiştir. Programı 1927’de bazı tadilata uğramış ise de; önemli değişiklik Türk Tarih Tezine göre 1930’dan sonra yapılmıştır (Çapa, 2012, s. 20).

Cumhuriyet’in ilk yıllarında, Tarih ders kitaplarının muhtevasında önemli değişiklikler yapılmakla birlikte, maziden gelen alışkanlıklar ve genel çerçeve bütünüyle silinmemiş olup bu durum daha 1930 öncesinde eleştirilere sebep olmuştur. Nitekim Yusuf Akçura, öncelikle ders kitaplarında hakim olan skolastik anlayışın terkedilmesi gerektiğini savunmuştur Çapa, 2012, s. 21). 1930’lu yıllara gelindiğinde ise, Atatürk’ün öncülüğünde tarih çalışmalarına büyük oranda ehemmiyet verilmiş Türk Tarihi, İslamiyet öncesinden başlamak üzere bir bütün olarak ele alınmıştır. Bu çalışmaların ilki Türk Ocakları Türk Tarihi Tetkik Heyeti tarafından 1930’da, Türk Tarihinin Ana Hatları kitabının hazırlanmasıdır (Çapa, 2012, s. 21). Cemiyet aynı zamanda 1929-1930 yıllarında liseler için dört ciltlik tarih (Tarih I-İlkçağ, Tarih-II-Ortaçağ, Tarih III-Yeni ve Yakınçağlar, Tarih IV-Türkiye Cumhuriyeti) serisi hazırlanmıştır (Çapa, 2012, s. 22). 1928 yılında Köprülüzade Mehmet Fuat ve Faik Sabri tarafından bir kısmı ilkokullara, diğer kısmı da ortaokul ve lise öğretmenlerine yönelik olmak üzere bir Tarih-i Atlas hazırlanmıştır (Çapa, 2012, s. 23-24).

Netice olarak Cumhuriyet’in ilk yıllarında tarih eğitim ve öğretimi, önemli ölçüde ikinci Meşrutiyet döneminin devamı şeklinde sürdürülmüştür. 1930’lara gelinceye kadar ilköğretim tarih müfredat ve ders kitaplarında bazı değişiklikler yapılmışsa da, lise eğitiminde benzer değişiklikler aynı oranda gerçekleştirilememiştir. 1924’te ilk, orta ve lise ders programları bir komisyon tarafından yeniden düzenlenmiştir. Avrupa merkezli bir tarih eğitim ve öğretiminin benimsendiği bu programda, Genel tarih ve Avrupa tarihine Türk tarihinden daha fazla yer ayrılmıştır. 1930’lardan itibaren tarih eğitim ve öğretimi Türk Tarih Tezine uygun olarak, yeni tarih anlayışı çerçevesinde düzenlenmiştir. Atatürk döneminde tarih, iyi bir yurttaşlık eğitiminin temel unsurlarından biri olarak kabul edilmiştir. Milli tarih öğretimine öncelik verilmekle birlikte, bunun insanlık tarihinden ayrı düşünülemeyeceği vurgulanmıştır.

2.5.İlgili Araştırmalar

Oral (2002); “İmparatorluktan Ulus Devlete Türkiye’de Tarih Anlayışı (1908-1937)” isimli doktora tezinde, Osmanlı Devleti'nin kuruluşundan Tanzimat dönemine değin olan Osmanlı ve Cumhuriyet dönemi tarih anlayışlarını ve Rönesans’tan 20. Yüzyıla değin olan Avrupa Tarih anlayışını ayrıntılarıyla ele almıştır. Oral’a göre, Türkiye’de modern tarih anlayışının oluşumunda II. Meşrutiyet, Milli Mücadele ve Cumhuriyet dönemleri önemli gelişmelere ortam hazırlamıştır. Bu gelişmeler Osmanlı tarihçiliğinin etkisinde ortaya çıkmıştır. Milli kimliğin oluşumunda önemli bir etken olan tarih anlayışı, devletin içinde bulunduğu siyasal, sosyal ve kültürel koşullarla karşılıklı etkileşim içindedir.

Hayta (2003); “Konu Alanı Ders Kitabı İnceleme Kılavuzu Tarih 9-12” adlı eser toplamda 8 bölümden oluşmakta olup her bölüm farklı bir yazar tarafından kaleme alınmıştır. Eserde ders kitaplarının öğretimdeki yeri ve önemi başta olmak üzere tarih ders kitapları kapsamında ders kitaplarının analizinin nasıl olması gerektiği, dil ve anlatım, ölçme ve değerlendirme soruları ve görsel tasarım açısından tarih ders kitaplarının özellikleri, Ders

kitaplarında bulunması gereken kriterler ve çeşitli ülkelerin tarih ders kitaplarının özellikleri üzerinde durulmuştur.

Türk (2006); “Osmanlı Devleti’nde Tarih Eğitimi” isimli, dört bölümden oluşan doktora tezinin ilk bölümünde Osmanlı klasik dönem eğitim kurumlarında yenileşme dönemi ve tarih eğitim ve öğretimi ele alınmıştır. Tezin ikinci bölümünde ise Aydınlanma, Fransız ihtilali ve eğitim fikirleri, Avrupa eğitim sistemine tarihin ders olarak girişi ve bunun Osmanlı Devleti’ne etkileri üzerinde durulmuştur. Çalışmanın geneli göz önüne alındığında, tarih eğitim ve öğretimi değerlendirilirken, II. Abdülhamit ve Meşrutiyet dönemleri merkeze alınarak dönemin değişen şartları ve fikir akımları karşısında tarih eğitim ve öğretiminin nasıl şekillendiği, tarih ders programları açısından incelenmiştir. Aynı zamanda çalışmada tarih ders kitapları, tarih dersi anlatım metotları, tarih öğretmeni atamaları üzerinde de durulmuştur.

Kırpık & Oruç (2006); “Osmanlı’da Modern Öğretim, Strateji, Yöntem ve Teknikleri” adlı çalışmada, Tedrisat Mecmuası’nda yer alan makaleler ve ders örnekleri günümüz türkçesine sadeleştirilerek Osmanlı Devleti’nde eğitim, öğretim, imtihan ve program, Türkçe, Hayat Bilgisi-Sosyal Bilgiler, Coğrafya, Tarih, Elişleri, Matematik, Fen Bilgisi, Beden Eğitimi, Resim ve Müzik Öğretimleri ile alakalı ayrıntılı bir şekilde incelenmiş ve ders örneklerine yer verilmiştir.

Yıldız (2006); “I. Meşrutiyet Döneminde Uygulanan Tarih Eğitimi” isimli, üç bölümden oluşan yüksek lisans tezi dönemin eğitim kurumları, tarih ders saatleri, ders müfredatı ve uygulanan tarih eğitimini ortaya koymaktadır.

Özteke (2006); “XIX. Yüxyılda Osmanlı’da Tarih Eğitimi” isimli yüksek lisans tezinde, XIX. asırdan önce Osmanlı’da eğitim ve tarihçilik üzerinde durulmuştur. Tanzimat döneminde tarih eğitiminin oluşumu ve gelişimi, açılan birçok eğitim kurumunun yaşadığı süreç, I. ve II. Meşrutiyet dönemlerinde eğitim ve öğretim sistemi ve tarihçiliğin gelişimi incelenmiştir.

Şengül (2006); “Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Siyasi Fikir Akımlarının Tarih Eğitimine Yansımaları (1908-1931)” isimli yüksek lisans tezi, tarih eğitiminin gelişimini siyasi fikir akımları çerçevesinde ele almıştır. Bu bağlamda yazar çalışmasında fikir akımlarının doğuşunu ve gelişimini, kavram olarak ne anlama geldiklerini tanımlamıştır. Çalışmanın esasını ise, 1908-1931 dönemi eğitim kurumları ve bu eğitim kurumlarında verilen tarih ders saatleri, tarih ders kitaplarının içeriği, üslubu, hangi fikir akımının etkisinde yazıldığı değerlendirilmesinin yapıldığı bölüm oluşturmuştur.

Akyüz (2011); “Türk Eğitim Tarihi M.Ö.1000-M.S. 2011” isimli çalışma, iki ana kısım altı bölümden müteşekkil olup Türk eğitim tarihi hakkında derin malumat içermektedir. Çalışmada, Hun, Göktürk, Uygur, Karahanlı, Selçuklular, Osmanlı, Kurtuluş Savaşı ve Türkiye Cumhuriyeti dönemleri eğitimleri detaylı olarak işlenmiş bunun yanısıra günümüz çeşitli türk toplumları ve devletlerinde eğitimin tarihi ile alakalı malumatlara da yer verilmiştir.

Boztepe (2015); “II. Abdülhamit Dönemi İdadilerde Tarih ve Coğrafya Eğitim-Öğretimi” isimli yüksek lisans tezinde Yenileşme, Tanzimat ve Islahat dönemlerinin eğitim kurumları ve eğitim anlayışları ayrıntılı olarak incelenmiştir. Çalışmada, örnek sınav soruları üzerinden, Tarih eğitiminde ezberci anlayışın egemen olmadığı ortaya konmuş, Maarifi Umumiye Nizamnamesi tarih ve coğrafya eğitimi açısından irdelenmiştir.

Bülbül (2019); “Tarih Eğitiminin Osmanlı Eğitim Kurumlarına XIX. Yüzyıldan İtibaren Girmesinin Sebepleri” isimli yüksek lisans tezinde, Maarif-i Umumiye Nizamnamesi öncesi osmanlı eğitim kurumları ve tarih eğitiminin durumu adlı bölümde Nizamname öncesinde Osmanlı Devleti’nde yer alan eğitim kurumları ve bu eğitim kurumlarında tarih eğitiminin durumu ile alakalı malumatlara yer verilmiştir. Çalışmanın devamında Avrupa’da mevcut olan Tarih eğitimi ve Tarih eğitiminin Osmanlı Eğitim Kurumlarına XIX. Yüzyılda dahil olmasına etki eden gelişmeler incelenmiştir.

Şahin (2019); “Rüşdiye Mekteplerinde Okutulan Bir Tarih Ders Kitabı Örneği Mirat-ı Tarih-i Osmani” isimli yüksek lisans tezinde, Klasik dönem Osmanlı eğitim kurumları hakkında malumatlar verilerek Osmanlı Eğitiminde meydana gelen ilk yenileşme çalışmaları incelenmiştir. Tezin esas bölümünde ise Rüşdiye Mekteplerinin tarihi gelişimi ve özellikleri ile tarih eğitimi hakkında malumatlar bulunmaktadır. Son olarak ise Tezin isminde yer alan Mirat-ı Tarih-i Osmani adlı desr kitabı Üslup, amaç, anlayış, muhteva açısından irdelenmiştir.

Kazkaldıran (2019); “II. Meşrutiyet Döneminde Tarih Ders Kitaplarında Modernleşme meselesi” isimli yüksek lisans tezinde, II. Meşrutiyet’e kadar Osmanlı Devleti’nde Tarih yazımı ve eğitimi, II. Meşrutiyet dönemi siyasi ve fikri yapı, eğitim anlayışı, tarih yazımı, ders kitaplarının ortaya çıkışı ve gelişimi konuları ayrıntılı olarak incelenmiştir. Tezin esas bölümünde ise Modernleşmenin tanımı verilerek Osmanlı Devleti’nde modernleşme algısı ortaya konmuştur. Tezin Osmanlı Islahatları bölümünde eğitim, idari ve askeri alanda yapılan yeniliklere değinilerek II. Meşrutiyet dönemi eğitimi irdelenmiştir.

Işık (2021); Ali Tevfik Bey’in Fezleke-i Tarih-i Umumi Adlı Eserinin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi” isimli yüksek lisans tezinde, II. Abdülhamit dönemi öncesi Osmanlı Eğitimi, II. Abdülhamit dönemi Eğitimi ve Umumi tarihler ve tarih yazıcılığı hususları ile ilgili malumatlar verilmiştir. Tezin esas bölümünü ise adı zikredilen eserin transkripsiyonunun yapıldığı bölüm oluşturmaktadır.

BÖLÜM III

YÖNTEM

Bu bölümde, Araştırmanın Yöntemi, Araştırmanın evren ve örneklemi, Verilerin toplanması ve analizi ile ilgili bilgilere yer verilmiştir.

3.1.Araştırmanın Yöntemi

Çepni(2010)’ye göre, hangi görüşü savunursak savunalım, doğru ve güvenilir bilgi ortaya koyabilmenin yolu araştırma ile başlamakta olup bu bilgileri elde etme sürecinde pek çok araştırma yöntemlerinden faydalanılabilinmektedir. Araştırma yöntemlerinin çeşitliliğinden ötürü araştırmanın yapısına uygun yöntemlerin doğru seçilmesi ve etkili kullanılabilinmesiyle bilimsel bir araştırma ortaya koyulabilir.

Tarama modelleri, mazide veya günümüzde mevcut olan bir durumu vâr olduğu şekliyle betimlemeyi hedefleyen araştırma yaklaşımlarıdır (Karasar, 2005, s. 77). Bu araştırmada tarama modellerinden mazide vuku bulmuş olay ve olguların araştırılmasında ya da bir problemin maziyle olan ilişkisi bağlamında incelenmesinde kullanılan ve literatür incelemesini ve arşiv taramasını kapsayan “Tarihi Yöntem” kullanılmıştır. Tarihi Yöntem, bilgi üretebilmek için mazinin eleştirel bir gözle incelenmesi, analizi, sentezi ve rapor edilmesi sürecidir (Kaptan, 1998, s. 53).

3.2.Araştırmanın Evren ve Örneklemi

Bu çalışmanın evreni, araştırmanın problemi, alt problemleri ve doküman inceleme yöntemine bağlı olarak Osmanlı Maarifi’nde Tarih eğitim ve öğretimi ile ilgili alanyazınındaki tüm çalışmalardır.

Bu çalışmanın örneklemi, Osmanlı Devleti maarif sisteminde Tarih eğitim ve öğretiminin bir ders kitabı örneği çerçevesinde okuyucuya aktarılmasıdır.

3.3.Verilerin Toplanması

Mevcut bulunan kayıt ve belgelerin incelenerek elde edilen verilerin toplanmasına “belgesel tarama metodu” denilmektedir (Karasar, 2005). Rummel, Best ve birçoğu, mevcut bulunan kayıt veya belgelerin veri kaynağı olarak kullanılmasını “Doküman Metodu” olarak tanımlamışlardır (Best, 1959; Rummel, 1968; akt. Karasar, 2005).

Bu araştırmada veri toplama yöntemi olarak doküman incelemesi yapılmıştır. Doküman incelemesi için Milli Kütüphane, Gazi Üniversitesi ve Türk Tarih Kurumu Kütüphanelerinde, YÖK Tez Arşivinde gerekli literatür araştırmaları yapılmış, konu doğrultusunda kitaplar taranmış, süreli yayınlar incelenmiş, internette mevcut bulunan güncel kaynaklar edinilmiş, yerli makaleler ve var olan tezler incelenerek gerekli bilgilere ulaşılmıştır. Akabinde çalışmanın merkezini oluşturan Osmanlı Devleti maarif sisteminde tarih eğitim ve öğretiminde ders kitabı olarak kullanılan Ali Cevad Bey’in “Muhtasar Osmanlı Tarihi” adlı yazma eser için Milli Kütüphane’de yer alan Ankara Yazma Eserler Bölge Müdürlüğü'ne gidilerek sözü edilen eserin orijinal haline dijital olarak erişim sağlanmıştır.

3.4.Verilerin Analizi

Araştırmada, konu ile ilgili yapılan literatür taraması, kitap taraması, süreli yayın incelemesi, tez ve makale okumalarının ardından gerekli notlar çıkarılmış ve çıkarılan bu notlar doğrultusunda araştırma bölümlere ayrılmıştır. Notların ayrılıp, tasniflenmesiyle araştırmanın temel başlıkları ortaya çıkarılmıştır. Çalışmanın esasını oluşturan bölüm ise sözü edilen eserin orijinal halinin sadeleştirilmesiyle birlikte yapılan değerlendirmeler sonrasında ortaya çıkarılmıştır. Oluşturulan temel başlıklara yönelik yeniden düzenlenen notlarla araştırmada yazım aşamasına geçilmiş ve araştırma, elde edilen bulguların yorumlanması, değerlendirilmesi ve önerilerin sunulması ile sonlandırılmıştır.

BÖLÜM IV

BULGULAR VE YORUM

Tarih-i Umumiler, Tanzimat dönemi sonrasında tarih eğitim ve öğretiminde kullanılmak üzere basılan batı etkisinin yoğun olarak gözlemlenebildiği ders kitaplarındandır. Bu bölümde, araştırmanın dördüncü alt problemine ilişkin elde edilen bulgular yer almıştır. Bu bağlamda Ali Cevad'ın Muhtasar Osmanlı Tarihi ders kitabında bulunan/bulunmayan modern unsurlara ilişkin incelemelerde bulunulmuştur. Elde edilen bulgular çalışmanın esasını oluşturan ders kitabının genel künyesi, muhtevası, anlatımı ve ismi zikredilen ders kitabının değerlendirmesi başlıkları altında sunulmuştur. İncelemeler neticesinde elde edilen bulgular şunlardır;

4.1.Muhtasar Osmanlı Tarihi Ders Kitabının Genel Künyesi

Muhtasar Osmanlı Tarihi adlı eser 1 öz, 1 ifade, 1 ana başlık ve 31 alt başlık olmak üzere toplamda 111 sayfadan müteşekkildir. Eser Bab-ı Ali caddesinde 35 numarada yer alan Kasbar Matbaası tarafından neşredilmiştir. Eserin ana başlığı “Osmanlıların Zuhuru” adını taşımakta olup eserde 31 Osmanlı Devleti padişahının saltanat zamanları muhtasar olarak anlatılmaktadır. Eser Ali Cevad’ın Muhtasar Tarih-i İslam adlı eserinin üçüncü bölümü olan “Tarih-i Osmani” bölümünü içermektedir. Eserin Mekatib-i İdadiye Müdürü Saadetlü Mustafa, Mekteb-i Sultani muallimlerinden İzzetlü Ata ve Mekteb-i Mülkiye-i Şahane muallimlerinden Mekteb-i edip müdürü İzzetlü Ali Nazım ve İdare-i Mahsusa Baş Katibi İzzetlü Nuri Mekteb-i Harbiye-i Şahane muallimlerinden Fütüvvetlü Muhiddin beyler tarafından Muhtasar Tarih-i İslam’dan ayrıca neşri gerekli görülmüş olup “Muhtasar Osmanlı Tarihi” adı ile Maarif Nezaretinin ruhsatıyla ikinci defa yayınlanmıştır. Bahsi geçen eser Muhtasar Tarih-i İslam adlı eserden ayrılması münasebetiyle mecburi olarak 131. Sayfadan ayrılarak aynı rakamla devam edilmiştir.

Tablo 3

Muhtasar Osmanlı Tarihi Ders Kitabında Osmanlı Tarihi Konularının Nicel Analizi

Konu Başlığı

Sayfa Aralığı

Konunun Sayfa Sayısı

Kitabın Sayfa Sayısı

Konunun Kitaba Oranı

Sultan Osman Gazi Hazretlerinin Zaman-ı Saltanatları

132-133

240

% 0,83

Sultan Orhan Gazi Hazretlerinin Zaman-ı Saltanatları

134-136

240

% 1,25

Sultan Murad-ı Hüdavendigâr Hazretlerinin Zaman-ı Saltanatları

137-139

240

% 1,25

Sultan Yıldırım Bayezıd Han Hazretlerinin Zaman-ı Saltanatları

139-142

240

% 1,66

Devletimizin İlk Yüz Sene Zarfındaki Vakâi Meshuresiyle Tesisat ve Terkibat-ı Ahval-i İdaresi

143-145

240

% 1,25

Fasıla-i Saltanat

146-147

240

% 0,83

Çelebi Sultan Mehmet Han Hazretlerinin Zaman-ı Saltanatları

147-148

240

% 0,83

İkinci Sultan Murad Han Hazretlerinin Zaman-ı Saltanatları

149-151

240

% 1,25

Fatih Sultan Mehmet Han Hazretlerinin Zaman-ı Saltanatları

152-157

240

% 2,91

Sultan Bayezıd Han Hazretlerinin Zaman-ı Saltanatları

158-160

240

% 1,25

İkinci Bâbın Tamamı ve Hülasâsıyla Tesisat-ı Terkibat ve Ahval-i İdare-i Usul-ü Askeriyyesi

160-163

240

% 1,25

Yavuz Sultan Selim Han-ı Evvel Hazretlerinin Zaman-ı Saltanatları

164-169

240

% 2,50

Kanuni Sultan Süleyman Han Hazretlerinin Zaman-ı Saltanatları

169-172

240

% 1,66

Sultan Selim-i Sâni Hazretlerinin Zaman-ı Saltanatları

173-176

240

% 1,66

Sultan Murad Han-ı Salis Hazretlerinin Zaman-ı Saltanatları

176-181

240

% 2,50

Sultan Mehmet Han-ı Salis Hazretlerinin Zaman-ı Saltanatları

181-182

240

% 0,83

Birinci Sultan Ahmet Han Hazretlerinin Zaman-ı Saltanatları

183-185

240

% 1,25

Birinci Sultan Mustafa Han Hazretleri

185

240

% 0,41

İkinci Sultan Osman Han Hazretlerinin Zaman-ı Saltanatları

186-187

240

% 0,83

Bağdat Fatihi Dördüncü Sultan Murad Han Hazretlerinin Zaman-ı Saltanatları

188-190

240

% 1,25

Sultan İbrahim bin Sultan Ahmet Han Hazretlerinin Zaman-ı Saltanatları

190-191

240

% 0,83

Sultan Mehmet Han-ı Râbi Hazretlerinin Zaman-ı Saltanatları

191-192

240

% 0,83

Dördüncü Bâbın Tamamı ve Hülasâsı

197-199

240

% 1,25

İkinci Sultan Süleyman Han Hazretlerinin Zaman-ı Saltanatları

200-201

240

% 0,83

İkinci Sultan Ahmet Han Hazretlerinin Zaman-ı Saltanatları

202

240

% 0,41

İkinci Sultan Mustafa Han Hazretlerinin Zaman-ı Saltanatları

203-205

240

% 1,25

Üçüncü Sultan Ahmet Han Hazretlerinin Zaman-ı Saltanatları

205-208

240

% 1,66

Birinci Sultan Mahmut Han Hazretlerinin Zaman-ı Saltanatları

208-209

240

% 0,83

Üçüncü Sultan Osman Han Hazretlerinin Zaman-ı Saltanatları

209-210

240

% 0,83

Üçüncü Sultan Mustafa Han Hazretlerinin Zaman-ı Saltanatları

210-211

240

% 0,83

Birinci Sultan Abdülhamit Han Hazretlerinin Zaman-ı Saltanatları

212-213

240

% 0,83

Üçüncü Sultan Selim Han Hazretlerinin Zaman-ı Saltanatları

214-216

240

% 1,25

Dördüncü Sultan Mustafa Han Hazretlerinin Zaman-ı Saltanatları

216-217

240

% 0,83

İkinci Sultan Mahmut Han Hazretlerinin Zaman-ı Saltanatları

218-221

240

% 1,66

Sultan Abdülmecit Han Hazretlerinin Zaman-ı Saltanatları

222-225

240

% 1,66

Beşinci ve Altıncı Bâbların Tamamı ve Hülasâsı

225-229

240

% 2,08

4.2.Muhtasar Osmanlı Tarihi Ders Kitabının Muhtevası

Eser “Osmanlıların Zuhuru” başlığıyla başlamaktadır. Bu bölümde Osmanlı Devleti’nin ortaya çıkışı muhtasar olarak anlatılmıştır. Başlığın sonunda konu ile ilgili öğrencilere yöneltilecek sorulara yer verilmiştir. Konu ile ilgili 12 soruya yer verilmiştir. Eserin devamında 31 alt başlığa yer verilmiş olup alt başlıkların özetinin yer aldığı bâb bölümlerine yer verilmiştir. Eserde yer alan başlıklar Tablo 5’te sunulmuştur. Eserin birinci bâbında Osman Gazi, Orhan Gazi, I. Murad ve Yıldırım Bayezıd’ın saltanat zamanları aktarılmış olup neticede bâbın özetine de yer verilmiştir. Birinci bâbın sonrasında Fetret Devri Fasıla-i Saltanat başlığı altında aktarılmıştır. Eserin ikinci bâbında Çelebi Mehmet, II. Murad, Fatih Sultan Mehmet, Sultan Bayezıd’ın saltanat zamanları aktarılmış olup neticede bâbın özetine de yer verilmiştir. üçüncü bâbda Yavuz Sultan Selim, Kanuni Sultan Süleyman, II. Selim, III. Murad, dördüncü bâbda III. Mehmet, I. Ahmet, I. Mustafa, II. Osman, IV. Murad, Sultan İbrahim, IV. Mehmet, beşinci bâbda II. Süleyman, II. Ahmet, II. Mustafa, III. Ahmet, I. Mahmut, III. Osman, III. Mustafa, I. Abdülhamid altıncı bâbda III. Selim, IV. Mustafa, II. Mahmut, Sultan Abdülmecit’in saltanat zamanları aktarılmış olup neticede bâbın özetine de yer verilmiştir. Bahsi geçen her padişah için ayrı ayrı dönemlerinin önemli noktalarına vurgu yapılmak maksadıyla öğrenciler için cetvel ismi verilen tablolar oluşturulmuştur. Bu cetvellerde eserde yer alan tüm padişahlar için ortak olarak padişahların doğumları, tahta geçişleri, vefat zamanları, saltanat müddetleri ve ömür müddetleri verilmiştir. Bunların dışında dönemlerinin önemli noktaları yeniden zikredilmek üzere cetvellerde yer bulmuştur. Aynı zamanda Padişahların dönemleri ile ilgili olmak üzere öğrencilere başlık sonlarında sorular yöneltilmiştir. Soruların öğrencilere sunuluş şekline örnek olması maksadıyla Şekil 1’de kitaptan bir örnek verilmiştir. Aynı zamanda kitapta yer alan cetvellerle ilgili örnek olması maksadıylada Şekil 2’de bir örnek verilmiştir.

Şekil 1. Bölüm Sonu Ölçme ve Değerlendirme Örnek Soruları. Cevad, A. (1310). Muhtasar Tarih-i Osmani. İstanbul: Kasbar Matbaası.

Şekil 2. Osmanlı Padişahlarının Vakayi' Meşhuresini Gösterir Cetvel Örneği. Cevad, A. (1310). Muhtasar Tarih-i Osmani. İstanbul: Kasbar Matbaası.

Tablo 4

Muhtasar Osmanlı Tarihi Ders Kitabı Bölüm ve Bölüm Başlıkları Dağılımı

Bölüm Sayısı

Bölüm Adı

Bölümdeki Başlık İsimleri

Birinci Padişah

Sultan Osman Gazi Hazretlerinin Zaman-ı Saltanatları

İkinci Padişah

Sultan Orhan Gazi Hazretlerinin Zaman-ı Saltanatları

Üçüncü Padişah

Sultan Murad-ı Hüdavendigâr Hazretlerinin Zaman-ı Saltanatları

Dördüncü Padişah

Sultan Yıldırım Bayezıd Han Hazretlerinin Zaman-ı Saltanatları

Birinci Bâbın Tamamı ve Hülasâsı

Devletimizin İlk Yüz Sene Zarfındaki Vakâi Meshuresiyle Tesisat ve Terkibat-ı Ahval-i İdaresi

Fasıla-i Saltanat

Bâb-ı Sâni

Beşinci Padişah

Çelebi Sultan Mehmet Han Hazretlerinin Zaman-ı Saltanatları

Altıncı Padişah

İkinci Sultan Murad Han Hazretlerinin Zaman-ı Saltanatları

Yedinci Padişah

Fatih Sultan Mehmet Han Hazretlerinin Zaman-ı Saltanatları

Sekizinci Padişah

Sultan Bayezıd Han Hazretlerinin Zaman-ı Saltanatları

İkinci Bâbın Tamamı ve Hülasâsıyla Tesisat-ı Terkibat ve Ahval-i İdare-i Usul-ü Askeriyyesi

Bâb-ı Sâlis

Dokuzuncu Padişah

Yavuz Sultan Selim Han-ı Evvel Hazretlerinin Zaman-ı Saltanatları

Onuncu Padişah

Kanuni Sultan Süleyman Han Hazretlerinin Zaman-ı Saltanatları

Onbirinci Padişah

Sultan Selim-i Sâni Hazretlerinin Zaman-ı Saltanatları

Onikinci Padişah

Sultan Murad Han-ı Salis Hazretlerinin Zaman-ı Saltanatları

Bab-ı Rabia

Onüçüncü Padişah

Sultan Mehmet Han-ı Salis Hazretlerinin Zaman-ı Saltanatları

Ondördüncü Padişah

Birinci Sultan Ahmet Han Hazretlerinin Zaman-ı Saltanatları

Onbeşinci Padişah

Birinci Sultan Mustafa Han Hazretleri

Onaltıncı Padişah

İkinci Sultan Osman Han Hazretlerinin Zaman-ı Saltanatları

Onyedinci Padişah

Bağdat Fatihi Dördüncü Sultan Murad Han Hazretlerinin Zaman-ı Saltanatları

Onsekizinci Padişah

Sultan İbrahim bin Sultan Ahmet Han Hazretlerinin Zaman-ı Saltanatları

Ondokuzuncu Padişah

Sultan Mehmet Han-ı Râbi Hazretlerinin Zaman-ı Saltanatları

Dördüncü Bâbın Tamamı ve Hülasâsı

Bâb-ı Hamse

Yirminci Padişah

İkinci Sultan Süleyman Han Hazretlerinin Zaman-ı Saltanatları

Yirmibirinci Padişah

İkinci Sultan Ahmet Han Hazretlerinin Zaman-ı Saltanatları

Yirmiikinci Padişah

İkinci Sultan Mustafa Han Hazretlerinin Zaman-ı Saltanatları

Yirmiüçüncü Padişah

Üçüncü Sultan Ahmet Han Hazretlerinin Zaman-ı Saltanatları

Yirmidördüncü Padişah

Birinci Sultan Mahmut Han Hazretlerinin Zaman-ı Saltanatları

Yirmibeşinci Padişah

Üçüncü Sultan Osman Han Hazretlerinin Zaman-ı Saltanatları

Yirmialtıncı Padişah

Üçüncü Sultan Mustafa Han Hazretlerinin Zaman-ı Saltanatları

Yirmiyedinci Padişah

Birinci Sultan Abdülhamit Han Hazretlerinin Zaman-ı Saltanatları

Bâb-ı Sitte

Yirmisekizinci Padişah

Üçüncü Sultan Selim Han Hazretlerinin Zaman-ı Saltanatları

Yirmidokuzuncu Padişah

Dördüncü Sultan Mustafa Han Hazretlerinin Zaman-ı Saltanatları

Otuzuncu Padişah

İkinci Sultan Mahmut Han Hazretlerinin Zaman-ı Saltanatları

Otuzbirinci Padişah

Sultan Abdülmecit Han Hazretlerinin Zaman-ı Saltanatları

Beşinci ve Altıncı Bâbların Tamamı ve Hülasâsı

Çalışmanın bu bölümünün devamında Muhtasar Osmanlı Tarihi ders kitabının muhtevası kapsamında Osmanlı Devleti tarihi için ehemmiyet olan bazı konuların kitaptaki aktarımına yer verilerek değerlendirmelerde bulunulacaktır. Bu kapsamda kitap içeriğinde yer alan Osmanlıların Zuhuru, İstanbul’un Fethi, Yavuz Sultan Selim dönemi ve Kanuni Sultan Süleyman dönemi siyasi olayları konularına değinilecektir.

“Osmanlıların Zuhuru” konusu kitabın giriş bölümünde yer almakta olup iki sayfadan müteşekkildir. Konu ile ilgili olarak kitapta yer alan ifadeler şunlardır;

“Tatarların zulmünden Asya-yı Vusta halkının öteye beriye savuştukları bir zamanda tarih hicretin yedinci asrıdır. Horasan cihetlerinde yerleşmiş olan Türk aşiretlerinden Süleyman Şah’ın idaresinde bulunan “Kayı Han” kabilesi dahi Diyar-ı Rum’a hicret etmişti. Tatar belası bertaraf edildikten sonra memleketine avdet eden Süleyman Şah Fırat Nehri’nde gark olmakla yerine serdarlığa geçen oğlu Ertuğrul bin dört yüz kadar halkıyla Erzurum cihetlerinde dolaşmakta iken Konya padişahı sultan Alaeddin tatar ordusuyla çarpışan askerine bilmeyerek muavenet ettiğine mukabil Alaeddin tarafından aşiretine söğüt ve Karacadağ ve Domaniç nevahiyesi kışlak ve yaylak olmak üzere ihsan olundu. İşte bu “Kayı Han” kabilesi Osmanlıların ecdadı ve serdarları olan Süleyman Şah’da Padişahlarımızın ceddialasıdır. Ertuğrul Gazi hazretleri Sultan Alaeddin ile birlikte seferlerde bulunup Rumlar’a karşı hayli bahadırlıklar gösterdi. Doksan yaşını geçmiş olduğu halde vefatı vukuu’ bulup yerine oğlu Gazi Osman Bey serdar oldu. Osman bey cesaret ve şecaatı sayesinde Rumlar’la pençeleşip bir hayli yerler ve ezcümle Karacahisar’ı alıp asaletini ibraz etmekle Konya sultanı tarafından kendisine beylik verilip alameti imaret olmak üzere bayrak ile bir at gönderdi. (688) Bundan on bir sene sonra Konya’da hükümet süren Devlet-i Selçukiyye tatarlar tarafından mahvedilmekle Osman Gazi hazretleri de bilistiklal padişah oldu. (699) işte Osman Bey devletimizin müessilliği ve padişahlarımızın birinciliği şerefini kazanarak o tarihten itibaren devletine Devlet-i Osmaniye ve teb’asına Osmanlı denildi” (Cevad,1310, s. 131-132).

Kitapta konunun sonunda öğrencilere cevaplamaları için sorular yöneltilmiştir. Osmanlıların Zuhuru konusu kapsamında öğrencilere yöneltilen değerlendirme soruları şunlardır;

“Kayı Han kabilesi nerede ikamet ederdi? Diyar-ı Rum'a kaç tarihinde hicret ettiler? Kayı Han kabilesinin reisi kimdir? Nerede vefat etti? Sonra Reisi kim oldu? Osmanlıların ecdadı

kimdir? Ertuğrul Gazi hazretleri kaç yaşında vefat etti? Osman Gazi hazretleri kimdir? Beyliği kimden aldı? Kendisine Konya'dan neler gönderildi? Osman Gazi hazretleri nevakit müstakilen padişah oldu? Devletimize niçin Osmanlı Devleti denildi?” (Cevad,1310, s. 132).

Şekil 3. Osmanlıların Zuhuru ölçme ve değerlendirme soruları. Cevad, A. (1310). Muhtasar Tarih-i Osmani. İstanbul: Kasbar Matbaası.

“İstanbul’un Fethi” konusu kitabın ikinci bölümünün üçüncü alt başlığı olan Fatih Sultan Mehmet Han hazretlerinin zaman-ı saltanatları bölümünde yer almaktadır. Konu ile ilgili olarak kitapta yer alan ifadeler şunlardır;

“...Sultan Mehmet Han hazretlerinin başlıca efkarı hümayunları İstanbul'u fethetmekti hatta pederleri zamanında bu işin esası kurulduğu gibi vefat etmeden evvelde oğluna İstanbul'un zabtını vasiyet etmişti. İstanbul'dan cülus tebriki için gelen elçilerin bazı fena muameleleri padişah hazretlerinin İstanbul hakkındaki niyetine kuvvet verdiğinden şehrin kuşatılması için tedarikata başlandı. Tedarikatın pek mükemmel olmasına gayret olunmuştu. Karadenizden Ceneviz gemileri İstanbul'a yardım etmemek için boğaz içinde Sultan Bayezıt'ın yaptırdığı Anadolu Hisarı'nın karşısına bir kale bina edildi. Rumların imdad göndermeye vakit bulamaması için de Turhan Bey kumandasında bir ordu yollandı. Edirne'de kale duvarlarını yıkmak için her biri on iki kantar ağırlığında gülle atar dört adet tunçtan toplar döktürüldü. Hasılı bu sefer ki muhasaraya sairlerine kıyas olunamayacak derecede ehemmiyet verildi. Sultan Mehmet Han hazretleri her cihetle mükemmel olan ordusuyla İstanbul'u kuşatıp elli üç gün sonra fethine muvaffak oldu. İstanbul'un fethi hicretin 857. Senesine müsadiftir. İstanbul İmparatoru bulunan Konstantin kaleye hücum esnasında telef edilip nice yıllardan beri kemal-i azimetle hükümet süren Şark İmparatorluğu mahvoldu. İstanbul'un muhasarası esnasında Akşemsettin Veli hazretlerinin

kuvve-yi kerametleriyle alemdar Rasulullah Hazreti Eyüp el-ensarinin kabri keşfedilmekle bu keyfiyet şehrin alınacağına addolunmuştur. Sultan Mehmet Han hazretleri İstanbul'un zaptıyla Fatih namını kazanmış ve İstanbul hakkındaki hadis-i şerife mazhar olmuştur. Fatih hazretleri Ayasofya kilisesini cami tahvil edip Rumlara bir patrik nasb ve ahaliye emân verdiğinden şehirden kaçanlar padişah hazretlerinin adaletini görmeleriyle tekrar geri geldiler...” (Cevad,1310, s. 152-153).

Kitapta konunun sonunda öğrencilere cevaplamaları için sorular yöneltilmiştir. İstanbul’un Fethi konusu kapsamında öğrencilere yöneltilen değerlendirme soruları şunlardır;

“Sultan Mehmet'in efkarı ne idi? İstanbul'un muhasarası için ne yolda tedarikatta bulunulmuştu? İmparator ne oldu? Sahabeden kimin kabri keşfolundu? Bulan kimdi? İstanbul'un alınmasıyla Sultan Mehmet nasıl nam kazandı? İstanbul halkına Sultan Mehmet ne vechle muamelede bulundu?” (Cevad, 1310, s. 157).

Şekil 4. İstanbul’un Fethi ölçme ve değerlendirme soruları. Cevad, A. (1310). Muhtasar Tarih-i Osmani. İstanbul: Kasbar Matbaası.

“Yavuz Sultan Selim Dönemi” konusu kitabın üçüncü bölümünün birinci alt başlığı olan Yavuz Sultan Selim Han-ı evvel hazretlerinin zaman-ı saltanatları bölümünde yer almaktadır. Konu ile ilgili olarak kitapta yer alan ifadeler şunlardır;

“...Sultan Selim Han hazretleri gayet akıllı ve âlim, bununla beraber zamanının en büyük kumandanlarından birisiydi. Mülkünü büyüterek esaslı bir İslam Devleti meydana getirmek istiyordu. Bunun için ise Müslüman memleketlerini alarak İslam mayasını çoğaltmak lazım

idi. Sultan Bayezid zamanından beri şeyhlik ile şahlığı cemi’ ile şii mezhebine girip halkı başına toplayıpta İran şahlığına geçen ve Anadolu ahalisini Şii yapmak için Anadolu’ya mahsusen adamlar gönderen Şah İsmail’in üzerine yürümeye niyet etti ve bir büyük ordu hazırlayıp kendi kumandasına alarak Tebriz üzerine yürüdü. Yolda Şah İsmail’in gönderdiği elçilere kulak asmayıp acem memleketine giderek Çaldıran muhasarasında Şah İsmail ile muharebeye tutuştu. Acem ordusunun hemen Osmanlı askeri üzerine hücum edecekleri derkâr idi. Fakat Sultan Selim hazretleri de gayet mahir kumandan olduğundan ordugahını çadır ipleri ve yük arabalarıyla istihkam içine aldı ve toplarını piyadelerin arkasına sakladı. Bu cihetle Şah İsmail ilk hamlede muvaffak olamadığından acemler bozuldu ve ne kadar eşya ve mühimmatları var ise Osmanlıların eline geçti. Şah İsmail yaralı olduğu halde kaçabildi. Sultan Selim hazretleri kışı Karabağ’da çıkarıp ilkbaharda bir daha İran'a hücum etmeye niyet ediyordu fakat yeniçeriler arasında bazı mertebe itaatsizlik zuhur ettiğinden fesat başı olanları tepeledikten sonra kışı Amasya'da geçirmek üzere avdet etti. Padişah hazretlerinin ulemadan İdris-i Bitlis-i namında bir mesahibi var idi. Bu zat hem âlim hem de ömür-ü siyasiyeye vâkıf olduğundan Kürdistan'da bulunan aceme tabi olan 25 kadar Kürt aşiretlerini devlete itaat ettirmeye muvaffak oldu. Bu sebeple Diyarbakır, Cezire, Hizan, Amediye hüsni keyf cihetleride Osmanlı eline geçti. Sultan Bayezid hazretleri vaktinden beri Osmanlılar ile Mısırlılar arasında bir soğukluk vardı. Mısır sultanı tarafından padişaha ağır tekliflerle elçiler gönderildi ve Çaldıran’da düçâr-ı hezimet olan Şah İsmail tarafından Sultan Selim aleyhine ittifak için haberler gönderilmekteydi. İşte bu gibi sebepler Sultan Selim'in Mısır hakkında olan niyetinin kuvveden fiile gelmesini intaç ettiğinden sureten acem üstüne gidilmek üzere bir ordu hazırlanıp Suriye üzerine doğru hareket ettirildi. O sırada Suriye Mısırlılarda idi. Sultan Selim hazretleri ilk hamlede Malatya, ayıntap kalelerini alıp Mercidabık’ta Mısır askeriyle muharebe-i meşhur vuku' geldi. Bu muharebede mısır askeri bozulup Mısır hükümdarı Kansu Gavri vefat etti. Bu muvaffakiyet üzerine Halep valisi bulunan Hayri Bey kaleyi teslim etmekle Mısırlıların hanesi zabt olundu ve Halep'te okunan ilk hutbede padişah hazretlerinin unvan-ı şehriyarlarına “Hadimül Haremeyni Şerefeyn" cümlesi ilave olundu. Sultan Selim hazretleri Suriye işini bitirdikten sonra Mısır üzerine yürüdü ve az bir zamanda Mısır’ı da zabt edip karşı gelmek isteyen Tomanbayını tepeledi. Padişah hazretleri artık yeni aldığı memalikin intizam ve ömrü elde edildiğinden emanat-ı mukaddese ile halife-yi abbasiyi birlikte alıp İstanbul'a avdet eyledi. Bu aralık Anadolu'da Celal isminde bir yalancı mehdilik davasıyla başına birçok halk toplamış olduğundan Şehsüvar Ali bey bunların cemiyetlerini perişan etmişti. İşte sonraları Anadolu'da zuhur eden eşkiyayı celali denmesi bu zamandan kalmıştır. Mısır'ın fethiyle Rodos adasının ehemmiyeti arttığından orasının zabtı lazım idi. Vükelâ Padişah hazretlerini daima Rodos'un fethine teşvik etmekteydi. Sultan Selim hazretleri ise İstanbul'a avdetinde İran'a bir daha sefer edipte Şiiliği büsbütün ortadan kaldırmak istiyordu. Sultan Selim hazretleri zamanının en büyük alimlerinden Türki, Arabi, farsi lisanlarında şiir söyleyenlerin birincilerinden ve asrının en mahir kumandanlarından olup gayret ve şecaate ve hüsni tedbiri sekiz sene içinde ibraz ettiği meşkuresinden malumdur. Elhasıl Sultan Selim

hazretleri hakkında ne dense azdır, Devlet-i Osmaniye'de değil, Millet-i İslamiye içinde bile nadir yetişenlerdendir. “Yavuz" lakabı padişah hazretlerinin şiddeti metatına müsteniden söylenmiştir” (Cevad,1310, s. 164-169).

Kitapta konunun devamında Yavuz Sultan Selim döneminin önemli noktaları için bir cetvel oluşturulmuştur. Zikredilen bu cetvelde yer alan önemli noktalar şu şekildedir;

Tablo 5

Yavuz Sultan Selim Han Hazretlerinin Vakayi’ Meşhuresini Gösterir Cetvel

872

918

926

8 Sene 926-918

54 Sene 926-872

920

922

923

Tarih-i Veladet Hümayunları

Cülus-u Şahaneleri

İrtihalleri

Müddet-i Saltanatları

Ömrü Hümayunları

Acem Kavgası ve Çaldıran Muzafferiyeti

Kürdistan'ın Osmanlı eline geçmesi

Mercidabık Muzafferiyeti

Suriye'nin Fethi

Mısır'ın Zaptı

Padişahlarımızın Hilafeti İslamiyeyi İhrazları

Şekil 5. Yavuz Sultan Selim Hazretlerinin vakayi’ meşhuresini gösterir cetvel. Cevad, A. (1310). Muhtasar Tarih-i Osmani. İstanbul: Kasbar Matbaası.

Kitapta konunun sonunda öğrencilere cevaplamaları için sorular yöneltilmiştir. Yavuz Sultan Selim hazretleri dönemi konusu kapsamında öğrencilere yöneltilen değerlendirme soruları şunlardır;

“Sultan Selim hazretlerinin efkarı ne idi? Şah İsmail ile niçin muharebe etti? Şah İsmail’i nerede bozdu? Çaldıran’da nasıl tertibat yaptı? Kürdistan kimin vasıtasıyla alındı? Suriye'nin zabtı nasıl oldu? Mercidabık muzafferiyetini kim kazandı? Sultan Selim’e Hadimül Haremeyni Şerefeyn ünvanı ne vakit verildi? Hilafet-i İslamiye ne vakit ve kimden intikal etti? Sultan Selim hazretleri nerede vefat etti? Celali kimlere denilir? (Cevad, 1310, s. 169).

Şekil 6. Yavuz Sultan Selim dönemi ölçme ve değerlendirme soruları. Cevad, A. (1310). Muhtasar Tarih-i Osmani. İstanbul: Kasbar Matbaası.

“Kanuni Sultan Süleyman dönemi siyasi olayları” konusu kitabın üçüncü bölümünün ikinci alt başlığı olan Kanuni Sultan Süleyman Han hazretlerinin zaman-ı saltanatları bölümünde yer almaktadır. Konu ile ilgili olarak kitapta yer alan ifadeler şunlardır;

“...Sultan Süleyman Han hazretleri devleti pek kuvvetli buldu. Bu cihetle kuvvetini yolunda sarf etmek ve memleketi büyütmek için muharebeler açmaya lüzum gördü. Kendisinin gayreti ve cesareti ve hümayun yarım asra yakın zaman-ı saltanatı efkarını icra-i müsaade ettiği cihetle bizzat kumandası altına aldığı ordularla on üç kere sefere gitmiş ve her seferde gerek Macaristan'dan gerek İran'dan pek çok yerler, kaleler almış ve o zamanda Avrupa'da birkaç tahtı birleştirerek pek büyük karışıklığa sebep olan Şarlken Osmanlı mülküne el uzatmaktan katiyyen men' ettirmişti ki Devlet-i Osmaniye de Kanuni Sultan Süleyman devri pek şanlı surette devam eylemiştir. Sultan Süleyman hazretleri ilk seferinde Macarlardan Belgrat kalesini aldı. Diğer seferlerinde dahi Erdel, Budin kıt'aları zabt ve Macaristan tamamıyla fethedilerek Nemçe kralının payitahtı olup Viyana şehri muhasara edildi. Erdel ve Macar kralları padişahın emriyle nasb ve azledilir oldu. İran'a açılan iki seferde dahi Gürcistan, Van ve Azerbaycan ile Bağdat Basra, Irak, Arabistan Osmanlı mülkü sırasına geçti. Fatih zamanında ehemmiyet hissedilip Mısır'ın fethinden sonra zaptı lüzum kuvve-i tahtına girmiş olan Rodos adası Şövalyelerden alındı. Şarlken Sultan Süleyman’a rağmen Malta adasını şövalyelere terk etmekle Napolyon zamanına kadar Malta ceziresi Şövalyeler elinde kaldı. Cezayir beylerbeyliğinden Kaptan paşa olan Barbaros Hayrettin Akdeniz’in muhafazasına me'mur olduğundan vakit vakit donanma ile çıkıp İspanya, Venedik sahillerini vurarak pek mal ve ganimet ile avdet eylerdi. Bu devirde Osmanlıların Karadeniz'deki muzafferiyetleri cihanın her köşesine yayılmakta ve Sultan Süleyman namı helecan vermekte idi. Portekizlilerden yanıp yakılan Hindistan padişahtan yardım dilediklerinden donanma hazırlanıp yemen sahillerini vurarak Hint denizinde Portekizlilere hadlerini bildirdiler. Sultan Süleyman hazretlerinin devrinin son zamanlarında Cerbe adasından İspanyolların tasliti men' edilip bir ikinci Rodos halini almış olan Malta'nın fethi için gönderilen donanma ve asker tedbirsizlik sebebiyle bir iş göremeyip Hayrettin Paşa'nın yetiştirmelerinden Turgut reis dahi şehit olmakla Malta seferinde iş görülemeyerek avdet olundu. Almanya'nın yeni İmparatoru Macaristan'a el uzatması ve Zigetvar muhafazalarının arasıra Osmanlı mülküne ta'rizleri ihtiyarlığı sebebiyle birkaç senedir istirahate varmış olan Padişah gazinin Zigetvar seferi namıyla 13. defa olarak harbe gitmesine sebep olmakla sadrazam Sokullu Mehmet Paşa ile birlikte Macaristan'a geldiler. Fakat Zigetvar Kalesi fetholunmazdan evvel Gazi Padişah Hazretlerinin ordugahlarında vefatları vukuu' buldu. Padişahın keyfiyet-i irtihalleri askerlerden gizlenip Veliaht olan Sultan Selim’e haber gönderildi. “Kanuni" lakabı devri saltanatında Islah-ı mülk için bir çok kanun, nizamlar tanzim ettirmiş bulunmasındandır” (Cevad, 1310, s. 169-172).

Kitapta konunun devamında Kanuni Sultan Süleyman döneminin önemli noktaları için bir cetvel oluşturulmuştur. Zikredilen bu cetvelde yer alan önemli noktalar şu şekildedir;

Tablo 6

Kanuni Sultan Süleyman Han Hazretlerinin Vakayi’ Meşhuresini Gösterir Cetvel

900

926

974

48 Sene 974-926

74 Sene 974-900

929

932

936

941

Tarih-i Veladet Hümayunları

Cülus-u Şahaneleri

İrtihalleri

Müddet-i Saltanatları

Ömrü Hümayunları

Rodos'un Fethi

Macaristan'ın Zaptı

Viyana Muhasarası

Bağdat'ın Zaptı

Şekil 7. Kanuni Sultan Süleyman Han Hazretlerinin vakayi’ meşhuresini gösterir cetvel. Cevad, A. (1310). Muhtasar Tarih-i Osmani. İstanbul: Kasbar Matbaası.

Kitapta konunun sonunda öğrencilere cevaplamaları için sorular yöneltilmiştir. Kanuni Sultan Süleyman dönemi siyasi olayları konusu kapsamında öğrencilere yöneltilen değerlendirme soruları şunlardır;

“Sultan Süleyman hazretleri en çok seferleri nerelere etmiştir? Irak'tan nereleri aldı? Barbaros nereleri aldı? Portekizlilerle nerelerde kavga edildi? Yemen'i kim zapt etti ve kimden alındı? Malta kimlerde idi? Malta muharebesinde kim şehit oldu? Sultan Süleyman hazretlerinin son seferi nereye idi? Nerede vefat ettiler? Kanuni niçin denildi?” (Cevad, 1310, s. 172).

Şekil 8. Kanuni Sultan Süleyman dönemi siyasi olayları ölçme ve değerlendirme soruları. Cevad, A. (1310). Muhtasar Tarih-i Osmani. İstanbul: Kasbar Matbaası.

Netice olarak Muhtasar Osmanlı Tarihi ders kitabının muhtevası değerlendirildiğinde; kullanılan anlatımın sade ve anlaşılabilir olduğu, öğrencilere aktarılan bilgilerin alanyazını ile çelişmediği, konu sonunda öğrencilere konu kapsamında soruların yöneltildiği, bu soruların ise tek cümle ile cevaplanabilecek nitelikte sorular olduğu bununla birlikte aktarılan konuları desteklemek maksadıyla herhangi bir görsel unsurun ve haritanın yer almadığı ancak buna karşın aktarımı yapılan padişahların dönemlerinin önemli olaylarının “cetvel” adı verilen tablolarla desteklendiği söylenebilmektedir.

4.3.Muhtasar Osmanlı Tarihi Ders Kitabında Anlatım

Bu bölümde yer alan incelemelerde Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı’nın yayınlamış olduğu “Taslak ders kitabı ve eğitim araçları ile bunlara ait e-içeriklerin incelenmesinde değerlendirmeye konu olacak kriterler ve açıklamalar” başlıklı kılavuzda yer alan Dil, Anlatım ve Üslup ile Dil ve Anlatım Yönünden Uygunluk başlıkları altındaki maddeler dikkate alınmıştır. İncelemesi gerçekleştirilen Muhtasar Osmanlı Tarihi ders kitabında Osmanlı Tarihi konularının aktarımındaki; anlatım biçimleri, tarafsızlık, anlaşılırlık, tutarlılık, bağdaşıklık ve metinler arası ilişkiler üzerine incelemeler yürütülmüştür.

4.3.1.Anlatım Biçimleri

Anlatım biçimleri: açıklayıcı, öyküleyici, tartışmacı ve betimleyici olmak üzere dört türe ayrılmaktadır. Bu anlatım biçimlerinin özellikleri kısaca şöyledir:

Açıklayıcı anlatım; herhangi bir durum ya da düşünce üzerine; bilgi vermeyi, öğretmeyi ve kapalı bir ifadeyi açmaya açıklayıcı anlatım denir. Açıklayıcı anlatımın; tanımlama, örneklendirme, karşılaştırma, tanık gösterme ve kanıtlama olarak düşünceyi geliştirme teknikleri bulunmaktadır (Akbayır, 2020, s.107).

Öyküleyici anlatım; gerçek veya tasarlanmış bir olayın yazı ve söz ile anlatımına denilmektedir. Bu anlatım biçimi; giriş, gelişme ve sonuç olmak üzere üç ana unsur üzerine kurulmuştur (Ercilasun vd., 2007, s. 273).

Tartışmacı anlatım; yazarın bir konu hakkında elde ettiği verileriyle beraber öne sürdüğü iddiasını destekleyip karşı iddia ve iddiaları çürütmeye çalıştığı ve bunlarla konuyu neticeye bağladığı metin türüdür (Coşkun & Tiryaki, 2011, s. 64).

Betimleyici anlatım; nesne ve ortamların muhtelif özellikleriyle göz önünde canlandırılması ve kelimelerle resim çizme sanatıdır (Karadağ, 2003, s. 85).

Öyküleyici anlatım gerek giriş, gelişme ve sonuç bakımından gerekse kronolojik anlatımdan dolayı tarihi konuların anlatımına uygun bir anlatım biçimidir. Muhtasar Osmanlı Tarihi ders kitabında, siyasi tarih konularının aktarımında bu anlatım biçimi geniş

ölçüde yer bulmuştur. İncelenen ders kitabında bu anlatım biçimine ek olarak diğer anlatım biçimlerinden de faydalanılmıştır. Bu anlatım biçiminde tespit edilen en iyi örneklerden bazıları şunlardır:

“Karadenizden Ceneviz gemileri İstanbul'a yardım etmemek için boğaz içinde Sultan Bayezıt'ın yaptırdığı Anadolu Hisarı'nın karşısına bir kale bina edildi. Rumların imdad göndermeye vakit bulamaması için de Turhan Bey kumandasında bir ordu yollandı. Edirne'de kale duvarlarını yıkmak için her biri on iki kantar ağırlığında gülle atar dört adet tunçtan toplar döktürüldü. Hasılı bu sefer ki muhasaraya sairlerine kıyas olunamayacak derecede ehemmiyet verildi. Sultan Mehmet Han hazretleri her cihetle mükemmel olan ordusuyla İstanbul'u kuşatıp elli üç gün sonra fethine muvaffak oldu(Cevad, 1310, s.152)

“Sultan Selim Han hazretleri Sultan Bayezid zamanından beri şeyhlik ile şahlığı cemi’ ile şii mezhebine girip halkı başına toplayıpta İran şahlığına geçen ve Anadolu ahalisini Şii yapmak için Anadolu’ya mahsusen adamlar gönderen Şah İsmail’in üzerine yürümeye niyet etti ve bir büyük ordu hazırlayıp kendi kumandasına alarak Tebriz üzerine yürüdü. Yolda Şah İsmail’in gönderdiği elçilere kulak asmayıp acem memleketine giderek Çaldıran muhasarasında Şah İsmail ile muharebeye tutuştu. Acem ordusunun hemen Osmanlı askeri üzerine hücum edecekleri derkâr idi. Fakat Sultan Selim hazretleri de gayet mahir kumandan olduğundan ordugahını çadır ipleri ve yük arabalarıyla istihkam içine aldı ve toplarını piyadelerin arkasına sakladı. Bu cihetle Şah İsmail ilk hamlede muvaffak olamadığından acemler bozuldu ve ne kadar eşya ve mühimmatları var ise Osmanlıların eline geçti”(Cevad, 1310, s.164-165).

“Sultan Süleyman Han hazretleri devleti pek kuvvetli buldu. Bu cihetle kuvvetini yolunda sarf etmek ve memleketi büyütmek için muharebeler açmaya lüzum gördü. Kendisinin gayreti ve cesareti ve hümayun yarım asra yakın zaman-ı saltanatı efkarını icra-i müsaade ettiği cihetle bizzat kumandası altına aldığı ordularla on üç kere sefere gitmiş ve her seferde

gerek Macaristan'dan gerek İran'dan pek çok yerler, kaleler almış ve o zamanda Avrupa'da birkaç tahtı birleştirerek pek büyük karışıklığa sebep olan Şarlken Osmanlı mülküne el uzatmaktan katiyyen men' ettirmişti ki Devlet-i Osmaniye de Kanuni Sultan Süleyman devri pek şanlı surette devam eylemiştir. Sultan Süleyman hazretleri ilk seferinde Macarlardan belgrat kalesini aldı. Diğer seferlerinde dahi Erdel, Budin kıt'aları zabt ve Macaristan tamamıyla fethedilerek nemçe kralının payitahtı olup Viyana şehri muhasara edildi (Cevad, 1310, s.170).

Açıklayıcı anlatım biçimi, incelemesi gerçekleştirilen ders kitabında genellikle bazı kavramların ya da Osmanlı padişahlarının lakapları konularında tanımlama maksatlı olarak geniş ölçüde yer bulmuştur. Bu anlatım biçiminde aktarılan metinlerden bazıları şunlardır:

“Yıldırım Bayezıt Han Hazretlerinin Timur’a esir düşmesiyle Çelebi Sultan Mehmet Han Hazretlerinin müstakılen Padişah olduğu vakte kadar on iki sene kadar müddete “Fasıla-i Saltanat” denilmiştir”(Cevad, 1310, s.146).

“Anadolu'da Celal isminde bir yalancı mehdilik davasıyla başına birçok halk toplamış olduğundan Şehsüvar Ali bey bunların cemiyetlerini perişan etmişti. İşte sonraları Anadolu'da zuhur eden eşkiyayı celali denmesi bu zamandan kalmıştır”(Cevad, 1310, s.169).

“Yavuz" lakabı padişah hazretlerinin şiddeti metatına müsteniden söylenmiştir”(Cevad,1310, s.169).

“Kanuni" lakabı devri saltanatında Islah-ı mülk için bir çok kanun, nizamlar tanzim ettirmiş bulunmasındandır”(Cevad,1310, s.172).

Betimleyici anlatım biçimi, incelemesi gerçekleştirilen ders kitabında genelde bir padişahın özellikleri üzerine tespitlerde bulunurken bu anlatım biçiminden faydalanılmıştır. Bu anlatım biçiminde tespit edilen metinlerden bazıları şunlardır:

“Fatih hazretleri Ayasofya kilisesini cami tahvil edip Rumlara bir patrik nasb ve ahaliye emân verdiğinden şehirden kaçanlar padişah hazretlerinin adaletini görmeleriyle tekrar geri geldiler...”(Cevad, 1310, s.153).

“...Sultan Selim Han hazretleri gayet akıllı ve âlim, bununla beraber zamanının en büyük kumandanlarından birisiydi.. Elhasıl Sultan Selim hazretleri hakkında ne dense azdır, Devlet-i Osmaniye'de değil, Millet-i İslamiye içinde bile nadir yetişenlerdendir”(Cevad, 1310, s.169).

4.3.2.Metinler Arası İlişkiler

Tarihin umumi manada kronolojik olarak anlatılması, tarihi konuların anlaşılırlığı için önemlidir. İncelemesi gerçekleştirilen Muhtasar Osmanlı Tarihi ders kitabında konuların bütünlüğü üzerine inceleme yürütülmüş ve Padişahların dönemleri aktarılırken kronolojiye yoğunlukla uygun bir aktarım gerçekleştirildiği bu sayede de konu bütünlüğünün sağlandığı tespit edilmiştir. Aynı zamanda yer yer konunun aktarımı öncesinde genel çerçevenin ele alınarak öğrencilere aktarılması ile birlikte eğitim ve öğretimde eşzamanlılık ilkesi de sağlanmıştır.

4.3.3.Tarafsızlık, Tutarlılık, Bağdaşıklık ve Anlaşılırlık

Belirli bir bakış çerçevesi bulunmayan tarihçi düşünülemez. Fakat tarihçi olguları kendi çerçevesinden aktarmamalı, yargıdan kaçınmalı ve mümkün olduğu kadar bilimsel objektifliği korumaya çalışmalıdır. Nitekim tarihçinin tarafsız olması gerekmektedir. Bu sayede doğru bilgileri aktarmak mümkün olabilmektedir (Guluzade, 2021, s. 97-98).

Tarafsızlık araştırmada en esas tutumların başında gelmektedir. İtalyan düşünür Croce göre, tarihçi olayları yorumlama ve değerlendirmek için vâr olduğundan olayları olduğu şekliyle yazıya aktarmamalıdır. Collingwood`a göre ise tarih yalnızca mazi yahut yalnızca tarihçinin mazi ile ilgili görüşleriyle değil mazi ve tarihçinin mazi ile ilgili görüşlerinin ilişkileriyle ilgilenmektedir (Guluzade, 2021, s. 103).

Muhtasar Osmanlı Tarihi ders kitabında yazarın genelde taraflı (öznel) bir tutum izlediği tespit edilmiştir. Nitekim yazarın kitabın yer yer bazı bölümlerinde Osmanlı Devleti’ni “Devletimiz” şeklinde ifade etmesi, Osmanlı Padişahlarıyla ilgili olarak onları öven cümleler kullanması bu hususu destekler niteliktedir. Yazarın taraflı tutum sergilediği bazı metinler şunlardır:

“Dört Şehzade bir çok uğraştılar. Nihayet Mehmet Çelebi tatarlara ve karındaşlarına karşı galip geldi... Edirne'de padişahlığı ilan etti. Bu zât hakikaten cesaretli ve gayretli olup devletimizin müceddidir" (Cevad, 1310, s. 147).

“İşte Osman Bey devletimizin müessilliği ve padişahlarımızın birinciliği şerefini kazanarak o tarihten itibaren devletine Devlet-i Osmaniye ve teb’asına Osmanlı denildi” (Cevad,1310, s. 132).

“Devlet-i Osmaniye de Kanuni Sultan Süleyman devri pek şanlı surette devam eylemiştir (Cevad, 1310, s. 170).

Tutarlılık, metindeki anlamsal-mantıksal uyum, yani bütünlüktür. Tutarlılık; ekler, sözcükler ve cümleler arasında bağlantı kurulmasıdır (Akbayır, 2020, s. 108-109). Eğer bu tanıma uygun olarak bir metin oluşturulmazsa kopukluklar meydana gelir ve dolayısıyla da anlaşılırlık ortadan kalkar. Bağdaşıklıkta, cümleler dil bilgisi açısından düzgün bile olsalar anlamları arasında bir bütünlük yoksa, tutarlı bir anlam çıkarmak olanaksızdır (Akbayır,

2020, s. 108). İncelemesi gerçekleştirilen Muhtasar Osmanlı Tarihi ders kitabında genel anlamda tarihi olayların anlatımında neden-sonuç bağlamından çıkıldığında bu ögeler tespit edilmiştir. Özellikle bazı konuların geniş ve çetrefilli olduğu durumlarda aşırı ölçüde özete kaçıldığı gözlenmiştir. Bundan dolayı da anlatımda bağdaşma ve tutarlılıktan uzaklaşılmıştır. Anlatım bozukluğu yaşanılan metinlerden bazı örnekleri şunlardır:

“Mısır'ın fethiyle Rodos adasının ehemmiyeti arttığından orasının zabtı lazım idi. Vükelâ Padişah hazretlerini daima Rodos'un fethine teşvik etmekteydi. Sultan Selim hazretleri ise İstanbul'a avdetinde İran'a bir daha sefer edipte Şiiliği büsbütün ortadan kaldırmak istiyordu. Sultan Selim hazretleri zamanının en büyük alimlerinden Türki, Arabi, farsi lisanlarında şiir söyleyenlerin birincilerinden ve asrının en mahir kumandanlarından olup gayret ve şecaate ve hüsni tedbiri sekiz sene içinde ibraz ettiği meşkuresinden malumdur”(Cevad, 1310, s.169).

Yukarıda verilen metinden anlaşılacağı üzere Rodos Fethi konusu bitmeden birden bire Yavuz Sultan Selim’in özellikleri vurgulanarak adı zikredilen padişahın dönemi bitirilmiştir.

Padişahlarımızın ceddialasıdır. Ertuğrul Gazi hazretleri Sultan Alaeddin ile birlikte seferlerde bulunup Rumlar’a karşı hayli bahadırlıklar gösterdi. Doksan yaşını geçmiş olduğu halde vefatı vukuu’ bulup yerine oğlu Gazi Osman Bey serdar oldu” (Cevad, 1310, s. 131-132).

Yukarıda verilen ikinci metinden anlaşılacağı üzere Osmanlıların Zuhuru konusu kapsamında Süleyman Şah ve Ertuğrul Bey'e ilişkin olarak birer ikişer cümleler kurularak konu aşırı ölçüde özet olarak aktarılmıştır.

Netice olarak Muhtasar Osmanlı Tarihi ders kitabında Öyküleyici anlatım biçimi yoğun bir biçimde kendini göstermiştir. Ayrıca adı zikredilen kitapta Açıklayıcı ve betimleyici anlatım biçimleri de kullanılmıştır. Kitabın anlatım diline bakıldığında ise yazarın öznel bir dil kullanarak tarih yazımında önemli olan tarafsızlık -objektiflik- ilkesinin göz ardı edildiği tespit edilmiştir. Kitapta konuların özet olarak aktarılması nedeniyle zaman zaman bağdaşma ve tutarlılıktan uzaklaşıldığı gözlemlenmiştir.

4.4.Muhtasar Osmanlı Tarihi Ders Kitabının Değerlendirmesi

Osmanlı Devleti’nde Tarih dersi eğitim ve öğretimi için kullanılan Muhtasar Osmanlı Tarihi ders kitabında konular genellikle metin ağırlıklı işlenmiştir. Kitabın anlatımı sade olup kitapta kullanılan dil ve anlatım öğrencilerin gelişim basamakları ve kavrama düzeylerine uygun olup detaylı ve dolaylı anlatıma başvurulmamıştır. Kitapta bölüm uzunlukları işlenen konuların önemine göre hazırlanmış olup metinde verilmek istenen mesaj açık ve anlaşılırdır. Kitapta yer alan açıklamalar münakaşaya sebep olmayacak şekilde, net ve aktarılan konu ile ilişkili olarak verilmiştir. Konu alanına ait kavramlar doğru kullanılmış; bir kavram, kitabın her yerinde aynı sözcük ile ifade edilmiştir. Kitapta kullanılan veriler doğru ve günceldir. İçerikte tarih, kişi adı, kavram, terim, kanun, teori, prensip, istatistiki veri, kısaltma, yazım, tercüme vb. hatalarına rastlanmamıştır. Kitapta kullanılan sözcük, kavram ve deyimler alana uygun olup kullanılan terminoloji konuya uygundur. İçerikte yer alan bilgiler, kitabın bütünlüğü içerisinde yer alan diğer bilgilerle tutarlıdır. Nitekim çalışmanın “Muhtasar Osmanlı Tarihi ders kitabının muhtevası”

bölümünde kitaptan padişahların dönemleri ile ilgili olarak doğrudan verilen ifadeler tüm bu hususları desteklemektedir.

Değerlendirilmesi yapılan Muhtasar Osmanlı Tarihi ders kitabında kullanılan harflerin boyutları ve yazı stili rahat okunabilir biçimde ve sadedir. Kullanılan noktalama işaretleri sınıf seviyesine uygundur, noktalama işaretleri doğru kullanılmış, yazım imla kurallarına uyulmuştur. Kitapta cümlenin öğelerinin dizilişine aktarımı yapılan metinlerde dikkat edilmiş ve kurallı cümleler kullanılmıştır. Kitapta yer alan cümlelerdeki kelime sayısı sınıf düzeyine uygun olup gereksiz kelime kullanılmamıştır. Kitapta kullanılan her bir paragraf bir fikri açıklamaya yönelik olup giriş gelişme ve sonuç cümlelerinden oluşmuştur. Ancak kitapta dinlendirici boşluklar sayfa yüzeyinde yok denecek kadar az olup sayfa ile uyum içerisinde değildir. Nitekim Şekil 1’de yer alan bölüm sonu örnek ölçme ve değerlendirme sorularının sunuluşu ile ilgili olarak verilen resim açıkça bu hususu desteklemektedir bununla birlikte kitabın yazıldığı dönemin şartları göz önüne alındığında matbaanın bu dönemde bulunmayışı ile birlikte bir kağıt sınırlamasının olduğu aşikar olup kitabın sayfalarında boşlukların yer almayışı mazur görülebilir. Kitapta yazı ve resim ilişkisi ile ilgili bir değerlendirme de bulunmak söz konusu değildir. Nitekim kitapta herhangi bir görsel unsur ve harita yer almamaktadır. Kitapta yer alan İçindekiler listesi doğru ve yeterince ayrıntılıdır.

Muhtasar Osmanlı Tarihi ders kitabında kavramların birer cümle ile açıklanmasının istendiği soru tipleri kullanılmıştır. Kitabın içeriğinde yer alan değerlendirme soruları öğretmen ve öğrencinin ulaşabileceği ve uygulayabileceği niteliktedir. Öğrencilere yöneltilmiş olan bu sorular açık uçlu soru tipinde olup kısa cevaplı sorulardır. Yöneltilen kısa cevaplı sorular önemli bir bilgiyi yoklayacak nitelikte hazırlanmış olup soru ifadesinde ipucu bulunmamaktadır. Aynı zamanda yöneltilen sorular ölçülmek istenen kazanımın kapsamına uygundur. Nitekim kitabın 132, 157 ve 172. Sayfalarının bölüm sonu ölçme ve değerlendirme sorularının içerisinde yer alan “Diyar-ı Rum'a kaç tarihinde hicret ettiler? Kayı Han kabilesinin reisi kimdir? Osman Gazi hazretleri kimdir? İstanbul'un

muhasarası için ne yolda tedarikatta bulunulmuştu? İstanbul'un alınmasıyla Sultan Mehmet nasıl nam kazandı? İstanbul halkına Sultan Mehmet ne vechle muamelede bulundu? Sultan Süleyman hazretleri en çok seferleri nerelere etmiştir? Portekizlilerle nerelerde kavga edildi? Yemen'i kim zapt etti ve kimden alındı? Malta kimlerde idi? Malta muharebesinde kim şehit oldu? Sultan Süleyman hazretlerinin son seferi nereye idi?” değerlendirme soruları bu hususları desteklemektedir. Ancak kitap içeriğinde kısa cevaplı değerlendirme soruları dışında Doğru yanlış soruları, Çoktan seçmeli sorular ve Eşleştirmeli soru tiplerine, alıştırma, uygulama veya etkinlik mahiyetli soru örneklerine yer verilmemiştir. Bunun yanısıra içerikte tavsiye edilen eğitim ve öğretimi destekleyici materyal tavsiyesinde de bulunulmamıştır.

SONUÇ VE ÖNERİLER

Osmanlı Devleti’nde uygulanan eğitim ve öğretim sistemi genel anlamda sıbyan, enderun, şehzadegan okulları ve medreseler gibi eğitim-öğretim kurumlarının etrafında şekillenmiştir. Bu kurumlarda verilen eğitim ve öğretim Tanzimat Dönemi’ne kadar İslami gelenekte gerçekleşmiş olup bu bağlamda da dini öğelerin öğretilmesine çalışılmıştır. Sultan II. Abdülhamit dönemi vilayetlerdeki eğitim ve öğretime özel bir önem verildiği, eğitim bilincinin yerleştiği ve elden gelen tüm çabaların bu yönde gösterildiği bir dönem olmuştur. 1869 Maarif Nizamnamesi ile eğitim ve öğretimde ilk dönüşümler başlamıştır. Bu nizamnamede ilköğretimden yükseköğretime kadar tüm eğitim derecelerindeki okullarda “Muhtasar Tarih-i Osmani”, “Tarih-i Umumi ve Tarih-i Osmani”, “Muhtasar Tarih ve Coğrafya” ve “Tarih-i Umumi” gibi çeşitli derslere yer verilmiştir. Tanzimat Dönemi sonrasında ise birçok tarih ders kitabı yayınlanmıştır. Bunlar arasında yer alan tarih-i umumiler, batı etkisinin yoğun olarak görüldüğü kitaplardır. Tarih-i Umumiler, insanlığın yaratılışından başlayarak, İslam Tarihi, İlkçağ Uygarlıkları, Avrupa devletleri ile Osmanlı Tarihi hakkında malumat veren aynı içeriğe sahip olmakla birlikte içerikleri ve sunum şekilleri açısından farklılıklar gösteren eserlerdir. İlk Tarih-i Umumi kitabı Süleyman Paşa’nın 1876 yılında kaleme aldığı Tarih-i Alem adlı eseridir. Sonrasında Selim Sabit’in Muhtasar Osmanlı Tarihi, Ali Cevad’ın Muhtasar Osmanlı Tarihi ve Abdurrahman Şeref Bey’in Tarih-i Devleti Osmaniye adlı iki ciltlik kitabı yayınlanmıştır.

Osmanlı Devleti’nde Tarih eğitim ve öğretiminde kullanılan bir tarih-i umumi örneği olan Ali Cevad’ın “Muhtasar Osmanlı Tarihi” adlı eseri muhtasar-özet-hülasa bir biçimde, kronolojik esaslı olarak oluşturulmuştur. Eserde her padişaha en az bir sayfa ayrılmak suretiyle 31 Osmanlı padişahının saltanat zamanları ana hatlarıyla muhtasar olarak anlatılmıştır. Aynı zamanda eserde her bölümün sonunda aktarılan bölümün özetinin yapıldığı bir bölümde yer almıştır. Eserin içeriğine bakıldığında anlatımın

anlaşılabilir olduğu, verilen bilgilerin alanyazını ile çelişmediği ve eserde herhangi bir görsel unsur ve harita yer almamakla birlikte padişah dönemleri için oluşturulan cetveller yardımıyla verilen bilgilerin pekiştirilmeye ve desteklenmeye çalışıldığı tespit edilmiştir.

Eserde Siyasi Tarih konularının aktarımında yoğunlukla öyküleyici anlatım biçimine yer verilmiş olup Padişahların özellikleri aktarılırken betimleyici anlatım, bir kavramın manasını verebilmek suretiyle de açıklayıcı anlatımdan yararlanılmıştır. Eserde kronolojiye yoğun olarak başvurulmuş ve bu sayede konu bütünlüğü sağlanmıştır. Kitapta yazar tarafından taraflı bir tutum sergilenerek tarih yazımında önem arz eden objektiflik kavramı göz ardı edilmiştir. Kitapta bazı bölümlerin aşırı ölçüde özete indirgenmesiyle zaman zaman bağdaşma ve tutarlılıktan uzaklaşıldığı gözlemlenmiştir.

Eser yalnızca metin ağırlıklı oluşturulduğu için öğrenciler için dinlendirici ve kullanabilecekleri yeterli boşluklar bulunmadığı tespit edilmiştir. Eserde yoğunlukla açık uçlu soru tipleri kullanılmış olup bunlar tek cümle ya da kelime ile cevaplanabilecek nitelikte sorulardır. Araştırmanın ana hatları ile sonuçları bu şekilde olup özel sonuçlarını önerileri ile birlikte sıralamak faydalı olacaktır.

Araştırmada incelemesi gerçekleştirilen Muhtasar Osmanlı Tarihi ders kitabında konuların aktarıldığı metin dışında herhangi bir görsel unsura, grafik ya da haritaya yer verilmemiştir. Yalnızca Padişah dönemlerinin aktarıldığı bölümlerde kullanılmak üzere şekil olarak nitelendirebileceğimiz “Cetvel” adı verilen tablolar kullanılmıştır. Kullanılan bu cetveller konunun pekişmesi mahiyetinde önemli ve yerinde bir kullanıma sahiptir. Aynı zamanda kitapta yer alan bu cetveller günümüz tarih eğitim ve öğretiminde kullanılan tarih ders kitaplarında yer almamakta olup bu yönüyle diğer tarih ders kitaplarından ayrılmıştır. Tarih ders kitaplarında yer alan görseller veya grafik ve şekiller geçmişte yaşamış insanlar, devletler ve medeniyetleri hakkında bizlere malumat vermektedir. Tarih eğitim ve öğretimi açısından haritalar ise devletlerin egemen oldukları ve bulundukları coğrafyaları göstermeleri bakımından önemlidir ancak çalışmanın esasını oluşturan Muhtasar Osmanlı Tarihi ders kitabının yayınlandığı tarih matbaanın Osmanlı Devleti'ne

girişinden çok daha öncesi olmasından dolayı kitapta şekil, grafik, görsel unsur ve haritaya yer verilmemesi mazur görülebilir. Muhtasar Osmanlı Tarihi ders kitabında yalnızca konu sonlarında yer alan açık uçlu soru örneklerine yer verilmiş olup bunlar bilgi ve kavrama düzeyine ilişkin sorulardır. Değerlendirme süreci ise hazırlık soruları ile başlayıp konu içi değerlendirme soruları ile devam eder ve ünite değerlendirme soruları ile sona erer. Dolayısıyla araştırmada incelemesi gerçekleştirilen ders kitabında öğrencilerin hazırbulunuşluk düzeylerini saptayabilir, öğrenciyi inceleme ve araştırmaya yönlendirebilir, uygulama, analiz, sentez ve değerlendirme basamaklarını içerebilir nitelikte soru örneklerine yer verilebilir. Ayrıca kitapta açık uçlu soru tipinin yanısıra soru tipleri çeşitlendirilerek Doğru yanlış soruları, Çoktan seçmeli sorular ve Eşleştirmeli soru tiplerine, alıştırma, uygulama veya etkinlik mahiyetli soru örneklerine yer verilmelidir. Nitekim Ders kitaplarında yer alacak olan bu soru örnekleri ile konunun pekiştirilmesinin sağlanmasının yanısıra etkili, kolay ve kalıcı öğrenmeler sağlanabilecektir.

Muhteva açısından Osmanlı Tarihini işleyen Muhtasar Osmanlı Tarihi ders kitabında yalnızca Osmanlı Padişahlarının saltanat dönemleri ele alınmış olmakla birlikte Osmanlı Tarihi içeriğinde yer alan Dil ve Edebiyat, Ekonomi, Sanat ve Mimari Eserler kavramlarına ilişkin malumat bulunmamaktadır. Nitekim bu bakımdan araştırmada incelemesi gerçekleştirilen ders kitabında anlatılan Osmanlı Tarihi konusunun yetersiz olduğu söylenebilmektedir. Dolayısıyla eserde Osmanlı Devleti Dil ve Edebiyatı, Ekonomisi, Sanat ve Mimari Eserleri ile ilgili gelişmelere yer verilmesiyle konunun ilerlemesi mümkün olup konuyu daha anlaşılır kılacaktır.

Araştırmada incelemesi gerçekleştirilen eserde yoğunlukla Osmanlı Devleti padişahlarının siyasi tarih konularına değinilmiş olup Osmanlı Devleti’nin Gerileme Dönemi veya Fetret Dönemi, Duraklama ve Yükselme Dönemleri gibi konular siyasi tarih konularına oranla yer bulmamıştır. Nitekim eserde altıncı başlık olarak Fasıla-i Saltanat konusu yer almış olup konu 1.5 sayfada aktarılmıştır. Bu konu dağılımı açısından orantısızdır. Ezcümle Devletin gücünün zayıfladığı ve yükseldiği bu dönemlerin iyi anlaşılması siyasi tarih

konularının tam anlamıyla anlaşılabilmesi için önemlidir. Türk tarihinin önemli bir noktasında yer alan Osmanlı Devleti Tarihi ve Medeniyeti konusunun tarih eğitim ve öğretiminde kullanılan bir tarih-i umumi örneği olan Muhtasar Osmanlı Tarihi ders kitabında geliştirilmesinin ve ilerletilmesinin mümkün olduğu söylenebilmektedir.

KAYNAKLAR

Afyoncu, E. (2003). Osmanlı Siyasi Tarihinin Ana Kaynakları: Kronikler. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi (TALİD), 1(2), 101-172.

Akbaba, B. (2011). Tarih öğretiminde görsel kaynaklardan yararlanma. M. Safran (Ed.), Tarih nasıl öğretilir, Tarih öğretmenleri için özel öğretim yöntemleri içinde (s. 170-183). İstanbul: Yeni İnsan.

Akbayır, S. (2020). Ders kitaplarında dil ve anlatım, Ö. Demirel & K. Kıroğlu (Ed.), Ders Kitabı incelemesi içinde (s. 98-118). Ankara: Pegem.

Akçura, Y. (1932). Tarih Yazmak ve Tarih Okutmak Usullerine Dair, Birinci Türk Tarih Kongresi’nde sunulmuş bildiri, Ankara.

Akkutay, Ü. (1984). Enderun Mektebi. Ankara: Gazi Üniversitesi.

Akyüz, Y. (2011). Türk Eğitim Tarihi. Ankara: Pegem Akademi.

Alkan, M.Ö. (2008). Osmanlı İmparatorluğu’nda Modernleşme ve Eğitim Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 6(12) 9-84.

Arıker, S. (2015). Osmanlı Tarih Yazıcılığı. Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, (8), 199-217.

Aydın, A. (2002). Osmanlı Tarih Yazıcılığı, Türkler Ansiklopedisi içinde. (c.11, ss. 417-425).

Balcı, A. (2018). Sosyal bilgilerde araştırma yöntem teknik ve ilkeler (13.Baskı). Ankara: Pegem.

Baltacı, C. (2004). Osmanlılar’da Mektep. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi(TDVİA) içinde (c.29, ss.6-7).

Baykul, Y., & Turgut, M. F. (2014). Eğitimde ölçme ve değerlendirme (6.Baskı). Ankara: Pegem.

Biçer, Z. (2011). Yeni Osmanlıların Eğitim Öğretim Görüşü. Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.

Boztepe, S. (2015). II. Abdülhamit Döneminde İdadilerde Tarih ve Coğrafya Eğitim-Öğretimi. (Yüksek Lisans Tezi). https://tez.yok.gov.tr/ sayfasından erişilmiştir.

Bülbül, D. V., (2019). Tarih Eğitiminin Osmanlı Eğitim Kurumlarına XIX. Yüzyıldan İtibaren Girmesinin Sebepleri. (Yüksek Lisans Tezi). https://tez.yok.gov.tr/ sayfasından erişilmiştir.

Büyüköztürk, Ş., Kılıç Çakmak, E., Erkan Akgün, Ö., Karadeniz, Ş., & Demirel, F. (2019). Eğitimde bilimsel araştırma yöntemleri (26. Baskı). Ankara: Pegem.

Can, S., & Erkılıç, T. A. (2018). Eğitim Yönetimi Ders Kitaplarının İçerik ve Fiziksel Özellikleri açısından İncelenmesi, Anadolu Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 2(4), 295-307.

Cemaloğlu, N. (2003). Öğretimde Ders Kitaplarının Yeri ve Önemi. N. Hayta. (Ed.) Konu Alanı Ders Kitabı İnceleme Klavuzu Tarih 9-12 içinde (s. 1-33) Ankara: Nobel.

Cemaloğlu, N. (2005). Osmanlı Devleti’nde Yapılan Tanzimat Reformlarının Eğitim Sistemine Etkileri, Uygulamaları ve Sonuçları, Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi,7(14), 153-165.

Cevad, A. (1310). Muhtasar Tarih-i Osmani. İstanbul: Kasbar Matbaası. (Milli Küt. Yer No: EHT 1955 A 990).

Coşkun, E., & Tiryaki, E.N. (2013). Üniversite öğrencilerinin tartışmacı metin yazma becerileri. Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi 28(2), 102-115.

Çapa, M. (2005). Cumhuriyetin İlk Yıllarında Tarih Öğretimi. Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Dergisi, 8(29), 39-55.

Çapa, M. (2009). Atatürk Dönemi Ders Kitapları, Cumhuriyet Dönemi Türk Kültürü Atatürk Dönemi içinde. (c.1, ss.685-692).

Çapa, M. (2012). Osmanlı İmparatorluğu’ndan Türkiye Cumhuriyeti’ne Geçiş Sürecinde Türkiye’de Tarih Öğretiminin Tarihçesi, Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 2(3), 1-28.

Çapa, M. (2017). Erken Cumhuriyet döneminde tarih eğitimi (1923-1938). A. Şimşek (Ed.), Türkiye’de tarih eğitimi içinde (s. 63-104). Ankara: Pegem.

Çepni, S. (2010). Araştırma ve Proje Çalışmalarına Giriş. Trabzon: Seçkin.

Demircioğlu, İ.H. (2008). Türkiye’de tarih eğitiminin tarihi. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 6 (12), 430-450.

Demircioğlu, İ.H. (2012). Osmanlı Devleti’nde Tarih Yazımının Tarih Öğretimi Üzerine Etkileri, Milli Eğitim Dergisi, 42(193), 115-125.

Demircioğlu, İ.H. (2013). Tarih ders kitabı yazımında yeni yaklaşımlar. Karadeniz Araştırmaları, 38(38), 119-133.

Demirel, Ö., & Kıroğlu, K. (2005). Konu alanı ders kitabı incelemesi, Ankara: Pegem Akademi.

Doğan, R. (1997). Osmanlı Eğitim Kurumları ve Eğitimde İlk Yenileşme Hareketlerinin Batılılaşma Açısından Tahlili, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 37(3), 407-442.

Ercilasun, A.B., Korkmaz, Z., Gülensoy, T., Parlatır, İ, Zülfikar, H. & Birinci, N. (2007). Türk dili ve kompozisyon (2. Baskı). Bursa: Ekin.

Ergin, O.N. (1977). Türk Ma’arif Tarihi, İstanbul: Eser.

Ergün, M. (1990). Türk Eğitim Sisteminin Batılılaşmasını Belirleyen Dinamikler, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 6(17), 435-457.

Ergün, M. (1999, Nisan). Batılılaşma Dönemi Osmanlı Eğitim Sisteminin Gelişimine Mukayeseli Bir Bakış. Osmanlı Dünyasında Bilim ve Eğitim Milletlerarası Kongresi’nde sunulmuş bildiri, İstanbul.

Ergün, M. (2000). Medreseden Mektebe Osmanlı Eğitim Sisteminde Değişme, Yeni Türkiye Dergisi, 6(32), 735-753.

Ergün, M., & Duman, T. (1996). 19. Yüzyılda Osmanlı Askeri Okullarının Ders Programları ve Ders Kitapları, Yeni Türkiye Dergisi, 7(7), 494-511.

Gelişli, Y. (2002). Osmanlı Devleti İlköğretim Kurumlarından Sıbyan Mektepleri (Kuruluşu, Gelişimi, Dönüşümü), Türkler Ansiklopedisi içinde,(c.15, ss.35-43).

Grever, M., & Vlies, T. (2017). Why national narratives are perpetuated: literature review on new insights from history textbook research, london: Review of Education, 15(2), 286-301.

Guluzade, P. (2021). Tarih Yazıcılığında bir sorun olarak taraflılık, Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi (UTAD), 5(1), 85-107.

Güneş, F. (2002). Ders Kitaplarının İncelenmesi. Ankara: Ocak.

Güneş, F. (2017). Alıştırmalardan Etkinliklere: Eğitimdeki Gelişmeler, Karadeniz Sosyal Bilimler Dergisi, 9(2) 103-120.

Gürkan, H. (2018). Osmanlı Devleti’nde Tarih Yazımı ve Tarih Öğretiminde Modernleşme Çabaları, Uluslararası Eğitim ve Dil Dergisi, (1), 28-45.

Hayta, N. (Ed.). (2003). Konu Alanı Ders Kitabı İnceleme Klavuzu Tarih 9-12. Ankara: Nobel.

Işık, M. (2021). Ali Tevfik Bey’in Fezleke-i Tarih-i Umumi Adlı Eserinin 1. Cildinin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi. (Yüksek Lisans Tezi). https://tez.yok.gov.tr/ sayfasından erişilmiştir.

Karabağ, G. (2003). Değerlendirme Soruları Açısından Tarih Ders Kitapları. N. Hayta. (Ed.) Konu Alanı Ders Kitabı İnceleme Klavuzu Tarih 9-12 içinde (s.97-131). Ankara: Nobel.

Karabağ, G. (2003). Ders Kitabı Kriterleri. N. Hayta. (Ed.) Konu Alanı Ders Kitabı İnceleme Klavuzu Tarih 9-12 içinde (s.179-186) Ankara: Nobel.

Karadağ, Ö. (2003). Türkçe eğitiminde anlatım tarzları. Türklük Bilimi Araştırmaları, (13), 79-91.

Karataş, S. (2003). Osmanlı Eğitim Sisteminde Batılılaşma, AKÜ Sosyal Bilimler Dergisi, 5(1).

Karataş, Z. (2015). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri. Manevi Temelli Sosyal Hizmet Araştırmaları Dergisi, 1(1), 62-80.

Karataşer, B. (2017). Sultan II. Abdülhamit Dönemi Eğitim Politikası Hakkında Bir Değerlendirme, The Journal of Academic Social Science Studies (JASSS), (57), 423-434.

Karasar, N. (2005). Bilimsel Araştırma Yöntemleri, Ankara: Nobel.

Karip, E. (2015). Eğitim Bilimine Giriş, Ankara: Pegem Akademi.

Kaptan, S. (1998). Bilimsel Araştırma ve İstatistik Teknikleri, Ankara: Bilim.

Kaptan, Y. (2020). İlköğretim ders kitaplarında görsel düzen, Ö. Demirel & K. Kıroğlu (Ed.), Ders kitabı incelemesi içinde (s. 150-185). Ankara: Pegem.

Kazkaldıran, M. (2019). II. Meşrutiyet Döneminde Tarih Ders Kitaplarında Modernleşme Meselesi, (Yüksek Lisans Tezi). https://tez.yok.gov.tr/ sayfasından erişilmiştir.

Kılıç, A., & Seven, S. (2008). Konu Alanı Ders Kitabı İncelemesi, Ankara: Pegem.

Kılıç, D. (2020). Ders kitabının öğretimdeki yeri. Ö. Demirel & K. Kıroğlu (Ed.), Ders kitabı incelemesi içinde (s. 38-51). Ankara: Pegem.

Kıral, B. (2020). Nitel bir veri analizi yöntemi olarak doküman analizi. Siirt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 8(15), 170- 189.

Kırpık, G., Oruç, Ş. (2006). Osmanlı’da Modern Öğretim, Strateji, Yöntem ve Teknikleri, Ankara:Gazi.

Koçer, H. A. (1991). Türkiye’de Modern Eğitimin Doğuşu ve Gelişimi(1773-1923). İstanbul: Milli Eğitim.

Kodaman, B. (1991). Abdülhamit Devri Eğitim Sistemi. Ankara:Türk Tarih Kurumu.

Kodaman, B. (2005). Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Çağdaşlaşma Sorunları, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (18), 149-158.

Kodaman, B., & Saydam, A. (1992). Tanzimat Devri Eğitim Sistemi. Tanzimat’ın 150. Yıldönümü Sempozyumu’nda sunulmuş bildiri. Ankara.

Nevşehir Üniversitesi (t.y.) Konu alanı ders kitabının incelenmesi. https://sistem.nevsehir.edu.tr/bizdosyalar/81afc7b9d1023a97638107a648e935d/ders%20kitab%C4%B1%20incelenmesi.ppt sayfasından erişilmiştir.

Milli Eğitim Bakanlığı (2021). Taslak ders kitabı ve eğitim araçları ile bunlara ait e-içeriklerin incelenmesinde değerlendirmeye esas olacak kriterler ve açıklamaları. http://ttkb.meb.gov.tr/www/ders-kitaplarinin-incelenmesi/dosya/32 sayfasından erişilmiştir.

Oğuzoğlu Tütüncü, D. (2003). Görsel Tasarım Açısından Tarih Ders Kitapları. N. Hayta. (Ed.) Konu Alanı Ders Kitabı İnceleme Kılavuzu Tarih 9-12 içinde (s.131-155) Ankara: Nobel.

Oral, M. (2002). İmparatorluktan Ulus Devlete Türkiye’de Tarih Anlayışı (1908-1937), (Doktora Tezi). http://tez.yok.gov.tr/ sayfasından erişilmiştir.

Oruç, Ş. (2017). II. Meşrutiyet döneminde tarih öğretimi. A. Şimşek (Ed.), Türkiye’de tarih eğitimi içinde (s. 37-64). Ankara: Pegem.

Özçelik, İ. (2012). Tarih araştırmalarında yöntem ve teknikler. Ankara: Nobel.

Özdemir, R., & Aydın, A. (2019). Osmanlı Tarih Yazıcılığında Muhtasar Umumi Tarihler üzerine, Anasay Dergisi, (7), 105-136.

Özteke, F. (2006). XIX. Yüzyılda Osmanlı Devletinde Tarih Eğitimi, (Yüksek Lisans Tezi). http://tez.yok.gov.tr/ sayfasından erişilmiştir.

Öztürk, N. (1999). Osmanlılar’da Tarih Yazıcılığı Üzerine, Hasan Celal GÜZEL (Ed.), Osmanlı, Yeni Türkiye, VIII, 257-261.

Öztürk, M. (2011) Tarih öğretiminde harita bilgisi ve kullanımı, M. Safran (Ed.), Tarih nasıl öğretilir, Tarih öğretmenleri için özel öğretim yöntemleri içinde (s. 184-194). İstanbul: Yeni İnsan.

Özcan, A. (2013). Osmanlı Tarihçiliğine ve Tarih Kaynaklarına Genel Bir Bakış, Fatih Sultan Mehmet İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, (1), 271-293.

Özcan, A. (2020). Osmanlı'da Tarih Yazımı ve Kaynak Türleri. Ankara:Kronik.

Özyalvaç, A. N. (2011). Bir Müfettiş Raporunda 20. Yüzyıl İstanbul Sur İçi Sıbyan Mektepleri, Türkiyat Mecmuası, 21(1), 345-373.

Pingel F. (2010). Ders kitaplarını araştırma ve düzeltme rehberi UNESCO. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt.

Safran, M. (2002). Türk Tarih Öğretimi ve Meseleleri, Türkler Ansiklopedisi içinde, (c.17, ss.935-942).

Sâmi, Ş. (2017). Kamûs-i Türkî. İstanbul: Yeditepe.

Şahin, S. (2019). Rüşdiye Mekteplerinde Okutulan Bir Tarih Ders Kitabı Örneği Mirat-ı Tarih-i Osmani, (Yüksek Lisans Tezi). http://tez.yok.gov.tr/ sayfasından erişilmiştir.

Şengül, T. (2006). Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Siyasi Fikir Akımlarının Tarih Eğitimine Yansımaları (1908-1931), (Yüksek Lisans Tezi). http://tez.yok.gov.tr/ sayfasından erişilmiştir.

Şimşek, A., & Yazıcı, F. (2013). Türkiye’de Tarih Öğretiminin Dünü Bugünü, TYB Akademi Dergisi, (9), 11-33.

Soydan, T., & Tüncel, M. (2013). Osmanlı’da İlk Yenileşme Döneminde Eğitimin Kurumsal ve Yönetsel Yapısının Oluşumu ve Gelişimi, Milli Eğitim Dergisi, 42(198), 110-126.

Sönmez, E. (2010). Annales Okulu ve Türkiye’de Tarih Yazımı – Annales Okulunun Türkiye’deki Tarih Yazımına Etkisi: Başlangıçtan 1980’e (2.Baskı), Ankara: Tan.

T.C. Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı. (2014). Arşiv belgelerine göre Osmanlı eğitiminde modernleşme (Yayın No:134). İstanbul.

Türk, İ.C. (2006). Osmanlı Devleti’nde Tarih Eğitimi, (Doktora Tezi). http://tez.yok.gov.tr/ sayfasından erişilmiştir.

Türk, İ.C. (2017). Osmanlı klasik döneminde tarih eğitimi. A. Şimşek (Ed.), Türkiye’de tarih eğitimi içinde (s. 1-8). Ankara: Pegem.

Türk, İ.C. (2017). Tanzimat döneminde tarih eğitimi. A. Şimşek (Ed.), Türkiye’de tarih eğitimi içinde (s. 9-25). Ankara: Pegem.

Uğurlu, C. T., & Usta, H. G. (2018). Sınıf içi Ölçme ve Değerlendirme Yöntemlerinin Kullanımı ve Denetlenmesi, Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, 17(67), 969-981.

Unat, F. R. (1964) Türkiye’de Eğitim Sisteminin Gelişimine Tarihi Bir Bakış, Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı.

Yıldırım, A. (1999). Nitel araştırma yöntemlerinin temel özellikleri ve eğitim araştırmalarındaki yeri ve önemi. TED Eğitim ve Bilim Dergisi, 23(112), 7-17.

Yıldırım, A., Şimşek, H. (2008). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri (6. Baskı). Ankara: Seçkin.

Yıldırım, C. (2005). Türkiye (6-11 yaş) Ve İngiltere’deki (5-11 yaş) İlköğretim Programlarının Karşılaştırılması (Yüksek Lisans Tezi). https://tez.yok.gov.tr/ sayfasından erişilmiştir.

Yıldız, R. (2006). I. Meşrutiyet Döneminde Uygulanan Tarih Eğitimi, (Yüksek Lisans Tezi). http://tez.yok.gov.tr/ sayfasından erişilmiştir.

EKLER

EK 1. Muhtasar Tarih-i Osmani (Bölüm Sonu Ölçme ve Değerlendirme Soruları Örnekleri)

EK 2. Muhtasar Tarih-i Osmani (Osmanlı Padişahlarının Vakayi' Meşhuresini Gösterir Cetvel Örnekleri

EK 3. Muhtasar Tarih-i Osmani (Osmanlıların Zuhuru)

EK 4. Muhtasar Tarih-i Osmani (Fatih Sultan Mehmet Han Hazretlerinin Zaman-ı Saltanatları)

EK 5. Muhtasar Tarih-i Osmani (Yavuz Sultan Selim Han Hazretleri Zaman-ı Saltanatları)

EK 6. Muhtasar Tarih-i Osmani (Kanuni Sultan Süleyman Han Hazretleri Zaman-ı Saltanatları)

GAZİ OLMAK AYRICALIKTIR...

Sayfalar

6 Temmuz 2024 Cumartesi

50