ÖZET
XVIII. yüzyıl, birkaç edebî akıma şahit olmuştur. Bunlardan biri İslam dünyasına
hayranlık duyan Oryantalizm akımıdır. Dönemin İslam dünyasının temsilcisi
konumunda olan Osmanlı İmparatorluğu, Oryantalistler için büyük bir çalışma alanı
olmuştur. Bu minvalde pek çok çalışma ortaya çıkmış olup bunlardan birisi de Osmanlı-
Ermeni kökenli meşhur İsveçli siyasetçi Mouradgea d’Ohsson’un “Osmanlı
İmparatorluğu’nun Genel Tablosu” adlı eseridir. D’Ohsson bu eserde Osmanlı
devletinin genel tarihini, siyaset ve hukuku anlayışını, yerleşik örf ve adetleri gibi çeşitli
konuları ele almaktadır.
Çalışmamız d’Ohsson’un adı geçen eseri üzerine olup bu bağlamda kitabın
kaynaklarını, önemini ve etkisini göstermeye gayret edeceğiz. Ayrıca eserin bazı
bölümlerini ve özellikle nikah bölümünü inceleyecek, yazarın ele aldığı konular
hakkındaki görüş ve düşüncelerini de ele alıp değerlendireceğiz.
Anahtar Sözcükler: Osmanlı Hukuku, Oryantalist, Mouradgea d’Ohsson, İslam
Hukuku
vii
LE SYSTÈME JURIDIQUE DE LA FAMILLE OTTOMANE DANS L’OEUVRE
DE MOURADGEA D’OHSSON “LE TABLEAU GÉNÉRAL DE L’EMPİRE
OTHOMAN”
Kerem YURTLAK
Université d’Erciyes, Institut des Sciences Sociales
Thèse pour le Master,
Sous la direction de : Doç. Dr. Osman BAYDER
RÉSUMÉ
Le XVIIIe siècle est marqué par plusieurs mouvements littéraires. Parmi ceux-ci figure
celui qui voue pour le monde musulman une fascination, l’Orientalisme. Étant le
représentant du Monde Musulman de l’époque, l’Empire Ottoman fut, dans son
ensemble, un sujet de travail majeur. Bon nombre de travaux virent le jour et parmi
ceux-ci, un se démarque des autres de par la véracité de ses propos et de sa proximité à
l’Empire. C’est le livre du célèbre diplomate Suédois d’origine Ottomane-Arménienne
Mouradgea d’Ohsson, le fameux “Tableau Général de l’Empire Othoman”. Ce dit livre
est le sujet de ce présent travail. Nous allons essayer de démontrer l’importance du livre,
de son l’influence ainsi que l’ambition de son auteur. Nous allons également examiner
quelques parties du livres et vérifier la véracité des propos de l’auteur par rapport aux
sujets abordés.
Mots Clés ; Droit Ottoman, Droit Musulman, Mouradgea d’Ohsson, Orientalisme
viii
THE LEGAL SYSTEM OF THE OTTOMAN FAMILY IN THE WORK OF
MOURADGEA D’OHSSON “LE TABLEAU GÉNÉRAL DE L’EMPİRE
OTHOMAN”
Kerem YURTLAK
Erciyes University Institute of Social Sciences,
Master Thesis, January 2021
Advisor: PHD Lecturer’s Member Osman BAYDER
ABSTRACT
The 18th century was marked by several literary movements. Among these is the one
who devotes a fascination to the Muslim world, the Orientalism. As the representative
of the Muslim world at the time, the Ottoman Empire as a whole was a major subject of
work. Many works were written and among these, one stands out from the others for the
veracity of its proposals and its proximity to the Empire. This is the book by the wellknown
Swedish diplomat of Ottoman-Armenian origin Mouradgea d'Ohsson, the
famous “Tableau Général de l’Empire Othoman”. This book is the subject of this
present work. We will try to demonstrate the importance of the book, its influence as
well as the ambition of its author. We will also examine some parts of the book and
verify the veracity of the author's proposals in relation to the topics covered.
Keywords; Ottoman Law, Islamic Law, Mouradgea d’Ohsson, Orientalism
ix
İÇİNDEKİLER
MOURADGEA D’OHSSON’UN “LE TABLEAU GÉNÉRAL DE L’EMPİRE
OTHOMAN” ADLI ESERİNDE OSMANLI AİLE HUKUK SİSTEMİ
BİLİMSEL ETİĞE UYGUNLUK .................................................................................i
TEZ ÖZGÜNLÜK ONAYI .......................................................................................... ii
KLAVUZA UYGUNLUK ............................................................................................. iii
KABUL VE ONAY TUTANAĞI .................................................................................iv
ÖNSÖZ ............................................................................................................................ v
ÖZET ..............................................................................................................................vi
RÉSUMÉ ...................................................................................................................... vii
ABSTRACT ................................................................................................................ viii
İÇİNDEKİLER ..............................................................................................................ix
KISALTMALAR ......................................................................................................... xii
GİRİŞ ............................................................................................................................... 1
BİRİNCİ BÖLÜM
MOURADGEA D’OHSSON’UN HAYATI VE ESERİ
1.1. D’Ohsson’un Hayatı ve Eserini Kaleme Alması ....................................................... 5
1.1.1. Bir Osmanlı Tarihi Yazarı Olarak İgnatius Mouradgea d’Ohsson ..................... 5
1.1.2. “Tableau Général de l’Empire Ottoman” Adlı Eseri Üzere ............................... 8
1.2. Batı’da İslam Hukuku Açıdan d’Ohsson Öncesi ve Sonrası ................................... 11
1.2.1. D’Ohsson Öncesi Batı’da İslam Hukuk Bilgisi ve D’Ohsson’un Eserinin
Etkisi ................................................................................................................. 11
1.2.1.1. Orta Çağdaki İslam Hukuk bilgisi ............................................................. 11
1.2.1.1.1. Bizans ve İslam Hukuku ..................................................................... 11
1.2.1.1.2. Batı ve İslam Hukuku ......................................................................... 14
1.2.1.1.3. XVI.-XVII. Yüzyılda İslam’a İlginin Gelişmesi ve Oryantalistin
Doğuşu ............................................................................................... 18
1.2.2. D’Ohsson’un Eserinin Etkisi ............................................................................ 21
1.2.2.1. Eserin Batıdaki İslam Hukuku Çalışmalarına Etkisi ................................. 21
1.2.2.2. Çağdaş Dönemde ve Türkiye’deki Çalışmalarda D’Ohsson ..................... 32
x
İKİNCİ BÖLÜM
D’OHSSON’UN “LE TABLEAU GÉNÉRAL DE L’EMPIRE OTHOMAN” ADLI
ESERİNİN İNCELENMESİ
2.1. D’Ohsson Eseri Telif Amacı ................................................................................... 35
2.2. D’Ohsson’un Başvurduğu Temel Kaynaklar .......................................................... 38
2.2.1. Teftâzânî’nin Şerhu’l-Akaidi ............................................................................ 40
2.2.2. İbrahim Halebi’nin Mültekâ’sı ......................................................................... 41
2.2.3. Mültekâ’nın Türkçe Şerhi: Mevkufâtî .............................................................. 42
2.3. D’Ohsson’un Osmanlı Hukukunu Sunumu ve Eserinin Tasnifi ............................. 44
2.3.1. İslam Hukuku (Législation Mahométane) ........................................................ 45
2.3.1.1. Législation Kavramı .................................................................................. 45
2.3.1.2. Jurisprudence Kavramı .............................................................................. 46
2.3.1.3. D’Ohsson’a göre Osmanlı Hukukun Kaynakları ....................................... 48
2.3.1.4. Code Kavramı ............................................................................................ 52
2.3.1.5. D’Ohsson eserini kod şeklinde tasnif etmesi ............................................. 55
2.3.1.5.1. Dinî kod (Le Code Religieux) ............................................................. 55
2.3.1.5.2. Siyasî Kod (Le Code Politique) .......................................................... 58
2.3.1.5.3. Askerî Kod (Le Code Militaire) ......................................................... 59
2.3.1.5.4. Sivil Kod (Le Code Civil) ................................................................... 59
2.3.1.5.5. Hukukî Kod (Le code Judiciaire) ....................................................... 60
2.3.1.5.6. Cezaî Kod (Le Code Criminel/Pénal) ................................................ 60
2.3.2. Osmanlı İmparatorluğunun Durumu (Etat de l’Empire Othoman) .................. 60
2.3.3. D’Ohsson’un Kullandığı Terimler .................................................................... 61
2.3.4. İslam Hukukunu Sunumu ................................................................................. 62
2.3.4.1. Evrensel Kodun Ruhu ................................................................................ 63
2.3.4.2. Kurucu Sünni Mezhep İmamları ve Müçtehitler ....................................... 66
2.3.4.3. Evrensel Kodun Yazılışı ........................................................................... 66
2.3.4.4. Mezhep Kurucu İmamlar Arasındaki İhtilaflar ......................................... 68
2.3.4.5. Mezhep İçerisindeki İmamların İhtilafları ................................................. 69
2.3.4.6. Evrensel Kodun Değişik Hükümleri .......................................................... 69
2.3.4.7. Kanunun Kişilerin Durumuyla ilgili Yaptığı Ayrım ................................. 71
2.3.4.8. Muhtelif Fetva Mecmuaları ....................................................................... 74
xi
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
D’OHSSON’UN OSMANLI AİLE HUKUKU İLE İLGİLİ GÖRÜŞLERİ
3.1. D’Ohsson’un Meseleleri Ele Alış Şekli ................................................................... 76
3.2. D’Ohsson’un Osmanlı Aile Hukukunu Ele Alışı .................................................... 77
3.2.1. Genel olarak nikah ............................................................................................ 78
3.2.2. Hürlerin nikahı .................................................................................................. 83
3.2.3. Nikahta denklik ................................................................................................ 84
3.2.4. Evlenilmesi Haram Olan Kadınlar ................................................................... 85
3.2.5. Nikahu’l-fuzuli ................................................................................................. 85
3.2.6. Emzirme ........................................................................................................... 85
3.2.7. Mehir ................................................................................................................ 85
3.2.8. Hanımlar arası adaletle davranmak .................................................................. 86
3.2.9. Nafaka ............................................................................................................... 86
3.2.10. Kocalık (Milk-i muta) ..................................................................................... 87
3.2.11. Kölelerin nikahı .............................................................................................. 87
3.2.12. Zimmîlerin nikahı ........................................................................................... 87
3.3. D’Ohsson’un Osmanlı Aile Hukukuna İlişkin Değerlendirmeleri .......................... 88
3.4. Osmanlıda Nikah ve Mehir ...................................................................................... 89
3.5. Osmanlıda Dinî Nikah ............................................................................................. 92
3.6. Osmanlıda Nişan Kavramı ....................................................................................... 93
D’Ohsson’un Boşamayı ifade etmek için kullandığı Kavramlar .................................... 97
SONUÇ ........................................................................................................................ 100
KAYNAKÇA ............................................................................................................... 103
EKLER ........................................................................................................................ 114
ÖZGEÇMİŞ ................................................................................................................. 117
xii
KISALTMALAR
a.g.e. : adı geçen eser
a.g.m. : adı geçen makale
b. : bin
bkz. : bakınız
c. : cilt
d. : doğumu, doğum yeri
DİA : Diyanet İslam Ansiklopedisi
ed. : editör
h. : hicri
hz. : hazreti
m. : miladi
m.ö. : milattan önce
m.s. : milattan sonra
md. : madde
nr. : numara
ö. : ölüm tarihi
PUF : Presses Universitaires de France
s. : sayfa
sad. : Sadeleştiren
thk. : tahkik
trc. : tercüme
TÜA : Toronto Üniversite Arşivi
vd. : ve diğerleri
yy. : yayınları
1
GİRİŞ
A. Tezin Konusu
Batı dilinde en erken döneme rastgelen çalışmalardan biri d’Ohsson’un “Le Tableau
Général de l’Empire Othoman” adlı eseridir. Çalışmamızda söz konusu bu kitabı
tanıtacak, yazarın Osmanlı hukuku ile ilgili değerlendirmelerine yer verecek ve yazarın
tespit ve eleştirilerinin doğruluk ve haklılık yönlerini değerlendirmeye çalışacağız.
B. Tezin Amacı
Tezin amacı, söz konusu eserin önemini ve sonraki dönem şarkiyat araştırmalarına
hangi açıdan kaynaklık ettiğini göstermektir. Nitekim Fransa’nın Kraliyet Emri subayı
Belin, arazi hukuk ile ilgili çalışmasının önsüzünde, erken dönemde genel bir
perspektifle yapılmış ilk çalışmaları zikrederken bunların arasında d’Ohsson’un eserini
zikretmiştir.2
D’Ohsson, eserinin büyük bir kısmını İbrahim Halebi’nin Mültekâ’sını esas alarak
yazdığını ifade etmekte ve buna dayanarak günümüz bazı akademisyenler bunu
dillendirmektedir. Ancak biz bu ifadenin tam olarak doğru olmadığını, daha doğrusu
eksik olduğunu göstermeye çalışacağız. Bu konuya müstakil bir başlık altında ele
alacağız.
C. Tezin Yöntemi
Tezimizin ana kaynağını d’Ohsson’un eseri oluşturmaktadır.
Çalışmamızın birinci bölümünde d’Ohsson’dan önce Batı’da İslam ile ilgili çalışmaların
bulunup bulunmadığını sorusuna cevap vermeye çalışacağız. Varsa bu tür çalışmaların
2 François Alphonse Belin, Étude Sur La Propriété Foncière En Pays Musulman, et Spécialement En
Turquie (Rite Hanéfite), (Paris: Imprimerie Impériale, 1862), 3.
2
mahiyetini inceleyeceğiz. Daha sonra ise d’Ohsson’un eserinin sonraki dönem
çalışmaları etkilemiş mi, etkilemişse hangi yönden etkilediğini göstermeye çalışacağız.
Çalışmamızın ikinci bölümünde söz konusu eser genel olarak tanıtılacaktır. Bu
minvalde öncelikli olarak eserin nasıl tasarlandığını göstermeye çalışacağız. Yine daha
sonraki batılı İslam hukuku çalışmalarında kitaba yapılan atıflara ve yöneltilen
eleştirilere yer verecek ve böylece eserin sonraki döneme etkisini ortaya koymaya
çalışacağız. Üçüncü bölümde kitabın muamelat bölümü içerisinde yer alan aile hukuku
ile ilgili konuları ele alıp detaylı olarak inceleceğiz. Burada özellikle muamelat
konularını ele almamızın sebebi, ibadet konularının teabbudi hükümleri içermesi ve
bunların zaman ve zemine göre farklılık arz etmemesidir. Esasında d’Ohsson’un ibadet
konularını ele alması ve bunlara ilişkin değerlendirmesi de önemlidir, zira o, İslam
ibadet esaslarını Batı dinleriyle mukayeseli olarak ele almaktadır. Ancak tezin sınırlarını
aştığı için bunlara temas edemedik.
Öte yandan muamelat konuları açık bir alandır. Bu açıdan müsteşriklerin bu konuyla
ilgili görüş, değerlendirme ve eleştirilerinin belirlenmesi önem arz etmektedir.
Çalışmamızda d’Ohsson’un Osmanlı ve klasik Hanefi mezhebine ilişkin tespitlerinin
yerinde olup olmadığı üzerinde de duracak ve varsa hatalara ve bunun sonraki dönem
eserlere etkisinin olup olmadığına işaret edeceğiz.
Son olarak değerlendirmemizde, d’Ohsson’un eseri hakkında genel bir sonuca
varacağız.
D. Literatür değerlendirmesi
D’Ohsson ve eserleriyle ilgili Türkçe çalışmalar oldukça azdır. D’Ohsson’un hayatıyla
ilgili çalışmalardan biri Kemal Beydilli’ye aittir; “İgnatius Mouradgea D’Ohsson
(Muradça Tosunyan)”3. Bu çalışmada d’Ohsson’un hayatı, eserleri ve siyasetteki
faaliyetlerine değinmektedir.
Yine Diyanet İşleri Başkanlığı İslam Ansiklopedisindeki “D’OHSSON, Ignatius
Mouradgea” maddesi de Kemal Beydilli tarafından kaleme alınmış olup genel olarak
hayatı incelenmiş ve eserlerine kısaca değinmiştir.
3 Saadet Öner’e göre Mouradgea d’Ohsson’un hayatı hakkında ilk çalışmayı yapan Kemal Beydili’dir.
3
D’Ohsson’un İsveç elçisi olması hasebiyle İsveç Devleti ile yazıştığı mektupları
inceleyen Saadet Öner, “İsveç Devlet Arşivi’nde mahfuz İgnatuis Mouradja d’Ohsson
evrakı tasnif ve tahlili” adı altında bir yüksek lisans tezi yazmıştır. Söz konusu tez,
İSAM kütüphanesinde bulunmakta4 olup d’Ohsson’un elçi görevi esnasında yazdığı
mektuplarla siyasî alanında etkisini gösteren bir tezdir.
Bir diğer çalışma Fatma Canpolat/Canbolat’a ait “İmparatorluğun Meşalesi XVIII.
Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nun Genel Görünümü ve İgnatius Mouradgea
d’Ohsson” adındaki eser olup “Yapı Kredi Yayınları” tarafından 2002 İstanbul tarihinde
yayımlanmıştır. Ancak bu eserin baskısı bulunmamasından dolayı, ona ulaşamadığımız
için içeriği hakkında herhangi bir malumata sahip değiliz.
D’Ohsson’un inceleyeceğimiz eseriyle ilgili tespit edebildiğimiz kadarıyla herhangi bir
Türkçe çalışma bulunmamaktadır. Bu açıdan tezimiz bu alandaki ilk Türkçe akademik
çalışma olacaktır.
Eserle ilgili yabancı dillerde kaleme alınmış birtakım çalışmalar bulunmaktadır.
Özellikle Findley’in d’Ohsson üzerine birçok çalışması bulunmaktadır. Bunlardan biri
“A Quixotic Author And His Great Taxonomy: Mouradgea D’Ohsson And His Tableau
General De L’Empire Othoman” diğeri “Mouradgea d’Ohsson; Liminality and
Cosmopolitanism in the author of the Tableau General de l’Empire Othoman” adlı
çalışmalardır. Findley bu incelemelerinde daha ziyade eserin ortaya çıkış sebebi ve
müellifin yaşadığı dönem üzerine yoğunlaşmaktadır. Eserin bizzat içeriğine dair pek
fazla inceleme yapmamıştır.
Başka bir çalışma ise Hervé Bleuchot’nun “La Connaissance Du Droit Musulman Dans
Le Monde Chrétien Jusqu’à Mouradgea D’Ohsson (ö. 1807)”dır. Bu çalışmada
Bleuchot, d’Ohsson öncesi batıdaki İslam hukuk bilgisini incelemektedir.
Son alarak BRILL tarafından yeni yayımlanan “Enlightening Europe on Islam and the
Ottomans; Mouradgea d’Ohsson and His Masterpiece” bulunmaktadır. Bu yayın 4
Şubat 2019 tarihinde olması itibariyle şimdilik en güncel çalışmadır.
Çalışmamızda özellikle d’Ohsson’un hayatıyla ilgili bölümde Saadet Öner’in tezi,
Kemal Beydilli’nin ve Findley’in yukarıda zikri geçen çalışmalarından yararlanmışızdır.
4 Tezin dijital bir kopyası internette mevcuttur.
4
Ayrıca d’Ohsson’un eserinin dördüncü cildinin Türkçe tercümesi bulunmaktadır.
Zerhan Yüksel’in tercüme ettiği “18. Yüzyıl Türkiye’sinde Örf ve Adetler” adı altında
“Tercüman Yayın” tarafından 1980 senesinde basılmıştır. Yeri geldikçe bu tercümenin
tahliline ve bununla ilgili birtakım eleştirilere yer vereceğiz.
Bunların yanında çeşitli dillerde de d’Ohsson’un hayatı ve siyasi yönünü ele alan
makaleler bulunmaktadır. İstifade ettiğimiz; Abdülcelil Temimi “Le diplomate Suédois
Mouradgea d’Ohsson et sa présentation du “Musulmanisme” dans son ouvrage”, Onnik
Jamgocyan “I. M. D’Ohsson un Arménien au service de la Diplomatie Ottomane”
çalışmaları zikredebiliriz.
5
BİRİNCİ BÖLÜM
MOURADGEA D’OHSSON’UN HAYATI VE ESERİ
1.1. D’Ohsson’un Hayatı ve Eserini Kaleme Alması
1.1.1. Bir Osmanlı Tarihi Yazarı Olarak İgnatius Mouradgea d’Ohsson
İgnatius Mouradgea D’Ohsson5, Osmanlı İmparatorluğu’nda doğmuş bir Ermeni olup
ömrünün büyük çoğunluğunu tercümanlık ve İsveç devleti için İstanbul’da konsolosluk
göreviyle geçirmiştir.6
D’Ohsson XVIII. yüzyılın sonlarında, Osmanlı İmparatorluğu’nun siyaset alanında
önemli simalardan biri olup dönemindeki Osmanlı Devleti’nin Batı ülkeleriyle
yaptıkları anlaşmalarda etkili olmuştur. Fransız Cumhuriyet’inin Babıali tarafından
tanınmasında ve Nizam-i Cedit’in kuruculuğunda üstlenmiş olduğu vazifeler siyasi
başarıları arasında yer almaktadır. Çağdaş Ermeni yazarlardan Onnik Jamgocyan’a göre
d’Ohsson, III. Sultan Selim’in sırdaşı (confident) olmuştur. Bunlarla beraber yaşadığı
dönem gereği Fransız Devrimi gibi çağ değiştiren olayın önemli tanıklarından
olmuştur.7
5 İlk kaynaklarda Mouradja, Muratca, Mouradge diye yazılırken, sonraki dönemlerde Mouradgea
şeklinde yaygın olmuş olup güncel çalışmalarda bu şekilde yazılmaya başlanmıştır. Bu nedenle
“Mouradgea” yazmayı tercih ettik. Ayrıca küçük ismi İgnatuis (bazen de İgnace) “Aydınlık/Işık
saçan” gibi anlamlara gelip bu ad pek çok kullanılmamıştır. Bkz. Kemal Beydilli, “İgnatius
Mouradgea d’Ohsson (Muradcan Tosunyan)”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi,
34 (1984), 249.
6 Carter Vaughn Findley, “Mouradgea d’Ohsson (1740-1807): Liminality and Cosmopolitanism in the
Author of the Tableau Général de L’empire Othoman”, The Turkish Studies Association Bulletin, 22/1
(1998), 21.
7 Onnik Jamgocyan, “Un Arménien Au Service De La Diplomatie Ohtomane”, Collection Turcica
Histoire économique et sociale de l’Empire Ottoman et de la Turquie, 8 (1995): 619.
6
D’Ohsson, 31 Temmuz 1740 Yılında İstanbul’un Avrupa yakasındaki Pera/Beyoğlu’da
doğmuştur.8 Annesi, İzmir Fransız elçisinin kızı Claire Pagy (ö.1794), babası Ohannes
Mouradgea’dır9 (1721-1787)10. Babası, İzmir’deki İsveç konsolosluğunda tercümanlık
yapmış ve çeşitli görevlerde bulunmuştur.11 O dönemin kuralları gereği, İsveç devleti
için bu tür görevleri ifa edenler bir İsveç vatandaşı olarak sayılmış ve bu sebeple
Osmanlı Devleti’nin vergilerinden muaf tutulmuştur.12
D’Ohsson, İstanbul’daki Fransiskan ve Dominikan okullarda eğitim görmüştür. Sekiz
civarında dil bilgisine sahip biridir.13 Böylece d’Ohsson Ermenilerin elit kesiminin
mükemmel bir örneği olmuştur.14 D’Ohsson, erken dönemlerde İslam tarihine ve
kültürüne yönelmiştir.15 1763 yılında henüz 23 yaşındayken babasının mesleği olan
İsveç’in İstanbul konsolosluğuna tercüman olarak atanmış 1768’de burada baş
tercümanlık görevine yükseltilmiştir.16
Findley’e göre, d’Ohsson’un yaşadığı dönemde Osmanlıdaki azınlıklar, İslam’a ve
Osmanlı kültürüne meyilli olup “milliyetçi düşmanlık” o dönemde bulunmamaktaydı.
Azınlıklar Osmanlı kültüründe etkili olmanın yanında pek çok alanda da bu kültüre
katkı sağlamıştır. Bu açıdan d’Ohsson, her ne kadar bir azınlık topluluğa ait olsa da o,
bir Osmanlı vatandaşı idi ve Osmanlı kültürüne diğer Avrupalı yolcu-yazarlardan daha
vakıf idi.17 D’Ohsson, resmi işler dışındaki vaktini, İslam dünyasının tarihine ve
medeniyetine ayırmış18 olup bu noktada çoğu Avrupalı araştırmacıların aksine19 orijinal
malzemelere ve birinci elden (Osmanlıca-Arapça) kaynaklara ulaşmış ve çalışmalarını
yürütmüştür.
8 Saadet Öner doğum tarihini (1721 Şubat) göstererek d’Ohsson’un babasının doğum tarihiyle
karıştırmıştır.
9 Kemal Beydilli Johannes yazarken, Osmanlı Arşivlerinde “Ohannes Veled-i Muradca” geçip Findley
de bu şekilde kaydetmiştir. Bkz. Findley, “Liminality”, 21. Beydilli, “İgnatius”. 249.
10 Carter Vaughn Findley, “A Quixotic Author and His Great Taxonomy- Mouradgea d’Ohsson and His
Tableau General de l’Empire Othoman”, 25 October 1999, (Erişim Tarihi 25 October 1999), 4.
https://fr.scribd.com/document/241682580/Carter-v-Findley-A-Quixotic-Author-and-His-Great-
Taxonomy-Mouradgea-d-Ohsson-and-His-Tableau-General-de-l-Empire-Othoman.
11 Findley, “A Quixotic”, 4. Findley, “Liminality”, 21.
12 Findley, “A Quixotic”, 4.
13 Muhtelif dillerin konuşulduğu Konsolos ortamında yetişen d’Ohsson, Yunanca, Latince, Ermenice,
Osmanlıca, Fransızca, İsveççe, İtalyanca, Almanca ve İngilizce dilleri tamamen bildiğini
söylenmektedir. Bkz. Onnik, “Un Arménien”, 620.
14 Findley, “Liminality”, 22. Findley, “A Quixotic”, 4. Beydilli, “İgnatius”, 252.
15 Findley, “Liminality”, 22.
16 Beydilli, “İgnatius”. 251.
17 Findley, “A Quixotic”, 5.
18 Beydilli, “İgnatius”. 252.
19 Bu konuyu daha sonra işleyeceğiz.
7
1774’de elçilik görevi esnasında d’Ohsson Eva Coulely (veya Kuleliyan, 1754-1782) ile
evlenip bir erkek ve iki kız babası olmuştur20. Eva’nın babası Abraham, meşhur Koca
Rağıp Paşa’nın (ö. 1763) hizmetinde bir sarraftı. O, hac seferlerini destelemek amacıyla
kurulan vakıfların gelirleri yönetiminde “Hazine Sarrafı” olarak görevde bulunmuştur.21
Bütün bunları Darüssaade ağası yönetimi altında yürüttü. Muhtemelen kayınpederinin
görevi dolayısıyla d’Ohsson, Osmanlı ile ilgili birçok resmi evraka ve ilk elden bilgilere
ulaşmıştır. 22 Nitekim eserinde “Devlet memurları bana o kadar güveniyorlar ki, kendi
kayıtlarının makbuzları elimde bulunmaktadır” demektedir.23
Zamanla d’Ohsson resmi hizmetlerden dolayı yükselip bazı Şeref unvanlarına layık
görülmüştür. Dönemin İsveç Kralı III. Gustave, d’Ohsson’a 1775 senesinde Sırdaş ve
Sır Sekreter24 unvanını vermiş, 1780 de İsveç asilliğine sokulup şövalye payesini
almıştır.25 III. Gustave, d’Ohsson’u 1783’de Vasa Kraliyet Hanedanına dahil etmiş,
1787’de ise “D’Ohsson” ismiyle tanınmıştır. Bu isim, Türk-Ermenice Tosunyan’ın
Fransız-İsveççe adaptasyonunun bir versiyonudur. Son olarak 1801’de D’Ohsson’a
İsveç Şövalyeliği verilmiştir.26 Bunun neticesinde Mouradgea Fransızca “le sieur
Mouradja”dan (Mouradja Bey) “le Chevalier de Mouradja’ya (Şövalye Mouradja) ve
nihayet “le Chevalier d’Ohsson” (Şövalye d’Ohsson) adını almıştır.27 Bu unvan, onun
Ermeni etnik ve sınıfsal kökenlerini ortadan kaldıran yani onu azınlık olmaktan çıkaran
bir isimlendirmedir.28
Tekrar evlendikten sonra hayatının geriye kalanını Fransa’da geçiren d’Ohsson, 27
Ağustos 1807’de Paris’e yakın Bièvre’de yaşadığı kalede vefat etmiştir. D’Ohsson
eserinin baskısını bitirmeden vefat etmiş ve kalan diğer ciltler ise onun oğlu Constantin
d’Ohsson tarafından tamamlanmıştır.
20 Findley, “A Quixotic”, 5.
21 Findley, “A Quixotic”, 6-7.
22 Onnik, “Un Arménien”, 620.
23 Mouradgea d’Ohsson, Le Tableau Général de l’Empire Othoman, I, (Paris: Imprimerie de Monsieur,
1788), viij.
24 “Kâtibü’s-sır ve mahrem-i esrâr-ı Kral-ı İsveç”. Bkz. Beydilli, “İgnatius”. 253.
25 Beydilli, “İgnatius”, 253.
26 Findley, “Liminality”, 22.
27 Bu isim değiştirmelerin sonunda, Osmanlı kayıtlarda d’Ohsson “Muradca nâm Beyzâde” veya
“d’Ohsson” seklinde tescil edilmiştir. Bkz. Beydilli, “İgnatius”, 254.
28 Findley, “A Quixotic”, 6.
8
1.1.2. “Tableau Général de l’Empire Ottoman” Adlı Eseri Üzere
D’Ohsson ilk başlarda II. Sultan Selim dönemi hakkında bir kitap kaleme almayı
düşünür. Ancak İsveçli Ulric Celsing’in telkiniyle bundan vazgeçer ve Osmanlı
Devleti’nin sistemini bütüncül olarak ele alan bir çalışmaya yönelir.29
D’Ohsson Fransız diline vakıf olduğu için kendi zamanına kadar Osmanlı
İmparatorluğu hakkında yazılmış çoğu çalışmaları inceler. Bu çalışmaların çoğunun
yanlış ve hatalarla dolu olduğunu ifade eder.30 Tüm bunlar d’Ohsson’u sadece Osmanlı
Devleti’nin yapısıyla ilgili değil aynı zamanda onun tarihi ve halkını açıklamayı
hedefleyen bir eser yazmaya itmiştir. D’Ohsson 9 Mart 178431 tarihinde, yirmi iki sene
boyunca topladığı malzemeyi32 bastırmak için Paris’e gider.33
Burada önemli bir noktaya dikkat çekmek istiyoruz: d’Ohsson eserini iki formatta
basmıştır. Birinci baskı olan “De Luxe” 3 cilt halinde basılmış iken diğeri “Octavia” 8
ciltlidir. D’Ohsson eserinin “De Luxe” formatının/edisyonun ilk cildini Paris’e üç sene
geldikten sonra 1787’de ve ikinci cildi ise 1789’de bastırmıştır. Bu formatın son cildi
ise oğlu Constantin tarafından 1820’de basılmıştır.
Eserin ikinci baskısı olan sekiz ciltli “Octavo” adını taşıyıp 1788-1824 seneleri arasında
basılmıştır. Genellikle d’Ohsson’un eserine atıf yapılırken bu baskıya müracaat
edilmektedir. Biz de tezimizde bu baskıyı esas aldık. D’Ohsson’un eserinin bu baskısı 7
bölümlü ve 8 ciltli olarak basılmış olduğundan dolayı bazıları eserin başka bir
baskısının bulunduğunu zannetmişlerdir. Zira baskının 4.cü bölümü iki cilde ayrılarak
basılmıştır. Findley’e göre bu karmaşıklığından dolayı bazı araştırmacılar, d’Ohsson’un
eserine atıfta bulunurken şaşırmışlardır. Yine kendisine göre, “De Luxe” baskısı o kadar
nadirdir ki birçok bilim adamı, baskıyı hiç görmediklerinden dolayı var olmadığını iddia
etmişlerdir.34
29 Findley, “Liminality”, 22.
30 D’Ohsson, Tableau, I, iij.
31 D’Ohsson, Tableau, I, iij.
32 "Le Tableau Général de l'Empire Ottoman/Osmanlı İmparatorluğunun Genel Tablosu"
33 D'Ohsson Paris'e gelince Fransızların dikkatini çeker. Bunun nedenlerden bazıları, onun gayr-i
Müslümanlar için tercümanların uzun elbisesi, sivri kürklü şapkası ve “Türklerden alınmış”
davranışlarıdır. Her ne kadar İsveç kralının bir süjesi olsa da o İstanbul'da doğmuş, ömrünün büyük
bir kısmını orada geçirmiş ve Türk kıyafetini o kadar beğenmiş ki onu çıkaramaz hale gelmiş olup bir
Müslümana benzemiştir. Bkz. Findley, “A Quixotic”, 7.
34 Bkz. Findley, “Liminality”, 24-25.
9
D’Ohsson eserinin birinci cildinde ilk olarak İstanbul’daki çalışmalarına ve işlerine yer
vermektedir. Yine burada biri kelamcı diğeri fıkıhçı/fakih olmak üzere iki alimden
yardım aldığını ve ikisinin de itibar edilen alimler olduğunu ifade etmektedir.35
Devamında ise kelama ilişkin konularını işlemiştir. İkinci ciltte ise fıkıh konularına yer
vermeye başlamaktadır. Geriye kalan ciltler de fıkıh, tarih ve benzeri konuları
işlemektedir. Bunların tahlilini ayrıntılı bir şekilde aşağıda inceleyeceğiz.
D’Ohsson Fransa’da kendi çalışmalarıyla uğraşırken, Fransız ihtilalinin etkisinden
dolayı birtakım mali sıkıntılara maruz kalmış ve aynı sene 1791’de kızı Sophie vefat
etmiştir.36 Ayrıca parasının büyük bir kısmını İstanbul’da bıraktığından dolayı zor
durumlarda kalmıştır. Fransa’da uzun müddet kalan d’Ohsson çalışmalarına devam
etmiş ve sonra, Beydilli’ye göre elinde kalan sermayesini işletmek amacıyla Viyana’ya
gitmiştir.37 Viyana’da iken eserinin üçüncü ve dördüncü ciltlerini bastırmıştır.38
Dönemin Osmanlı elçisi Ebu Bekir Ratıp Efendi ile irtibata geçen d’Ohsson, Avusturya
Devleti hakkında genel bir tablo oluşturmak üzere bir çalışmada bulunmuştur. Bunun
üzerine d’Ohsson, Ratıp Efendi’nin saygısını kazanıp sağlam bir ilişki kurmuştur.
D’Ohsson’dan fevkalâde destek gördüğünü ifade eden39 Ratıp Efendi, reform
konusunda Osmanlı Devleti’ne yardımları dokunsun diye d’Ohsson’un kendisiyle
İstanbul’a dönmesini istemiştir. Bunun yanında İsveçli yetkililer de d’Ohsson’dan,
Osmanlılarla yakın ilişki kurup İsveç Devleti’nin yararına uygun siyasi kararlar
almalarında etkili olmasını talep etmişlerdir. Özellikle o dönemde Rusya ile ilgili alınan
siyasi kararlarda d’Ohsson’un etkili olduğu söylenmektedir. Bu açıdan d’Ohsson’un
hem Osmanlı hem de İsveç Devlet’ine yönelik hizmetlerde bulunduğunu söylemek
mümkündür.40
35 D’Ohsson, Tableau, I, vij. D’Ohsson bu iki şahısların isimlerini zikretmemektedir. Bu sebepten dolayı
bu kişiler hakkında kesin bilgi edinmemiz güçtür. Kelamcı için herhangi bir bilgiye ulaşmadıysak da
fakih olan kişi Beydilli’ye göre, Üsküdar’ın bir medresesinde müderrislik yapmış Müderris
Şerifzâdedir. Yine Beydilli, işlediği cinayet nedeniyle Şerifzâde’nin kaçtığını ve İsveç elçisinin
konağında hem barınma hem de gizlenme imkânını bulduğunu ifade etmektedir. Bu nedenle
d’Ohsson’un bu şahısla görüşme imkânı bulduğunu söylemektedir. Beydilli, “İgnatius”, 253.
36 Findley, “Liminality”, 26.
37 Beydilli, “İgnatius”, 257.
38 Findley, “Liminality”, 26.
39 Beydilli, “İgnatius”, 258.
40 Findley, “Liminality”, 27.
10
1792 yılında İstanbul’a dönen d’Ohsson41, Osmanlılar tarafından çok iyi karşılanır.
D’Ohsson eserinin “De Luxe” baskısının ilk iki cildini Padişah III. Selim’e takdim eder.
Padişah, çalışmasından dolayı onu tebrik eder, iki bin “rubiyye” ile ödüllendirir ve ona
“musannifini Hakk Teâlâ İslam ile müşerref eyliye” diyerek duada bulunur.42
Yukarıda zikrettiğimiz gibi d’Ohsson’un kayınpederi Abraham, meşhur ve itibarlı bir
sarraf idi. Böylece Osmanlı Devleti’nin üst düzey yöneticileriyle yakın ilişkiler
kurabilmiştir. D’Ohsson da kayınpederinin ilişkilerinden faydalanmıştır. Bu minvalde
Osmanlı Devleti’nin birçok önemli devlet adamı d’Ohsson’u devletin reformlarına da
dahil etmeyi uygun görmüşlerdir. Ayrıca d’Ohsson Mülteka’l-Ebhur’u çevirdiği ve
değerlendirdiğinden dolayı İslam hukukuna dair önerileri kabul görmüştür. Yine
d’Ohsson Osmanlı Devleti’nin askerî reformlarında etkili olmuştur.43
Padişah III. Selim askeri konular dışında eğitim ve mühendis alanında, d’Ohsson’un
Fransa’dan, Ratıp Efendi’nin ise Viyana’dan edindikleri tecrübelerinden istifade
etmiştir. Böylece Osmanlı Devleti’nin askerî ve mühendis eğitiminde bazı reformlarda
öncülük etmişlerdir. Bu meyanda ikinci Mühendishane mektebisi olan Mühendishane-i
Berri-i Hümayun kuruluşunda d’Ohsson’un ve Ratıp Efendi’nin etkileri olmuştur.44
D’Ohsson’un diğer eseri ise kısaca bahsettiğimiz “Tableau historique de l'Orient”
başlık altındaki eseridir. “Genel tablo” eseri gibi d’Ohsson bu eserini de III. Gustave’a
yazmış olup Moğolların tarihini ele alan bir çalışmadır.
D’Ohsson’un oryantalist sayılıp sayılmayacağı konusuna gelince görebildiğimiz Batılı
yazarlar onu bir oryantalist olarak kabul etmektedirler. Nitekim François Pouillon’un
hazırladığı tabakatta, d’Ohsson’a yer vermesi ve incelemesi onu bir oryantalist saydığını
göstermektedir.45 Buna göre d’Ohsson’u XVIII. yüzyılın en önemli oryantalistlerden
41 Beydilli, “İgnatius”, 257.
42 Beydilli, “İgnatius”, 261.
43 Findley, “Liminality”, 27.
44 Mühendishanenin kurulmasında d’Ohsson’un önemini ve rolünü görmek için bkz. Beydilli,
“İgnatius”, 268.
45 Dictionnaire Des Orientalistes De La Langue Française, ed. François Pouillon. 3. Baskı (Paris:
Kharthala, 2008) s.v. “d’Ohsson”. Bu eser, bugüne kadar Fransız oryantalistleri sıralamakta ve onların
hakkında kısa bilgiler vermektedir. D’Ohsson için ise D ile değil O kısmında 727-728 sayfalar
arasında bulunmaktadır. Kapsamlı bir eser olmakla birlikte, XVII. ve XX. yüzyılların sonu arasında
yaşamış Oryantalistlerin listesini ihtiva edip bu dönemlere ilişkin çalışma yapmak isteyen her
araştırmacı için önemli bir kaynak konumundadır. Anlaşıldığı kadarıyla d’Ohsson, Fransızca yazan bir
Oryantalist olarak sayılmaktadır. Fransızca eser yazması ve sonradan İsveç vatandaşını kazanması
11
olduğunu kabul etmek mümkündür. Pek çok hususta öncüllük etmiş olan d’Ohsson, bazı
hususları Batı dillerinde ilk kez dile getirin kişidir. Örneğin; İçtihat Kapısının
kapandığını söyleyen ilk oryantalist yazar odur.46
1.2. Batı’da İslam Hukuku Açıdan d’Ohsson Öncesi ve Sonrası
1.2.1. D’Ohsson Öncesi Batı’da İslam Hukuk Bilgisi ve D’Ohsson’un Eserinin
Etkisi
Bu bölümde d’Ohsson’a kadar, Hristiyan dünyasında İslam Hukukunun ne ölçüde ve
nasıl bilindiği konusu ele alınacaktır. Şüphesiz d’Ohsson öncesi genel bir tablonun
ortaya konulması, d’Ohsson’un eserinin etkisini ve önemini açığa çıkaracaktır.
D’Ohsson öncesi Batı’daki İslam hukuk bilgisini araştıran Hérvé Bleuchot “Mouradgea
d’Ohsson’a kadar Hristiyan Dünyasındaki İslam Hukuk bilgisi”47 adındaki makalesinde
konuyu incelemektedir. Aşağıda bu makaleden büyük ölçüde istifade edilerek bu konu
ele alınmaya çalışılacaktır.
1.2.1.1. Orta Çağdaki İslam Hukuk bilgisi
1.2.1.1.1. Bizans ve İslam Hukuku
Bizans’ta İslam Hukuk bilgisi daha ziyade İslam’ın inanç esasları üzerinden
incelenmiştir. Bunun temel sebebi o dönemdeki akademik/entelektüel hayatın tamamen
kelami/ahlaki bir yapıya sahip olmasıdır. Muhtemelen bu nedenle hem Katolik
Hristiyan hukukçuları olan Kanonistler48 hem de Roma hukuk uzmanları olan
Romanistler49 İslam hukukunu araştırmaya ihtiyaç duymamışlardır. Nitekim bir
hukukçu olmasına rağmen Nicolas de Cusa, “Cribratio Alcorani (Kuran’ın ayrıntılı
analizi)” adlı eserinde bir teolog gibi hareket etmiş, İslam’ı ele alırken hukuku göz ardı
ederek İslam ahlakı (Morale) ve İman ilkeleri üzerinde durmuştur.50
şüphesiz bunda etkili olmuştur. Sözlüğün sahibi burada d’Ohsson’un hayatıyla ilgili kısa bir yazı
kaleme almıştır.
46 Haim, Gerber, “Islamic Law and Culture 1600-1840”, Studies in Islamic Law and Society, 9 (1999):
82.
47 Hervé Bleuchot, “La Connaissance Du Droit Musulman Dans Le Monde Chrétien Jusqu’à Mouradgea
D’Ohsson (+ 1807)”, içinde D’un Orient l’Autre Identifications, (Paris: CNRS, 1991). Talep üzere
bizlere bu makaleyi paylaşan yazara çok teşekkür ederiz.
48 (Canoniste) Kanonist/Kanon Hukukçusu; yani Katolik Hristiyan Hukukçusu.
49 (Romaniste) Romanist; Roma Hukuk Uzmanı/Hukukçu.
50 Bleuchot, “La Connaissance”, 71.
12
Bizanslılar, İslam hukukunu bağımsız bir hukuk olmaktan öte Kur’an’da yer alan bazı
hükümlerden ibaret gördükleri için51 İslam hukuku ile ilgili çalışmalar Kanonistler
değil, Hereziyologlar yani sapkın düşünceleri inceleyen din adamları tarafından
incelenmiştir. Hereziyologların yaptıkları çalışmaların temel amacı ise kendilerine
yönelik eleştirilere cevap vermek, rakiplerin görüşlerini reddetmek ve mümkünse
onların dinlerini değiştirmeye çalışmak olduğu için eserlerinde Hz. İsa ve Teslisin
savunması, Hz. Muhammed’in hayatına yönelik saldırılar, Kitabı Mukaddesi savunup
Kur’an’ı eleştirmek ve benzeri tartışmalar yer almaktaydı. Dolayısıyla bu konulardaki
çalışmalar çoğunlukla tartışma/cedel amaçlıdır.52
Hristiyan dünyasında İslam Hukukuna karşı ilk yazı ve eleştiriyi getiren kişi Aziz Jean
Damascene (ö. 749) olarak kabul edilebilir. Nitekim Damascene, Hz. Muhammed
bağlamında İslam hukukunda yer alan çok eşlilik, cariyelik, boşanma ve muhallil53 gibi
konuları eleştirmiştir. Bu meselelerden hareketle Damascene, Hz. Muhammed’in sahte
peygamber olduğu algısını oluşturmaya çalışmıştır. Bu örnekten hareketle Bleuchot
Doğu dünyasında Kur’an’ın muhtevası hakkında belirgin bir fikir mevcut olduğunu
söylemektedir.54
Damascene’nın yaptığı bu eleştiriler, sonraki yüzyıllar boyunca Hristiyan din
adamlarının İslam’a karşı temel eleştirilerini teşkil edecektir. İstisnaları bulunmakla
beraber İslam’ı konu edinen yazarlar, bu konuları kelama ilişkin kitaplarında İslam’ı
kötüleme amacıyla ele almıştır. Nitekim bunlardan biri olan Bizanslı Nicétas55 (ö? M.
IX. yy) aynı yönteme başvurmuştur.56 Rivayetlere göre Nicétas, dönemin Abbasî
Halifesi olan Mütevekkil’in Bizans Hükümdarı III. Michel’e gönderdiği mektuplara
cevap vermekle görevlendirilmiştir. Bleuchot’ya göre, bu mektupların üslubu ağır
olmanın yanında tesirleri büyük olmuştur. Refutatio Alcorani (Kur’an’ın reddi) adlı
51 “Lex Mahotemis Seu Alcoranus (Muhammedî Kanunu veya/yani Kuran Kanunu)”.
52 Bleuchot, “La Connaissance”, 66.
53 Muhallilin fıkıhtaki terim anlamı şöyledir: “Beynûnet-i kübrâ ile boşanmış olan kadını sırf eski
kocasına helal kılmak için nikah kıyan kişidir”. Bkz. Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü, ed. Mehmet
Erdoğan, 4. Baskı. (İstanbul: Ensar, 2013) s.y. “Muhallil”. Ancak bu terimi kullanan Bleuchot’ya göre
buradaki eleştiri Hz. Peygamber’in evlatlık edinmiş Zeyd’in boşamış olduğu Zeynep ile nikahını
kastetmiştir. Başka bir ifade ile evlatlık edinmiş çocukların eşleriyle evlenebilme imkânını kınamıştır.
54 Bleuchot, “La Connaissance”, 66.
55 Dokuzuncu yüzyılın Bizanslı kelamcısı olan Nicétas (De Byzance) hakkında pek bilgi bulunmamakla
beraber III. Michel hükümdar döneminde (842-867) İslam’a karşı risale kaleme aldığını bilinmektedir.
56 Arapça bildiğini, olmazsa Kuran’ın tümünü öğrendiğini rivayet edilir. Bleuchot, “La Connaissance”,
67.
13
eserinde Kur’an’ı ve özellikle cihad’ı ele almaktadır. Bu eser, İslam’ı ele alan ve
dikkate değer ilk çalışma olup İslam Hukukunun bazı konularına atıf yapmaktadır.
Nicétas Ramazan orucunu, Kıbleyi ve Hacc’ı tenkit etmektedir. Ona göre Tanrı’nın
şeytan olduğunu gösteren57 ve yine cihadı ve düşmanlara karşı kin beslemenin
gerektiğini söyleyen ayetler58 bulunmaktadır. Yine o, boşanmayı “barbarica libido
(vahşi şehvet)” diye nitelendirmektedir. Zekât’ın farz kılınması, riba’nın yasaklanması
bile hayırlı işler iken, bunların “sahtekarlığını gizlemek amacıyla vaz edilmiş hükümler”
olduğunu söylemektedir.59
Bu dönemdeki yazarlar, hızla yayılan İslam’ı büyük bir tehlike olarak algılamış ve buna
karşı bir propaganda başlatmışlardır. Dolayısıyla İslam’a karşı yazılan ilk çalışmalar
ağır ve sert bir üslupla yazılmıştır. Görüldüğü üzere İslam’a karşı yazı yazan ve
kötülemek isteyen yazarların ortak argümanı genel olarak savaş (cihad) ve çok eşlilik
olmuştur. Nitekim günümüzde bu konular benzer argümanlarla eleştirilmektedir.
XI-XII. yüzyıllara gelindiğinde ise eleştirel ifadelerin şiddeti nispeten azalmaktadır.60
Burada kayda değer bir yazar; II. Manuel Paléologue’tur61 (ö. 1425). Kendisi “bir
müslüman ile mülahaza” başlığı altında 26 tane münazara yazmıştır.62 Söz konusu bu
münazaralar ahlak üzerine yazılmış olup bir kısmı İslam Hukukunu içermektedir.
Bleuchot’ya göre ifadelerin yumuşak ve hafif olması, Türklerin İstanbul’u
kuşatmalarından dolayıdır. Manuel eleştirilerini “Muhammedî Hukuk Musevi Hukukun
taklidi olup akla zıt hususların eklenmiş halidir” diyerek münazaraya başlar. Rakibi63
57 Söz konusu ayet Bleuchot’ya göre En’am suresinin 142. ayetidir. İlgili pasajın meali şöyledir;
“…Allah'ın size rızık olarak verdiğinden yiyin de şeytanın adımlarına uymayın…”.
58 Söz konusu ayetler Bakara suresinin 191. ve 194. ayetleridir. Aslında bu ayetlerde düşmanlara karşı
kin besleme konusu olmayıp savaş hukukunu düzenleyen ayetlerdir.
59 Bir sonraki çağda yaşamış bir başka din adamı olan Arethas de Cesarée, kendisine ait olduğu şüphe
edilen “Bizans Hükümdarı Leon’un mektubu, Sarassins (karabaşlılar)’ın hükümdarı Ömer’e” adlı bir
mektupta enteresan bir ifadesi bulunmaktadır: Kur’an’dan alınmamış “sana karşı silah almayan,
çobanı, kadını, hahamı ve rahibi öldürmeyeceksin” şeklindeki hükmü Müslümanların kendileri bile
buna uymadıklarını söyleyerek kınamıştır/eleştirmiştir. Bleuchot, “La Connaissance”, 67.
60 Bleuchot, “La Connaissance”, 67.
61 1373’da babası Jean V Paléologue’dan sonra tahta çıkıp 1391-1425 tarih arasında Bizans
İmparatorluğunun (Empereur d'Orient) hükümdarı olmuştur.
62 Bu münazaraların yedincisini Khoury tarafından “Entretiens Avec Un Musulman” adı altında
yayımlanmıştır. (Entretiens avec un musulman, 7ème controverse, éditions du Cerf, Paris, 1966).
63 12 Eylül 2006 tarihte verdiği bir konferansta XVI. Papa Benedict, II. Manuel’in rakibi
“Pers/Fars/İran” kökenli bir Müslüman alimi olduğunu söylemiştir. Ancak bazı araştırmalara göre söz
konusu bu alim Hacı Bayram Veli’dir. Daha ayrıntılı bilgiler için bkz. Michel Balivet. “1391’de
Ankara’da İlahiyat konulu bir Münazara: Hacı Bayram Veli ve II. Manuel Paleogos”, içinde Bizans:
Yapılar, Meydanlar, Yaşamlar, ed. Annie Pralong, çev. Buket Kitapçı Bayrı (İstanbul: Kitap
14
ise Hristiyan Hukukunun uygulanması halinde, bunun halka çok ağır geleceğini ve
mutedil olmanın gerektiğini söyleyerek karşılık verir. Bununla birlikte tartışmanın
esasını kelam ve hukuk meseleleri değil felsefe ve ahlak konuları teşkil etmektedir.64
Sonuç olarak Bizans’ın büyük oranda İslam hukukunun içeriğinden haberdar
olmadıkları, haberdar olanlar da İslam hukukunun sadece bazı meselelerini incelemekle
yetindikleri görülmektedir.
1.2.1.1.2. Batı ve İslam Hukuku
XII. yüzyıla kadar Batı’da İslam Hukuku ile ilgili ciddi çalışmaların olduğunu söylemek
güçtür. Batı’ya İslam hakkında açık ve sağlam bilgileri aktaran ilk kişinin Pierre
d’Alphonse (ö. 1110-1140 arasında) olduğunu söylemek mümkündür. Yahudilere karşı
bir münazara65 yazan d’Alphonse burada İslam’a yer vermektedir. Bleuchot’ya göre
Alphonse’un İslam ile ilgili sahip olduğu bilgiler İspanya’da yaşayan Müslümanlardan
elde edilmiştir.66
Alphonse’un eleştirileri, yukarıda zikrettiğimiz eleştiriler ile benzer olup daha ziyade
cihada yoğunlaşmıştır. Alphonse’nun bir diğer iddiası ise Kur’an’ın kendi içerisinde
çeliştiğidir.67
Yayınevi, 2011). Yine bu konuya ilişkin eski Diyanet İşleri Başkanı Mehmet Görmez’in bir yazısı için
bkz. Mehmet Görmez, “Papa'nın 'Persli' dediği Hacı Bayram Veli çıktı”, (Erişim Tarihi 09 Ekim
2006), https://www.yenisafak.com/gundem/papanin-persli-dedigi-haci-bayram-veli-cikti-9123. Ayrıca
Papa’nın verdiği konferansına müteakip “Manuel II et L’İslam” adı altında Maire-Hélène
Congourdeau söz konusu mülahazayı ele almış ve Fars’tan kasıt Türk olduğunu söylemektedir. Bu
diyalog İslam’la Hristiyanlık arasındaki pozitif ve nazik konuşmanın ilk örneklerinden olduğu ifade
etmektedir. Bkz. Maire-Hélène Congourdeau, “Manuel II et l’Islam”, içinde Contacts, 217 Ocak-Mart
(2007) 20.
64 Bleuchot, “La Connaissance”, 68.
65 Bleuchot “liber contra Judeos (Yahudilere karşı söylem)” şeklinde eseri zikrederse de bazılarına göre
bu “Dialogi contra Judaeos” şeklindedir. Bkz. C. Nedelcou “Sur la date de la naissance de Pierre
Alphonse”, Romania, 35/139 (1906): 462.
Burada önemli bir müellife dikkat çekmek istiyoruz: Louis Ellies Dupin adında bir Fransız tarihçisi ve
ilahiyatçısı. Pek çok telife sahip olan Dupin, eserlerin arasında en önemlilerden şüphesiz “Table
Universelle Des Auteurs Ecclésiastiquesdır (ecclesiastik yazarların evrensel tabakatı)”. Bu
çalışmasında Dupin, kendi dönemine kadar (ö. 1719) Kilise adamları tarafından ele alınmış her
eserinin listesini yapmıştır. Eserler konulara göre düzenlenmiştir ki ilk konu “Hristiyan dininin
savunması/müdafaası”dır. Bu nedenle Pierre Alphonse’un zikrettiğimiz eseri ilk sıralarda yer
almaktadır. Bkz. Louis Ellies Dupin, Table universelle des auteurs ecclésiastiques (hérétiques) et de
leurs ouvrages, I (Paris: André Pralard, 1704), 474.
66 Bleuchot, “La Connaissance”, 69.
67 Bleuchot, “La Connaissance”, 69.
15
Bleuchot’nun ifadesine göre, XII. yüzyıldan sonra Batılı yazarların uslübundaki sertlik
hafiflemiştir. Örnek olarak, kafirleri “charité (merhamet/iyilikle)” ile düzeltmek
istediğini söyleyen ve ilk “oryantalist” olarak kabul edilen Pierre Le Vénérable’dır.
XIII. yüzyılda yaşamış meşhur bir yazar olan Richard de Montecroix68 (ö. 1309-20)
“Confutatio Alcorani (Kur’an’ın tekzibi/yalanlanması)”69 adı altında bir kitap kaleme
almıştır. İlk başta Montecroix’nın amacı Kur’an’ı tercüme etmek iken daha sonra,
Kur’an’ı redd eden bir eser yazmış ve Kur’an’ın Allah’ın hükmünün olmadığını
ispatlamaya girişmiştir. Montecroix eserinin birkaç pasajında İslam Hukukunun konusu
olan çok eşlilik, boşanma, cihad gibi meseleleri ele almaktadır. Bleuchot’ya göre eserin
sekizinci ve on ikinci bölümleri İslam Hukukuna dair epey bilgi ihtiva etmektedir.70
Yine Bleuchot’ya göre, Montecroix’nın amaçladığı şey, İslam’ı entelektüel bir şekilde
eleştirmek idi. Montecroix’nın eleştirileri Kur’an’a ve kendi gözlemlediği Arap
adetlerine dayanmaktadır.71
Bleuchot bu dönemde ilginç bir olgunun meydana geldiğini ifade etmektedir; bu da
İslam’dan bağımsız olarak Arap felsefesinin Batıya göç etmesidir.72 Örneğin meşhur
Hristiyan alimi Thomas d’Aquin, Müslümanlara ve Yahudilere karşı, daha doğrusu
ondan önceki Aristoteles yorumcuları olan Müslüman İbn Rüşd ve Yahudi Maimonides
gibi müelliflere karşı yazdığı “Summa contra Gentiles (Gentiles’lere karşı
toplam/reddiye)”73 adlı eserinde, İslam’a karşı yazmış olduğu tenkitler bizzat İslam
dinine yönelik değil daha ziyade Arap felsefesine yönelik idi.74
Bleuchot’nun dikkat çektiği başka bir husus da bilim ve felsefe alanlarında Arapçadan
Latin diline pek çok tercüme yapılırken İslam Hukuku alanında neredeyse hiçbir
tercüme bulunmamasıdır. Muhtemelen İslam’ı redd etmeleri ve doğal olarak ondan
esinlenen veya onun neticesinde ortaya çıkan hukuku da kabul etmemelerindendir.
68 Asıl adı “Ricoldo da Montecroce”dır
69 “Kuran’ın reddi/tekzibi/yalanlama” müellifin ve eseri hakkında kısa bir değerlendirme için bkz. Le
Grand Dictionnaire Historique, Ou Le Mélange Curieux De l’Histoire Sacrée et Profane, ed. Louis
Moreri. IX, (Paris: Libraires Associés, 1754), s.v. “Ricard ou Richard de Mont-Croix”, 173-174.
70 Bleuchot, “La Connaissance”, 70.
71 Bleuchot, “La Connaissance”, 70.
72 Bleuchot, “La Connaissance”, 70.
73 Eser birkaç kez Fransızcaya tercüme edilmiştir. Eserin başlığında geçen “Gentils” kelimesi ise
Yahudilerin ve ilk Hristiyanların kendi dinlerine yabancı olanları nitelemek amacıyla kullanılan bir
kavramdı.
74 Bleuchot, “La Connaissance”, 70.
16
Başka bir ihtimal ise batılılar Roma Hukukunu tekrar öğrenmeye özenmiş75 ve bu
nedenle hukukçular (Kanonistler) İslam Hukuku ile ilgilenmemişlerdir.76
Bu devirlerde de Müslümanların durumlarına ilişkin çalışmalar yapılmıştır. Örnek
olarak Raymond de Penyafort’un (ö. Yaklaşık 1275) “Summa Textu Sacrorum
Canonum (Kutsal Kanonların (Hükümlerin) Ana Metni)”77 adlı eserinde, kişilerin
hukuki statülerine ilişkin hükümler yer almaktadır. Raymond’un eserinde, İslam
Hukukundaki zimmilere ilişkin meselelere benzer meseleler yer almaktadır. İkrah
altında din değiştirme yasağı, farklı din müntesipleri arasındaki evlilik yasağı gibi buna
benzer konular bulunmaktadır. Buradan yola çıkarak Müslümanlar ve Yahudilerin,
Kanon Hukukuna göre “zimmi” oldukları çıkartılabilir.78
Daha sonra XIV-XV. yüzyıllarda “Ekümenik”79 amacıyla yazılmaya başlanan eserler
ortaya çıkmıştır. Bunlar arasında Raymond Lulle’un80 (ö. 1315-6) meşhur ve kapsamlı
“Ars magna (büyük ve son sanat)”81 adlı eserini zikredebiliriz. O bu çalışmasında Arap
felsefe ve mistiğine epeyce yer vermiştir. Bu geniş eserle amaçladığı şey yepyeni bir
75 Bleuchot, “La Connaissance”, 70.
76 Ancak bunların arasında bir istisna zikredilmeye değerdir; hayatı hakkında çok bilgi olmayan
Kanonist/Hukukçu Guillaume de Montlauzun’dur. Bleucthot’ya göre Montlauzun çalışmalarını
İspanya’dan almış bilgileriyle zenginleştirmiş fakat mukayeseli bir çalışmaya gitmemiştir. Eserinde
Guillaume İspanya’da Hristiyanlarla Müslümanların birlikte yaşam konusunu işlemiştir.
77 Kitabın 1720 yılında yayımlanmış bir nüshası bulunmaktadır.
78 Bleuchot, “La Connaissance”, 70.
79 (Oecuménique/Oecuménisme). Hristiyanlıkta bulunan farklı mezhepleri birleştirmeyi hedefleyen
düşüncedir.
80 Raymond Lulle (Katalanca Ramon Llull, Latince Raymundus Lullus ve Arapça رامون لول ) Orta çağın
önemli bilim ve din adamların arasında yer almaktadır. Palma de Mallorca’da doğmuş olan bu zat,
anadili olan Katalancadan başka Latince ve Arapça gibi dillerde de eser yazmış olup zamanında
“Arabicus Christianus (Hristiyan Arap)” veya “Doctor Illuminatus (aydınlanmış doktor/alim)” olarak
da bilinmekteydi. Bkz. Francesc Tous Prieto, Ainsi parlait Raymond Lulle, çev. Jean-Claude Morera
ve Francesc Tous Prieto, (Paris: Arfuyen, 2016), 160. Ayrıca hayatı hakkında bir değerlendirme için
bkz. André Morazzani, “Raymond Lulle, le Docteur illuminé”, Bulletin de l’Association Guillaume
Budé, 2 (1963): 190-208. Raymond’un isteklerinden biri de genel olarak Müslümanları özel anlamda
ise Tunus Müslümanları dinlerinden değiştirip Hristiyanlaştırmak (évangéliser) idi. Bazı rivayetlere
göre Tunus şehrinin yakınlarında zorla Cenevizli bir gemiye bindirilip sefer esnasında vefat etmiştir.
Bleuchot ise Mallorca şehrinde savaş esnasında şehit düştüğünü söylemektedir. Bleuchot, “La
Connaissance”, 71.
81 Eserin tam ismi “Ars Magna: Compendiosa Inveniendi Veritatem/Le Grand Art: Découverte Concise
de la Vérité (Büyük Sanat: Hakikatin Öz(lü) Keşfi) veya kısaca “Le Grand et Dernier Art (Büyük ve
Son Sanat)” olarak adlandıran eser, Orta çağın en önemli çalışmalardan olmakla birlikte Raymond’un
Kelam alanında (théologie) metodolojisini sunan kitaptır. Thomas d’Aquin’in ve Roger Bacon’un
eserlerinden esinlenen müellif kainattaki üç nesne olan Tanrı – İnsan – Alem’i tam uyum/ahenk
içerisinde olduğunu göstermeye çalışmaktadır.
17
felsefeyle bütün dinleri birleştirmek idi. Lulle hukuktan çok teslis ve inanç ile
ilgilenmiştir.82
Yukarıdaki örneklerde görüldüğü üzere bu çağda artık batılı yazarlar, İslam’ı doğrudan
reddetmek yerine onu anlamaya, analiz etmeye yönelik çalışmalar yürütmeye
başlamışlardır.
Yine bu dönemdeki hemen hemen bütün Batılı yazarlar Arap bilimi ve felsefesinin
eserlerinden esinlenmişlerdir. Batılı yazarların İslam Hukuk bilgisine ulaşma imkanları
nadir olsa da bununla pek ilgilenmemişlerdir. Buna çarpıcı bir örnek olarak Jean de
Ségovie83 (ö. 1458) verilebilir. O birkaç ay boyunca görüştüğü bir fakihe84 İslam
hukukunu danışmamış, bunun yerine Kur’an’ı birlikte tercüme85 ederek İlahi kelamın
olasılığını araştırmak için danışmıştır.86
Batı’nın İslam Hukuk bilgisine ulaşamamasındaki temel engelin o dönemdeki
entelektüel tartışmaların zemininin metafizik ve felsefi konular olması yanında bu
dönemlerin şartlarının da hukuk çalışmalarına pek müsait olmamasıydı. Zira bu
dönemlerde Haçlı seferleri hız kazanmıştı. Batılı din adamları İslam’a karşı ordu
(Tapınak Şövalyeleri) hazırlıklarıyla meşgul oldukları için İslam Hukuku ile ilgilenecek
vakitleri yoktu.87
Başka bir sebep ise, Osmanlıların Akdeniz ve Avrupa’ya doğru ilerlemeleridir. Nitekim
Bizans’ta gerçekleşmiş İslam tehlikesi Batı için de söz konusuydu. Bu sebeple Batılı
yazarlar, Haçlı seferlerinin meşruluğunu tartışmış ve kamuyu ikna etme teşebbüslerine
82 Bleuchot, “La Connaissance”, 71. Ayrıca yukarıda zikrettiğimiz Nicolas de Cues (Cusa) (ö. 1464) ise
bu konuda güzel bir örnek teşkil etmektedir. Rönesans adamı sayılan Cusa “Cribratio Alcorani
(Kur’an’ın ince/ayrıntılı analizi)” adlı eserinde Kur’an’dan hareket ederek İncil’in doğruluğunu
ispatlamaya çalışmıştır. Ayrıca Cusa, İstanbul’un Türklerin ellerine düşen bir dönemde yaşamasına
rağmen Muhammedî doktrinini olumlu değerlerine işaret etmekten çekinmemiştir. Bkz. Willehad Paul
Eckert, “Nicolas de Cuse à l'aube du monde moderne. Le Congrès International de Bressanone (6-10
septembre 1964)” çev. Christian Wenin, Revue Philosophique de Louvain, 76 (1964): 660.
83 İspanyol Juan (Jean-John-Johannes) Alfonso Gonzalez de Segovia Katolik kilisenin önemli din
adamlarından olup Salamanque (Salamanca) Üniversitede teolog alanında öğretim görevlisi olmuş ve
Kur’an’ı tercüme ettiği de rivayet edilmektedir. Hayatı hakkında öz bilgiler için bkz. Robert Ricard,
“Un petit livre sur Jean de Ségovie”, Revue d’histoire de l’Église de France Robert Ricard, 120
(1946): 107-109.
84 Bazı kaynaklara göre söz konusu fakih Endülüslü İsa b. Cabir’dir. Batı kaynaklarında pek çok değişik
isimle anılır; “Ice, Isa … de Gébir”. Bkz. Gerard Wiegers “Yça of Segovia (fl. 1450), his antecedents
and successors”, Islamic Literature in Spanish and Aljamiado, Medieval Iberian Peninsula, 8 (1993).
85 İsa b. Cabir Kur’an’ı Kastilya İspanyolcasına tercüme etmiş, Jean de Ségovie de bu tercümeyi
Latinceye tercüme etmiştir. Bkz Weigers, “Yça of Segovia”.
86 Bleuchot, “La Connaissance”, 71-72.
87 Bleuchot, “La Connaissance”, 72.
18
girmişlerdir. Bu nedenle pek çok müellif Kuran’ı reddetme amacıyla çok fazla kitap
kaleme almışlardır. XVIII. Yüzyılda Osmanlıların Avrupa’dan geri çekilmelerine kadar
“Refutation Alcorani (Kuran’ın reddi)” isimli eserler düzenli olarak ortaya çıkmıştır.88
Özetle bu dönemde Batılı yazarların İslam Hukukunu araştırmama sebeplerini şu
şekilde sıralayabiliriz; a) Entelektüel tartışmalarının zemininin metafizik eksenli olması,
b) Kaynak yokluğu c) ve Türk tehlikesi. Bu engeller bulunduğu müddetçe Batılı
yazarlar daha çok yukarıda saydığımız polemik konuları içeren kitapları telif
etmişlerdir.
1.2.1.1.3. XVI.-XVII. Yüzyılda İslam’a İlginin Gelişmesi ve Oryantalistin Doğuşu
XVI. yüzyılda “Hümanizm” olarak adlandırılan yeni bir düşünce ortaya çıkmıştır.
Bleuchot’ya göre bu yeni düşünce Batıdaki İslam ile ilgili çalışmalar için bir duraklama
dönemi teşkil etmiştir. Çünkü İlkçağ dönemindeki klasik metinlere karşı tekrar doğan
tutkunluk skolastiğinin ve böylece Arap felsefenin reddedilmesine yol açmıştır. Başka
bir ifade ile Orta çağdaki çalışmalara gösterilen hayranlık nefrete dönüşmüştür.89
Rönesans döneminde, İslam dini daha çok Kilisenin Katolik Hristiyanlığı savunmak
amacıyla çalışmalara konu olmuştur. Zira meşhur Protestan mezhebinin kurucusu
Martin Luther’in (ö. 1546) görüşlerine karşın Kilise adamları, Protestanlığı (daha
doğrusu Martin Luther’in görüşlerini) İslam’la paralel görüp onun bir bidat ve sapkınlık
olduğunu göstermeye çalışmışlardı. Örnek olarak Luther’in yazdığı 95 tezleri90
Sorbonne tarafından “Kuran’dan daha sapkın” olarak nitelendirilmiştir.91
Dolayısıyla bu dönemdeki eleştiriler dolaylı yönden olmuştur. Bu nedenle de
Bleuchot’ya göre yaklaşık üç yüzyıl boyunca Batı dünyasında İslam düzgün bir şekilde
88 Bleuchot, “La Connaissance”, 72.
89 Bleuchot, “La Connaissance”, 72.
90 Martin Luther tarafından yazılmış ve Protestanlığın kökenleri olarak kabul edilen bu tezler madde
halinde olmaktadır.
91 Protestanlar da İslam’ı eleştirmekten geride kalmamışlar ve Katoliklerin kendilerini Müslümanlara
benzetmelerini de kınamışlardır. Örnek olarak Guillaume Postel “Alcorani Seu Legis Mahometi et
Evangelistarum concordiae liber (Kur’an veya Muhammedî Kanunu ve Evangelistlerin serbest
anlaşmaları)” adlı eserinde Protestanları Müslümanlara benzetmiştir. Ancak Protestanlar tarafından bu
eleştirilmiştir. Ayrıca Luther Anti-Christ’i (Deccal) betimlerken onun vücudu Türklerden ve kafası
Papazdan oluştuğunu söyler. Bleuchot, “La Connaissance”, 73.
19
araştırılmamıştır. XVII. yüzyıl çok “dindar bir yüzyıl” olmasına rağmen aşağıda
zikredeceğimiz İslam’ın araştırılmasını engelleyen “üç engeli” kaldırmayı başarmıştır.92
Yukarıdaki Türk tehlikesi engeli, Türklerin Avrupa’dan çekilmelerinden dolayı yüzyılın
sonunda kalkmıştır.
Kaynakların yokluğu ise devletler arası elçi gönderme ve tüccar amaçlı gibi çeşitli
seferler düzenleyerek ülkeler arasındaki ilişkileri düzeltmiş ve böylece kitap elde etme
imkânı sağlamıştır. Nihayetinde Arapça eserlerin Batı kütüphanelerinde büyük bir artış
sergilemiş ve İslam’ın ilk ansiklopedisi olan Barthélémy d’Herbelot’nun (ö. 1695)
“Bibliothèque Orientale (Doğu/Oryantal Kütüphanesi)” adındaki çalışması ortaya
çıkmıştır.93 Bleuchot’ya göre bu ansiklopedi daha çok Din ve Tarihe yöneldiği için
İslam hukuku alanındaki muhtevası azdır.94
Üçüncü engele gelince, tartışmaların esasen metafizik/kelam olması bu yüzyılda da
kaldırılmıştır. Entelektüel alan dinî metafizikten daha saf/veya daha genel (daha
doğrusu Kiliseden bağımsız) bir felsefeye kaymıştır. Ayrıca ateizm ve deizmin ortaya
çıkışlarının bilimsel yöntemlerin gelişmesinde katkılarının olduğu şüphesizdir. Nitekim
bu iki akıma karşı Kilise çeşitli yönlerden karşı çıkmaya çalışmıştır. Bu dönemde laik,
ateist ve deistlere karşı yazı yazan Hristiyanlar hâlâ İslam’ı kullanmaktaydılar. Yani bu
akımlar sapkın olarak ilan edilirken İslam ile benzetilip propagandası yapılmıştır.95
Ancak bunlara rağmen, ilerleyen zamanlarda seferler düzenlenecek ve böylece
önyargılar yavaş yavaş yıkılacaktır. Örneğin bir Cizvit (Jésuite) Misyoneri olan Michel
Nau (ö. 1683) uzun zaman Irak’ta kalmış ve bu süreçte “Muhammedî Dininin Güncel
Durumu”96 adlı eserini kaleme almıştır. Kuran ve Nau’un gözlemlerine dayanılarak
yazılmış bu çalışmada hukuk bilimi eserin yarısını teşkil etmektedir.97 Nau,
Müslümanların “Vahşi Kurt” tasvir edildikleri kadar olmadıklarını ifade etmektedir.98
92 Bleuchot, “La Connaissance”, 73.
93 Herbelot’nun hayatı hakkında bilgi için bkz. Aydın, Cengiz ve Görgün, Tahsin. “Herbelot,
Barthélemy de Molainville d’”, içinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, (Ankara: TDV
yayınları,1998) 17: 219-220.
94 Bleuchot, “La Connaissance”, 74.
95 Ancak Batı’da İslam sadece kötülenmemiştir. Bu zamanlarda bazı mezhep müntesipleri
(Sociniens/Unitariens denen anti-teslisciler) Hz. Muhammed’i savunmuşlardır. Tabii olarak bu
tutumlarından dolayı Kilise tarafından aforoz edilmişlerdir. Bleuchot, “La Connaissance”, 75.
96 Michel Nau, L’État Présent De La Religion Mahométane, I-II, (Paris : Veuve P. Bouillerot, 1684).
97 Bleuchot, “La Connaissance”, 75.
98 Nau, L’État Présent, II, aii.
20
XVIII. yüzyılın başlarında Fransızların “Aydınlanma” dönemi başlamaktadır. Bu
minvalde meşhur Fransız aydını Montesquieu, Osmanlı Devleti’ni despotizm ve
adaletsiz bir devlet olarak tanımlamaktadır. Ancak çağdaşları, kaynaklara ulaşabilme
imkanına sahip oldukları için bu yanılgıyı eleştirmişlerdir. Örnek olarak James Porter,
tıpkı Romalılarda olduğu gibi, Türklerin de hukuk metinlerinin bulunduğunu
söylemektedir.99 Bu görüşünü teyit etmek amacıyla Porter “Observations” adlı eserinde,
İslam hukukunun alış-veriş bahsini “Türkiye’de100 kullanılan bir hukuk kitabından
alıntı” başlığın altında incelemektedir.101 Bleuchot’ya göre bu Kitap, Kudûrî’nin
muhtasarıdır.102
Bu dönemdeki çalışmaların daha çok devletlerin adalet anlayışını incelediği
görülmektedir. Geçmiştekilerden farklı olarak bu çalışmalar, artık İncil’e veya Hristiyan
dinine göre yargılamamaktadır. Başka bir ifade ile meseleler artık Kiliseden bağımsız
bir şekilde yürütülmektedir. Bu çağ İnsan merkezli bir dönem olduğu için, daha genel
kavramlar çerçevesinde tartışmalar yapılmaktaydı. Örneğin bir devletin despotizm
olması veya olmaması vatandaşın haklarının güvenirliğine göre yargılanmaktaydı.
Görüldüğü üzere bu dönemdeki müellifler İslam veya Osmanlı Devleti hakkında yazı
yazmak istedikleri zaman, söylentiden değil bizzat kendi gözlemleriyle çalışmalarını
yürütmüşlerdir. Örneğin Le Baron de Tott Osmanlı topraklarında 23 sene yaşamış ve
Osmanlı Türkçesini öğrenmiştir. 1784 yılında “Türkler ve Tartarlar hakkında” kitabını
yayımlamıştır.
99 James Porter, Observations sur la religion, les lois, le gouvernement et les moeurs des Turcs, çev.
Claude-François Bergier (Londres: J. Nourse, 1769), 57.
100 Porter, Observations, 62.
101 Porter, Observations, 62.
102 Bleuchot, “La Connaissance”, 77. Yine bu tarihlerde Kur’an’ın ilk Fransızca tercümesi de
yayımlanmıştır. “L’alcoran de Mahomet translate d’arabe en François (Français) (Mohamet’in
alcoranı – Arapçadan Fransızcaya tercümesi)”. Par le Sieur Du Ryer – A Paris chez Antoine de
Sommaville 1647”. Du Ryer tarafından yapılan bu tercüme, Hz. Muhammed’in sahte peygamber
olduğunu göstermek amacıyla ele alınmıştır. Önsözde Muhammedî veya Müslüman kavramları
kullanırsa da İslam’ın inanç esaslarını sıralarken “Les Turcs… (Türkler…)” olarak başlamaktadır. Bu,
o dönemlerde Batı için Türkler, İslam dünyasını temsil ettiğini göstermektedir. Du Ryer’in
tercimesinden bir yüzyıl sonra gelen Savary, yeni bir Kur’an tercümesini yayımlamış ve bunda Hz.
peygamberin Siyer’ine ayırmış bir giriş ve tercümeye başlamadan önce bazı hususların
değerlendirmeleriyle zenginleştirmiştir. Ayrıca önsözünde Du Ryer’i eleştirmekten de geride
kalmamıştır. Claude-Étienne Savary, Le Coran, Traduit de l’arabe, accompagné de notes, et précédé
d’un abrégé de la vie de Mahomet, tiré des écrivains orientaux les plus estimés, I-II, (Paris: Knapen &
Onfray 1783).
21
Ayrıca göz ardı edilemez başka bir eser de Anquetil Duperron’un “Législation Oriental
(Doğu Teşrîi/Mevzuat)” adlı kitabıdır. Bu kitapta Türkiye’de, Fars’ta ve Hindistan’da
devletlerin siyasi prensipleri ele alınmaktadır. Bu eserde müellif, şu hususları
doğrulayacağını ve tashih edeceğini iddia etmektedir;
“Şimdiye kadar bu üç devlet hakkındaki “despotizm” düşüncesinin tamamen batıl ve
yanlış olduğunu, yine bu üç devlette yazılı hukuk metinlerinin var olduğunu ve bu
sebeple de hükümdarın (prens) ve halkın (süje) bu metinlere uymaları gerektiğini ve
nihayette, bu üç devlette insanların menkul ve gayrı-menkul mallarının bulunduğunu ve
bunların tasarruflarında hür olduklarını” ispatlayacağını söylemektedir.103
Kısacası Batıdaki İslam hakkındaki ilk çalışmalar onun pratik ilimlere değil kelami
boyutuna yönelik olup tartışmalar bunun etrafında gerçekleşmiştir. Zamanla bazı
önyargılar yok olmuşsa da tam bir iletişimin kurulduğu söylenemez. Bununla birlikte
XVII-XVIII yüzyıllarda çoğalan seferlerle Batı ve Doğu arasında iletişim konusunda
büyük bir gelişmenin yaşandığı da bir gerçektir. İşte Mouradgea d’Ohsson’un eseri bu
dönemlerde ortaya çıkmıştır.
1.2.2. D’Ohsson’un Eserinin Etkisi
1.2.2.1. Eserin Batıdaki İslam Hukuku Çalışmalarına Etkisi
D’Ohsson’un eseri, Oryantalistlerin erken dönemlerine denk gelen ilk çalışmalar
arasında yer aldığı için ondan sonra gelen pek çok çalışmaya kaynaklık teşkil etmiş bir
kitaptır. Şüphesiz eserin çok yönlü olması bu hususta etkili olmuştur. Nitekim Fıkıh,
Kelam, Tarih, Kültür gibi alanları incelediğinden, genel bir şekilde İslam hakkında
araştırma yapmak isteyen her oryantalist için değerli bir kaynak olup hâlâ günümüzde
de önemli bir yere sahiptir.
Bu bölümde önemli gördüğümüz Fransız oryantalistlerden hareketle, d’Ohsson’un
eserinin önemine işaret etmeye çalıştık. Bunları kronolojik bir şekilde sıralamaya gayret
ettik. Belirtelim ki; Türk akademik camiasında Fransız oryantalistlerin İslam hukukuyla
ilgili eserlerini inceleyen bir çalışma henüz yoktur. Bu kısa bölümde, bir nebze de olsa
bu eksikliği gidermeye çalışacağız.
103 Anquetil Duperron, Législation Orientale, (Amsterdam: Marc-Michel Rey, 1778), a.
22
Daha önce de ifade ettiğimiz gibi d’Ohsson’un eseri çok yönlüdür. Buna göre eser
sadece hukuk çalışmalarına kaynaklık etmemiştir. Bilakis pek çok tarih araştırmaları bu
eserden faydalanmıştır. Nitekim d’Ohsson’un eseri Cahiliye dönemi, Hz. Peygamberin
siyeri ve Halifelerin döneminden Osmanlı Devleti’ne kadar geniş bir bilgi yelpazesi
sunmakta ve dolayısıyla değerli tarihî bilgiler ihtiva etmektedir.104 Ayrıca eserin birinci
cildinde Nesefî’nin akaidini Fransız diline aktardığı için105, d’Ohsson’un eseri kelam
konularını inceleyen çalışmalara da kaynaklık etmiştir.106 Ancak tezimizin konusunun
dışında olması hasebiyle bu konulara yer vermeyeceğiz. Zaten d’Ohsson’un eseri,
büyük oranda İslam hukuku araştırmalarında Batılı çalışmalara kaynaklık etmiştir.
Burada ilk olarak XIX. yüzyılın sonlarında yaşamış oryantalist Rodolphe Dareste’in
görüşlerine yer vermek istiyoruz. Dareste, Maliki mezhebine dair yazdığı
makalesinde107, o dönemdeki Batı devletlerinin çoğunda, Müslüman toplumlarının
bulunduğunu ve onların hukukunu ve geleneklerini anlamaya yönelik çalışmaların
yürütüldüğünü ifade etmektedir. Bunun üzerine İngilizler Hindistan’da, Hollandalılar
Java’da, Ruslar Güney Kafkasya’da ve nihayet Fransızlar Cezayir, Senegal ve
Pondichéry’de pek çok çalışma sürdürmüşlerdir. Bu konuda Dareste şöyle demektedir:
104 İslam Tarihi hakkında ilk çalışmalardan sayılan eser Joseph de Hammer’in Histoire de l’Empire
Ottoman; Depuis son origine jusqu’à nos jours (Osmanlı İmparatorluğunun Tarihi; kökünden
günümüze kadar) kapsamlı eseridir. Bu eserinde d’Ohsson’a atıfta bulunmaktadır. Başka bir eser ise
meşhur Tarihçi Caussin de Perceval’ın “Arapların tarihi hakkında bir deneme” adlı eseridir. Yine bu
eserde d’Ohsson’a atıfta bulunmaktadır.
105 Çağdaş bir araştırmacı olan Gilliot, orta Asya ve Horasan’daki akaidini incelediği makalesinde,
Nesefi’nin akaide ilişkin eserinin Fransızca tercümesi, d’Ohsson’un birinci cildinde mevcut olduğunu
söylemektedir. Bkz. Claude Gilliot, “La Théologie Musulmane En Asie Centrale et au Khorasan”,
Arabica, 49/2 (Brill, 2002) 135-203.
106 Örneğin Gustave Dugat, Histoire des Philosophes et des Théologiens Musulmans (de 632 à 1258 de
J.-C), (Paris: Maisonneuve et C., 1878), 86, 375. Dugat Mutezilelerle gelenekçiler (Ehli Hadis)
arasındaki cari olan Kur’an’ın mahluk olduğu tartışmasını her ne kadar ele almış olsa da d’Ohsson’un
verdiği bilgiler yetersiz olduğunu ve çoğu zaman hatalı bir şekilde aktardığını söyler. Bu konuda
Dugat d’Ohsson’un eserinin birinci cildine başvurmaktadır. Dugat’ın zikredilmeye değer başka bir
eseri; Histoire Des Orientalistes de l’Europe, I II, (Paris: 1868-1870). Bu eserde Dugat XII. yy’dan
XIX. yy.’a kadar yaklaşık 35 oryantalist saymaktadır. Pek çok ünlü yazar, Shakspear gibi, zikrederse
de burada d’Ohsson’a yer vermemiştir.
Ayrıca meşhur George Henri Bousquet’nin “İslam’da ritüel temizlik” adlı makalesinde, Sünnilerin
(Ortodoks) akaid ve ahlak temellerini (cathéchisme) öğrenmek için d’Ohsson’un eserine müracaat
edilmesine tavsiye etmektedir. Bkz. George Henri Bousquet, “La pureté rituelle en islam (étude de
fiqh et de sociologie religieuse)”, Revue de l'histoire des religions, 138/1 (1950).
107 Rodolphe Dareste, “Code Musulman par Khâlil”, Journal des Scavants, (Imprimerie Nationale: Mai-
Juin, 1882).
23
“Bu yoğun ve genel çalışmalar sayesinde bizler bugün, İslam hukukunu bütünsel bir
bakışla ele alabilme imkânına sahip olduk”.108
Nitekim kendi dönemine kadar Avrupa dillerine çevrilmiş İslam hukuku kitaplarının
listesini şu şekilde sunmaktadır:
1. Hindistan için Merğinânî’nin el-Hidâye’sinin İngilizce tercümesidir. Bu tercüme
“Guide (Rehber)” adı altında Hamilton tarafından çevrilmiştir.
2. Hollanda’nın kolonileri için Şîrâzî’nin et-Tenbîh adlı eserinin Hollandacaya
çevirisidir. Bu eser Keijzer109 tarafından “Handboek voor het Mohammedaansche Recht
(Muhammedî Hukuk için El kitabı)” adı altında La Haya 1853’de basılmıştır. Keijzer’in
başka bir çevirisi ise Şafii fakih Ebu Şucâ’nın110 el-Muhtasar’ın111 Fransızca tercümesi
olup “Précis de Jurisprudence Musulmane selon le rite Châfeite (Şafii Mezhebine göre
Müslüman hukukuna dair bir inceleme)” adı altında Leyde 1859’de basılmıştır.
3. Güney Kafkasya’da Ruslar için “Kaynakların ışığında İslam Hukuku/Kanunu” adı
altındaki Von Tornauw’nun çalışması ilk önce 1851’de yayımlanmıştır. Daha sonra
“Das moslemische Recht aus den Quellen dargestellt” adı altında Almanca çevirisi
Leipzig’de 1855 senesinde basılmıştır. Beş sene sonra 1860 yılında eser “Le droit
musulman, exposé d'après les sources” adı altında Paris’te Fransızca basılmıştır. Bu
eserin Fransızca çevirisini aşağıda tahlilini yapacağız.
4. Fars’taki Şii Müslümanlar hakkında “Recueil de lois concernant les musulmans
schiites (Şii Müslümanlara dair Kanun Mecmuası)” başlık altında Amédée Querry
tarafından hazırlanmış çalışmadır. Söz konusu eser Paris şehrinde 1871-1872 yıllar
arasında yayımlanmıştır.
108 Dareste, “Code Musulman”, 1.
109 Salomo Keijzer veya Salomon Keyzer. Hayatı ve çalışmaları hakkında bilgi için bkz. Ayang Ultriza
Yakin, “Salomo Keijzer (1823-1868): Un juif, le droit musulman, et des Indes-néerlandaises au XIXe
siècle”, Le Banian, 19 (2015). Keijzer, yukarıdaki saydıklarımızın dışında, Maverdî’nin el-Aḥkâmü’s-
Sulṭâniyye gibi Hollandaca başka çevirileri de bulunmaktadır.
110 İlk dönemdeki oryantalistler Ebu Şuca’yı “Abou Chodja” yazarken daha sonra “Abu Shujâ” şeklinde
tashih edilmiştir.
111 El-Gâyetü ve et-Takrîbü metn-i Ebu Şucâ, et-Takrîb fi’l-fıkh, Gâyetü’l-İhtisâr veya el-Gâye fi’lİhtisar
gibi isimlerle de anılmaktadır. Bu eserde Keijzer, ilk başta uzun bir önsözde bulunup sonra
metnin tamamını Arapça vererek tercümesini ikinci bölümünde yer vermektedir. Daha sonra
açıklamalarda bulunur ve bazen de İbn Kasım tarafından yazılmış eserin en meşhur şerhi Fethul Karîb
el-Mucîb’a atıf yapmaktadır.
24
5. Osmanlı İmparatorluğu için tezimizin konusu olan Mouradgea d’Ohsson’un
“Tableau Général de l’Empire Ottoman” eseridir. Bu eserin iki baskısı bulunmaktadır:
Birincisi De Luxe edisyonu (üç cilt) 1787-1820, İkincisi ise Octavio (Sekiz cilt)
edisyonu 1788-1820 yıllar arasında yayımlanmıştır. Aşağıda bu iki baskıya dair kısa bir
tahlilde bulunacağız. Ayrıca d’Ohsson’un eserinin Mültekâ’nın bir tercümesi olduğuna
dair iddialar bulunmaktadır. Bu iddianın doğruluğunu ileriki sayfalarda de ele alacağız.
6. Son olarak Cezayir için Perron’un Muhtasar Khâlil çevirisi Paris’te 1848-1854
yılları arasında basılmıştır.112
Görüldüğü üzere bu dönemlerde belli başlı Müslüman toplumlarını inceleyen eserler
ortaya çıkmıştır. Bunlar arasında en erken çalışmalardan biri d’Ohsson’un eseridir.
Tespit edebildiğimiz kadarıyla d’Ohsson’un eserine, İslam hukuku alanında, ilk atıfta
bulunan kişi Fransız oryantalist Garcin de Tassy’dir. O “Exposition de la Foi
Musulmane (Müslüman İmanının sunumu)”113 adlı eserinde bazı konuları işledikten
sonra ayrıntılı bilgi edinmek için d’Ohsson’a atıf yapmaktadır.114
Bir başka eser ise Fransız Kara Kuvvetlerin Başhekimliğini yapmış Mayer Goudchaux
Worms’un arazi mülkiyetine dair çalışmasıdır.115 Worms bu çalışmada Müslüman
toplumlarında mülkiyetin teşekkülüne ve keyfiyetine dair meseleleri incelemektedir.
Çeşitli kaynaklardan yola çıkarak, örneğin Maverdî’nin “el-Ahkâmü’s-
Sultâniyye”sinden alıntı yaparak116, İslam hukukundaki vakıf ve benzeri konuların
112 Dareste, “Code Musulman”, 1. Ayrıca Dareste, “Études d’Histoire du Droit (Hukuk Tarihinin
Etütleri)” adlı eserinde, İslam Hukukunu incelediği bölümde yukarıda verdiğimiz listeyi
genişletmektedir. Bkz. Rodolphe Dareste, Études d’Histoire du Droit, (Paris: L. Larose et Forcel,
1889), 52-53.
113 Ulaşabildiğimiz en erken Fransızca fıkhî eser, Mehmet Birgivî’nin vasiyetname veya Risâle-i Birgivî
diye bilinen eserinin Fransızca tercümesidir. Eser Türkçe dilinde kısa bir ilmihal kitabı olup Garcin de
Tassy tarafından tercüme edilmiş ve “Exposition de la Foi Musulmane (İslam İmanının Sunumu)”
adında 1822 yılında yayımlanmıştır. Eser 1830’de ikinci kez basılmıştır. Ayrıca Tassy çalışmasına
Farsçadan tercüme etmiş Saadî’nin pend-name adında bir şiir ve De Sacy’nin Arapçadan tercüme
etmiş “Borda” adında Hz. Peygamberi öven bir şiire yer vererek basmıştır.
114 D’Ohsson’a yapılan atıflar için bkz. Birgivî, Takıyyüddin Mehmed, Exposition de la Foi Musulmane,
çev. Garcin de Tassy, (Paris: G. Dufour & d’Ocagne, 1822), 58, 79, 91, 97, 99, 100.
115 “Recherches sur la constitutions de la propriété territoriale dans les pays musulmans et
subsidiairement en Algérie (Müslüman ülkelerde arazi mülkiyetin teşekkülü hakkında araştırmalar,
özellikle Cezayir’de)”.
116 Bkz. Mayer Goudchaux Worms, Recherches sur la constitutions de la propriété territoriale dans les
pays musulmans et subsidiairement en Algérie, (Paris: A. Franck, 1846), 96, 103, 196…
25
hükümlerine değinmektedir. Türkiye’yle (Osmanlı)117 ilgili ve Hanefi mezhebinin bazı
görüşlerini aktarırken d’Ohsson’a atıf yapmakla beraber gerekli gördüğü yerlerde de
eleştirmiştir.118
Eserin önsözünde Worms, İslam hukuk araştırmalarının bazı sıkıntılarına değinip İslam
hukukunun kaynaklarına doğrudan ulaşmanın ne kadar zor ve Müslümanlarla ilişki
kurmanın ne kadar meşakkatli olduğunu dile getirir. Worms’a göre bunun sebebi,
Fransızlar’ın o dönemde Cezayir’i işgal etmelerinden dolayı Cezayirlilerin gözünde
Fransızların sömürgeci bir düşman olarak telakki edilmeleridir. Bu açıdan Cezayirliler
Fransızlarla ilişki kurmaktan uzak durmuşlardır.119 Bu durumu göz önünde bulunduran
Worms, d’Ohsson’un böyle bir sıkıntıyla karşılaşmadığını ima etmekte ve kaynaklara
rahat bir şekilde ulaşabildiği için onun eserinin önemine işaret etmektedir.
Gördüğümüz kadarıyla d’Ohsson’a ilk eleştiri getiren kişi Worms’tur. Worms’un
eleştirisi, d’Ohsson’un “bazı hususların daha iyi anlaşılmasını sağlamak”120 amacıyla
bazı fıkhî bapların ve konuların yerlerini değiştirmesine yöneliktir. Ona göre d’Ohsson
kendisine veya daha doğrusu Avrupa hukuk sistemine göre bir tasnif yapmaktadır.
Worms’a göre Mültekâ İslam hukukunun meselelerini en sistematik ve en güzel
biçimde ele alan bir eserdir.121 Bu açıdan Mültekâ yabancı ve kendisine aykırı bir
tasnife veya yeni bir düzenlemeye ihtiyaç duymamaktadır. Böylece d’Ohsson kendi
kafasına göre esere bazı ilaveler yapmış, birbirleriyle alakalı olmayan konuları bir araya
getirmiş ve “yanıltıcı bir benzerlik/kıyas” kurmuştur.122 Worms’un diğer eleştirilerini
yeri geldikçe zikredeceğiz.
Bütün bu eleştirilere rağmen Worms Avrupa’da gerek biçim gerek içerik açısından
d’Ohsson’un eserine denk bir kitap bilmediğini itiraf etmektedir.123
D’Ohsson’un çalışmalarına değinen diğer bir eser Worms’un eserinden iki sene sonra
yayımlanan meşhur Muhtasar İbn Halilin124 Fransızca çevirisidir. Bu çeviri Perron
117 Fransızcada “Turquie” kelimesi uzun zamandır kullanılmaktaydı. Örneğin yukarıda zikrettiğimiz
1775’te yayımlanmış Kuran’ın tercümesinde Türkiye için “Osmanlı (Othoman)” değil “Turquie”
kelimesi kullanılmıştır.
118 Worms, Recherches, 69, 269, 322.
119 Worms, Recherches, X.
120 D’Ohsson, Tableau, I, 3-4.
121 Worms, Recherches, 10. Worms burada “Législatives musulmanes” demekte olup bu kavramı “Fıkıh”
karşılığında kullandığını gözükmektedir.
122 “Un aspect d’analogie trompeur”. Worms, Recherches, 10.
123 Worms, Recherches, 14.
26
tarafından tercüme edilmiş ve Fransız Devleti’nin onayıyla yayımlanmıştır. Uzun bir
girişten sonra Perron, dönemine kadar Oryantalistlerin yazmış oldukları İslam hukuku
eserlerine dair bir değerlendirmede bulunmaktadır.
Kendi sözleriyle ifade edecek olursak;
“…görebildiğim kadarıyla İslam hukuku (Jurisprudence Musulmane) hakkında yapılmış en
kapsamlı çalışma ve kısa bir bakıştan hareketle İslam’ın sivil ve dini kanunlarını tam ve komple
bir şekilde ihtiva eden eser, Mouradgea d’Ohsson’un “Le Tableau Général de l’Empire
Othoman” adlı eseridir…” demektedir.125
Perron, d’Ohsson’un Mültekâ’da yaptığı değişiklikler nedeniyle Worms’un dile
getirdiği eleştirileri tekrar ifade etmektedir. İleriki sayfalarda, İngilizler için
Hamilton’un tarafından el-Hidâye eserinin tercümesinden126 bahsederek, Hidâye her ne
kadar Hanefî fıkhının en sistematik eserlerinden biri olsa da tercümenin karmakarışık
bir tercüme olduğunu ve bu nedenle de kitabın anlaşılmaz hale geldiğini söylemekte ve
Hamilton Hidâye’yi mahvettiğini belirtmektedir.127 Bu sebeple d’Ohsson’un eserinin bu
tercümeden daha üstün olduğunu ima etmiş olmaktadır.
D’Ohsson’un ve Perron’un çalışmalarıyla ilgili şöyle bir tespitte bulunmak istiyoruz:
Hanefi mezhebi için d’Ohsson’un, Maliki mezhebi için Perron’un eserleri İslam
hukukuna ilişkin gelecek çalışmalar için temel kaynak teşkil edeceklerdir.
Tespit edebildiğimiz kadarıyla “Droit Musulman (İslam Hukuku)” adı altında128
yapılmış ve tamamlanmış ilk çalışma, Annaba129 şehrinde avukatlık yapmış Charles
124 “Halil b. İshak tarafından İslam Hukukuna dair bir inceleme veya İslam Hukukunun Sivil ve Dinî
İlkeleri”
125 Nicolas Perron, Précis de Jurisprudence Musulmane ou Principes de Législation Musulmane Civile et
Religieuse Selon Le Rite Malékite – par Khalîl Ibn-Ishâk, (Paris: Imprimerie Nationale, 1848-1852),
XVI.
126 Charles Hamilton, The Hedàya, or Guide; A Commentary On The Mussulman Laws, I-IV, (London:
T. Bensley, 1791).
127 “İl a décapité le Hédâïa” Perron, Précis de Jurisprudence Musulmane, I, SVII.
128 Kemal Gözler’in görüşü de bu yöndedir. Bkz. Kemal Gözler, “‘İslâm Hukuku’ Terimi Kaç Yaşında?
‘Fıkıh’ Yerine Ne Zamandan Beri ‘İslâm Hukuku’ Terimi Kullanılıyor?”, (3 Ağustos 2019),
https://www.anayasa.gen.tr/islam-hukuku-kac-yasinda.htm. Ancak araştırmamızın sonucunda, J.
Pharaon ve Th. Dulau tarafından 1839 senesinde hazırlanmış ancak tamamlanmamış “Droit
Musulman” adında bir kitap var olduğunu tespit ettik. Tornauw eserinin önsözünde böyle bir eserin
var olduğunu ve Sünni mezheplerden sadece Hanefi ve Maliki ekolleri incelediğini söylemektedir.
Bkz. Nicolas de Tornauw, Le Droit Musulman Exposé d’Après Les Sources, çev. M. Eschbach, (Paris:
Librairie du Conseil d’État, 1860). 4. Ayrıca “La Revue Indépendante” ve “Économie Politique”
adındaki dergilerde, “Ana” kavramı hakkında söz konusu esere atıfta bulunup bu eserin
tamamlanmadığını söylenmektedir. İki dergilerde aynı makale “De La Propriété en Algérie” adında
27
Gillotte’un “Traité de Droit Musulman (İslam Hukuku üzerine)” adlı eseridir.130 Bu kısa
çalışmasında Gillotte nikah ve alım satım gibi muamelat konularını incelemiştir.
Önsözünde, bu çalışmanın esasında bireysel bir amaçla kaleme aldığını, ancak bazı
arkadaşlarının telkiniyle bu kısa yazısını yayımlamak düşüncesine kapıldığını
söylemektedir. Bu çalışmayı ele alma nedeni ise İslam hukukunun prensiplerini bir
araya getirme fikridir. Bunu gerçekleştirmek için ise Perron’un ve d’Ohsson’un131
kitaplarından faydalanıp dönemin Annaba şehrinin Kadısı olan Sidi-Mohammed
Larguech’den132 de yardım aldığını söylemektedir.133 Çalışmasının sonunda Gillotte
neredeyse kitabın tamamının Perron’un ve d’Ohsson’un tercümelerinin alıntısından
ibaret olduğunu itiraf etmektedir.134
1851 yılında Rus İmparatorluğunun danışmanı Nicolas de Tornauw’un135 “Kaynakların
ışığında İslam Hukuku” adlı eserini Strazburg’un hukuk fakültesinde Napolyon Kanunu
alanında profesör olan Eschbach Fransızcaya tercüme edilmiş ve 1860 senesinde
yayımlanmıştır.136
Tornauw önsözünde, İslam hukuku araştırmalarının önemine değinip şimdiye kadar
yapılmış çalışmaların uzun bir tahlilini yapmaktadır.137 Bu meyanda, Worms’un
sözlerine atıf yaparak d’Ohsson’un kaynaklara ulaşma ve Müslümanların diline vakıf
aynen yayımlanmıştır. Bkz. Pascal Duprat, “De La Propriété en Algérie”, La Revue Indépendante, 16,
(Paris: 1844), 80/ Économie Politique – Recueil de monographies, 2, (Bruxelles: 1844), 255.
129 Şehrin eski ismi “Bône/Bona” olmaktadır. Bu şehirde bulunan ve şimdiki adında olan “Darü-l
Larguech” evi, Osmanlı döneminde Osmanlı Devleti’nin Genelkurmay başkanın ikamet yeriydi.
Fransız devriminde ise, “Darü-l Larguech” 1869 senesinde Larguech ailesi Annaba şehrinin belediye
başkanından tekrar satın almıştır. Daha ayrıntılı bilgiler için Bkz. “Propriété et société en Algérie
contemporaine: Quelles approches?”, ed. Dider Guignard, IREMAM-UMR 7310, (Marseille: CNRS).
130 Charles Gilotte, Traité de Droit Musulman. (Bône: Imprimerie de Dagand, 1854). Eser Alger ve
Paris’te 1860 yılında bir kez daha basılmış ve “Précédé Du Décret Du 31 Décembre 1859” ve
“Accompagné d’Une Notice Inédite Sur Sidi Khelil” ile zenginleştirilmiştir.
131 Sava Paşa ve Gilotte gibi bazı müellifler Mouradgea d’Ohsson’u “Mouradgeah d’Hosson” şeklinde
yazmaktadırlar.
132 Fransız Devleti Larguech ailesinden birisini Annaba şehrinin Kadısı olarak tayin etmiştir. Böylece
ilmiyle meşhur olmuş Mohammed Larguech, Fransız Devleti’n tarafından Müslüman bireylerin
evlendirmeleriyle görevlendirilmişti. 1882’de Fransız Kanunun nedeniyle kutladığı evlilikleri sicil
defterine kaydetmekle memur olundu. Bkz. “Dar Larguech”, (15 Ağustos 2016), https://www.annabapatrimoine.
com/dar-larguech/.
133 Gilotte, Traité de Droit Musulman, V-VI.
134 Gilotte, Traité de Droit Musulman, 185. D’Ohsson’a atıf yaptığı bazı örnekler; 11, 18, 47, 92.
135 Nicolaus von Tornauw şeklinde de yazılmaktadır.
136 “Le Droit Musulman Exposé d’Après Les Sources”.
137 Tıpkı Dareste gibi Avrupa dillerinde İslam hukuku ile ilgili çalışmaların genel bir tablosunu
sunmaktadır. Bkz. Tornauw, Le Droit Musulman, 8-10.
28
olma gibi engelleri atladığını ifade etmektedir.138 Ancak bunlara rağmen d’Ohsson’un
eserinin büyük hatalar içerdiğini söylemekte ve buna örnek olarak tamamen iradî
kaynaklı olan vakfı, tamamen dinî bir vecibe kaynaklı zekâtla aynı bölümde işleyerek
biçim açısından benzer olsa da esas itibariyle tamamen ayrı konuları birleştirdiğini
söyleyerek eleştirmektedir.139
İki sene sonra 1862’de Belin’in arazi mülkiyetine ilişkin “Arazi Mülkiyeti Hakkında Bir
Etüt (Étude sur la Propriété Foncière)” adlı eseri140 yayımlanmıştır.141 Belin önsözünde
İslam hukukunu bütünsel olarak ele alan çalışmaların mevcut olduğunu söyleyip bunlar
arasında d’Ohssonların142 eserlerini de zikretmektedir.143 Eser arazi mülkiyetini,
Türkiye’deki uygulamaya yani Hanefi mezhebinin görüşlerine göre incelemeyi
hedeflemiştir. Bu sebeple de Mültekâ’ya ve d’Ohsson’a çokça atıf yapmaktadır. Bu
çalışmada d’Ohsson’a yapılan atıflar genellikle kavramlar ve uygulamalar hakkında
olmaktadır.144 Bunların dışında d’Ohsson’dan alıntı yapılarak bazen Padişahların sözleri
zikredilmekte ve d’Ohsson’un kendi değerlendirmelerine de yer verilmektedir.145
1873-1874 senelerinde Cezayir’in başkentinin mahkemesinde danışmanlık yapmış
Édouard Sautayra ve eski Arap dili Profesörü Eugène Cherbonneau, “Kişi Hukuku” ve
“Miras Hukuku” konularını inceleyen iki ciltli bir çalışmayı beraber hazırlamışlardır.146
Öncekiler gibi bu müellifler, önsözlerinde böyle bir çalışmanın gerekliliğini vurgulayıp
hangi şartlarda bu eserlerini ele aldıklarını, nasıl yürüttüklerini açıklamaktadırlar.
Aslında bütün oryantalistlerin önsözleri önemli bilgiler ihtiva etmektedir. O dönemdeki
Müslüman dünyasının portresini çizip İslam toplumunun hangi aşamalardan geçtiğini
anlatarak dönemlerindeki çalışmaların ve gelişmelerin seyrini vermektedirler.
138 Tornauw, Le Droit Musulman, 3.
139 Tornauw, Le Droit Musulman, 4.
140 Arazi mülkiyet üzere etüt ve özellikle Türkiye’de (Hanefi Mezhebi).
141 “Foncier” kavramı “arazi” anlamına gelen Latinceden “Fundus” kelimeden türeyip 16cı yüzyılında
ortaya çıkmıştır. Bu kavram kişinin arazisiyle/toprağıyla ilişkisini ifade eden bir terimdir. Böylece
“Propriété Foncière” (arazi mülkiyeti), “Propriété de la terre” (Toprak mülkiyeti)’ne anlamına
gelmektedir. Bkz. Juridictionnaire, ed. Jacques Picotte, (Canada: Université de Moncton, 15 Octobre
2018), s.v. “Propriété”, 1771.
142 Göreceğimiz üzere d’Ohsson eserinin tamamını basmadan vefat edip geriye kalan ciltleri oğlu
Constantin tarafından basıldığından dolayı Belin böyle demektedir.
143 Belin, Étude, 3.
144 Örneğin Belin, Étude, 127, 128, 129, 136…
145 Bkz. Belin, Étude, 144, 149.
146 Sautayra ve Eugène Cherbonneau. Du Statut Personnel et Des Successions, Tome Premier Du statut
personnel, Tome Deuxième Des Successions, I, (Paris : Maisonneuve, 1873), II, (Paris : Maisonneuve,
1874).
29
Son iki yazarın eserine dönecek olursak, önsözlerinde hangi kaynaklardan istifade
ettiklerini söylemektedirler. Eser Maliki mezhebi esas alınarak yazılmış ancak Hanefi,
Şafiî ve Hanbelî mezheplerin görüşlerine de yer vererek ekoller arasındaki ihtilafları
incelemektedirler. Bu üç mezhebin görüşleri ise İbrahim Halebi’nin Mültekâ’sına, Ebu
Şucâ’nın metnine ve nihayet Hidaye’ye başvurarak yer vermektedirler.147 Görüldüğü
gibi Hanbelî mezhebi için doğrudan kaynak göstermeyip zikredilmiş eserlerden
faydalanmışlardır.
Bu iki yazar dönemin diğer Oryantalistleri gibi, eserlerinde Hanefi mezhebinin
görüşlerini zikrettiklerinden tabii olarak d’Ohsson’un eserine başvurmak
durumundadırlar.148 Ayrıca İslam hukukunun geneline değinen konularda da bu esere
müracaat etmektedirler.149
Burada önemli gördüğümüz bir hususa dikkat çekmek istiyoruz; yukarıda bahsi geçen
iki yazar d’Ohsson’un eserinin özellikle 5. ve 6. ciltlerine başvurmaktadırlar.
Başvurdukları eserleri zikrederken Mültekâ’nın tercümesinin d’Ohsson’un eserinin 5.
ve 6. cildine tekabül ettiğini söylemektedirler.150 Ancak d’Ohsson 2. ciltten itibaren
Mültekâ tercümesine yer vermektedir. Dolayısıyla burada yazarların ele aldıkları konu
yani kişi ve miras hukuku özelinde bunu dile getirmiş olmaları ihtimal dahilindedir. Bu
hususu ileride ele alacağız.
Bir diğer çalışma İskenderiye Temyiz Mahkemesinde Avukatlık yapmış Eugène
Clavel’in “Droit Musulman d’Après Les Différents Rites (Farklı Mezheplere Göre İslam
Hukuku)” adındaki çalışmasıdır.151 Clavel eserini dönemin Mısır Hıdivi için kaleme
almıştır.152 Önsözünde Clavel, Mısır Devleti’nin 1875 yılında resmi bir kod
yayımladığını ifade edip bu metnin İslam hukukunun prensiplerini anlamak için yeterli
olamayacağından dolayı İslam hukukunu daha genel ve açıklayıcı bir eser kaleme almak
istemiştir.153 Bilindiği üzere Mısır Devleti’nin yayımladığı eser Muhammed Kadrî
147 Sautayra ve Cherbonneau, Du Statut Personnel, III.
148 Sautayra ve Cherbonneau, Du Statut Personnel, 62, 67, 76…
149 Sautayra ve Cherbonneau, Du Statut Personnel, 53, 61.
150 Sautayra ve Cherbonneau, Du Statut Personnel, III.
151 Eugène Clavel, Droit Musulman Du statut personnel et des successions d’après les différents rites et
plus particulièrement d’après le rite hanafite - Première Partie Du Statut Personnel, Deuxième Partie
Des successions, (Paris : L. Larose, 1895).
152 Clavel, Droit Musulman, giriş bölümü.
153 Clavel, Droit Musulman, Préface 1.
30
Paşa’nın aile hukukuna dair eseridir.154 Hanefi mezhebine göre tasarlanmış bu eser
Clavel’e göre İslam hukukunun genel bir bakışını verme hususunda yetersiz olduğundan
dolayı kendi eserinde diğer mezheplerin görüşlerine de yer vermektedir. Clavel burada
d’Ohsson’un eseri üzerinden Mültekâ tercümesine başvurduğunu kendisi ifade
etmektedir.155
Cezayir’in Hukuk fakültesinde dekanlık yapmış Marcel Morand “Étude de Droit
Musulman Algérien (Cezayir(î) İslam Hukuk Etüdü)”156 adlı eserinde İbrahim
Halebi’nin görüşlerine yer verirken d’Ohsson’un eserine müracaat etmektedir.157 Bu
eserini yayımlandıktan 11 sene sonra Morand, öğrencilerinin isteği üzere “Cezayir
İslam Hukukuna Giriş” adında bir eser kaleme almıştır.158 Burada birinci eserine
nazaran d’Ohsson’a daha az atıf yapmaktadır. Tıpkı Dareste gibi Morand da Avrupa
dillerinde fıkhî ekoller hakkında yapılmış ve kaçınılmaz çalışmalara ilişkin genel bir
tablo çizmektedir.159 Hanefi mezhebi hakkında Halebi’nin Mültekâ’sını zikretmekte ve
bu eserin d’Ohsson tarafından “kısmen” tercüme edildiğini söylemektedir. XIX.
yüzyıllar sonundaki yazarların d’Ohsson’un Mültekâ’yı kısmen tercüme ettiğini
düşünmeye başlaması ilginçtir. Bunun muhtemel sebebi oryantalistlerin çalışmalarının
büyük bir kısmının muamelat konularına ilişkin olması sebebiyle genellikle
d’Ohsson’un eserinin sadece 5.ve 6. ciltlerine başvurmasıydı.
XIX. yüzyılın sonlarında ve XX. yüzyılın başlarında önemli bir şahsiyet olan Sava Paşa,
eserlerinde d’Ohsson’dan bahsetmektedir.160 Sava Paşa’nın İslam hukuku konusunda
d’Ohsson’a yönelttiği eleştirilerinden biri Mültekâ’nın tercümesiyle alakalıdır.
154 Clavel’in eserin tercümesinin Fransızcadaki adı “Du Statut Personnel et des successions d’après le
rite Hanafite – Alexandrie, Imprimerie Française A. Mourès 1875” olarak vermektedir. Aydın,
yazdığı DİA maddesinde Muhammed Kadrî Paşa’nın eserinin sadece bir tercümesinden
bahsetmektedir. Halbuki eser Fransızcaya bir kez daha tercüme edilmiştir: Muhammed Kadrî Paşa’nın
vakıf ile ilgili eserini tercüme etmiş Abdülaziz Halil Bey’in, Kahire’de 1893 senesinde basılmış olan
“Statut Réel D’après Le Rite Hanafite” adındaki eseridir. M. Akif Aydın DİA maddesinde bu bilgiyi
(ikinci tercümeyi) zikretmemektedir. Bkz. Mehmet Akif Aydın, “Muhammed Kadri Paşa”, içinde
Diyanet İslam Ansiklopedisi (Ankara: TDV Yayınları, 2005), 30: 546.
155 Clavel, Droit Musulman, 3. Göre bildiğimiz kadarıyla ondan önceki Sautayra ve Cherbonneau
yazarları gibi Clavel’in çalışması kişi hukukuyla birlikte miras hukukuna münhasır olduğu için
d’Ohsson’un eserinin sadece 5. ve 6. ciltlerine başvurmaktadır.
156 Marcel Morand, Études de Droit Musulman Algérien, (Alger: Imprimeur-Libraire de L’Université,
1910).
157 Bkz. Morand, Études, 14, 64, 131, 133…
158 Marcel Morand, Introduction À L’Étude Du Droit Musulman Algérien, (Alger : Jules Carbonel, 1921).
159 Morand, Introduction, 70-72, 94-98.
160 Sava Paşa’nın d’Ohsson’a atıfta bulunduğu pasajlardan birisi Muaviye’yle ilgili bir pasajdır. Bkz.
Savva Pacha, Étude Sur La Théorie Première Partie, (Paris: Marchal et Billard, 1892), 50.
31
Mültekâ’nın altı kaynağını161 zikrettikten sonra bu kaynaklardan çıkartılan hükümlerin
İslam’ın Evrensel Kod162unu oluşturduğunu söylemektedir. Sava Paşa şöyle demektedir:
“Mültekâ’l-Ebhur’un Arapça motamot manası “Denizlerin Birleştiği Yer”dir. Çevirme
serbest olsa da kitabın muhtevası hakkında doğru bir fikir vermektedir. Mültekâ İslami
hükümlerinin parçalarını ihtiva eden tek bir koddur. Mültekâ’nın yazarı, eserine vermiş
olduğu isim/ad ile d’Ohsson’un anladığı anlamı kastetmemiştir. İslam hukuku
(Législation İslamique) modern hukukunun kodlarının yazarlarının takip ettikleri
sistemine hiçbir zaman tabi tutulmamıştır. Çünkü Mültekâ’ya kaynaklık eden eserlerin
yazarları, hukukun sivil, cezai, ticari… gibi kodlara ayırma sistemini/ayırmayı
bilmiyorlardı. Müellif (Halebi) bu altı eserleri163 altı deniz gibi algılıyor. Hepsini bir
noktaya birleştiriyor. Bu nedenle eserine “Denizleri Birleştiren Yer” adını vermiştir.
D’Ohsson ne Arapçayı ne İslam hukukunun tarihini ne de İslam hukukunun temel
kaynak kitaplarını bildiği için Halebi’nin farklı kodları birleştirmeyi amaçladığını
zannetmiştir. D’Ohsson dürüst ve çalışkan bir yazardır. İyi niyetli olmuş ancak hata
etmiştir. Araplarda, modern hukukta olduğu gibi farklı kodların var olduğunu sanmış ve
Evrensel Kod’un (Mültekâ) yazarının (Halebi) bunları birleştirdiğini düşünmüştür.
Yanlış bir takrirden yola çıkarak (fıkhi) meselelerin tasnifi konusunda günümüzdeki
modern hukukuna göre ayırmak için büyük bir çaba ve gayret sarf etmiştir. Ancak
okuyucu görecektir ki İslam hukukçuların, meselelerin tasnifi konusunda takip ettikleri
sistemde, eski İslam hukukçuların ortaya koymuş hukuk düzenlemeden başka bir sistem
ile uyuşmaz.” 164
Buradan anlaşıldığı üzere Sava Paşa’ya göre İslam hukukunun tertibindeki takip
edilecek sistem, modern hukukun değil İslam geleneğinde bulunan “klasik” fıkıh
tertibidir.
XX. yüzyılın en önemli Fransız oryantalistlerden birisi şüphesiz Louis Milliot’dur. Bu
hukuk profesörü 1920 yılında Cezayir’de, on sene sonra ise Paris’te Hukuk fakültesinde
öğretim görevlisi olmuş ve daha sonra ise 1934’da tekrar Cezayir’e dönüp Hukuk
fakültesinin dekanı olmuştur.165
161 El-Viḳāye, Kudûrî, Kenzü’d-Dekāiḳ, el-Muhtâr, Mecmau’l-Bahreyn ve el-Hidâye.
162 “Le Code Universel Du Droit Musulman”.
163 162. dipnota bkz.
164 Savva Pacha, Étude Sur La Théorie Première Partie, 153-155.
165 Bkz. Paul Esmein, “Le professeur Louis Milliot”, Revue Internationale De Droit Comparé, 1 (Paris :
1963), 185-186.
32
Milliot’nun son eseri “İslam Hukukunun Etüdüne Giriş”166 olarak adlandırılan
çalışmasıdır. Bu çalışma, İslam hukukunu Avrupa hukukçulara açıklamaya yönelik bir
eserdir.167 Bu eserin girişinde Milliot kendi dönemine kadar yazılmış önemli çalışmaları
zikretmektedir. Bu meyanda Avrupa dilinde yazılmış ve İslam hukukuna dair ilk önemli
çalışma Mouradgea d’Ohsson’un eseri olduğunu söylemektedir. Kendi sözleriyle ifade
edecek olursak d’Ohsson’un eseri “o dönem için İslam hukuk bilgisi konusunda büyük
ve önemli bir gelişme olmuştur” demiştir. Milliot’nun bu sözlerinden hareketle İslam
hukuku alanında d’Ohsson’un eserinin Avrupa için bir dönüm noktası olduğunu
söylemek mümkündür. Milliot, Worms’un dile getirdiği eleştirileri zikretmekte ve
d’Ohsson’un İslam hukukunu Avrupa hukukunun tasnifine göre tabi tutmaya çalıştığı
için, “Avrupaca bir İslam Hukuk tasavvuru”168nun ortaya çıktığını söylemektedir.
Böylece XIX. yüzyıl boyunca oryantalistler İslam hukukunda Avrupa hukukuna benzer
hususları aramaya yönelik çalışmalar yürüttüklerini ifade etmektedir.169 Dolayısıyla
d’Ohsson’un Batıdaki çalışmalara önemli derecede etki ettiğini ve hatta bu çalışmalara
önderlik yaptığını rahatlıkla söyleyebiliriz.
Çalışmalar çoğaldıkça, d’Ohsson’a kaynaklık yapmış eserler onlardan sonra gelen
eserlere kaynaklık etmişlerdir. Böylece d’Ohsson’a doğrudan yapılan atıfların gittikçe
azaldığını görmek mümkündür. Bunun başka bir ihtimali ise XX. yüzyılında
d’Ohsson’un eserine uluşma hususunda zorluluklar yaşanmış olmasıdır. Nitekim
sosyolog ve oryantalist Doutté, Cezayir hakkındaki eserinde “d’Ohsson’un eserinin tek
kusuru nadir olmasıdır”.170 demektedir.
1.2.2.2. Çağdaş Dönemde ve Türkiye’deki Çalışmalarda D’Ohsson
Bu bölümde d’Ohsson’un eserin günümüzde ve özellikle Türk akademisinde nasıl ele
alındığını incelemek istiyoruz.
D’Ohsson’un eserin çok yönlü olması ve yaşadığı dönem hakkında gözlemlerini kaleme
almış olması sebebiyle birçok alanda değerli ve önemli bilgiler sunmakta ve günümüz
çalışmalarına kaynak teşkil etmektedir. Osmanlı Fetva Kurumunu ele alan ilk Batılı
166 Louis Milliot, Introduction à l’étude du droit musulman, (Paris: Sirey, 1971). Bu eseri bizlere ödünç
veren Prof. Dr. H. Yunus Apaydın hocamıza teşekkür ediyoruz.
167 Esmein, “Le professeur Louis Milliot”, 186.
168 “Une conception européenne du droit musulman”, Milliot, Introduction, 24.
169 Milliot, Introduction, 24.
170 Edmond Doutté, L’Islâm Algérien en l’an 1900, (Alger-Mustapha: Giralt, 1900), 140.
33
araştırmacılardan Uriel Heyd, “Osmanlı’da Fetva Müessesesinin Bazı Tezahürleri”171
adlı makalesinde, yine meşhur tarihçi Mehmet İpşirli de bu konuya ilişkin
makalesinde172 d’Ohsson’un eserinden istifade etmişlerdir. Daha yakın bir tarih 2017’de
“Osmanlı İmparatorluğu’nda Kölelik”173 adındaki doktora tezi için Özkoray
d’Ohsson’un eserinden önemli ölçüde istifade etmiştir.
Verdiğimiz örneklerde görüldüğü gibi d’Ohsson’un eseri farklı dillere mensup
oryantalistler için de önemli bir kaynak teşkil etmiştir.
Gördüğümüz kadarıyla Türkiye’de d’Ohsson’un eserine ilişkin ilk açıklama getiren kişi
Kemal Beydilli’dir.174 Beydilli, d’Ohsson’un eserini ikiye ayırdığını: birinci bölümü
Halebi’nin Mültekâ’sına ve Nesefî’nin akaid eserine dayandığını, ikinci bölümü ise
başlangıçtan itibaren 1774 yılına kadar Osmanlı tarihini yazdığını ifade etmektedir.175
Yine Osmanlı hakkındaki çalışmalarında d’Ohsson’a atıf yapan M. Akif Aydın,
d’Ohsson’dan şu şekilde bahsetmektedir; “d’Ohsson eserinin önemli bir kısmını
Mültekâ’ya dayandırmıştır”.176 Yine Aydın, Osmanlı Devleti’yle ilgili eserinde
d’Ohsson’un Mültekâ’nın belirli bölümlerden faydalandığını söylemektedir.177
(özetlemesi?54-115)
Anlaşıldığı kadarıyla Türk akademisyenleri arasında d’Ohsson’un eserinin, özellikle
İslam hukukunu ilgilendiren kısmının sadece Mültekâ’nın bazı pasajlarına dayandığı
algısı bulunmaktadır. Bu algının muhtemel sebebi Joseph Schacht’ın “An Introduction
To The Islamic Law” adlı eserinde d’Ohsson’dan eksik bir şekilde bahsetmesidir.
Schacht, Osmanlı hakkında yazılmış eserleri sıralarken d’Ohsson’un eserini zikredip
171 Ureil Heyd, “Osmanlı’da Fetva Müessesesinin Bazı Tezahürleri (III Levha ile Birlikte)”, Çev. Fethi
Gedikli, içinde Osmanlı Hukukunda Fetva, (İstanbul: Klasik yy., 2018), 29.
172 Mehmet İpşirli, “Osmanlı Fetvaları Üzerine Değerlendirmeler ve Bazı Örnekler”, içinde Osmanlı
Hukukunda Fetva, 149-166.
173 Hayri Göksin Özkoray, “L’esclavage dans l’Empire ottoman (XVIe-XVIIe siècle): fondements
juridiques, réalités socio-économiques, représentations” (Doktora Tezi, Recherche Paris Sciences Et
Lettres Üniversitesi, 2017).
174 Kemal Beydilli, “d’Ohsson, Ignatius Mouradgea”, içinde Diyanet İslam Ansiklopedisi, (Ankara: TDV
Yayınları, 1994), 9: 496-497.
175 Beydilli, “d’Ohsson, Ignatius Mouradgea”, 497.
176 Mehmet Akif Aydın, Osmanlı Aile Hukuku, (İstanbul: Klasik yy., 2017), 35.
177 Mehmet Akif Aydın, Osmanlı Devleti’nde Hukuk ve Adalet, (İstanbul: Klasik yy., 2017). 54, 115.
34
şöyle demektedir: “D’Ohsson’un 5. ve 6. ciltleri şu anki legal sistemi ihtiva etmekte ve
bunu da Mültekâ’ya dayandırmaktadır.”178
İsam’ın veri tabanında “Ohsson” kelimesi 797 kayıtta bulunmaktadır. Bu kayıtların
geneli Osmanlı tarihiyle ilgili çalışmalardır. Bazı çalışmalarda Osmanlı’nın XVIII.
Yüzyılıyla ilgili olarak d’Ohsson’a atıf yapılmakta bazılarında ise “Kadı” gibi bazı
resmi dairelerde görev gören kişiler hakkında bilgi vermek için d’Ohsson’a atıf
yapılmaktadır.
Ayrıca bu kayıtların bazılarında d’Ohsson’un “Doğunun Tarihi Tablosu”179 adındaki
diğer eserine ve bazen de onun oğlu Constantin’in eserlerine180 atıf yapılmaktadır.
178 Joseph Schacht, An Introduction To The Islamic Law, (New York: Clarendon Press Oxford, 1982),
247.
179 Mouradgea d’Ohsson, Tableau historique de l'Orient, (Paris: Didot Jeune, 1804).
180 Constantin d’Ohsson, Des peuples du Caucase ou Voyage d'Abou-el-Cassim, (Paris: Firmin Didot
Père et Fils, 1828); “Histoire des Mongols, (La Haye Van Cleef, 1834-35), 2. Baskı, (Amsterdam:
Frederik Muller, 1852).
35
İKİNCİ BÖLÜM
D’OHSSON’UN “LE TABLEAU GÉNÉRAL DE L’EMPIRE
OTHOMAN” ADLI ESERİNİN İNCELENMESİ
2.1. D’Ohsson Eseri Telif Amacı
D’Ohsson kapsamlı ve geniş eserinin başında şunları demektedir:
“İsviçre kralına, efendimiz!
Büyük bir krala, büyük bir devletin tablosunu sunmaktayım. Boğazın kıyılarında ve
Majestenin himayesi altında bu işi üstlendim. Efendimiz (Sire), bu hürmete (hommage)
iyilikle lütfedin/kabul edin. Bu iyilik, geçmiş çalışmalarım için en önemli mükâfat olup,
kalan işlerim için en güzel/metheden teşviktir. Çok derin bir saygıyla, efendimiz
majesteleri, çok mütevazi ve çok sadık hizmetkar ve süjeniz (sujet), Şövalye Mouradja
d’Ohsson”181
Bu sözlerden sonra d’Ohsson giriş bölümünde Hristiyan ve İslam dünyaların iletişim
sıkıntılarına değinmektedir. D’Ohsson’a göre Hristiyan dünyası Osmanlı
İmparatorluğunun sadece coğrafi sınırlarını bilmekte ve bu nedenle iç politikasını,
toplumun kültüründen bîhaber kaldıklarını söylemektedir. Bu bilgi eksikliğinden dolayı
yanlış ve uydurulmuş bilgilerin halka sunulduğunu ve aktarıldığını söylemektedir.182 Bu
durumun farkına varan d’Ohsson’un, eserini kaleme alma sebeplerden birisi bu
olmuştur. Nitekim Osmanlı İmparatorluğu gibi bir devleti tanımak için bizzat bu
topraklarda yetişmiş olmanın şart olduğunu söylemektedir. Kendinden önce ve
zamanındaki pek çok kişinin karşılaştığı sıkıntıları o, bunları kolaylıkla atlattığını ve bu
nedenle Babıâli gibi yüksek mevkilere rahat bir şekilde ulaştığını ima etmektedir. Başka
bir deyişle pek çok yazar Osmanlı topraklarına girememiş iken d’Ohsson Devletin üst
kademelerindeki memurlarla yakın bir ilişkideydi.
181 D’Ohsson, Tableau, I, giriş sayfaları.
182 D’Ohsson, Tableau, I, a ij.
36
Nitekim Tornauw, İslam hukukunu kaynaklardan öğrenmenin ne kadar zahmetli ve
meşakkatli bir iş olduğunu açıklarken şunları demektedir:
“…şu ispat edilmiştir ki; Avrupa alimleri, Müslümanlardan kendi hukuklarını
öğrenmek istediklerinde, bu aynı kişiler tarafından yanlış bilgilere yönlendirilmişler ve
Müslümanlar da Avrupalılardan hukuk bilgilerini gizlemeyi ve üstü kapalı sözlerle sarf
etmeye özen göstermişlerdir”183.
Görüldüğü gibi sömürgeye uğrayan Müslümanlar, sömürgeci zalimlere karşı kendi
kimliklerini muhafaza etmek amacıyla düşman olarak gördükleri kişilere yanlış bilgi
vermek durumuna gelmişlerdi. Söz konusu bu yanlış bilgilendirmeler, Batılılar
tarafından İslam hukuku çalışmalara ve incelemelerine engel teşkil etmişti. Batılılar,
hele Fransızlar bu engelleri kısa bir zaman içerisinde aşmaya çalışmışlardı. Bunun bir
örneği Perron’un Muhtasar-i Halil adlı Maliki fıkıh kitabı, Fransız devleti tarafından
onaylanmış tercümesiydi.184
Batılıların İslam hukukunun kaynaklarına ulaşma problemine dönecek olursak
Tornauw, Worms’un sözlerini naklederek, Mouradgea d’Ohsson’un bu tür engellerle
karşılaşmadığını ima eder.185 Zira o dönemlerde, özellikle ilişkilerin gergin olduğu bir
zamanda, kaynaklara ulaşmaktan ziyade Devletin yapısal ve hukuksal hususlarda
önemli şahsiyetlerden yardım almak herkesin üstlenebileceği, yapabileceği ve
başarabileceği bir iş değildi. Bu nedenle d’Ohsson, çok yönlü başarılı bir siyasi adam
olmakla birlikte kaynaklara ulaşabilme imkanına sahip olmuştu.
Yine d’Ohsson burada çalışması için hangi kaynaklardan istifade ettiğini, söz konusu
kaynaklara nasıl ulaştığını, bunları nasıl değerlendirdiğini açıklamaktadır. Osmanlı
İmparatorluğu’nun tarihiyle ilgili bilgi vermek için d’Ohsson bizzat devletin resmi
kaynaklarına başvurduğunu ifade etmektedir.186 D’Ohsson’un bunu dile getirmesinin
sebebi, batılı tarihçilerin Osmanlı Devleti hakkında pek çok yanlış bilgi aktarmasından
ileri gelmektedir. Böylece d’Ohsson’un aktarmış olduğu bilgilerinin doğru ve meşru
olduğunu ortaya koymaya çalışmaktadır.
183 Tornauw, Le Droit Musulman, 2.
184 Perron, Précis de Jurisprudence Musulmane.
185 Tornauw, Le Droit Musulman, 3.
186 Monarşinin yıllıkları (Les annales de la monarchie). D’Ohsson, Tableau, I, vj.
37
Bu nedenle d’Ohsson, üstlendiği bu ağır işi başarmak için her gün gayret ettiğini
söylemekte ve bir yandan Devletin yapısının ve yönetiminin her alanını araştırırken
diğer yandan da bir fıkıhçı ve bir kelamcı187 olmak üzere iki alimin yardımlarıyla
İslam’ın doktrine ilişkin orijinal ve temel eserleri incelemiştir.
D’Ohsson’un dikkat çektiği başka bir husus devletin ve saray memurlarıyla ilişkisinin
iyi olduğudur. Kendisi bunu “onlar bana güvenirlerdi ve çok iyi muamelede
bulunurlardı, ta ki kendi sicillerinden alıntı verirlerdi.” şeklinde ifade etmektedir.188
İleri sayfalarda ise d’Ohsson yirmi iki senelik ürünü olan bu çalışmanın ilk meziyeti,
sunduğu bilgilerin hakikilik, doğruluk ve en titiz katiye olduğunu haklı olarak
belirtmektedir. Bu açıdan d’Ohsson’un eseri çok mükemmel bir donanıma sahip
olduğunu söylemek mümkündür. Bu yönüyle de d’Ohsson’un eseri bir Avrupa dilinde
kaynaklarla temellendirilmiş ilk eserler arasında yer almaktadır. Milliot’un görüşü de bu
yöndedir.189
Kaynak kitaplar ve devlet memurlardan başka Haremdeki cariyeler de d’Ohsson’un
başvurduğu kaynaklar arasında yer almaktadır. Nitekim Harem ile ilgili bilgi sunan
yazar, birkaç sene hizmet verdikten sonra bu kadınların hürriyetlerine kavuşup
Kur’un190 memurlarıyla evlendirilmektedirler. Bu cariyeler sayesinde, kendisinin de
sahip olduğu üzere, Harem ve Hanım Sultanlar hakkındaki önyargı ve yanlış bilgileri
tashih etmiş ve düzeltebilmiştir.191
Giriş bölümünün sonunda d’Ohsson Sultanı ve Devleti’n yapısını ele alacağını ifade
etmektedir. Kendisinin de ifade ettiği üzere bu kapsamlı kitabı iki bölümden
oluşmaktadır: Biri Muhammedî teşri (Législation Mahométane), diğeri ise Osmanlı
imparatorluğunun tarihidir.192
187 Fıkıhçı için yukarıda tahlilini yaptık, kelamcı ise belli olmamaktadır.
188 D’Ohsson, Tableau, I, viij.
189 Milliot görüşünü şu sözlerle ifade etmektedir: “La première étude importante de droit musulman en
langue européenne”, Milliot, Introduction, 24.
190 Cour; Sarayın avlusu, Sarayın iç bölgesi.
191 D’Ohsson, Tableau, x.
192 D’Ohsson, Tableau, xj.
38
2.2. D’Ohsson’un Başvurduğu Temel Kaynaklar
D’Ohsson’un eserinin giriş bölümüne geçmeden önce, eserine hangi kitapların
kaynaklık ettiğini ve hangilerinden esinlendiğini öğrenmemizde fayda bulunmaktadır.
D’Ohsson 20 yıllık bir emeğin mahsulü olan kapsamlı eserini, Osmanlının XVIII.
yüzyılında itibar edilen, medreselerde okutulan ve en çok müracaat edilen eserlere
başvurarak kaleme almıştır. Burada kısaca d’Ohsson’un, başvurduğunu ifade ettiği
kaynakları ele alacak ve ismini vermediği kitapları da tespit etmeye çalışacağız.
D’Ohsson, Osmanlı toplumunun inancını ve hukukunu özetleyen iki esere
başvurmuştur. Bunların birincisi Teftâzânî’nin kelama ilişkin Şerhü’l-Akaid adlı eseri,
ikincisi ise fıkha dair İbrahim Halebi’nin Mültekâ’l-Ebhur adlı eseridir.
D’Ohsson önsözünde her ne kadar sadece Mültekâ’yı tercüme etmekle yetindiğini193
söylese de ileride detaylı olarak ele alacağımız üzere o sadece Mültekâ’l-Ebhur’un ana
metninden istifade etmekle yetinmemiş bunun yanı sıra Mültekâ’nın bir Türkçe
şerhinden de yararlanmıştır. Nitekim Ömer Lütfi Barkan “Osmanlı İmparatorluğu
Teşkilât ve Müesseselerinin Şer’iliği Meselesi” adlı çalışmasında d’Ohsson’un,
Mültekâ’nın bir Türkçe şerhinden faydalandığını ifade etmektedir.194 Ancak Barkan, bu
Türkçe şerhin ismini vermemektedir. Findley ise bu Türkçe şerhin Mevkufâtî’nin şerhi
olabileceği ihtimalini gündeme getirmektedir.195 Tespitlerimize göre d’Ohsson
Mevkufâtî’yı tercüme ederken bazı eklemelerde de bulunmuş, bazı yerleri değiştirmiş
ve değerlendirmelerde de bulunmuştur ki bu yönüyle eseri özgün bir telif hüviyetine
kavuşmuştur.
D’Ohsson, eserindeki tarihi bilgiler için başvurduğu kaynağın “Monarşinin Yıllıkları”
adlı eser olduğunu ifade etmektedir.196 Bununla kast ettiği Osmanlı devletinin
193 Mültekâ için şöyle buyurmuştur; “Nous en donnons la traduction complète”. D’Ohsson, Tableau, II,
4.
194 Ömer Lûtfi Barkan, “Osmanlı İmparatorluğu Teşkilât ve Müesseselerinin Şer’iliği Meselesi”,
Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuâsı, 11/3-4 (1945), 210. (Gördüğüm ilk yer Beydilli, “İgnatius”,
259, 62. dipnot).
195 Findley, “A Quitoxic” adlı makalesinde d’Ohsson ve onun alim arkadaşları (his ulema friends)
Mevkufâtî’nin bir nüshasını kullanmış olabilir ihtimalini söyleyip bunun da d’Ohsson’un Arapça
metin kullanmadığını veya kullanamadığını ihtimali doğurduğunu ifade etmektedir. Ancak
d’Ohsson’un yeterince Latin harfleriyle Arapça kelime zikretmesi, Findley’e göre bu ihtimali
çürütmektedir. Bkz. Findley, “A Quixotic”, 60, 141. dipnot. Findley, d’Ohsson’a dair diğer
makalesinde ise Mültekâ’nın Arapça bir nüshasını kullanmış ihtimalini zikretmektedir. Findley,
“Liminality”, 32.
196 “Les Annales de la Monarchie”. D’Ohsson, Tableau, I, xxvij.
39
arşivleridir. Buna göre d’Ohsson belli başlı bir eser takip etmemiştir. Bununla birlikte
yer yer Kâtip Çelebi’nin197 bazen de Osmanlılarda itibar edilen meşhur tarihçilerin198
isimlerini zikrederek alıntı yapmaktadır.
Daha önce de ifade ettiğimiz üzere d’Ohsson’un önsözünde eserini ikiye ayırmak
istediğini belirtmiştir. Birinci kısım hukuk ve genel olarak Osmanlı Devleti’nin
Mevzuatı üzereyken ikincisi ise Osmanlı Tarihi hakkındadır. Önsözünde “Osmanlı
İmparatorluğunun Tarihi”199 başlığı altında bu bölümde ele alınacak konuları
zikretmiştir. Buna göre Osmanlı Hanedanının doğuşundan XVIII. yüzyıla kadar
Osmanlı tarihinin ve daha genel anlamda Muhammedî Hanedanların (İslam Devletlerin)
tümünü aktaracağını söylemiştir. Nitekim yazar, kronolojik bir şekilde, İslamiyet’in her
yüzyılına kısaca değinip “İslam’ın kurucusu” olarak tanımladığı Hz. Peygamber’in
hayatı, ondan sonraki halifeler dönemi ve bundan sonra oluşan Emevî, İspanya
Emevîleri, Abbasî ve Arap olmayan Farslı, Mısır, hatta Cengizhan Hanedanları da dahil
olmak üzere, bütün bu devletleri ele alan genel bir tablo sunmayı amaçlamıştır. Böyle
bir işi üstlenmesinin nedeni ise Osmanlıların Avrupalılarla ve Avrupalıların da
Osmanlılarla ilişki kurmaktan uzak kalmalarına ve birbirlerine besledikleri önyargılara
ve böylece yanlış bilgilere sahip olmalarına bağlamaktadır. D’Ohsson bu sayede iki
toplum arasında bir köprü kurmayı amaçlamış gözükmektedir. Zira tezimizin birinci
bölümünde de dediğimiz gibi kendi dönemine kadar Osmanlı Devleti, batılı yazarların
çeşitli manipülasyonlarına maruz kalmış olup haksız yere despotizm gibi hususlarla
suçlanmıştır. D’Ohsson’a göre batılı yazarlar, İslam dünyasına yabancı oldukları için
bazı hususları siyak sibakından koparıp yanlış anlam yükleyerek hatalı bir şekilde bilgi
aktarmışlardır.200 İşte bu, d’Ohsson’un eserini kaleme alma sebeplerden biri olmuş ve o,
eseriyle bu tür yanlışlıkları düzeltmeyi hedeflemiştir.
Ne var ki müellif, eserini tamamlamadan vefat etmiştir. D’Ohsson’un bitiremediği
eserinin geriye kalanı oğlu Constantin tarafından bastırılmıştır. Oğlu Constantin beşinci
cildin başında şunları dile getirmektedir:
197 Örnek olarak bkz. D’Ohsson, Tableau, III, 212.
198 Ahmet Efendi, Takiyyüddin Farisi gibi isimler d’Ohsson’un Tarihçi olarak saydığı isimler arasında
yer almaktadır. Bkz. D’Ohsson, Tableau, III, 139.
199 “L’Histoire de l’Empire Ottoman”. D’Ohsson, Tableau, I, xxvj.
200 D’Ohsson, Tableau, I, iij-iv.
40
“Yazarın biriktirdiği ve elimizde olan verilerden hareketle “Osmanlı İmparatorluğunun
Genel Tablosu”nun devamını vermekteyiz. Nitekim yazarın vefat ettiği 1807 yılında bu
veriler kendisi tarafından hazır hale getirilmiştir ancak o bunu yayımlayamadı.”
Sekiz ciltlik baskının [Octavia baskısı] ilk dört cildi Muhammedî dinine ve Osmanlı
İmparatorluğu uygulamalarına ayrılmıştır. Eserin devamı [geriye kalan dört cilt] ise
ikiye ayrılmıştır. Birinci kısım Siyasî, Askerî, Sivil, Hukukî ve Cezaî kodları ihtiva eder
ki bunlar İslam hukukunu (Législation Mahométane) tamamlamaktadır. İkincisi ise
“Osmanlı İmparatorluğunun Durumu” başlığı altında imparatorluğunun teşkilatının
yapısını sunup dokuz kitaba ayrılmaktadır: Sultan ve sarayı, vezir-i azam ve teşkilatı,
yıllık işler, finans, deniz kuvvetleri ve diğer devletlerin Osmanlı Hanedanıyla olan
ilişkilerinden bahsetmektedir.
Bu konuların sıralamasının eserin önsözündeki ilk planına tam uygun olmamasının
muhtemel sebebi yazarın bizzat kendisinin getirdiği değişikliklerden kaynaklanıp biz de
müellifin muradına uygun olsun diye sıralamanın bu şekilde kalmasını istedik.
“Osmanlı İmparatorluğunun” tarihi bölümüne gelince bu hacimli eserin ikinci kısmını
oluşturması gerektiyse de maalesef, büyük bir ihtimalle, yazar bu tarihin temel
kaynaklarını ve bilgilerini Osmanlı arşivlerinin kapsamlı koleksiyonundan çıkartmışsa
da bitirememiştir.
Her ne kadar Octavia baskısının ilk dört cildinde resimler bulunmaktaysa da bunu,
resim sayısı çok az olacak diye kalan ciltlere de koyma lüzumu görmedik.”201
Görüldüğü üzere d’Ohsson, önsözünde planladığı tasnifine ömrü yetmediği için tam
olarak uyamamıştır. Bu nedenle önsözde belirttiği halde eserde “Osmanlı
İmparatorluğunun Tarihi” adında bir başlık bulunmadığı gibi Osmanlı Devlet’ini
kronolojik bir şekilde ele alan bir bölüm de mevcut olmamaktır. Ancak yukarıda da
ifade ettiğimiz gibi eserin bazı bölümlerindeki yaptığı değerlendirmelerde
(Observations) d’Ohsson ara sıra tarihi bilgilere yer vermektedir.202
Şimdi d’Ohsson’un kullandığı temel kaynaklara geçebiliriz.
2.2.1. Teftâzânî’nin Şerhu’l-Akaidi
Teftâzânî’nin Şerhu’l-Akâid isimli eseri Ömer en-Nesefî’nin ʿAkâidü’n-Nesefî olarak
bilinen kelam kitabına yazmış olduğu şerhtir. Nesefî’nin eseri, Mâtürîdîliğin inanç
201 D’Ohsson, Tableau, V, 1-3.
202 Bibliyografya uzmanı Joseph-Marie Quérard, meşhur “La France Littéraire” adlı eserinde,
d’Ohsson’dan bahsettiği maddesinde söz konusu bu yayımlanmamış tarihi bölüm, el yazma olarak
bulunduğunu ifade etmektedir. Bkz. Joseph-Marie Quérard, La France Littéraire, VI, (Paris: Firmin
Didot Frères, 1834), 342-343.
41
esaslarını özet ve öğretici bir tarzda sunmakta olup Mâtürîdî kesimlerce meşhur
olmuştur. Eser Macdonald tarafından İngilizce, Zeigler tarafından Almanca ve son
olarak Mouradgea d’Ohsson tarafından Fransızcaya çevrilmiştir.203
D’Ohsson, tıpkı Mültekâ’da olduğu gibi, Kelama dair bölümünde sadece Nesefî’nin
metni ile yetinmemiş, Teftâzânî’nin yazmış olduğu şerhten de önemli ölçüde istifade
etmiştir. D’Ohsson Nesefî’nin metnini büyük ölçüde vermekte, Teftâzânî’nin şerhine ise
kısmen yer vermektedir. Bazen kendi değerlendirmelerine de yer vermektedir. Bu
değerlendirmeler genellikle tarihi ve siyasi birtakım olaylar ile ilgili olmaktadır. Örnek
olarak d’Ohsson, “Hilafet 30 senedir” hükmünü ve buna dair detayları verdikten sonra
Halifeleri ve onlardan sonra gelen Sultanları genel olarak ele almakta ve bunlarla ilgili
birtakım bilgilere yer vermektedir.204 Bu değerlendirmelerle amaçlanan şey, konuların
daha kolay anlaşılmasını sağlamaktadır.
2.2.2. İbrahim Halebi’nin Mültekâ’sı
Osmanlı Devleti’nde XVI. yüzyılda yaşamış meşhur fakih205 İbrahim Halebi’nin
şöhreti, Mültekâ’l-Ebhur adlı eserinden kaynaklanmaktadır. D’Ohsson’un da
kaydettiğine göre206 bu eser, yaklaşık iki yüzyıl boyunca Osmanlı İmparatorluğu’nun
sınırlarında, şer’î mahkemelerde çözüm ve kaza için temel referans olmuştur. Ayrıca
müftülerin de başucu kaynağı olmuştur.
Halebi, eserinin önsözünde Osmanlı Devleti’nin hukuk sistemini etkileyen ve ona
kaynaklık eden eserlerden ve dolayısıyla Hanefî mezhebinin zengin literatüründen
faydalanarak Mültekâ’yı yazdığını belirtmektedir. Mültekâ’nın kaynakları Kudûrî’nin
Muhtasar’ı, el-Muhtâr, el-Viḳāye, Kenzü’d-deḳāʾiḳ’, Mecmau’l-Bahreyn ve el-
Hidâye’dir.207
Halebi’nin eseriyle amaçladığı şey, Osmanlı’nın geniş coğrafyasında esas kabul
edilecek bir hukuk mecmuası oluşturmaktı. Bu eser sayesinde Osmanlı hukukçuları,
hukuki meselelerin nihai hükümlerini barından bir kaynağa ulaşmış ve bu eserle
203 Yusuf Şevki Yavuz, “Akâidü’n-Nesefî”, içinde Diyanet İslam Ansiklopedisi, (Ankara: TDV Yayınları,
1989), 2: 218.
204 D’Ohsson, Tableau, I, 213-258.
205 Hayatı hakkında bilgi için Bkz. Şükrü Selim Has, “HALEBÎ, İbrâhim b. Muhammed”, içinde Diyanet
İslam Ansiklopedisi, (Ankara: TDV Yayınları, 1997), 15: 231-232.
206 D’Ohsson, Tableau, I, 53.
207 Has, “HALEBÎ, İbrâhim b. Muhammed”, 232.
42
Osmanlı hukukçuları için ortak bir hukukî zemin de oluşmuş olmaktadır. D’Ohsson’un,
Mültekâ’yı “Evrensel Kod” şeklinde nitelendirmesinin nedeni de muhtemelen budur.
1517 yılında tamamlanan Mülteka’yı, d’Ohsson’un yaklaşık üç asır sonra kendi
çalışması için esas alması, hâlâ Osmanlıların nezdinde merkezi bir konumda olduğunu
göstermektedir. Nitekim eser, Mecelle’nin hazırlanmasında en çok müracaat edilen
eserlerden biri olmuş ve yine Mecelle öncesinde yazılan “metn-i metîn”in ana kaynağı
olmuştur.208
Çok rağbet görmesi sebebiyle Mültekâ üzerine elliden fazla şerh ve haşiye türü çalışma
yapılmıştır.209 Ayrıca Osmanlıcaya da çevrilmiştir. Mültekâ’nın birçok Osmanlı
Türkçesi tercümesi mevcut olmakla birlikte en meşhur olanı, müellifin ismini taşıyan
Mevkufâtî tercümesidir.210
Her ne kadar Mevkufâtî Mültekâ’nın bir tercümesi olarak isimlendirilse de eser esasında
geniş bir şerh mahiyetindedir. Nitekim Mevkufâtî, eserinin önsözünde el-Hidâye, Ekmel
(inaye), İbn Hümâm (fethu’l-kadir), Gâyetu’l-Beyân, Nihâye, Mi’râcu’d-Diraye, Kifâye,
Zeylai ve benzeri birçok kitaptan istifade ettiğini söylemektedir. Böylece Mevkufâtî
geniş Hanefi literatüründen yararlanarak Mültekâ’yı şerh etmiş ve eserin içeriğini
zenginleştirmiştir. Tespitlerimize göre d’Ohsson çalışmasında Mültekâ’dan daha ziyade
Mevkufâtî’den istifade etmiştir. Aşağıda bunu ayrıca ele almak istiyoruz.
2.2.3. Mültekâ’nın Türkçe Şerhi: Mevkufâtî
İslam hukukunun konularını ele alırken d’Ohsson, Mültekâ’da yer almayan bazı
açıklamalarda bulunmuştur. Dolayısıyla onun Mültekâ’nın bir şerhinden faydalandığı
anlaşılmaktadır. Kanaatimizce bu şerh yukarıda söz edilen Mevkufâtî’dir.211 Bunun
birtakım ipuçları da bulunmaktadır. Birincisi Onnik’in ifade ettiğine göre d’Ohsson, pek
çok dili bilmekle birlikte Arapçayı bildiğine dair bir bilgi yoktur.212 Dolayısıyla
Mecma’l-Enhur gibi Mültekâ’nın Arapça şerhlerinden faydalanmadığını söylemek
208 Şükrü Selim Has, “Mülteka’l-Ebhur”, içinde Diyanet İslam Ansiklopedisi, (Ankara: TDV Yayınları,
2006), 31: 549.
209 Has, “HALEBÎ, İbrâhim b. Muhammed”, 232.
210 Mehmet Efendi “Midillilî” Mevkufâtî, lakabının işaret ettiği gibi Midilli adasından gelmektedir. İlim
adamı olmanın yanında Mevkufâtî hem bir yazar tarafı olup hem de bir siyasî yanı da bulunmaktadır.
Bkz. Bursalı Mehmet Tahir Efendi, Osmanlı Müellifleri 1299-1915, II, (İstanbul: Yaylacık Matbaası,
1972), 228.
211 Mevkufâtî için hem onun Osmanlı el yazmasından hem de Davutoğlu’nun sadeleştirdiği baskısından
faydalandık.
212 Bkz. Onnik, “Un Arménien”, 620. 138. dipnotta söz konusu diller zikredilmektedir.
43
mümkündür. Ayrıca d’Ohsson Mültekâ’yı ilk Türkçeye çeviren kişi Mehmed Mevkufâtî
(Mohammed Mewcoufaty) olduğunu belirtip213 ondan faydalandığını ima etmektedir.
Son olarak d’Ohsson’un Mültekâ’da bulunmayan ve vermiş olduğu bazı açıklamaların
Mevkufâtî’de aynen yer alması bunu ispatlar mahiyettedir. Bunu birkaç örnekle
detaylandırmak istiyoruz.
Fıkhın Hükümleri Tasnifiyle ilgili örnek:
Mevkufâtî, abdest bölümünde farz ve amel-i farz gibi İslam hukukunun kavramlarını
Hanefilerin ıstılahına göre açıklamaktadır.214 D’Ohsson ise hemen hemen aynı bilgileri
aynı şekilde aktarmaktadır. Ancak şu farkla ki Mevkufâtî bunları şerhin ilk bölümlerinin
abdest bölümünde açıklarken d’Ohsson daha anlaşılır hale getirme amacıyla bunları
giriş bölümünde ele alıp “Législation Mahométane (İslam hukukunun)” bölümün
altında işleyerek İslam hukukuna giriş mahiyetinde vermektedir.
Adet günleriyle ilgili örnek:
D’Ohsson Dinî Kodda abdest konusunu ele alırken kadınların hayzı ile ilgili özel
hallerine değinmektedir. Kadınların bu durumda kılmadıkları namazları kaza etmekle
mükellef olmadıklarını, ancak orucu kaza ile yükümlü olduklarını söyledikten sonra bu
ayırımın şu kıssaya dayandığını söylemektedir;
“İnsanların anası olan Havva bu adet günleriyle ilgili Âdem’e gelip bu durumdayken
namaz kılınması gerekiyor mu sorusunu sorar. Adem de Tanrıya münacat ettiğinde
Cebrâil gelerek namazdan muaf olduğunu haber verir. Ramazan ayı gelince ise tekrar
âdet görüp bu konuda Havva yine Adem’e ne yapması gerektiğini sorup Âdem namaza
kıyas ederek muaf olduğunu söyler. Tanrı ise Adem’e kızarak Havva’nın orucu kaza
etmesini emretmiştir.”
Bu kıssa Mültekâ’nın ana metninde bulunmayıp Mevkufâtî’de yer almaktadır.
D’Ohsson bu açıklamayı Mevkufâtî’den almış215 ve kendi eserine eklemiştir.
Namazlarla ilgili örnek:
D’Ohsson namaz bölümünde namazların vakitlerini incelerken, beş vakit namazın
bizzat peygamberler tarafından ihdas edildiğini/ilk olarak kılındığını aktarmaktadır. Bu
213 D’Ohsson, Tableau, I, 55.
214 Mehmet Mevkufâtî, Mevkufât Mültekâ Tercümesi, I, sad. Ahmed Davudoğlu, (İstanbul: Sağlam
Yayınevi, 2019), 20-21, 57. Toronto Üniversite Arşivi, Şerh ul-Mevkûfâtî, I, 20.10.1971, 45-46.
215 Mevkufâtî, Mevkufât, I, 84-85. TÜA, Şerh ul-Mevkûfâtî, 45.
44
açıdan sabah namazını ilk kılanın Hz. Âdem, öğlen namazını Hz. İbrahim, ikindi
namazını Hz. Yunus, akşam namazını Hz. İsa ve yatsı namazını ise Hz. Musa kılmıştır.
D’Ohsson’un vermiş olduğu bu açıklamalar da Mevkufâtî’de aynen yer almaktadır.216
Oruç ile ilgili örnek:
Buradaki örnek Ramazan orucuna ilişkin olarak Hanefiler ile İmam Malik arasındaki
ihtilafa dairdir. Buna göre tek bir niyet Ramazan ayının tamamı için yeterli olup
olmadığı meselesini ele alınırken d’Ohsson İmam Malik’in görüşünü “Malik niyeti
sadece Ramazan ayının birinci gününde şart koşmaktadır. Böylece tek bir niyet bütün ay için
yeterli olup mükellef her gün niyeti tekrarlamakla yükümlü değildir” şeklinde zikretmekte217
olup bunu Mevkufâtî’den almıştır.218
Zikrettiğimiz örneklerde görüldüğü gibi d’Ohsson, fıkhî konularda ana metninden
ziyade hükümlerin gerekçeleri, izahları ve diğer mezheplerin görüşleri için
Mevkufâtî’den istifade etmiştir.
2.3. D’Ohsson’un Osmanlı Hukukunu Sunumu ve Eserinin Tasnifi
Bu bölümde d’Ohsson’un Osmanlı hukukunu nasıl tasavvur ettiğini incelemek
istiyoruz. Müellif Introduction (giriş) bölümünün girişinde, Osmanlı Devleti’n
hukukunu kısa bir tarihçesini aktarmaktadır. Ona göre “Muhammedîlerin Dinî Hukuku
(La Législation Religieuse des Mahométans)” hicrî ikinci yüzyıla aittir ve İslam
hukukunu temellendiren ilk kişi, Ebu Hanife’dir. İslamiyet’te çeşitli ihtilaflardan dolayı
itikat, fıkıh, sivil ve siyaset gibi konuları ilk yazan hukukçu Ebu Hanife’dir. Ardından
pek çok hukukçu Ebu Hanife gibi yazmaya başlamıştır; her biri kendi düşüncesini,
fikirlerini, görüşlerini ortaya koyarak Kur’an ve Hz. Peygamberin sünnetini şerh
etmeye, açıklamaya kalkmıştır. İşte bu nedenlerden dolayı İslamiyet’in içerisinde
sayısız mezhep ve fırka doğduğunu söylemektedir.219
D’Ohsson eserinde muhatap Avrupa halkı olduğu için, eserinde Hristiyanlığa ve Avrupa
hukukuna has olan terimler ve kavramlar kullanmıştır. Bunları göz önünde
bulundurmamız, müellifin zihnindeki İslam hukuk tasavvurunu daha doğru bir şekilde
anlamamızı sağlayacaktır.
216 D’Ohsson Tableau, I, 100-103. Mevkufâtî, Mevkufât, I, 105-109. TÜA, Şerh ul-Mevkûfâtî, 54-55.
217 D’Ohsson Tableau, III, 3.
218 Mevkufâtî, Mevkufât, I, 366. TÜA, Şerh ul-Mevkûfâtî, 160.
219 D’Ohsson, Tableau, I, 1.
45
Şimdi d’Ohsson’un eserinde izlediği tasnifi ve kullandığı kavramların tahliline geçelim.
2.3.1. İslam Hukuku (Législation Mahométane)
D’Ohsson Osmanlı ve dolayısıyla İslam Hukukunu “Législation Mahométane” başlığı
altında ele almaktadır. Bu bölümün içeriğine geçmeden önce birtakım hususlara dikkat
çekmek faydalı olacaktır. D’Ohsson bir Avrupa dilinde İslam Hukukunu genel itibariyle
ele alan ilk yazar olduğu için kullandığı birçok terimin net olmadığı ve yerleşmediği
görülmektedir. Bu açıdan bazı kavramların birtakım muğlaklıklar barındırdığını ifade
edebiliriz. Nitekim d’Ohsson bazen aynı hususu ifade etmek için farklı kavramlar
kullanırken bazen de ayrı hususları ifade etmek için aynı kavramı kullanmaktadır.
2.3.1.1. Législation Kavramı
Kemal Gözler’e göre d’Ohsson “Législation” kavramıyla “Şeriat”ı yani Allah’a mahsus
ve sırf dinî boyutu olan tüm hükümleri, “Jurisprudence” ile de “Fıkh”ı kastetmiştir.220
Bu görüşün doğruluğunu tespit etmek için législation kavramını detaylı olarak ele
alacağız.
“Législation” kelimesi Latince “Legislatio”, “Lex” veya “Legis” kökünden türetilen
“kanun” veya “yazılmış hukuk” anlamına gelen bir kavramdır. Anayasadan
(Constitution) farklı olan législation, bir ülkede uygulanan kuralların ve kanunların
mecmuası yani mevzuatını ifade etmektedir. Nitekim d’Ohsson’un eserini yazdığı
dönemlerde bazı batı yazarları diğer ülkelerin yönetim şeklini ve hukukunu ifade etmek
üzere législation başlığını kullanmışlardır. Söz gelimi221 Emile Jay’in “Législation
Russe” veya Casimir Frégier’in “De La Législation Algérienne” eserleri devletlerin
hukuklarını de ele alan eserlerdir. (Tabi sadece hukuka has eserler değildir).
220 Gözler d’Ohsson’un kullandığı “Législation Mahométane” kavramı hakkında şunları demektedir;
“…Fransa’da “droit musulman” veya “droit islamique” terimi 1800’lerin ilk yarısında kullanılmaya
başlanmış olmalıdır. Fransa’da 1700’lerin sonlarında “droit musulman” veya “droit islamique”
teriminin kullanıldığını gösterir örnek bulamadık. Eğer bu terimler 1800'lerden önce Fransızcada
kullanılıyor olsaydı, birinci cildi 1787 yılında yayınlanan Ignace Mouradja d’Ohsson’un meşhur
“Tableau Général de l'Empire Othoman” isimli meşhur eserinde, bu terimlerin geçiyor olmaları
beklenirdi. Oysa d’Ohsson’un kitabında bu terimler değil, İslâm hukukunu ifade etmek için
“législation Mahométane” ve “jurisprudence Mahométane” terimleri kullanılmaktadır. Birinci
terim için kitabın alt başlığına ve birinci cildinin XI’inci sayfasına ikinci terim için birinci cildin
54’üncü sayfasına bakılabilir. D’Ohsson’un birinci terimi “şeriat” ve ikinci terimi de “fıkh”
karşılığında kullandığı söylenebilir. Bkz. Gözler, “‘İslâm Hukuku’ Terimi Kaç Yaşında?”.
221 Örnek olarak Duperron’un eseri “Législation” başlığı taşımaktadır. Günümüz dilinde bunun karşılığı
Hukuk olduğunu söyleyebiliriz.
46
Buna göre d’Ohsson’un législation kavramını tercih etmesi, Osmanlı Devleti’nde cari
olan kanunlardan bahsetmesi sebebiyledir. D’Ohsson’un Osmanlı hukukunu ele aldığı
yerde “législation mahométane” başlığını atması da İslam hukukunu, Osmanlı hukuku
vasıtasıyla ele almış olmasından ileri gelmektedir. Başka bir ifadeyle d’Ohsson,
Osmanlı hukukunu ele alarak İslam hukukunu incelemiş olmaktadır. Buna göre burada
législation sözcüğünü tercih etmiş olması İslam hukukunun daha dar ve özel bir alanını
ifade etmek içindir. Ayrıca d’Ohsson’dan etkilenen bazı yazarlar da İslam hukukundan
bahsederken “Législation Mahométane/Musulmane” terimini kullanmışlardır.
D’Ohsson’un “Législation Mahométane” başlığı altında ele aldığı konulara
baktığımızda onun législation terimiyle İslam hukukunu (fıkıh) kastettiğini görmek
mümkündür. Buna göre législation ifadesi Gözler’in belirttiği şekilde şeriat değil fıkıh
karşılığında kullanılmıştır.222
Aşağıda görüleceği üzere d’Ohsson’un eserinde Dinî kod ifadesi, inanç, ibadet ve ahlak
ile alakalı hükümleri ihtiva etmektedir.223 Şeriat’ın kendisini ve şer’i hukuku ifade
etmek için ise d’Ohsson bunlara Législation Mahométane değil de Législation
Religieuse (dinî teşri) kavramını kullanmaktadır. Görüldüğü üzere d’Ohsson Législation
Mahométane’ı daha geniş bir anlamda kullanmaktadır.
2.3.1.2. Jurisprudence Kavramı
Jurisprudence terimi “jus”224 ve “prudentia”225 kelimelerinin birleşimi olup hukukun ve
kuralların bilimini ifade eden bir terimdir. Eski dönemlerde “Hukuk Bilimi” anlamına
gelirken daha sonra hukuk alanında belirli bir mesele hakkında hukukçuların verdiği
kararların ve hükümlerin toplamı anlamında kullanılmıştır.226 Son dönem Fransız
222 Nitekim “Législation” ile benzer bir kelime olan “Législateur”; kural, kanun koyucu anlamına gelir ki
İslam geleneğindeki karşılığı Şarîdir. Bu nedenle bazı çağdaş İslam ülkeleri “Législation” karşılığında
“Teşriî” kelimesini kullanmaktadırlar.
223 D’Ohsson inanç ilkelerine girmeden önce akait bölümü mültekadan ari olduğunu hatırlatmaktadır.
224 “Jus” veya “Juris” kavramları insanlar arasındaki ilişkilerini düzenleyen hüküm ve kurallar
mecmuasıdır.
225 Prudentia kelimesi bir konu hakkında dikkat etmek, ihtiyatlı davranmak gibi anlamlara gelmektedir.
Terim olarak ise Latinceden gelen Prudentia, Christian Atias’a göre, derin düşünceden ziyade karar
verme ve iradeden ziyade tercih etme yeteneğini ifade eden kavramdır. Bkz. Christian Atias,
Épistémologie Juridique, (Paris: PUF, 1985) 37.
226 Lexique des termes juridiques 2017-2018 (Édition Numérique), (Toulouse: Dalloz, 2017), s.v.
“jurisprudence”.
47
hukukçularından Atias’a göre Jurisprudence kavramı hukukçunun doğru/sahih hukukun
aranması konusunda özen göstermesini ve kabiliyetli olmasını ifade eder.227
D’Ohsson, eserinin bazı yerlerinde Jurisprudence terimini kullanmaktadır.228 Bu terime
yer verdiği pasajlardan birisi Osmanlı eğitiminden bahsederken İlm-i fıkıh terimini
jurisprudence kelimesiyle tercüme etmiştir.
Yine Ebu Hanife’nin kelama ilişkin eseri fıkhü’l-ekber’in d’Ohsson “haute théologie”
veya “haute jurisprudence” şeklinde tercüme edilebileceğini ifade etmektedir. Başka bir
yerde ise d’Ohsson Osmanlıdaki halk kütüphanelerin (bibliothèque publique) işlevlerini
açıklarken burada yer alan fıkıh kitaplarını jurisprudence olarak tercüme etmektedir.229
İleri sayfalarda d’Ohsson matbaaya dair tartışmalara yer verirken Yeni Şehirli Abdullah
Efendi’nin fetvasını230 naklederek bu fetvaya binaen İbrahim Müteferrika ve Mehmet
Said Efendi’ye matbaalarını231 kurmalarına izin verildiğini belirtmektedir. Ancak
basılmasına cevaz verilen eserler felsefe, tıp, astronomi ve coğrafya gibi konulara ilişkin
olurken kanonik yani dini sıfatı taşıyan eserlere izin verilmemiştir. Bu eserler arasında
Kur’an, hadis, bunları açıklayan tefsirler ve jurisprudence yani fıkıh kitaplarıdır. Bu
örneklerden hareketle d’Ohsson’un fıkıh kavramını jurisprudence terimiyle Fransızcaya
tercüme ettiğini söyleyebiliriz.
Ancak diğer pasajlarda d’Ohsson, jurisprudence lafzına daha dar bir anlam
yüklemektedir. İbn Kemal Paşa’nın Tabakatü’l-fukaha’sının yedinci sınıfından
bahsederken d’Ohsson burada yer alan alimlerin hem culte (ibadete) hem de
227 Atias, Épistémologie, 37.
228 D’Ohsson Tableau, I, 20, 21, 58, 429; II, 4, 468, 471, 490, 500; III, 347, 362; VI, 143, 191. Ayrıca
buna ilişkin Kemal Gözler d’Ohsson’un “Jurisprudence Mahométane” kavramı kullandığını belirtirse
de taramamızın sonucunda d’Ohsson’un böyle bir kavram kullandığını görmedik.
229 D’Ohsson Tableau, II, 490
230 Yenişehirli Abdullah Efendi, Behcetü'l-Fetâvâ, ed. Süleyman Kaya vd., (İstanbul: Klasik yy., 2012),
fetva No: 2922, 567-568. İlgili Fetva: Basma sanatında maharet iddia eden Zeyd “lügat ve mantık ve
hükmet ve hey’et ve bunların emsali ulûm-i âliyede telif olunan kitabların hurûf ve kelimâtlarının
suretlerini birer kalıba nakşedip evrak üzerine basma ile ol kitabların misillerini tahsil ederim” dese
Zeyd’in bu vechile amel-i kitâbete mübâşeretine şer’an ruhsat var mıdır? El-Cevab: Basma sanatında
mahareti olan ve kimesneler bir musahhah kitabın hurûf ve kelimâtını bir kalıba sahihan nakşedip
evraka basmakla zaman-i kalîlde bilâ-meşekkat nüsah-ı kesîre hasıla olup kesret-i kütübe ve rahîs
baha ile temellüke bâis olur, bu vechile faideyi müştemil olmakla ol kimesneye müsaade olunup birkaç
alim kimesneler sureti nakş olacak kitabı tashih için tayin olunup onlar tashih ettiklerinden sonra
sureti kalıba nakş olunursa bir amel-i müstahsen olur.
231 Müteferrika matbaası olarak bilinen matbaa 1727’de ilk Türk matbaasıdır. Bkz. Kemal Beydilli,
“Müteferrika Matbaası”, içinde Diyanet İslam Ansiklopedisi, (Ankara: TDV Yayınları, 2016) Ek-II:
347-348.
48
jurisprudence (hukuka) ilişkin eserler kaleme aldıklarını söylemektedir. Bu ifadeleriyle
d’Ohsson ibadet ve muamelat konuları arasında bir ayrım yapmaktadır. Yine
mezheplere uyma konusunu ele alırken d’Ohsson’un belirtiğine göre Hanefi mezhebinin
dışına çıkmanın iznin verildiği tek husus dinin privé (özel) hükümlerine ilişkin, başka
bir ifade ile kişisel ibadetle münhasır olan hükümlerdir. Cemaatle ibadet ve muamelat
konularına gelince kesinlikle Hanefi mezhebinin dışına çıkılamayacağını dile
getirmektedir.232 Bu hususu sonraki sayfalarda233 tekrar ifade etmektedir. Buna göre
d’Ohsson fıkhî konular arasında ayırım yaparak muamelata dair konuları ifade etmek
için jurisprudence kavramını seçmiş ve bunu daha dar bir manada kullanmıştır.
Sonuç olarak d’Ohsson’un yaşadığı dönemlerde kavramların yerleşmemiş olmasından
dolayı jurisprudence kavramını bazen İslam hukukunu, bazen İslam hukuk ilmini (ilm-i
fıkh), bazense İslam hukukunun ibadet dışındaki konularını ifade etmek üzere
kullandığını söylemek mümkündür. Buna göre Gözler’in d’Ohsson’un jurisprudence
kelimesi ile fıkhı kastettiği görüşü, doğruluk payı bulunmakla birlikte eksik olduğunu
söyleyebiliriz.234
2.3.1.3. D’Ohsson’a göre Osmanlı Hukukun Kaynakları
Bu bölümde d’Ohsson’un Osmanlı hukukunun kaynaklarını nasıl tasnif ettiğini ele
alacağız. Osmanlı Devleti hukuku, genel kabule göre esas itibariyle İslam hukukuna
dayanmaktadır. Osmanlı hukukunun yapısı ise genel olarak şer’î ve örfî olmak üzere
ikiye ayrılmaktadır.235 Osmanlıların nezdinde şer’î hukuk müçtehit/kurucu imamların
içtihatlarıyla meydana gelen fıkıhtır. Örfî hukuk ise padişahların ortaya koydukları
kanunlarla meydana gelen hukuktur.236 Örfi hukukun temel amacı, şeriatın cevaz alanını
doldurmaktır.
232 D’Ohsson, Tableau, II, 4.
233 D’Ohsson, Tableau, II, 471.
234 Jurisprudence terimin bugüne göre bir anlam vermek gerekirse, buna ilm-i fetva veya ilm-i hilaf
denilebilir. Başka bir ifade ile İslam hukukçuların verdiği görüşleri ve içtihatları inceleyen bilim
olarak algılanabilir.
235 Mehmet Akif Aydın, Türk Hukuk Tarihi, (İstanbul: Beta Basım Yayını, 2011) 65.
236 Aydın, Türk Hukuk Tarihi, 67.
49
Genel kabulün yanında Jennings gibi bazı araştırmacılar örf ve âdetin, Osmanlı
hukukunun üçüncü bir kaynağı olarak görüldüğünü söylemektedir.237 D’Ohsson ise
Osmanlı hukukun kaynaklarını/dayanaklarını dörde ayırıp şu şekilde sıralamaktadır:
Birinci sırada Şer’î (Şeriat) yer almaktadır. D’Ohsson bunu “La Législation Religieuse”
yani Şeri Hukuk olarak tercüme etmektedir. Şer’î hukuk esas itibariyle Şari tarafından
vazedilmiş hükümlerin toplamı olduğuna göre belli konularla sınırlı olup genel
itibarıyla teabbudi hükümleri ihtiva etmektedir. Buna göre d’Ohsson’un şer’î hukuk ile
kastettiği fıkhın değişmez boyutudur.
İkinci sırada Kanun yer almaktadır. D’Ohsson bunu “La Législation Civile” yani sivil
hukuk kavramıyla tercüme etmektedir. Bunlar Osmanlı döneminde Padişah tarafından
alınan kararları halka duyurmak amacıyla ilan edilen kanunnamelerdir. Genel itibariyle
kanunnameler sivil konuları yani mülkiyet, ceza gibi konuları ele almaktadır.
Üçüncü ise Adet’tir. Bu kavramı ise “Le Droit Coutumier”238 yani teamül/adet hukuku
olarak çevirmektedir.
Dördüncüsü ise Örftür (oeurf). D’Ohsson örfü Hükümdarın mutlak yetkisi anlamına
gelen “Le pouvoir arbitraire du Souverain” sözleriyle açıklamaktadır.239 D’Ohsson’a
göre Örf, şer’î hukukunun vermiş olduğu ve şer’î hukuk çerçevesinde cari olan bir
yetkidir. Buna göre d’Ohsson “örf” kavramını bir hukuk olarak değil şeriatın
hükümdara verdiği bir yetki olarak algılamaktadır. Nitekim Mehmet Akif Aydın, Örfi
Hukuk kavramında yer alan örfi kelimesini açıklarken padişah vasıtasıyla “kamu
yönetiminden kaynaklanan hukuk” olduğunu ifade etmektedir.240 Bu sebeple
d’Ohsson’a göre Örf, Adet hukukundan ayrıdır.
Dolayısıyla d’Ohsson’a göre “Örf” terimi hükümdarın dilediği gibi, mutlak olarak
kanun ve kural düzenleyebileceğini ifade eden bir yetkidir. Buradaki “mutlak” yetkinin
ne anlama geldiğini d’Ohsson, eserinin ileri sayfalarda açıklamaktadır. D’Ohsson,
237 Muharrem Midilli, Klasik Osmanlı Ceza Hukukunda Şeriat-Kanun Ayrımı, (İstanbul: Klasik yy.,
2019), 53.
238 Fransa’nın eski rejiminde (Ancien Régime) “Droit Coutumier” olarak adlandırılan teamül hukuku,
özellikle ülkenin kuzeyinde Fransız hukukunun temel kaynağıydı. Ülkenin güneyinde ise Roma
hukukunun devamını sağlayan yazılı hukuk uygulanmaktaydı. Bkz. Jean Hilaire, “Les Origines Du
Code Civil”, Académie Des Sciences Et Lettres De Montpellier, 3889 (Barcelone : 2004,) 1.
239 D’Ohsson, Tableau, I, xxiij.
240 Mehmet Akif Aydın, “Osmanlılar Hukukî-Adlî yapı”, içinde Diyanet İslam Ansiklopedisi, (Ankara:
TDV Yayınları, 2007) 33: 515.
50
Şeriatın hükümlerini ihtiva eden Dinî koda geçmeden önce hükümdarların durumlarını
ele almakta ve şöyle demektedir:
“Dinî kod İslamiyet’in birinci temel kurucusu olmuş ve Halifeler ve onlardan sonra
gelen tüm hükümdarlar, otoritelerini/meşruiyetlerini bu kod’un üzerine bina
etmişlerdir. Günümüzde de Osmanlı İmparatorluğunun temel yasası bu koda
dayanmaktadır. Hükümdarlar, Halifelerin meşru halefleri/takipçileri olarak, iki
kılıçları241, sacerdoce242 ve mutlak kuvvet243 haklarını/yetkilerini/kuvvetlerini
birleştirmektedirler. Sultanlar, Kanon Kanunlara244 göre hareket ettikleri takdirde
pontifical245 tahtına çıkmaktadırlar/çıkabilmektedirler. Zira Kanon Kanunların tümü
din tarafından vazedilmiştir.”246
Bu sözleriyle d’Ohsson Hilafet kurumunun, din ve dünya işlerinde mutlak otoriteyi
temsil ettiğini ifade etmektedir. Ancak hükümdarın yetkileri sadece dinin, yani Şeriat’ın
izin verdiği çerçevede cari olmaktadır. D’Ohsson, Hilafet kurumunun belirli bir kural
kümesine göre hareket etmesi gerektiğini söylemektedir. Böylece d’Ohsson,
241 D’Ohsson’un kullandığı “Glaive” kelimesi kılıç anlamına gelip güç, iktidar, kuvvet gibi sembolleri
temsil etmektedir. Hristiyanlıkta iki kılıç (Glaive) iki kuvveti temsil etmektedir: Birincisi ruhların
selametini ve dinin dogmalarını denetleyen Dinî Kuvveti (Pouvoir Spirituel), ikincisi ise insanların
dünyevi işlerini denetleyen Dünyevî Kuvvetidir (Pouvoir Temporel). Bazen buna Sivil Kuvvet
(Pouvoir Civil) denilmektedir. Bkz. Grand Larousse De La Langue Française, V, ed. Louis Guilbert
vd. (Paris: Larousse, 1989), 4450-4451, s.v. “pouvoir”. Bunun üzere d’Ohsson hem dinî (Dinî Kuvvet)
hem dünyevî işlerini (Dünyevî Kuvvet) denetleyebilen kuvvetler Padişahın elinde bulunduğunu
söylemektedir.
242 Hristiyan terminolojisinde “Sacerdoce” kavramı Papazlığa bağlı olan rahipleri ve bakanları
kastetmektedir. Daha genel bir manada ise “sacerdoce” terimi dini bir bakanlık anlamına gelmektedir.
Buna göre “sacerdoce” Sultan’ın bakanların üzerindeki otoritesini ifade eden bir kavramdır.
243 “Pouvoir Suprême” mutlak kuvvet, kanun koyma, kanun uygulama ve mahkeme usulü kuvvetleri
birleştiren kuvvettir/yetkidir.
244 D’Ohsson burada “Lois Canoniques” kavramını kullanmaktadır. Yunancadan gelen Kanon kelimesi,
“uyulması gereken ideal model” anlamına gelmektedir. Hristiyan terminolojisinde ise Kanon kanunu
(Loi Canonique) veya Kanon hukuku (Droit Canonique), Kilise’nin hukuku veya kanunu
kastedilmektedir. Başka bir ifade ile Papaların ve Hristiyan Hukukçuların kararlarını ihtiva eden
hükümlerdir/kanunlardır. Dolayısıyla otorite tarafından vaz edilen bu hükümler, geçerli/meşru
olan/uygulanması gereken hükümlerdir.
245 “Pontifical” kavramı, Latincede “Kutsalı bağlayan köprü” anlamına gelen “Pontifex” ve “Pontife”
kelimelerden gelip Kilise’nin üst kademelerde yer alan Piskopos veya Papalara verilen bir unvandır.
Buna göre “Pontifical” Papa ve Piskopos ile ilgili bir kavram olup Papaya “Summus
Pontifex/Souverain Pontife” yani mutlak/yüksek (dini?) lider denilmektedir. En büyük rahibi ifade
etmek için ise “Pontifex Maximus” kavramı kullanılmaktadır. Meşhur alman ressamı Jost Amman,
resimlerini topladığı eserde Osmanlı Devleti’nin en büyük/yüksek dini lidere tekabül edilen
Şeyhülislam’a “Pontifex Maximus Turcarum” demektedir. Ayrıca Padişaha Summus Pontifex demeyip
İmperator veya Sultanus demektedir. Padişah ve Şeyhülislam’ın resimleri ekte bulunmaktadır (EK-1,
EK-2). D’Ohsson, Padişah’ın tahtına Pontifical tahtı dediğine göre, ona Summus Pontifex
denilebileceğini görüşündedir.
246 D’Ohsson, Tableau, I, 55-56.
51
İslamiyet’teki yönetim şeklinin bir “nomokrasi”247 olduğunu ima etmektedir.248 Nitekim
bazı çağdaş araştırmacıların görüşü de bu yöndedir.249
Görüldüğü üzere d’Ohsson’un “örf” hususundaki görüşü, metinlerden hareket etmeyip
şeriatın prensiplerinden hareketle kanun ve hüküm düzenleme imkanını veren bir yetki
olduğu şeklindedir. H. Yunus Apaydın’ın siyaset-i şer’iyye’yle ilgili görüşü de bu
minvaldedir. Apaydın, siyaset-i şer’iyye’yi kamu hukuk alanında dinin genel ilkelerine
ters düşmeyecek şekilde kural düzenleme yetkisi olarak tanımlamaktadır.250 Apaydın’ın
verdiği bu tanım d’Ohsson’un yukarıda örf ile ilgili yaptığı açıklamalarla paralellik arz
etmektedir.
D’Ohsson’un kullandığı “Canon/Canonique” kelimesine gelince bu ifade eserinin
birkaç yerinde geçmektedir. İslam hukukunun hükümlerini ele alırken Farzı, Obligation
Divine (İlahi zorunluluk) olarak tanımlamakta, Vacip kavramını ise Obligation
Canonique (Kanoni zorunluluk)251 şeklinde tercüme etmektedir.252 Bunun
doğrultusunda vacip hükmünde olan ibadetler için Obligation Canonique demektedir.
Örneğin Hanefilerde bayram namazı vacip hükmünde olduğu için o buna Obligation
Canonique demektedir.253 Bunun yanında d’Ohsson, ibadetlerin geçerliliğini ifade eden
“sahih” kavramını da canonique terimiyle açıklamaktadır. Örneğin sahih ramazan
orucu için Jeûne Canonique254, namaz kılmanın sahih olduğu vakit için ise Heure
Canonique255 ifadesini kullanmaktadır. Buna göre d’Ohsson ibadet konularında vacip
ve sahihi ifade etmek için Canon terimini kullanmıştır.
İbadet dışındaki bazı konular için de d’Ohsson canonique kavramını kullanmaktadır.
Şiilerin durumuyla ilgili bir fetvayı256 zikrettikten sonra bunun “Décret Canonique”
247 “Nomocratie/nomokrasi” bir kanun sistemine uygun olarak yönetim şeklidir.
248 Ancak d’Ohsson yönetim şekline dair şunları demektedir: “Bu kanun teokratik bir kanun olarak
bilinmektedir.” Her ne kadar teokratik dese de d’Ohsson’un vermiş olduğu açıklamalar nomokrasi’ye
yaklaşmaktadır.
249 Asım Cüneyt Köksal, Fıkıh ve Siyaset, (İstanbul: Klasik yy., 2017), 147.
250 Hacı Yunus Apaydın, “Siyaset-i Şer’iyye”, içinde Diyanet İslam Ansiklopedisi, (Ankara: TDV
Yayınları: 2009) 37: 299.
251 Belki bunu gayr-i ilahi veya gayr-i şarî veyahut insani zorunluluk diyebiliriz?
252 D’Ohsson, Tableau, I, 31-32.
253 D’Ohsson, Tableau, II, 222.
254 D’Ohsson, Tableau, I, 163.
255 D’Ohsson, Tableau, II, 150, 183.
256 Söz konusu fetva, Farslı bir Şii’yi öldürmek, İslam imanına düşman olan veya Hristiyanları
öldürmekten 70 kez daha hayırlı olduğunu ifade etmektedir. D’Ohsson, Tableau, I, 135; başka bir
cildinde aynı fetvayı “savaş halinde” ibareyi ekleyerek zikretmektedir. D’Ohsson, Tableau, V, 70.
52
yani Kanoni bir emirname olduğunu belirtmektedir.257 Kanaatimizce d’Ohsson’un
fetvayı bu şekilde adlandırmasının sebebi onun “uyulması” gereken zorunlu bir emir
olmasıdır. Ancak bu zorunluluk Şarî tarafından gelmeyip İslam hukukçuları tarafından
gelmektedir. İslam hukukçuların vermiş olduğu hükümler/içtihatlar kanun haline
gelince “canonique” sıfatını kazanmaktadır. Görüldüğü üzere Kanun kelimesi her ne
kadar “kanon” kelimesinden gelse de d’Ohsson farklı bir anlamda ve Hristiyan
terminolojisine uygun bir biçimde kullanmaktadır. Buna göre d’Ohsson, canonique
kavramını fukaha’nın vermiş olduğu kararlar için kullanmaktadır. Bir nevi bu kavramla
şeriattan gelen hükümleri ayırt etmek için kullanmıştır. Ayrıca d’Ohsson Mültekâ’nın
önemine dikkat çekerken, onun neredeyse Osmanlılarda itibar edilen tek eser olduğunu
söylemektedir. Burada Mültekâ’nın “Kanon Hukuku” (Droit Canon) konumunda
olduğunu söylemektedir.258
2.3.1.4. Code Kavramı
D’Ohsson Osmanlı hukukunu ve dolayısıyla fıkhı kod (code) tasnifiyle ele almıştır.
Fransızca “Code” kelimesi Latince “Codex-Caudex” kelimelerden türemiş olup
“kurallar mecmuası (recueil de lois)” anlamına gelmektedir. Bu yönüyle kod terimi
hukukun belli bir branşındaki hukuki hükümleri içermekte olup tam bir hukuk sistemi
oluşturmak üzere derlenen kanun ve hukuk metinleridir. Belli bir dönemde veya bir
ülkedeki hukuklara da kod denilmektedir. “Code Napoléonien (Napolyon Kanunu)”
veya “Code babylonien (Babilonya Kanunu)” buna örnektir. Kod, bir kodifikasyon259
sonucu olup belli bir konudaki hüküm ve kurallar bütününü tutarlı bir şekilde tek bir
bölümde toplamayı hedeflemektedir.260 Söz gelimi “Code Civil (Medeni Kanun)”,
“Code Rural (Kır Kanunu)” buna örnektir.261
257 D’Ohsson, Tableau, I, 135.
258 D’Ohsson, Tableau, I, 23.
259 Kodifikasyon, dağınık vaziyette bulunan kuralları ve hükümleri birleştirmek anlamına gelmektedir.
Nitekim Marc Billiau’ya göre iki tür kodifikasyon bulunmaktadır: bunların birincisi “administratif”
diğeri ise “normatif”tir. Birincisi belli kuralları toplayıp birleştirmek, derlemekten ibarettir. Burada
herhangi bir doktrinin söz konusu olmaz veya çok az etkisi olmaktadır. İkinci ise belli bir doktrinin
etkisiyle hukuki norm oluşturmakla birlikte düzgün ve sistematik bir şekilde düzenlemektir. Buna
örnek olarak Fransız Medenî Kanun göstermek mümkündür. Bkz. Marc Billiau, “La Doctrine Et Les
Codes- Quelques Réflexions d’Un Civiliste Français” içinde Les Cahiers de droit, 46 (1-2), 445.
260 Léxique des termes juridiques 2017-2018, s.v. “Codification”, 410.
261 Kemal Gözler, “Fransızca-Türkçe İdare Hukuku terimleri sözlüğü”, İdare Hukuku, (Bursa: 2009,
Erişim Tarihi 23 Ocak 2010), www.idare.gen.tr/idarehukuku.htm, 1595.
53
D’Ohsson, İslam hukukunu (Législation Mahométane) beş koda ayırmayı planlamıştır:
Dinî, sivil, cezaî, siyasî ve askerî.262 Yukarıda ifade edildiği üzere Sava Paşa’ya göre
d’Ohsson’un yaptığı bu tasnif Modern Hukuk’a (Droit Moderne) göredir. Sava Paşa’nın
buradaki “modern hukuk”tan kastı muhtemelen Fransız medenî hukuku yani Code
Civil’idir.263 Nitekim sonraki dönemlerde Code Civil, modernleşmenin bir unsuru olarak
telakki edilmiş ve modernleşme yönünde adım atan devletler tarafından benimsenmiştir.
Hatta dünya genelinde264 birçok devlet için bu kod vazgeçilmez bir örneklik teşkil
etmiştir.265 Dolayısıyla Sava Paşa’nın “modern hukuk” ile kastettiği esas itibariyle
Fransa Code Civil’i veya kökenleri ona dayanan bir hukuktur.
Sava Paşa’ya göre d’Ohsson o dönemdeki Avrupa’da mevcut olan kod anlayışa göre
İslam hukukunu bölümlere ayırmıştır. Nitekim d’Ohsson’un sivil kodda yer vermiş
olduğu bazı başlıkların, Fransa kodunda aynen yer aldığı görülmektedir. Örneğin
“kişiler arası hibe ve vasiyet” başlığı266 Fransa Code Civil’inin ikinci kitabın
başlığıyla267 aynı adı taşımaktadır.268
Sava Paşa’nın bu tespitinin tartışmaya açık olduğunu söylemek mümkündür. Zira
Fransızların “Code Civil”i ilk kez 1804’te yayımlanmış olup kod ayırımının da yer
aldığı d’Ohsson’un eserinin269 birinci cildi 1788 yılında basılmıştır. Bu açıdan d’Ohsson
daha yayımlanmamış bir eserden faydalanması düşünülemez.
262 D’Ohsson’un oğlu Constantin’in, d’Ohsson’un eserinde değişiklikler yapmak isteğiyle ilgili sözünü
yukarıda zikretmiştik. Buna göre planladığı “Code” taksimi birtakım değişikliklere uğramıştır ve ileri
bölümlerde bunların üzerine durulacaktır.
263 “Code Civil” Fransa’nın sivil konularına dair hükümleri toplayan mecmua olup 1804’te
yayımlanmıştır. Kodun tarihçesi ve kökenleri hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Hilaire, “Les Origines
du Code Civil”; Saman Safatian “La rédaction du Code Civil”; Jean-Louis Halpérin “L’histoire de la
fabrication du code le code: Napoléon?”; Sylvain Soleil, “Le Code Civil De 1804 a-t-il Été Conçu
Comme Un Modèle Juridique Pour Les Nations?”, Histoire de la Justice, 1/19 (2009).
264 Kuzey Amerika’da Kanada, güney Amerika Latin ülkelerde, bağımsızlık döneminde Afrika ülkelerde,
Asya ülkelerden Japonya gibi çeşitli ülkelerde etkili olmuştur. Bkz. Sylvain Soleil “le code civil de
1804 a-t-il été conçu comme un modèle juridique pour les nations?”, 1.
265 Nitekim alman hukukçuları Konrad Zweigert ve Heinz Kötz şöyle demektedirler: “XVIII. yy. sonunda
ve XIX yy. başlarında orta ve doğu Avrupa’da pek çok Kod uygulanmış olmasına rağmen şüphesiz
Fransız sivil kodu entelektüel açısından en çok önemli ve tarih açısından en derindir”. Bkz. Michel
Grimaldi, “L’exportation Du Code Civil”, s. 2; bu konuda ayrıntılı bilgiler için bkz. M. Henri
Mazeaud, “Le Code Civil Français et Son Influence En Europe”.
266 D’Ohsson, Tableau, V, 324. İlgili başlık şöyledir: “Des donations entre-vifs et des dispositions
testamentaires”
267 “Des Donations Entre-Vifs Et Des Testamens”.
268 Bkz. Napoléon Bonaparte, Code Civil Des Français, Paris: Imprimerie De La République, 1804, 230.
269 Octavia baskısı.
54
Ancak Sava Paşa’nın iddiasını doğrulayan bazı ihtimaller gündeme getirilebilir.
Birincisi Fransızların sivil kodu her ne kadar 1804 yılında yayımlanmış olsa da bu
kodun kökenlerinin yaklaşık iki asır öncesine dayanmasıdır.270 Buna göre “Code Civil”
son haline gelmeden önce birkaç aşamadan geçmiş ve ondan önce birkaç eser kaleme
alınmıştır. Sivil Kod’un kurucuları (Pères du code civil) olarak kabul edilen Jean
Domat’a ait “Les lois civiles dans leur ordre naturel” adlı eser ve Robert Joseph
Pothier’e ait “Oeuvres complètes” adlı eser bunlardan en önemli olanlarıdır.271
D’Ohsson’un bu tasnifini bu eserlerden almış olması ihtimal dahilindedir.
Sava Paşa’nın iddiasına tekrar dönecek olursak, d’Ohsson’un sırf ana bölümleri kod
lafzı ile ele almış olması onun İslam hukukunu modern hukuka göre düzenlenmiş
olduğu anlamına gelir mi?
D’Ohsson’un eseri detaylı olarak incelendiğinde onun esas itibariyle yaptığı şeyin,
fıkhın belirli meselelerini yine fıkıh sistematiği ile kod başlıkları altında toplamaktan
ibaret olduğu görülmektedir. Örneğin Aile hukukunu sivil kodun altında ele almıştır.
Ancak bu koddaki tertip, sıra ve hükümlerin sunumu büyük ölçüde fıkıh kitaplarının
tertibiyle aynıdır. D’Ohsson, esas aldığı Mevkufâtî’ye göre hareket etmiş ve istisnalar
dışında bunun dışına çıkmamıştır. Bu istisnaların ise onun İslam hukukunu, Avrupa
veya modern hukuka göre tertip ettiği şeklindeki nitelemeyi hak edecek düzeyde
değildir.
Hatta d’Ohsson’un çalışmasının Mecelle veya Osmanlı Aile Hukuk kararnamesi ile
kıyaslandığında bu son iki kanunun batı hukukundan daha fazla etkilendiği söylenebilir.
Zira Osmanlının bu iki hukukunda hem fıkhın tamamı yer almaması yönüyle batıdaki
sisteme benzemekte hem de hükümler maddeler halinde batı hukuku tarzında
verilmektedir. Halbuki d’Ohsson’un eseri İslam hukuku konularının hepsini kapsamakta
ve klasik fıkıh kaynakları üslubuyla verilmektedir.
Sonuç olarak d’Ohsson’un İslam hukukunun ana başlıklarını modern hukukuna göre
tasnif etmesi, Sava Paşa’nın ileri sürdüğü gibi İslam hukukunu tahrif ettiğini anlamına
270 Billiau, “La Doctrine Et Les Codes”, 449. Ayrıca Philippe Jestaz ve Christophe Jamin şöyle
demektedirler: “Kodun sentezlediği şey, adetler ve roma hukukundan yola çıkarak Hukukçuların
oluşturduğu “Fransız Hukuku”nun 2 buçuk yüzyıl emeğidir.” La Doctrine, 67. Hatta bu kodun, Roma
hukukuna binaen ele alındığını göz önünde bulundurursak çok daha erken dönemlere dayanmaktadır.
Bkz. Justinien, Les Douze Livres Du Code De L’Empereur Justinien. Çev. Pascal-Alexandre Tissot, I,
(Metz: Behmer, 1807), 5.
271 Ayrıca Sivil Kod’un doktrinlerini ele alan bir çalışma için bkz. Billiau “La doctrine et les codes”.
55
gelmez. D’Ohsson en fazla ana tertibini bozmadan İslam hukukuna, belki, yeni bir
tasnif getirmiştir.
2.3.1.5. D’Ohsson eserini kod şeklinde tasnif etmesi
D’Ohsson önsözünde eserini beş temel koda ayırmayı planlamıştır. Ancak ileri
bölümlerde planına birtakım değişikler getirdiği görülmektedir. Örneğin önsözünde
hukukî kod (Code Judiciaire) adında bir kod bulunmazken eserin altıncı cildinde yer
almaktadır.272 Bu değişikleri göz önünde bulundurup d’Ohsson’un eserinin son halini
sunmak istiyoruz. Ayrıca d’Ohsson, her kodun girişinde işlenecek konuların kısa bir
tablonu vermektedir.
2.3.1.5.1. Dinî kod (Le Code Religieux)
D’Ohsson’un incelediği ilk kod Dinî Koddur. Bu dinî kodu ise üç bölüme ayırmaktadır.
Buna göre ilk bölüm İnanç, ikincisi İbadet ve üçüncüsü ise Ahlaktır.273
D’Ohsson şeriatı “Législation Religieuse” kavramıyla tercüme ettiğini daha önce ifade
etmiştik. Dolayısıyla bu dinî kod şeriata mahsus olan hükümleri barındırmaktadır. Bu
nedenle bu dinî koda “şeriat kodu” veyahut “şer’î kod” demek mümkündür.
İnanç bölümü (Les dogmes)
İnanç bölümünün girişinde d’Ohsson burada yer alan inanç ilkelerinin Mültekâ eserinin
dışında olduğunu ifade eder. Ardından kısa bir şekilde kelam ilminin tarihine değinir.
İlk önce İmam-i Azam Ebu Hanife’nin bu konuya ilişkin bir eserinin bulunduğunu (elfıkh’ül
ekber) ve bunun Osmanlılarda en çok itibar edilen kelam eserleri arasında yer
aldığını söyler. Daha sonra kelama dair eser veren imamları zikrederek İmam Mâtürîdî
ve Eşarî’nin önemine işaret eder. Bu iki imamın eserinden esinlenerek yeni bir telif
sunan Ömer Nesefî’yi ve akaid ile alakalı eserini zikreder. Eserin çok rağbet gördüğünü,
medreselerde okutulduğunu ve üzerine pek çok şerh yazıldığını belirtir. Bu sebeplerden
dolayı d’Ohsson İnanç bölümü için Teftazânî’nin şerhini esas alır. Böylece d’Ohsson
Nesefi’nin kelami hükümlerini verip Teftazanin yazdığı şehrinden faydalanarak
272 D’Ohsson, Tableau, VI, 172.
273 Ayrıca d’Ohsson, eserin farklı yerlerinde çeşitli resim vermektedir. Örnek olarak, Dinî koda girmeden
önce Hz. Peygamberin miracını temsil eden bir resim sunmaktadır. Buna “Assomption de Mohamed”
demektedir. Assomption kavramı ise Hristiyan bir kavram olup Hz. Meryem’in göklere yükselişini
ifade eder. EK-3’e bkz.
56
Fransızcaya çevirip sunar. Ana metnini şerhten ayırmak için şerh kısmının C
(commentaire) harfiyle başladığını ifade eder.
Buna göre d’Ohsson Nesefi’nin telif ettiği 58 inanç kurallarını incelemektedir. Bu
kuralları madde halinde veren d’Ohsson, ilk önce maddelerin tercümelerini verip gerekli
gördüğü yerde Teftazânî’nin şerhine yer vermektedir. Yine gerekli olduğu zaman kendi
değerlendirmelerine yer vermektedir. Bu değerlendirmelerin bazıları maddeyi
açıklamaya yönelik iken bazıları ise söz konusu maddenin varlık sebebine değinip İslam
tarihinde önemli siyasi olaylara değinmektedir. Birinci türe örnek alemin/kâinatın
yaratılmasına ilişkin birinci maddenin değerlendirmesidir. Burada d’Ohsson,
İslam’da/İslamiyet’te dünya tasavvurunu açıklamaktadır. İkinci türe örnek ise,
Kur’an’ın mahluk konusuna dair üçüncü maddenin değerlendirmesidir. Burada
d’Ohsson, Sahabe döneminden sonra gelen I. Hişam zamanında İbn Dirhem’in
başlattığı tartışmayı ele almaktadır. İbn Dirhem’in yüzünden bu konuda pek çok
ihtilaflar yaşandığını söylemektedir.
İnanç bölümünün tamamı birinci ciltte yer almaktadır.
İbadet bölümü (Partie Rituelle)
Dinî kodun ikinci bölümü ise ibadet bölümüdür. Bu bölümde d’Ohsson fıkıh
kitaplarında yer alan teabbudi hükümleri incelemektedir. İkinci cildin başında
d’Ohsson, İslam hukukuna dair kısa bir giriş vermektedir. Yine burada, metninin
şekline, bazı hususların daha iyi anlaşılması amacıyla bazı konuların yerlerini
değiştirdiğine, birtakım değerlendirmelerin gereksiz gibi gözükse de hükümleri genel
bir bakış açısıyla anlamak için bunların gerekli olduğuna temas etmektedir.
İlk önce d’Ohsson İbadet bölümüne taharet konusundan başlamaktadır. Daha sonra
namaz, oruç, zekât gibi konuları incelemektedir. Görüldüğü üzere esas itibariyle
d’Ohsson klasik fıkıh tertibini takip etmektedir. Bu bölümle ilgili birtakım hususları dile
getirmekte fayda vardır:
Birinci bölümünün ikinci kısmında ifade edildiği üzere d’Ohsson’a yöneltilen
eleştirilerden biri vakıf konusunu ibadet bölümünde işlemiş olmasıdır. Bilindiği üzere
vakıf konusu fıkıh kitaplarının muamelat bölümünde ve ayrı bir bölümde ele
alınmaktadır. Bunun sebebi vakfın bir akit olarak algılanıp kişinin kendi iradesinden
57
kaynaklanan bir işlem olmasıdır. Vakıf malı olarak nitelenen şey bireyin para, gelir veya
mülk gibi mallarını hayra vakfetmesi yani bırakmasıdır.
D’Ohsson’un vakıf konusunu zekâtın ardından incelemenin muhtemel sebebi zekâtta
olduğu gibi vakıfta da malın bağışlanmasının söz konusu olmasıdır. D’Ohsson bu iki
husus arasında böyle bir benzetme kurmuş olmalı ki Worms’a göre o “sahte” bir kıyas
yapmıştır. Zira zekât, dinî vecibelerden olduğu halde vakıf tamamen bireye bırakılmış
bir husustur. Bu nedenle vakfın, ibadet bölümünde değil muamelat kısmında yer alması
gerekmektedir. D’Ohsson bu ayrıntıyı göz ardı etmiştir.
Dile getirmek istediğimiz başka bir nokta ise d’Ohsson’un hac bölümünde yaptığı bazı
değerlendirmelerdir. Hac ibadetini ele alırken d’Ohsson Mekke ve Medine şehirlerini
ele almaktadır. Bu değerlendirmelerde iki kutsal şehrin bir tarihçesini sunmaktadır.
Tarihle kalmayıp şehirlerin “aktüel” durumundan da bahsetmektedir. Örneğin
değerlendirmelerin birisinde Mekke’deki Paşa’nın yönetimini incelemektedir. Tıpkı
inanç bölümünde olduğu gibi d’Ohsson’un eserinin ibadet bölümü sadece ibadete dair
bilgiler vermemektedir. Siyaset ve tarih gibi hususları da incelemektedir.
D’Ohsson ibadet bölümünü üçüncü ciltle tamamlamaktadır. Cildin sonunda üç ciltte yer
alan terimlerin tercümesini ve açıklamasını sunan bir indeks de bulunmaktadır.
Ahlak bölümü (La morale)
Dinî kodun son kısmını teşkil eden bölüm ise Ahlak bölümü olup dördüncü bölümün
birinci ve ikinci bölümlerinde yer alıp dördüncü ve beşinci ciltlere tekabül etmektedir.
Bu bölümde dört konuyu ele almaktadır: Helal gıda, giyim-kuşam, iş-meslek ve ahlak
ile ilgili konular; tesettür ve benzeri bazı konular. Bu bölüm fıkıh kitaplarında Kerahat
bölümlerine tekabül etmektedir. Bu ciltler d’Ohsson’un değerlendirmeleri ile
Mevkufâtî’nin bir karışımıdır. Bazen Mevkufâtî’den alıntı yaparken bazen kendi
değerlendirmelerini sunmaktadır. Eserde genel olarak değerlendirmeler “Observations”
başlığı altında verilirken bu ciltlerde böyle bir yöntem izlenmemiştir. Örneğin dördüncü
cildin başında yer alan “genel anlamda yiyecek” başlığı Mevkufâtî’nin herhangi bir
58
bölümüne tekabül etmeyip kendisinin oluşturduğu bir başlıktır. Doğal olarak da bu
başlık altında kendi gözlemleri yer almaktadır.274
Son olarak d’Ohsson Dinî kodu ulemanın hiyerarşisinden camii memurlarına kadar
genel bir değerlendirmeyle sonlandırmaktadır.
2.3.1.5.2. Siyasî Kod (Le Code Politique)
Eserin ikinci kodu ise Siyasî koddur. Bu kodda dört bölüm yer almaktadır. Bunlar; 1)
Hükümdar hakkında, 2) Kamu finansları hakkında, 3) İslam ülkelerinde yabancılar ve
son olarak da 4) Yabancı ülkelerde Müslümanlar.
Birinci bölümde d’Ohsson, hükümdarlık için gerekli şartlardan, hükümdarın
vazifelerine kadar konuları incelemektedir.
İkinci bölümde ise Devletin ekonomisini ele almaktadır. Bu konuyu altı başlık altında
işlemektedir. Buna göre birinci başlık (Article) ticarette empoze edilen vergiler275,
ikincisi öşür276, üçüncüsü arazi mülkiyetine dair vergi/haracî arazi277, dördüncüsü
274 D’Ohsson’un eserinin dördüncü cilt ile beşinci cildin ilk kısmı Zerhan Yüksel tarafından Türkçe’ye
çevrilmiştir. Eserinde d’Ohsson asıl metin (Mültekâ) ile şerhi (Mevkufâtî) arasını ayırt ederken
Zerhan Yüksel tercümesinde bu ayrıntıyı göstermemiştir. Örneğin dördüncü cildin ilk bölümü olan
“yiyeceğe dair” maddesi, d’Ohsson şerhte (C) yiyeceklerin dört ayrı kategorileri bulunduğunu ifade
ederken, Zerhan Yüksel hepsini aynı metinmiş gibi vermektedir. D’Ohsson’un değerlendirmelerine ise
“müşahedeler” başlığıyla yazıyı italik yapıp tercüme etmektedir. Örnek için bkz. Zerhan Yüksel, 18.
Yüzyıl Türkiye’sinde Örf ve Adetler, (İstanbul: Tercüman yy.,1978), 25. Bazı istisnalar hariç (Örneğin:
birinci bahiste d’Ohsson şöyle demektedir: “la sobriété est une vertu nécessaire à l’homme” cümleyi
“yemekte ifrata kaçmamak insana mahsus bir fazilettir” şeklinde tercüme etmektedir. D’Ohsson
“nécessaire” kelimesini kullanmaktadır ki bu “zaruret/mecburi” anlamlara gelmektedir. Söz gelimi
Yüksel “fazilet” kelimenin yerine “zaruret/gerekli” gibi kavramlarla tercüme etseydi daha doğru bir
tercüme olacaktı.), genel manada Yüksel’in tercümesi d’Ohsson’un eserine uygundur. Ancak bazen
küçümsenmeyecek hatalar bulunmaktadır. Örneğin helal ve haram maddeler konusunda d’Ohsson
İmam Ebu Yusuf ve İmam Muhammed’in görüşlerini belirtmek için “imameyn” kavramını
kullanmaktadır. Zerhan “imamlar” diye çevirerek dipnotta “dört büyük mezhebin kurucusu olan dört
imam” demektedir. (Yüksel, Örf ve Adetler, 16. Yine 19. sayfada Ebu Yusuf ve Muhammed imamlara
has bir görüşü zikrederken diğer mezhep imamların görüşüymüş gibi göstermektedir.) Halbuki Hanefi
mezhebinde imameynden kasıt Ebu Yusuf ve Muhammed’dir.
Ayrıca Yüksel bazı pasajları geçmiştir/gizlemiştir. Örneğin avcılık için tanınan ruhsattan bahsederken
d’Ohsson şöyle demektedir: “… Rumlar da Müslümanlar kadar rahatlıkla avlanabiliyor. Payitahtta
veya ülkenin başka yerlerinde oturan diğer yabancılar da aynı imkândan diledikleri gibi
faydalanabiliyorlar.” (D’Ohsson, Tableau, IV, 27-28. Yüksel, Örf ve Adetler, 28). Yüksel paragrafı
burada bitirip diğer paragrafa geçerek paragrafı ortadan kesmektedir. Eksik paragraf şöyledir: “…ne
yazık ki kötü bir tecrübe nedeniyle yabancılar ne tek başlarına ne de şehrin uzaklarına gezmektedirler.
Böylece bostancıların kötü oyunlarına düşmemektedirler. Çünkü bostancılar yabancıların
malzemelerini ellerinden almaktan zevk alıyorlar.” (D’Ohsson, Tableau, IV, 27-28). Görüldüğü üzere
bu paragraf Osmanlı bostancıların kötü yönlerini ortaya koymaktadır. Yüksel bu paragrafı etmemiştir.
Başka bir hata ise hoşaf kısmını tercüme ederken d’Ohsson “boisson” (içecek) derken Yüksel “içki”
sözcüğünü kullanmaktadır. Bu kavramın okuyucuyu yanılttığı ortadadır.
275 “Zékiat”.
276 “De la dîme (Oeushr-Zekiat-ul-kharidj)”.
59
kapitülasyon/cizye veya haraç278, beşincisi maden279 ve sonuncu ise kamu gelirlerinin
kullanışlıdır280.
Üçüncü bölüm ise müstemen başlığı altında yabancılara dairdir. Burada müstemenin
haklarından bahsetmektedir. Bu bölümün bir değerlendirmesinde d’Ohsson
Avrupalıların, Batılı devletlerin Osmanlı devletiyle yaptığı anlaşmalar sayesinde pek
çok ayrıcalıklara sahip olduklarını söylemektedir. Örnek olarak Avrupalılar, ticaret
mallarında Afrika veya Doğu Asyadan gelen yabancılara nazaran daha az vergiye tabi
tutulmaktadırlar.
Dördüncü bölüm ise Müslümanın yabancı ülkelerdeki durumunu incelemektedir.
Siyasi kod, beşinci cildinin başından kırk dokuzuncu sayfaya kadardır.
2.3.1.5.3. Askerî Kod (Le Code Militaire)
Siyasi koddan sonra üçüncü kod Askerî Kod olmaktadır. Bu kodda savaş ve savaş
hukukundan bahsedilmektedir. Bu kod altı bölüme ayrılmaktadır. 1) Savaş281 veya sefer,
2) Ganimet, 3) Esirler/usera, 4) Feth edilen ülkeler, 5) İsyancılar/bugat ve son olarak 6)
Zimmîler.
D’Ohsson Askeri kodu, kırk dokuzuncu sayfadan yüz kırk birinci sayfalar arasında
incelemektedir.
2.3.1.5.4. Sivil Kod (Le Code Civil)
D’Ohsson’un eserinin dördüncü kodunu oluşturan kod Sivil Koddur. Yukarıda Code ve
Sivil kavramlar üzerinde durulmuştu. Tahmin edileceği üzere bu kodda muamelat
konular incelenmektedir.
D’Ohsson’un Sivil kodun muhtevası hakkında kısa bir değerlendirmesi tezimizin ikinci
bölümünde verilecektir. Ayrıca bu bölümdeki Nikah yani Aile Hukuku tezimizin ikinci
bölümünü teşkil edecektir.
277 “Kharadj-érazy”.
278 “Djizyé-Kharadj”.
279 “Rikiaz”.
280 “Massraf”.
281 “séir”.
60
2.3.1.5.5. Hukukî Kod (Le code Judiciaire)
Asıl planda bulunmayan bu kod daha sonra eklenip Osmanlı hukukundaki mahkemeleri
ve Kadıların işlevlerini inceleyen bir koddur. Kaza bölümü bu kodun başında gelip yüz
yetmiş ikiden iki yüz kırk bir sayfaya kadar uzanmaktadır.
2.3.1.5.6. Cezaî Kod (Le Code Criminel/Pénal)
Bu kod içki, zina, hırsızlık ve benzeri suçlara uygulanan hadler hakkındadır. Bu kod üçe
ayrılmaktadır: 1) Fiziki Cezalar (Hadd), 2) Düzeltici Cezalar (Tazir veya Tedip), 3)
Sivil tazminatlar. D’Ohsson bu konuları altıncı cildin iki yüz kırk iki sayfalarından
cildin sonuna kadar yer vermektedir. Ayrıca d’Ohsson, birinci ciltten farklı olarak
“Criminel” (kriminal) değil “Pénal”(cezai) başlığı vermektedir.
2.3.2. Osmanlı İmparatorluğunun Durumu (Etat de l’Empire Othoman)
D’Ohsson’un eserinin sekizinci cildi282 olan son cilt Osmanlı İmparatorluğunun güncel
durumunu ele almaktadır. Burada Saray, Harem, Divan ve Vezir-i azam gibi Devletin
yapısını oluşturan konuları incelemektedir. Bu cilt dokuz kitaba ayrılmaktadır: 1) Saray,
2) Vezir-i Azam ve Departmanı, 3) Yıllık Görevleri, 4) Divan, 5) Finans, 6) Eyalet, 7)
Askeri, 8) Deniz Kuvvetleri, 9) Devleti’n Diğer Ülkelerle İlişkileri.
Diğer ciltlerde olduğu gibi buradaki her kitap alt bölümlere ayrılmaktadır. Örnek olarak
Vezir-i Azamı ele alan ikinci kitap beş bölüme ayrılmaktadır: 1) Vezir-i Azam, 2)
Devleti’n bakanları, 3) Devleti’n sekreterleri, 4) Bu daire/departmanın diğer memurları,
5) Vezir-i azamın evi.
Fıkıh kitaplarında yer almayan bu konular doğal olarak Mevkufâtî’ye dayanmayıp
tamamen d’Ohsson’un gözlemlerine dayanmaktadır. Bu nedenle diğer ciltlerde yer alan
“değerlendirme” başlıkları burada yer almamaktadır.
Son olarak bu cildin sonunda son üç cildin indeksi bulunmaktadır.
Bu şekilde d’Ohsson’un eserinin içerdiği konuları kısa bir şekilde vermiş olduk.
282 Her ne kadar cildin başında yedinci cilt olarak geçse de esas itibariyle eserin yedinci bölümü olup
sekizinci cildidir.
61
2.3.3. D’Ohsson’un Kullandığı Terimler
D’Ohsson eserin Giriş bölümüne geçmeden önce “Avertissement (Uyarma)” adı altında
kısa bir başlığa yer verir. Burada her bir terime ilişkin kısa bir açıklama yaparak
kullandığı kaynaklardaki orijinal kavramların karşılığını bulmanın zorluğuna dikkat
çeker. D’Ohsson her ne kadar kavramların aslını yazsa da okuyucu kitlesi için anlaşılır
hale getirmek amacıyla bazı lafızların Hristiyan dininde hangi karşılığa denk denk
geldiğini belirtir. Bu açıdan eserinde cami ifadesini Muhammedî Kilise (Église
Mahométane) olarak ve sahabe ifadesini de Göksel Havarî/Aziz (Apôtre Célestre)
olarak karşılamasına şaşılmaması gerektiğini bizzat kendisi ifade etmektedir.283
D’Ohsson kendisinden önceki çalışmaların bu konudaki hatalarına işaret eder ve pek
çok Avrupalı yazarın İslam’a özgü kavramları tahrif ettiğini söyler. Bu nedenle Alcoran,
Mahomet, Soliman gibi kavramların yerine o, telaffuza daha uygun olduğu için
Cour’ann, Mohammed, Suleyman şeklinde yazmayı tercih eder. Bu husus da
d’Ohsson’un Osmanlı diline vakıf olduğunu ve çalışması için bizzat Osmanlıca
kaynaklardan istifade ettiğini göstermektedir.
Ayrıca d’Ohsson, her konuya özgü kavramları zikrederken bunları Fransızcaya çevirir
ve bazen Latin harfleriyle Osmanlıcasını bazen de Arapçasını vermektedir. Örneğin
Namaz ile ilgili değerlendirmede bulunurken bu ibadetin isminin namaz veya salat
(salath) olduğunu söylemektedir. Bununla beraber çoğunlukla kavramların Osmanlıca
karşılıklarını verdiği görülmektedir.284 Bu husus, kullandığı kaynakların genelinin
Osmanlıca olduğu ve Fıkıh alanında Mevkufâtî’yı esas aldığı iddiamızı
kuvvetlendirmektedir.
D’Ohsson’un İslam’a özgü kavramları orijinal dilinde vermeye özen gösterdiğinin diğer
bir delili de bazı ayet veya hadisleri zikrederken bunların Latincesini de dipnotta
vermesidir. Örneğin ibadet bölümünde vitir namazındaki okunan kunût duasını Latince
harflerle de vermiştir.
Sonraki dönem bazı Şarkiyatçılar da dini terimlere ilişkin açıklamaları d’Ohsson’un
eserinden almışlardır. Örneğin Belin, İbnü’n-Nakkāş’ın “el-Meẕemme fi’stiʿmâli ehli’ẕ-
283 D’Ohsson, Tableau, I, 54.
284 Örneğin abdest için abdesth, gusül için ghoussl yazmaktadır.
62
Ẕimme” adlı eserinin tercümesinin girişinde285, İbnü’n-Nakkāş’ın bir hatip olduğunu
zikrettikten sonra hatibin ne anlama geldiğini d’Ohsson’dan alıntı yaparak
açıklamaktadır.286 Yine Fagnan, İbn Ebû Zeyd el-Kayrevânî’nin risalesini tercüme287
ederken kunût duaları konusunda d’Ohsson’a atıf yapmakta ve Hanefi mezhebine göre
kunût duasının nasıl okunduğunu yine d’Ohsson’un sunduğu şekilde vermektedir.288
2.3.4. İslam Hukukunu Sunumu
D’Ohsson giriş bölümünde İslam hukukunun hükümlerine, tarihine ve İslam hukukunun
doğuşuna ilişkin özet bir tablo sunmaktadır.
D’Ohsson’a göre Müslümanlar arasında ortaya çıkan ilk fakih Ebu Hanife’dir. Bu
açıdan İslam hukukunun doğuşu hicrî II. yüzyılın sonlarına tekabül etmektedir.
D’Ohsson’a göre Hz. Peygamberin kendisinden sonra gelen halifeyi bizzat seçmemiş
olması, daha sonra Müslümanların arasında ortaya çıkan ihtilaflara (Les dissentions
civiles) ve aralarında cereyan eden savaşlara sebebiyet vermiştir. Bu ihtilaflar ise pek
çok fırkanın doğmasına müsait bir zemin hazırlamış olup İslam dini çeşitli düşüncelerle
yayılmıştır. Bunun üzere İslamiyet Arabistan, Asya, Afrika ve Avrupa’nın bir kısmına
yayılmış olup pek çok devlet etiğe kemiğe bürünmüş ve toprakları genişlemiştir. Bütün
bu mezhepler arasında Müslümanlar sadece dört tanesine (Hanefi, Maliki, Şafii ve
Hanbeli mezhepleri) odaklanmışlardır.
D’Ohsson Mültekâ’da bulunan İslam hukukunu “Code Universel” olarak
isimlendirmektedir. Bu kavramı Evrensel, Külli veya Umumî Kod şeklinde tercüme
edebiliriz. D’Ohsson bu kavramı ilk olarak önsözünde289 kullanıp bu kodun İbrahim
Halebi tarafından yazıldığını ve Osmanlı İmparatorluğunun ve bütün Müslüman
toplumlarının290 dinî hukukunu (législation religieuse) teşkil ettiğini ifade etmektedir.
285 Muhammad ibn Ali Nakkash, Fetoua Relatif À La Condition Des Zimmis: Et Partculièrement Des
Chrétiens, En Pays Musulmans, Depuis l’Établissement De l’Islamisme, Jusqu’au Milieu Du VIIIe
Siècle De l’Hégire, çev. François Alphonse Belin, Journal Asiatique ou Recueil de Mémoires, 4
(1951). Paris: Imprimerie National, 1851
286 Belin dipnotta d’Ohsson’un ikinci cildinin 196. sayfasına dayandırmaktadır.
287 Eugène Fagnan, Kayrawani Ibn Abou Zeyd Risala Ou Traité Abrégé De Droit Malékite Et Morale
Musulmane, (Paris: Librairie Paul Geuthner, 1914).
288 Fagnan, Traité Abrégé, 36-37.
289 D’Ohsson, Tableau, I, vi.
290 D’Ohsson bütün Osmanlı topraklarında Mültekâ’nın Osmanlı hukukunun tümünü teşkil ettiğini
düşünmektedir. Ancak Osmanlı’nın bütün topraklarında sadece Mültekâ’nın esas alınmadığı, diğer
mezheplerin de uygulandığını bilinmektedir. Ayrıca d’Ohsson burada çok daha genel bir ifade
kullandığında dikkat çekmek istiyoruz. Bütün Müslüman toplumları demektedir. Dolayısıyla
63
Nitekim Halebi’nin amacı Hanefi fıkıh geleneğindeki sahih görüşleri almak ve mezhep
içi ihtilaflara yer vermeyen bir eser üretmek ve böylece ortak bir hukuk oluşturmak idi.
Bu hususu göz önünde bulundurarak d’Ohsson’un Halebi’nin eserini bu şekilde
adlandırması boşuna olmadığını görünmektedir.
D’Ohsson Mültekâ’nın klasik fıkıh kitaplardan faydalandığını bilmektedir. Sanki
d’Ohsson, Mültekâ’yı İslam hukukunun nihai şekli olarak algılamakta yani yaşanılan
dönemin en “son” itibar edilen fıkıh kitabı olarak görmektedir. İslam hukukunun son
şekli ve Devleti’n bütün topraklarında itibar edilen tek kitap olduğu için d’Ohsson
Mültekâ’ya “Evrensel Kod” demiş olması mümkündür.
Mültekâ’nın daha iyi anlaşılması için d’Ohsson İslam hukukunun291 kısa bir tarihçesini
vermektedir. Sunduğu özette hem fıkha hem de usûl-i fıkha değinmektedir. Bu kısa
tarihçeyi küçük sekiz fasılda vermektedir: 1. Evrensel Kodun ruhu292, 2. Dört Sünni
(Orthodoxes) mezhebin kurucu imamlarının ve müçtehit veya kutsal tevilcilerin
tablosu293, 3. İbrahim Halebi tarafından bu kodun kaleme alınması294, 4. Kurucu
imamlar arasındaki ihtilaflar295, 5. Hanefi mezhebin arasındaki sahih görüş296, 6. Pozitif
ve yasaklayıcı kuralların değişik nitelikleri, bazıları diğerlerinden daha kuvvetli, ibadete
ve ahlaka dair olanlar297, 7. farklı ulus, din ve insan kişiliğine dair muhtelif hükümler298,
8. İstanbul müftülerinin kaleme aldıkları çeşitli fetva mecmuaları (sentences légales).299
2.3.4.1. Evrensel Kodun Ruhu
Birinci fasıl İslam hukukunun kaynakları hakkındadır. D’Ohsson bu bölümde İslam
hukukun temel kaynaklarının dört kitaba/kaynağa (Livres)300 dayandığını
Osmanlı’nın dışındaki topraklarında da Mültekâ’nın uygulandığını ifade etmektedir. Bu tespit
kesinlikle büyük bir hatadır.
291 D’Ohsson, Tableau, I, 5.
292 “L’esprit de ce Code”.
293 “Le tableau des quatre Imams fondateurs des quatre rits orthodoxes, et des Imams Mudjhtehhids ou
interprètes sacrés”.
294 “La rédaction du même Code par Ibrahim Haléby”.
295 “Les variantes entre les quatre Imams fondateurs”.
296 “Les variantes entre les Imams même du rit Hanéfy, qui est le dominant”.
297 “Les différens caractères des lois positives et prohibitives, les unes plus obligatoires que les autres, sur
plusieurs matières relatives au culte et à la morale”.
298 “La distinction que fait la loi des diverses nations, des diverses religions et des diverses conditions de
l’homme”.
299 “Les différentes collections de fethwas ou sentences légales, rédigées par les Mouphtys les plus
célèbres de Constantinople”.
300 D’Ohsson İslam hukukunun kaynaklarına delil demeyip kitap demektedir.
64
söylemektedir. Bunlar din tarafından vaz edilmiş dört delildir (Edillé-y-erbéa)301.
Birincisi Kuran302, ikincisi Hadis veya Sünnet303, üçüncüsü İcma304, dördüncüsü ise
Kıyas veya Makuldür305. D’Ohsson her bir kaynağın anlamını ve varsa çeşitlerini
vermektedir. Verdiği bilgiler özetle şu şekildedir:
1. D’Ohsson birinci delil olarak Kuran’ı zikrettikten sonra bununla ilgili detayları Dini
Kod bölümünün Şerhu’l-akâid’in üçüncü maddesinin değerlendirmesinde
vermektedir.306 Dini kodun bölümünde ise Kuran’ın değişik adları (Kitab, Furkan gibi),
vahiy süreci ve Kuran’ın yazıya geçirilmesi gibi konulara değinmektedir. Yine burada
Ahmed b. Hanbel ile Mu‘tezile arasında ortaya çıkan Kuranın mahluk olup olmadığı
tartışmasını kısaca anlatmaktadır.307
2. D’Ohsson’a göre Sünnet veya Hadis nebevi kuralların mecmuası olup bu kaynak
üçe ayırmaktadır; Peygamberin bütün sözlerini, tavsiyelerini ve hükümlerini ihtiva
edenlere kavl308; amelleri, eserleri ve pratikleri ihtiva edenlere fiil veya sünnet309 ve
ashabının amelleri karşısında sessiz kalması ise takrir olarak isimlendirilmektedir.
Sünnet ve Hadis ise başka bir açıdan dörde ayrılmaktadır. Birinci kategori herkesçe
bilinen/meşhur (notoriété publique) ve evrensel şöhretli olan Mütevatir hadislerdir.310
Bunlar hicri ilk üç asırlarda okutulmuş, rivayet edilmiş ve öğretilmiştir. Bu hadislerin
meşruiyeti Hz. Peygamberin şu sözüne dayanmaktadır: “İnsanların en hayırlıları benim
asrımda yaşayanlardır. Sonra bunları takip edenlerdir, sonra da bunları takip
edenlerdir”, İkincisi herkesçe bilinen Meşhur hadislerdir.311 Bu hadislerdeki hükümler
her ne kadar hicrî birinci yüzyılda biliniyorsa da ikinci ve üçüncü yüzyıllarda
öğretilmiştir. Üçüncüsü özel hükümler312 olup, bunlara Haber-i Vahid313 denilmektedir.
301 Dipnotunda d’Ohsson, Edille-i şer’i, sem’i ve naklî vermekte ve bunlara “kanonik deliller (les
arguments canoniques)” veya “geleneğin şahitleri (les témoignages de la tradition)” demektedir.
D’Ohsson, Tableau, I, 7.
302 “Cour’ann”.
303 “Hadiss/Sunneth”.
304 “Idjhma-y-ummeth”.
305 “Kiyass/Mâkoul”.
306 D’Ohsson, Tableau, I, 83.
307 D’Ohsson, Tableau, I, 84-93.
308 “cawl”.
309 “fyl/sunneth”.
310 “Hadiss-mutewatiré”.
311 “Hadiss-meshhouré”.
312 “privées”.
313 “Khaber-wahhid”.
65
Bu hadisler hicri birinci yüzyılda az bilinmekteydi, sonraki dönemlerde de daha da az
bilinmekteydi. Son hadis türü ise zayıf silsileye sahip olanlardır ki bunlara Hadis-i
Mürsel314 denilmektedir. Bunlar göz ardı edilmiş ve böylece rivayetleri çok nadirdir.
Ayrıca bunların senetleri de Peygambere kadar sağlam olmayıp kopukluk
bulunmaktadır.
Bütün bu sözlü hükümlere ya Nebevi hadisler315 ya Hadis-i şerifeler316 ya Peygamberin
uygulaması veya Kutsal Emirler denilmektedir. Bu hadisleri rivayet edenler ise
Sahabe317 ve bunların öğrencileri Tâbiîn’dir. İslam geleneğinde en meşhur hadis
kitaplara Kütüb-i Sitte318 denilmektedir.
3. D’Ohsson İcmâ’yı İcmâ-i ümmet319 olarak tanımlamakta ve bunların apostolik320
hükümleri ihtiva eden mecmua olduğunu ifade etmektedir. Peygamberin ashabının,
özellikle ilk dört halifelerinin görüşlerini kapsadığını söylemektedir. Böylece bu
açıklamalar glose321, ittifak ve oecuménique322 sıfatları taşıyıp bu hükümler Kuran ve
Sünnet kadar itibar edilmektedir. Görüldüğü üzere d’Ohsson İcmâ’yı Ümmetin icması
diye yazsa da onun kastettiği İcmâ sahabenin İcmâsıdır.
4. D’Ohsson’un sıraladığı son kitap/kaynak ise Kıyas veya Makul kitabıdır. Bu kitap,
Müçtehit imamlar veya İslam’ın ilk yorumlayıcıların323 kanonik içtihatlarının
(décisions) mecmuasıdır. Bütün bu görüşler ilk üç kitabın izini takip etmektedir. Kıyas
314 “Hadiss-mursell”.
315 “Ehadiss-nebewiyé”.
316 “Ehadiss-scherifé”.
317 “Asshhabs/Sahhabé/Sadr-ewel”.
318 “Kuttub sitte-y-moeuteberé”. D’Ohsson, kutub-i sitte’yi sıraladıktan sonra, Kuran’dan sonra en çok
itibar edilen eser Buharî’nin hadis kitabı olduğunu ve buna Buharî-i Şerif (Boukhary-y-scherif)
denildiğini söylemektedir. Bkz. d’Ohsson, Tableau, I, 8.
319 “Idjhma-y-ummeth”.
320 “Apostoliques” havarilerle ilgili anlamına gelen kavram genel anlamda Havarilerden gelen öğretiler
için kullanılmaktadır. Örneğin “Siècle, temps apostolique (apostolik çağ veya dönem)” cümlesi
havarilerin yaşadığı zamana tekabül etmektedir. Bkz. Dictionnaire De l’Académie Française 5ème
Édition, II, ed. Académie Française, (Paris: J. Smits, 1798), s.v. “Apostoliques”, 160.
321 Hukuk terminolojisinde “Glose” kelimesi hukuk tarihine ait bir kavramdır. “Glose” eski hukuk
metinlerin (Corpus Juris gibi) üzerinde veya satır arasında yer alan açıklayıcı yorumdur (Note
Explicative, interprétation critique). Bunu yapanlara “Glossateur”, bunların açıklamalarını ihtiva eden
mecmualara ise “Glossaire” denilmektedir. Juridictionnaire, 250. İslam geleneğinde bu kavrama bir
karşılık vermek gerekirse şerh veya haşiye terimleri verilebilir. D’Ohsson ise bu kavramla Kur’an’ın
veya Sünnetin bazı muğlak veya kapalı ifadelerin Sahabenin açıklamalarını kastetmiş görünmektedir.
322 Latincede “oecumenicus” kelimesi “oecumene”den türemiş olup yerleşilmiş yer veya kâinat anlamlara
gelip burada bütün insanlığı ilgilendiren veya âlemşümul gibi manalara tekabül etmektedir.
323 D’Ohsson burada “interprète” kavramı kullanmaktadır ki “interprète de la loi musulman” karşılığında
müçtehit kavramı kullanılmaktadır.
66
ise mukayese etmek (comparaison), benzerlik kurmak, imitasyon veya asimilasyon324
gibi anlamlara geldiği için bu hükümlere Kıyas denilmektedir. Görüldüğü gibi d’Ohsson
Kıyası bir metot olarak değil bir hüküm mecmuası gibi algılamaktadır.
Son olarak d’Ohsson’a göre Kuran ve Sünnet, İslam’ın doktrinini ve İslam hukukunun
prensiplerini325 içerdiği için bunlara kat’î veya temel ve primitif kitaplar denilmektedir.
Geriye kalan iki kitap ise ilk kitaplardan ilham almakta ve onları açıkladığı için bu
ikisine içtihadî326 yani ikincil veya açıklayıcı kitaplar denilmektedir.
2.3.4.2. Kurucu Sünni Mezhep İmamları ve Müçtehitler
Bu bölümde d’Ohsson Kemalpaşazâde’nin fakihleri yedi sınıfa ayırdığı kısa risalesi
Tabakâtü’l- Fukahadan (Tableau des Jurisconsultes) faydalanarak hukukçuların
seviyelerini vermektedir. D’Ohsson burada Kemalpaşazâde’nin risalesini takip etmekle
birlikte kurucu imamlar hakkında bilgi vermekte ve Kemalpaşazâde’nin tasnifine bazı
eklemelerde bulunmaktadır. Örnek olarak d’Ohsson Kemalpaşazâde’nin risalesindeki
müçtehid fi-şer’ olan birinci bölümüne Süfyân es-Sevrî ve Dâvûd et-Tâî’yi de dahil
etmektedir.
2.3.4.3. Evrensel Kodun Yazılışı
Bu bölümde d’Ohsson İbrahim Halebi’den önceki fıkıh kitaplarına değinmektedir.
D’Ohsson’a göre ilk imamlardan bu yana pek çok fıkıh kitapları kaleme alınmış (livres
canoniques) olup bütün hakimler (magistrats) ve hukukçular (jurisconsultes) İslam
hukukunu bu kitaplardan öğrenmekteydiler.
D’Ohsson, Fatih Sultan Han dönemindeki önde gelen alimlerden olan Molla Hüsrev’in
h. 875 (1470) senesinde fıkıh konularını genel bir kod içerisinde topladığını
söylemektedir. Bu koda/kitaba İnci anlamına gelen “Dürer” ismini vermiştir.
D’Ohsson’a göre bu kitap her ne kadar hukukçular için değerli bir kaynak olmuşsa da
ameli ve ahlaki konularda eski imamların (anciens Imams) görüşlerine yeterince yer
vermemektedir. Bunun üzerine İbrahim Halebi Dürerin boşluklarını tamamlamak
amacıyla eserini kaleme almıştır.
324 Bir nesneye benzemek, özelliklerini almak.
325 “Cawaid oussoul”.
326 “Idjhtihhadiyé”.
67
Daha sonra d’Ohsson Mültekâ’nın açıklığına dikkat çekerek şöyle söylemektedir: “bu
eser, öyle berrak ve açıktır ki hukukçuları eski eserlere müracaat etme durumuna nadir
sokmaktadır”327. Ancak iki sayfa sonra d’Ohsson İslam hukukuna ilişkin şu sözleri sarf
etmektedir: “mamafih bu kanunların (lois) yazılışında pek az yöntem bulunmaktadır;
zira konuların çoğu karışıktır. Daha açık ve anlaşılır hale getirmek için bunları başka
bir düzende sunmayı uygun gördük”.328 D’Ohsson’un bu sözlerinin, sadece Mültekâ’ya
değil genel olarak İslam hukukunun tasnifine yönelik bir eleştiri olduğu görünmektedir.
Ancak Mültekâ’nın tasnif konusundaki berraklığına dikkat çekip de sonra bu aynı
tasnifte yöntemsizlik ve karışıklık bulunduğunu söylemek bir çelişki olarak
değerlendirmek mümkündür.
Burada d’Ohsson’un Mültekâ’yı ele alma şekline ilişkin yapılan bazı eleştirilere de yer
vermek istiyoruz. Yukarıda söylediğimiz gibi d’Ohsson’un İslam hukukunu modern
hukuka göre düzenlediği için birtakım eleştirilere maruz kalmıştı. Bu eleştirilerden biri
Sava Paşa’ya aittir.
Louis Milliot da buna benzer bir tespitte bulunmaktadır. D’Ohsson’un eserinden
bahsederken şöyle demektedir:
“… ancak çalışma baştan hatalıdır; Mouradgea d’Ohsson Mültekâ’yı bir kod mecmuası
olarak gördüğü için onu beş koda ayırmaktadır: Dinî, Sivil, Cezaî, Siyasî ve Askerî.
Halbuki eser altı kod değil altı kitabın mecmuası olup müellif (Halebi) bunları “deniz”
gibi algılayarak onları tek bir yere birleştirmektedir…”329
Görüldüğü üzere Sava Paşa ve Louis Milliot’ya göre d’Ohsson’un İslam hukukunu
modern hukukuna göre ayırmasının sebeplerden biri onun Mültekâ’nın kaynak
eserlerinin hepsini birer kod oldukları algısına kapılmış olmasıdır. Buna göre her eser,
örnek olarak Vikaye, sadece kodlardan birini, örnek olarak Sivil kodu, teşkil etmektedir.
Başka bir ifade ile d’Ohsson Mültekâ’nın altı kod birleştirdiğinden dolayı onu
“Kodların Mecmuası” olarak görmüştür. Nitekim bu yanlış algısından dolayı
Mültekâ’yı “Evrensel Kod” olarak adlandırmıştır.
Ancak yukarıda ele alındığı üzere d’Ohsson’un Mültekâ’yı Evrensel Kod görmesi bu
sebeple değil, Mültekâ’yı İslam hukukunun nihai şeklini olarak görmesinden
327 D’Ohsson, Tableau, I, 22.
328 D’Ohsson, Tableau, I, 24.
329 Milliot, Introduction, 24.
68
kaynaklanmaktadır. Ayrıca o Halebi’nin eserini isimlendirmenin sebebinden söz
ederken şöyle buyurmaktadır:
“…Halebi eserine Mültekâ el Ebhur adı vermiştir. “Denizlerin birleşmesi” anlamına
gelen bu adlandırmayla Mültekâ, pek çok eserlerin neticesi olduğunu ve (eserlerin)
mükemmeliyetlerini temsil ettiğini ima etmektedir. Bu kod (Mültekâ) Kanon Hukuku
konumunda olmakla birlikte neredeyse bütün İmparatorlukta itibar edilen tek
eserdir.”330
Görüldüğü üzere d’Ohsson Halebi’nin eseri için pek çok kitaptan faydalandığının gayet
farkındadır. İleri cümlelerde ise Mültekâ’nın bölüm ve fasıl sayılarını da vermektedir.
Buna göre ve Dürerü’l-Hükkâm gibi eserler hakkında bilgi verdiğine göre fıkıh
kitaplarının muhtevasını ve böylece içerdiklerini de gayet bilmektedir. Unutulmaması
lazım ki d’Ohsson bu tasnife yabancı bir topluma sunmuş ve bu nedenle de bunları bu
toplumun anlayacağı şekilde vermeyi arzulamıştır. Ayrıca bir fakihten yardım aldığını
göz önüne aldığımızda bu eleştiri zayıf görünmektedir. Bir başka önemli husus ise III.
Selim’in Osmanlı Hukukuna bir reforma gitmek istediğinde, d’Ohsson’a başvurmasıdır.
Dolayısıyla Sava Paşa’nın d’Ohsson’a yönelttiği “Ne Arapçayı ne de İslam hukuku
tarihi bilmediği”331 şeklindeki eleştirisi yerinde değildir.
Sava Paşa, d’Ohsson’un Mültekâ’yı Evrensel Kod olarak isimlendirmesi, onun yanlış
algısından kaynaklandığını söylemektedir. Halbuki d’Ohsson Mültekâ’yı tanıtırken
İmparatorluğunun her sınırında bu kitap temel referans olma özelliğini pek çok kez dile
getirmiştir. D’Ohsson bu kodu İslam hukukunun nihai şekli ve Müslüman toplumlarının
ana kaynak kitabı düşüncesini hatırlatacak olursak bu görüşünden dolayı ona Evrensel
kod demiştir.
2.3.4.4. Mezhep Kurucu İmamlar Arasındaki İhtilaflar
Bu bölümde d’Ohsson Sünni (Orthodoxes) dört imamın sadece ibadet, ahlak ve kamu
yönetiminde ihtilaf ettiklerini söyleyip inanç konularında tamamen aynı fikirde
olduklarını ifade etmektedir. D’Ohsson’un bu sözü genel konularda değerlendirildiği
vakit doğru olduğunu söylemek mümkündür. Ancak detaya inildiği zaman ihtilafın vaki
bulduğunu söylemek zorundayız. Nitekim Hanefi mezhebinin çizgisinde gidenler, onun
330 D’Ohsson, Tableau, I, 23.
331 Savva Pacha, Étude Sur La Théorie Du Droit Musulman, 119.
69
kelamdaki görüşlerini Mâtüridî mezhebinde oluşturacaklardır. Malikî ve Şafii
mezhebinin çizgisindekiler olanlar ise Eş’arî kelam mezhebini oluşturacaklardır.
2.3.4.5. Mezhep İçerisindeki İmamların İhtilafları
Bu bölümde d’Ohsson, Hanefi mezhep-içi imamlara değinmektedir. Ebu Hanefi’den
sonra Ebu Yusuf’un, sonra Muhammed ve Züfer’in geldiğini ifade etmektedir. Bu
müçtehitleri “kutsal yorumcu”332 olarak nitelemektedir.
Daha sonra d’Ohsson fakihlerin ihtilaflarının bazı nedenlerine değinmektedir. Ona göre
bazı ayet ve hadislerin yoruma açık olması veya sahabenin farklı görüşlerinin olması
imamlar arasında ihtilafın bulunmasına sebebiyet vermiştir. D’Ohsson’a göre,
Kemalpaşazâde’nin Tabakat’ının 5. ve 6. sınıfındaki fakihlerin görüşleriyle
(tercihleriyle) Mültekâ meydana gelmiştir.
Yazılışından bu yana Mültekâ kazasker, molla, kadı ve naiplerin hukuk alanında tek
referansları olmuştur. Her ne kadar Mültekâ’da diğer mezheplerin görüşleri bulunsa da
bunlar mutlaka Hanefi mezhebindeki sahih-i akval’a333 göre hüküm vermeleri334
gerektiğini söylemektedirler.335 Ancak bu zorunluluk Mollalar için o kadar açık
değildir. D’Ohsson’a göre ya menfaat veya özel bir durumdan dolayı bazı Mollalar
hüküm verme konusunda Hanefi mezhebinin sahih-i akval’inin dışına çıkmışlardır.
Sahih-i akval dışındaki fakihlerin görüşleri de “canoniques”336 sayıldığını söyleyen
d’Ohsson, bir kadı bununla hükmettiği zaman karara karşı çıkmanın imkânsız olduğunu
ifade etmektedir.
Ayrıca eğer bir kadı Hanefi mezhebinden başka bir mezhebe mensup ise yine de Hanefi
mezhebine göre yargılama yapması gerekmektedir.
2.3.4.6. Evrensel Kodun Değişik Hükümleri
Bu başlık altında d’Ohsson İslam hukukunun çeşitli hükümlerini ele almaktadır.337
Bunun için de Mevkufâtî’nin girişteki bölümünden faydalanmıştır. Kendisine göre
332 “Interprètes sacrés”.
333 “Eymé-y-Hanifenin assahh cawiy uzré”.
334 Macit Kenanoğlu, “Osmanlı Devleti’nde Kanun-Fetva İlişkisi ve Örfî Fetva Kavramı”, içinde Osmanlı
Hukukunda Fetva, ed. Süleyman Kaya v.d., (İstanbul: Klasik yy., 2018), 111.
335 D’Ohsson, Tableau, I, 29.
336 Bu kavramın açıklaması için 41-43 sayfalara bkz.
337 D’Ohsson, Tableau, I, 31-35.
70
Mültekâ’daki hükümler kanon hükmündedir. Farz ve Farzın çeşitlerinden başlayarak
mekruha kadar değişik hükümleri şu şekilde sıralamaktadır:
1) İlahi mecburiyet konumunda olanlara ve Kuran’ın hükümlerini ihtiva edenlere Farz
denilmektedir. Bu hükümler de altıya ayrılmaktadır: Farz-ı Kat’î: imamların icmalarına
dayanan mutlak hükümdür. Farz-ı Zannî: imamların icmâları bulunmadığından dolayı
kat’î’nın bir alt sınıfında bulunup gayri mutlak hükümdür. Farz-ı Ayn: namaz ve oruç
gibi kulların her birine düşen farz; Farz-ı Kifâye: cenaze namazı gibi kulların geneline
düşen hükümler; Farz-ı İtikadî: inanç ve dogmaya ilişkin hükümler ve son olarak Farz-ı
Ameli ibadet, ahlak, sivil ve siyasi konulara ilişkin hükümler olmaktadır.
2) D’Ohsson Kanonik ve Pozitif hükümlere ise Vacip demektedir. D’Ohsson’a göre bu
hükümler Kuran’ın dışında diğer üç kitaplarda/kaynaklarda (Livres) (Hadis, İcmâ ve
Kıyas) yer alan hükümlerdir. Yine bu hükümler Kuran’ın hükümleri kadar önemlidir.
3) Taklide dayalı pratiklere ise Sünnet ismi verilmektedir. Hz. Peygamberin sözlerine
değil onun ve sahabenin bazı uygulamalarına ilişkin hükümlerdir. D’Ohsson’a göre
bunlara uymanın sebebi Şari’in338 ve onun ashabının Müslümanlar üzerindeki
otoriteleridir. Bunlar da sahihlik açısından mutlak339 ve gayri mutlak340 ve süreklilik
açısından devamlı olanı341 ve olmayan342 şeklinde ayrılmaktadır.
4) Son olarak bunların dışında farz olmayan hükümler bulunmaktadır. Övgüye değer
uygulamalara müstahsen343, kınanmaya değer olanlara ise mekruh344 denilmektedir.
D’Ohsson’a göre ahlaka ilişkin konuların çoğu bu hükümler çerçevesinde cari
olmaktadır. Geriye kalan uygulamalar ise, iyi amellere sevap345, fazladan yapılanlara
tetavu/nafile346 ve değerli olmayanlara ise labees347 denilmektedir.
338 Anlaşılan o ki burada Peygamberi kastetmektedir.
339 “Sunneth-Muekkedé”.
340 “Sunneth-ghayr’y-muekkedé”.
341 “Sunen’-y-huda”.
342 “Sunen’y-zewaïd”.
343 “Musstahhsenn”.
344 “Mekrouhh”.
345 “Séwab”.
346 “Tetawu”.
347 “Nafilé”.
71
2.3.4.7. Kanunun Kişilerin Durumuyla ilgili Yaptığı Ayrım
Bu bölümde d’Ohsson, İslam hukukunun kişilerin durumuyla alakalı yaptığı ayrımı ele
almaktadır.348
1) D’Ohsson’a göre İslam hukuku bütün toplumları siyasi açıdan Müslüman ve Kafir
kavramlarının altında ikiye ayırmaktadır. İlk başta Hz. Peygamber zamanındaki müşrik
kavramı müşrik Arapları kastetmekteydi. D’Ohsson, daha sonra gelen Müslümanların
ise müşrik kavramını “Müslüman olmayanların tümüne” atfettiklerini söylemektedir.
Bir nevi Kafir ile Müşrik kavramları eş anlama sahiplerdi. Ancak bu tavır 1266’de
Cengiz Han’ın torunu Kubilay han’ın349 topraklarında yaşayan bir olay yüzünden pek
çok Müslümanları felaket bir kadere sürükleyecekti. Nitekim Kubilay Han Khann-
Baligh350 şehrin kurmasıyla ve bunu Devletin başkenti yapmasıyla şöhret kazanmıştır.
Bu hükümdar, ataları gibi puta tapan bir dine mensuptu. Dolayısıyla yabancı din
mensuplarına karşı tutumu bazen olumlu bazen olumsuz idi. Ancak buna rağmen
Kubilay’ın maliye bakanlardan biri Müslüman Ahmed Fanakati351 idi. Ekonomiyi
başarılı bir şekilde ayakta tutan Fanakati, Kubilay Han’ı olumlu bir şekilde etkilemiş ve
onun sayesinde Kubilay Han’ın topraklarında yaşayan Müslümanlar rahat bir şekilde
yaşamlarını sürdürebilmiştir. Ancak bunu gören diğer bakanlar, hükümdarın İslamiyet’e
ısınıp kendisi Müslüman olabileceği endişesiyle Fanakati’yi türlü suçlarla itham
etmişler ve Kuran’ın bir pasajıyla hükümdarı korkutmuşlardı. Gayr-i Müslim bakanlar
“Müşrikleri gördüğünüz yerde öldürün!” ayetini hükümdara arz ederler. Bu ayeti gören
hükümdar bütün Müslümanlara karşı bir kin besleyip hepsini potansiyel bir düşman
olarak görmeye başlar. Bunun neticesinde Müslümanlar zulüm ve baskı altında
kalmışlar ve dinlerinden vazgeçmeleri için çeşitli eziyete uğramışlardır. Kubilay Han
Müslümanları topyekûn bir şekilde öldürmeyi planladığı zaman, Hamidüddin es-
Semerkandî adında bir alim hükümdarın bu faaliyetine mâni olmaya çalışmıştır.
Semerkandi hükümdarın bakanlarının getirdiği ayetin tefsirini yapıp söz konusu ayette
geçen müşriklerin ayetin inzal olduğu dönemindeki Arap müşriklerini kastettiğini ve
dolayısıyla hiçbir şekilde İslamiyet’e yabancı olan toplumlara yönelik olmadığını
348 D’Ohsson, Tableau, I, 35-52.
349 “Capla-Caan”.
350 Hanbalık hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Ahmet Taşağıl, “Hanbalık”, içinde Diyanet İslam
Ansiklopedisi, (Ankara: TDV yayınları, 1997), 15: 524.
351 Ahmed Fanakati, Benakati olarak da anılmaktadır. Nitekim d’Ohsson “Benakety” olarak yazmaktadır.
72
açıklamıştı. Alimin sözlerine ikna olan hükümdar Müslümanlara karşı eziyetlere son
vermiş ve Semerkandi’ye de gösterdiği bu hikmetli yorum nedeniyle hediyeler vermişti.
D’Ohsson bu kısa anekdotu aktardıktan sonra Osmanlılarda müşrik kelimesinin bütün
kafirleri kapsadığını ve bunun neticesinde Müslüman toplumlarda “kafirler tek bir
millettir” klişesinin ortaya çıktığını ifade etmektedir. D’Ohsson’a göre Dârülharp ve
Dârülislam ayrımı bu cümleden kaynaklanmaktadır. Böyle bir anlayışın sonucunda
Osmanlı Devleti’yle barış halinde olan diğer ülkeler ve Osmanlı topraklarındaki
yaşayan zimmî vatandaşlar müşrik olarak nitelendirilmektedir. Aslında d’Ohsson
Kubilay Han ile ilgili hikâyeyi naklederken Osmanlıların müşrik ve kafir anlayışlarını
zımnen eleştirmektedir. Zira Hamiduddin es-Semerkandî’nın açıkladığı gibi Kuran’da
geçen müşrik lafzı bütün kafirleri değil, Kuran’ın inzal olduğu dönemdeki Arap
müşriklere yöneliktir.
2) İkinci ayrım ise Arap ve Acem ayrımıdır. D’Ohsson burada Arapların diğer
Müslüman toplumların üzerindeki faziletlerine değinmektedir. Örnek olarak Nikah
bölümünün kefaet konusunu işlerken Kureyşlilerin sadece aralarında evlenmeleri
gerektiğini ifade etmektedir.352 Acem, Araplar dışında kalan bütün ırkları
kapsamaktadır. D’Ohsson’a göre I. Selim döneminde Arabistan’ın fethi neticesinde
Sultana “Sultanü’l-arab ve’l-acem” unvanı verilmesi buradan kaynaklanmaktadır.
3) Üçüncü faktör ise siyasi açısından vatandaş ayrımıdır ki buna göre İslam
topraklarında yaşayan vatandaşlar Müslüman, Zimmî, Müstemen353 ve Harbi olarak
ayrılmaktadır. Buna göre Müslümanlar Hz. Muhammed’in dinine mensup olanlardır.
Zimmîler ise Cizye veya Haraç ödeyerek İslamiyet’in hakimiyetinde olan Hristiyan,
Yahudi veya Müşrikler (païens)dir. Müstemenler ise diğer ülkelerle anlaşma sebebiyle
Devleti’n himayesinin altında olan ve ülkenin sınırlarında yaşan yabancılardır.
D’Ohsson’a göre bu sistem Avrupalılar için öğretici mahiyettedir. Ayrıca Sultan, İmamı
Azam354 olması hasebiyle fermanlarında Devletin ve Müslümanların yararına olduğu
müddetçe, dilediği gibi tasarrufta bulunabilmektedir. Muhammedîlerin düşmanlar veya
İslam Devleti’yle anlaşması olmayan ülkelere Harbî denilmektedir. Bu nitelendirme
352 D’Ohsson, Tableau, V, 157.
353 “Mustéeminns”.
354 “Imam Suprême”.
73
sonucunda Kanun Harbî sıfatını taşıyan her toplum Osmanlı Devleti’yle savaş
statüsünde olmaktadır.
4) Dördüncü faktör din ayrımdır. Buna göre insanlar yedi kategoriye ayrılmaktadır; a)
Sünniler, Şiîler, Kitabîler, Mecusîler, Arap olmayan Müşrikler355, Arap olan
Müşrikler356 ve son olarak Mürtetler.
5) Son faktör ise kişilerin statülerine ilişkin hükümlerdir. Bu faktörün birinci ayrımı
vatandaşlığa ve dine bakmadan Hürriyet357 ile Kölelik358 sıfatında olan insanlara
ilişkindir. Yine bu ayrımda doğal/tabiata göre (Par la nature) ve kanuna göre (Par la
loi) sekize ayrılmaktadır; ergenler (majeur), gençler (mineur), aklı yerinde olanlar
(hommes sensés), aklı yerinde olmayanlar (insensés), meşru çocuklar (légitimes), evlilik
dışı (gayr-i meşru) çocuklar (naturels) ve son olarak soyları bilinenler ile bilinmeyenler.
Bu faktörün ikinci ayrımı ise sivil açısından olup sosyal kategorileşmedir. Buna göre ilk
sırada Peygamberin sülalesinden gelenler Şerif359 veya Emir360 ve hukukçular (fukaha)
yer almaktadır. İkinci sıradakiler Ruûs361 yani bakanlar ve memurlar yer almaktadır.
Üçüncü sıradakilere Evsat-i Sûkiye362 denilmektedir. Bu grupta Müslüman burjuvaları,
vatandaşlar (citoyens) ve memur görevinde bulunmayan Müslüman tüccarlar
(particulier) yer almaktadır. Son sıradakiler ise Hissas yani halktır. Bu son kategoriye
toplumun alt kademelerde yer alan, zimmi, müstemenler dahil olmaktadır.
Bu faktörün son ayrımı ise ahlaka dayanmaktadır. Buna göre insanlar Salih ve Fasık
şeklinde ikiye ayrılmaktadır. Birinci kategoridekiler, mahkemelerde şahitlikleri geçerli
olduğu için şühûdü’l-udûl363 denilmektedir. Diğer kategoridekiler ise sadece bazı özel
meselelerde şahitlikleri geçerli olmaktadır. Mesela görme engelli gibi doğal kusurlular
veya kazf veya çeşitli cezalara çarpıtılmış kişiler gibi kanunca kusurlu olanlar sadece
evlilik meselelerinde şahitlikleri geçerlidir (actes matrimoniaux).
355 “Abedé-y-Ewsann-Adjéms”.
356 “Abedé-y-Ewsann-Arebs”.
357 “Hurriyéth”.
358 “Rikkiyéth”.
359 “Schérifs”.
360 “Emirs”.
361 “Rououssa”.
362 “Ewsath Soukiyé”.
363 “Schouhhoud-Oudoul”.
74
2.3.4.8. Muhtelif Fetva Mecmuaları
D’Ohsson İslam hukukunun sunumunun son bölümünü Osmanlı zamanında kaleme
alınmış çeşitli Fetva mecmualarına ayırmaktadır. Buna göre bu Fetvalar (décisionssentences)
364 eski İmamların çizgisinde olup bu fetvaları kaleme alan müftüler hukukun
incelenmesini ve mahkemelerde uygulanmasını kolaylaştırmak adına ele almışlardır.
D’Ohsson’a göre mecmualar arasında en meşhur olanları şunlardır:
1) İlk olarak IV. Murad döneminde (h. 1041/m. 1631) yazılmış Zekeriyazâde Yahya
Efendi’nin Fetâvâ-yı Yahyâ Efendi’si365. 2) İkincisi IV. Muhammed döneminde (h.
1097/m. 1686) yazılmış Ali Efendi’nin Fetva mecmua’sı366. 3) Üçüncüsü ise aynı
Padişah’ın döneminde (h. 1098/m. 1687) kaleme alınmış Ankaravî Muhammed Emin
Efendi’nin ele aldığı Fetâvâ-yı Ankaravî367. 4) Dördüncü sırada Seyyid Feyzullah
Efendi Fetâvâ-yı Feyziyye’sini368 II. Mustafa döneminde kaleme almıştır. D’Ohsson,
364 D’Ohsson Fetva karşılığında bazen “décision” bazen de “sentence” kavramlarını kullanmaktadır.
“Décision” görüş veya karar anlamına gelir ki fetvanın “bir soru karşısında bir görüş beyan etme”
manası dikkate alındığında bu ifadenin kullanması doğru olmaktadır. “Sentence”in ise iki anlamı
bulunmaktadır. Modern Fransızcada bu kelime “ceza” kavramını çağrıştırmaktadır. Nitekim ceza
hukukunda mahkeme tarafından verilen kararlar/cezalar “Peine” dışında “Sentence” kelimesi ile
karşılanmaktadır. Bkz. Juridictionnaire, 2180. Bu kelimenin tercih edilmesinin sebebi ceza hukukunda
kadı’nın vermiş olduğu hükümden hareketle olabilir. “Sentence”in ikinci anlamı ise insanları ıslah
etmeyi hedefleyen ahlaki söylemdir. Nitekim d’Ohsson’dan bir yüzyıl önce yaşamış olan François de
La Rochefoucauld’nun “Réflexions ou sentences et maximes morales” adlı eserinde geçen “Sentence”
kelimesi bu anlamda kullanılmıştır. Buna göre Sentence kelimenin tercih edilmesinin sebebi fetvanın
kişinin kendisi bağlaması noktasından hareketle öğüt mahiyetinde olması olabilir.
Osmanlı dönemindeki Fetva mecmualarının, d’Ohsson’un da ifade ettiği üzere, mahkemelerde
kullanılması ve Kadı’nın bu Fetvalara göre hareket etmesi d’Ohsson’un Sentence kelimesini ceza
manasında kullandığı ihtimalini güçlendirmektedir.
365 Yahya Efendi’nin Şeyhülislam iken verdiği fetvaları, bir zamanlar fetva eminliğini yapan şeyhülislam
Esîrî Mehmed Efendi bir araya getirmiş halidir. D’Ohsson bu fetva mecmuasını en meşhurlar arasında
bulunduğunu söylemesi ve bu mecmuanın pek çok nüshası bulunması Osmanlı döneminde en çok
okunan eserlerden olduğunu göstermektedir. Bkz. Bayram Ali Kaya, “Yahyâ Efendi, Zekeriyyâzâde”,
içinde Diyanet İslam Ansiklopedisi, (Ankara: TDV yayınları, 2013) 43: 245-246
366 D’Ohsson muhtemelen burada Çatalcalı Ali Efendi’den bahsetmektedir. Sıraladığı Fetva mecmuaları
bazen yazıldığı tarihini bazense müellifin vefat tarihini vermektedir. Vermiş olduğu tarih ise fetva
mecmuanın yazılmış olduğu tarihi olup DİA’daki söz konusu fetva mecmuası Şeyhülislam henüz
hayattayken kaleme alındığını tespiti kuvvetlendirmektedir. Ayrıca Çatalcalı Ali Efendi’nin Fetâvâ’sı
“Açıklamalı Osmanlı Fetvâları: Fetâvâ-yı Ali Efendi” adı altında H. Necati Demirtaş tarafından
derlenen ve Kubbealtı yayınları tarafından yayımlanmıştır.
367 Bu fetva mecmuası, Şeyhülislamın görevde bulunduğu döneminde vermiş olduğu fetvaların bir araya
getirmiş halidir. Bu mecmua diğer fetva mecmuaların aksine soru-cevap şeklinde değil çok sık
karşılaşılan fıkhî meselelerin müftahun bih görüşleri zikrederek kaleme alınmıştır. Bkz. Ahmet
Akgündüz, “Fetava-yı Ankaravî”, içinde Diyanet İslam Ansiklopedisi, (Ankara: TDV yayınları, 1995),
12: 438-439; bkz. Tahsin Özcan, “Mehmed Emin Efendi, Ankaravî”, içinde Diyanet İslam
Ansiklopedisi, (Ankara: TDV yayınları, 2003), 28: 461-462.
368 Osmanlı Fetvahanenin en muteber sayıldığı dört fetva mecmuaların arasında yer alan eser Feyzullah
Efendi’nin şeyhülislamlığı zamanında ele aldığı fetva mecmuasıdır. Ayrıca BİSAV atölyenin
kapsamında ve Süleyman Kaya’nın başkanlığında bu mecmua Latin harflerine çevrilerek Klasik
75
Feyzullah Efendi’nin Edirne’de öldürüldüğünü (h. 1115/m. 1703) belirmektedir. 5) Son
olarak I. Mahmud döneminde (h. 1143/m. 1730) kaleme alınmış olan Behce Abdullah
Efendi’ye ait Behcetü’l-Fetâvâ’sı369.
D’Ohsson’a göre bütün bu fetva mecmuaları Türkçe yazılmış olup bu kitaplar gerek
konu gerekse tertip açısından fıkıh kitaplardan alınmıştır. Bu mecmuaların amacı,
halkın sorularına cevap vererek halkı aydınlatmak ve mahkemelerde hüküm verme
noktasında kadıları yönlendirmekti. Bu sebeple de her mahkemede Mültekâ’yla birlikte
mutlaka bir fetva mecmuası, özellikle en son yazılmış olan Behcetü’l-Fetâvâ
bulunmaktaydı. D’Ohsson bazı meselelere ilişkin değerlendirmelerinde bu fetvaların
büyük çoğunluğuna yer verdiğini ifade etmektedir.370
Osmanlı Fetvahanesi dört fetva mecmuasını en muteber kitaplar olarak kabul
etmektedir. Bunlar Fetâvâ-yı Ali Efendi, Fetâvâ-yı Feyziyye, Behcetü’l-fetâvâ ve
Netîcetü’l-fetâvâdır.371 D’Ohsson bunlardan üç tanesine yer vermektedir. Fetvahanenin
muteber kabul ettiği diğer mecmua olan “Netîcetü’l-Fetâvâ” ise vefatından sonra
yayımlandığı için372 d’Ohsson tarafından doğal olarak zikredilmemiştir.
Uzun ve ayrıntılı bir girişten sonra d’Ohsson Şerhü’l akaid’in tercümesiyle Dinî kodu
ele almaktadır. D’Ohsson İslam inanç esaslarını açıklarken bazen bunu birtakım siyasi
olaylarla izah etmekte bazense Hristiyan dinine özgün kavramlarla açıklamakta ve
Hristiyan dininin inanç esaslarıyla karşılaştırma yapmaktadır.
yayınlar tarafından basılmıştır. (Fetâvâ-yı Feyziye Şeyhülislam Feyzullah Efendi, birinci baskı 2009
Klasik yay.).
369 Tıpkı Fetâvâ-yı Feyziyye gibi Behcetü’l-Fetâvâ Osmanlı Fetvahane tarafından muteber kabul edilen
dört mecmuadan biriydi. Lâle Devri’nin meşhur Şeyhülislamı olan Abdullah Efendi Şeyhülislamlığını
yapmış zamanında telif ettiği ve Fetva Emini Mehmed Fıkhî el-Aynî bu telifi tekrar ele alarak klasik
fıkıh eserlerinin tertibine göre düzenlemiş ve Şeyhülislam’ın son fetvalarını ekleyerek eser son haline
kavuşmuş oldu. Bkz. Ahmet Özel, “Behcetü’l-Fetâvâ”, içinde Diyanet İslam Ansiklopedisi, (Ankara:
TDV yayınları, 1992), 5: 346. Mecmuanın son hali BİSAV ve Klasik yayınları tarafından
neşredilmiştir. (Behcetü’l-Fetâvâ Şeyhülislam Yenişehirli Abdullah Efendi, birinci baskı 2011).
370 Örneğin bkz. D’Ohsson Tableau, II, 496; VI, 188; IV (birinci kısım), 346; IV (ikinci kısım), 517.
371 Salim Öğüt, “Fetâvâ-yı Feyziyye”, içinde Diyanet İslam Ansiklopedisi, (Ankara: TDV yayınları,
1995) 12: 443.
372 Bkz. Saffet Köse, “Netîcetü’l-Fetâvâ”, içinde Diyanet İslam Ansiklopedisi, (Ankara: TDV yayınları,
2007), 33: 26-27.
76
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
D’OHSSON’UN OSMANLI AİLE HUKUKU İLE İLGİLİ
GÖRÜŞLERİ
Bu bölümde genel itibarıyla d’Ohsson’un Osmanlı Aile Hukukuna ilişkin hükümleri
nasıl ele aldığını ve bunlara dair değerlendirmelerini ele almaya çalışacağız. Ancak bu
konuya geçmeden önce d’Ohsson’un bu konuda izlediği metottan kısaca bahsetmek
faydalı olacaktır.
3.1. D’Ohsson’un Meseleleri Ele Alış Şekli
Yukarıda ifade ettiğimiz üzere d’Ohsson fıkıh konularını, “Code (kod)” başlığı altında
beş bölüme (daha sonra altıya) ayırmıştır. Her kodu da “Livre” adında bölümlere
ayırmış olup anlaşıldığı kadarıyla livre fıkıh kitaplarında “kitab” adıyla verilen ana
bölümleri ifade etmektedir. Nitekim taharet, namaz, oruç gibi bölümleri livre başlığı ile
vermiştir. D’Ohsson livre’lerde inceleyeceği alt konuları genel olarak “chapitres” adıyla
vermektedir ki bu başlık fıkıh kitaplarında “fasl”a veya “bab”a denk gelmektedir.
Chapitres’ları (fasıl/bab) da article (başlık) alt başlıkları ile sunmaktadır. Örneğin Dinî
Kod üst başlığı altında “Livre Premier – Des Purifications: Tahharéth (Birinci Kitap:
Taharet)” bölümünü zikredip taharetin içerisinde abdest, gusül, gibi konuları chapitres
başlığı ile aktarmaktadır.
D’Ohsson İbadet bölümünün girişinde yazım tarzı konusunda izlediği metodunu
açıklamaktadır. D’Ohsson hem Hanefi mezhebinin görüşlerine hem diğer mezhep
imamlarının görüşlerine yer verirken “V” (Variante) harfini, o görüşe ilişkin açıklama
ve şerhi için ise “C” (Commentaire/şerh) harfini kullanmaktadır.373 Varyant ve şerhlerin
yazı boyutu farklı olarak verilmektedir. Kendi değerlendirmesini ise “Observation
373 D’Ohsson, Tableau, II, 4.
77
(değerlendirme)” başlığı ile vermektedir. D’Ohsson V harfi ile genel olarak
Mevkufâtî’nin ana metnine, C harfi ile yine Mevkufâtî’den hareketle o görüşün şerhine
yer vermektedir. Değerlendirmelerini ise bazen bir ana bölümün sonunda bazen de bir
bölümün veya başlığın hemen altında vermektedir.
Ayrıca D’Ohsson, bazı kavramlar yanında özellikle hadis ve ayetleri ele aldığı yerlerde
onların Arapçasını da Latin harfleriyle dipnotta vermektedir.
3.2. D’Ohsson’un Osmanlı Aile Hukukunu Ele Alışı
Yukarıda d’Ohsson’un aktardığı bilgilerin genel itibarıyla Mültekâ ve Mevkufâtî’den
alındığını ifade etmiştik. Burada d’Ohsson’un yer verdiği bu bilgilerin bu iki kitaba
uygunluğunu araştıracağız. Bu bilgileri d’Ohsson’un tasnifine göre ele alacağız. Ayrıca
d’Ohsson’un değerlendirmelerin (Observation) mahiyetini, değerlendirmelerinin
doğruluğunu ve bunların tutarlığını inceleyemeye çalışacağız.
D’Ohsson Aile Hukukunu eserin beşinci cildinde Sivil Kod başlığı altında
incelemektedir.374 O, Sivil Kodu sekiz ana bölüme ayırmaktadır. Bunlar: 1) Nikah 2.
Nikahın sona ermesi (Dissolution), 3. Çocuklar, 4. Miras, 5. Kişiler arası bağış ve
vasiyet 6. Özel hizmet (Servitude Personnelle), 7. Ticaret ve 8. Kişilere ve mülkiyete
ilişkin çeşitli hükümler.375 Aile hukuku ile ilgili olanlar ilk üç ana bölümdür.
D’Ohsson nikah bölümünü on iki kısma ayırmaktadır: 1. Genel olarak nikah, 2. Hürlerin
nikahı, 3. Sahih nikah/denklik/kefaet (Légalement assortis), 4. Haram ve batıl nikah, 5.
Haberi olmadan başkası adına, zorla veya hile yoluyla yapılan nikah, 6. Süt emzirme, 7.
Mehir, 8. Kocanın eşlerine karşı adaletle hareket etmesi, 9. Kocanın eşlerine karşı
yükümlülükleri, 10. Kocanın evlilik yetkisi, 11. Kölelerin nikahı ve 12. Zimmîlerin
nikahı.376
374 D’Ohsson, Tableau, V, 140.
375 D’Ohsson’un bu kodda Fransızca kullandığı kavramlar meşhur Napolyon kodundaki hemen hemen
aynı kavramlardır. Örneğin “kişiler arası hibe ve vasiyet (Des Donations Entre-Vifs Et Des
Testamens)” Napolyon kodunun ikinci kitabın başlığıyla aynı adı taşımaktadır. Bkz. Napoléon, Code
Napoléon – 1807, 230.
376 D’Ohsson, Tableau, V, 140-141.
78
3.2.1. Genel olarak nikah
D’Ohsson bu bölümde377 fıkıh kitaplarının nikah bölümünün girişinde yer alan evliliğin
genel hükümleri üzerinde durmaktadır. Bu minvalde d’Ohsson İslam hukukundaki
nikah akdinin sivil akitler içerisinde en kutsal378 ve en mukaddes379 olanı olduğunu
ifade etmektedir. D’Ohsson bu açıklamayı Mültekâ’nın asıl metni gibi takdim etse de
Halebi’nin asıl metninde böyle bir ifade bulunmamaktadır. Görüldüğü kadarıyla bu
ifade d’Ohsson’un İslam/Osmanlı hukukundan hareketle çıkarsadığı bir ifadedir.
Mültekâ’nın nikah bahsi “nikah bizzat faydalanma mülkiyetini (milk-i muta) ifade eden
bir akittir”380 şeklindeki nikah tanımı ile başlamaktadır. Mevkufâtî’de ise nikah
tanımında yer alan lafızların açıklamalarına ilişkin şer’î ve lugavî izahlar
bulunmaktadır. Ancak d’Ohsson bu tür açıklamalara genel olarak yer vermemektedir.
D’Ohsson, Mevkufâtî’den nakille hem şeriat hem aklın hem insan tabiatının kişiyi
evliliğe yönlendirdiğini ifade etmektedir. Bunun şer’i dayanağı “Size helâl olan
kadınlardan ikişer, üçer, dörder adet dilediğinizi nikah edin” ayet-i kerimesi ve
“Evleniniz, çoğalınız. Çünkü ben, kıyamet gününde sizin çokluğunuzla diğer ümmetlere
iftihar edeceğim”, “Nikah benim sünnetimdendir, kim nikahtan yüz çevirirse benden
değildir” gibi hadis-i şeriflerdir. Bunun akli delili kişinin ölümünden sonra isminin
unutulmamasını ve neslinin devamını sağlamasıdır. Ayrıca insan tabiatı gereği cinsler
birbirine meyleder. Cinsî yakınlık tutkuların aslı ve lezzetlerin en tatlısıdır.
D’Ohsson devamında evlenme hükmüne yer vermektedir. İlk olarak Mültekâ’da yer
alan “Allah nezdinde evli olan erkek, nafile ibadetlerle meşgul olan bekardan daha
faziletlidir.” ifadesine yer vermekte, ardından şerhten nakil yaparak kişinin maddi,
377 “Le Mariage en général”. XVII. ve XVIII. yüzyıllarda nikahı ele alan çoğu çalışmalar bu başlıkla
başlanmaktadır.
378 “Solennel” kelimesi Latinceden “Sollus” ve “Annus” kelimelerin birleşmesinin sonucu “Sollemnis”
olup “senede bir kere kutlanan, dinî bir tören, bayram” anlamlara gelmektedir. Günümüz anlamı ise
“aleni olarak halk arasında görkemli bir şekilde kutlanan tören”dır. Buna göre d’Ohsson’un nezdinde
İslam Hukukundaki Nikah, dinî bir boyutu bulunmakla birlikte sivil akitlerin en kutsalıdır.
379 “Auguste” kelimesi görkemli, saygın, mübarek, muhterem veya mukaddes gibi anlamlara gelen
Latinceden “Augustus” kelimeden türeyip ilk zamanlarda Romalı kralların üstünlüğünü ifade etmek
için kullanılan bir lakap idi.
380 İbrahim Halebi, Mültekâ, thk. Abdullah Bilir, (İstanbul: Şifa Yayınevi, 2016), 179.
79
ahlaki/zihni ve bedeni durumuna göre nikahın hükmünün vacip, sünnet ve mekruh
hükmünü alabileceğini ifade etmektedir.381
D’Ohsson Hanefi mezhebinin bu konudaki genel kanaatine yer verdikten sonra İmam
Şafii’nin görüşlerine yer verir. Örnek olarak d’Ohsson, Şafii’ye göre her halükârda
kulun namaz, tefekkür ve nafile ibadetlerle meşgul olması evlilikten daha hayırlı
olduğunu söylemektedir.382
D’Ohsson’a göre nikah akdinin geçerli olabilmesi için altı şartın bulunması
gerekmektedir. Bu şartları şöyle sıralamaktadır: 1. Lügat, 2. Şer’î, 3. Sebep, 4. Şart, 5.
Rükün, 6. Hüküm.383 Mevkufâtî’de buna benzer bir sıralama bulunduğundan dolayı
d’Ohsson’un buradan alıntı yaptığını düşünebiliriz. Mevkufâtî şöyle demektedir:
“Nikahta yedi şeyin zikri lazımdır. Bunlar: 1. nikahın Lügat manası, 2. Şer’i manası, 3.
Sebebi, 4. Şartı, 5. Rüknü, 6. Vasfı ve 7. Hükmüdür.384 Görüldüğü üzere Mevkufâtî
“vasfı” da zikretmesine rağmen d’Ohsson buna yer vermemektedir. Ayrıca
Mevkufâtî’nin verdiği bazı açıklamalar d’Ohsson’un verdiği açıklamalarla
uyuşmamaktadır. Bu hususları mukayeseli bir şekilde ele almak istiyoruz:
1. Lügat: Mevkufâtî nikahın lügat manasını “cinsî yakınlık manasındadır. Akd
manasında mecazdır” şeklinde açıklarken d’Ohsson “eşlerin beyanı yani gerek hayat
birliğini gerek (eşlerin) mallarının ve durumlarının birleştiğini ifade eden nikahtezevvüç
kelimelerin sarf edilmesi” şeklinde açıklamaktadır.
2. Şer’î: Mevkufâtî akdin hakikat ve mecaz manalarına dikkat çekerken d’Ohsson
Şer’î kavramını “belirlenen şekildeki tören” şeklinde tanımlamaktadır.
3. Sebep: Sebep kavramı için d’Ohsson Mevkufâtî’den doğrudan alıntı yaparak şöyle
aktarmaktadır: “insan neslinin devam etmesi olan nikahın amacını yerine getirme
konusunda eşlerin niyeti bulunması”.
381 Buna göre cinsî arzuları fazla olup bir aileye bakabilecek durumunda olanlar için vaciptir. Cinsî
arzuları daha az olan veya maddi durumları düşük olanlar için sünnettir. Nihayet olarak maddi
durumundan mahrum veya cinsî yakınlığına yatkınlıkları tabiatları gereği zayıf kılınmış, ya da
kendileri üzere yeterince hâkim veyahut hakiki bir ibadet ve inziva hayata yatkın olup bekar hayatı
yaşayanlar için ise mekruhtur. Bu son kişiler için bekarlık daha hayırlı olup bunlar nikahın
gerektirdiği sorumluluklarda eksik olabilirler.
382 D’Ohsson, Tableau, V, 144.
383 D’Ohsson bu kavramları dipnotta vermekte ve Fransızca karşılıklarını vermemektedir. Bu konudaki
ifadeleri şu şekildedir: loughat, scher’y, sébéb, schart, rukn, hukm.
384 Mevkufât, II, 104-105.
80
4. Şart: Mevkufâtî şartı “umumi şart” ve “hâss şart” olarak ikiye ayırırken d’Ohsson
tek bir şartı zikretmektedir. Mevkufâtî umumi şartı “evlenecek kadınlar erkeğin şer’i
manilerden uzak evlenmeye ehil olmaları”, hâss şartı ise nikah akdi esnasında iki
şahidin bulunması şeklinde açıklamaktadır. D’Ohsson ise şartı “erginlik ve sağduyu
çağı” şeklinde açıklamakta yani Mevkufâtî’nin yer verdiği hususi şarta temas
etmemektedir.
5. Rükün: Mevkufâtî nikah akdinin rüknünü “icap ve kabul” olduğunu açıklarken
d’Ohsson “tarafların serbest rızaları” olarak açıklamaktadır.
6. Hüküm: Mevkufâtî’ye göre nikah akdinin hükmü karıyla kocanın birbirinden
faydalanmasının helal olması, mehrin vacip olması ve hürmet-i müsahere’nin
oluşmasıdır; d’Ohsson ise hükmü “Eşlerin karşılıklı görevlerini yerine getirme
istekleri/niyetleri” şeklinde açıklamaktadır.
Görüldüğü üzere d’Ohsson’un vermiş olduğu açıklamalar Mevkufâtî’nin
açıklamalarıyla tam olarak uyuşmamaktadır. Bu nedenle d’Ohsson’un vermiş olduğu
açıklamaları sırayla ele almak istiyoruz.
Lugat: D’Ohsson’un ilk sıraladığı şart eşlerin beyanıdır. Anlaşıldığı kadarıyla d’Ohsson
bununla icap ve kabulü kastetmektedir. D’Ohsson nikah akdinin sonucu olarak eşler
arası hayat birliği (union conjugale) oluştuğunu, eşlerin hukuki statüleri (communauté
d’état) ve malları (communauté de bien) birleştiğini ifade etmektedir.
D’Ohsson’un hayat birliğini belirtmesi muhtemelen bunu, serbest ilişkiden (union libre)
ayırt etmek içindir. Hukuki statüleriyle ilgili olarak ise erkek ve kadın artık karı-kocalık
ilişkisine girdiklerini, yani evli erkek ve evli kadın olduklarını ifade etmektedir. Bu iki
hususta sıkıntı yoktur. Ancak malların birleşmesi (communauté de biens) konusunda
d’Ohsson’un sözü tam olarak anlaşılmamaktadır. Zira İslam hukukundaki nikah akdinde
eşler arası mal ayrılığı esastır. Örnek olarak kadına verilen mehir kadının kendi malı
olup kendisi istediği şekilde tasarrufta bulunabilmektedir. Dolayısıyla d’Ohsson
malların birleşmesi ile (communauté de biens) neyi kastetmektedir?
XIX. dönemindeki Fransız hukukunda nikahın mal konusunda “rejimler” (yönetim
şekilleri) bulunmaktadır. Bu rejimler eşlerin evlilik hayatlarında mal sistemini
81
belirlemektedirler. Bu dönemde dört tane rejimin bulunduğu söylenmektedir.385 Bunlar;
1) Meşru/yasal veya konvansiyonel olarak birlik rejimi386, 2) Mehrî rejim387, 3) Basitçe
münhasır birlik rejimi388 ve 4) Mal ayrılığı rejimi.389
Birinci sırada bulunan rejim “communauté” kavramıyla ifade edilip nikahtan önce ve
nikah sürecinde elde edilen malların eşlerin ortak malları olmasıdır. Buna göre
d’Ohsson’un yukarıda geçen “communauté de biens” ifadesiyle bu rejimi kastetmiş
olması durumunda bunun hatalı olduğunu söylemek gerekir.
Fransız hukukunda İslam hukukundaki mal ayrılığı sistemine benzer iki rejim
bulunmaktadır. Bunlardan biri Roma hukukundan kalan mehrî rejimdir. Bu rejime göre
koca kadının mehir olarak getirdiği malların gelirinden istifade edebilirken kadının
mallarına dokunamamaktadır.390 Diğer rejim ise mal ayrılığıdır. Bu rejim ise mehrî
rejimin bir nevi zıttı olup koca kadının mallarının gelirinden faydalanamazken kadının
sahip olduğu malları elde edebilmektedir.391 Dolayısıyla d’Ohsson’un bu iki rejimden
birisini ifade etmiş olsaydı daha doğru bir yaklaşım olacaktı.
D’Ohsson, şerh kısmında Mültekâ ve Mevkufâtî’den alıntı yaparak nikah akdinin şu
şekilde kurulacağına değinmektedir: kadın “ben nefsimi sana veriyorum/seninle
evleniyorum”392 ve erkek de “seninle evleniyorum”393 açık olarak söyler. Akdin
kuruluşunda ya tarafların bizzat kendisi ya da erkeği veya kadını temsil eden velilerin
ve bunların dışında iki şahidin bulunması şarttır. D’Ohsson bu hükümleri açıkladıktan
sonra mezhep içerisindeki fakihler arasındaki bazı farklı görüşlere de yer vermektedir.
Söz gelimi zimmîlerin şehadetleri konusunda Hanefilerin çoğunluğuna göre Müslüman
385 Nicolas-Lucien Cosson, Acte Public Pour La Licence, (Strasbourg: G. Silberman, 1859), 27-28.
386 “Le régime de la communauté légal ou conventionnelle”.
387 “Le régime dotal”.
388 “Le régime simplement exclusif de communauté”.
389 “Le régime de la sépartion de biens”.
390 Alfred Weber, Acte Public Pour La Licence, (Strasbourg: G. Silberman, 1857), 64. Cosson, Acte
Public, 27-28.
391 Weber, Acte Public, 64. Cosson, Acte Public, 27-28.
392 “Zévedjtu”. D’Ohsson kadının sözünü “Je me suis mariée à toi (seninle evlendim)” yerine “Je me
marie à toi (sana evleniyorum/seninle evleniyorum)” şeklinde tercüme etmektedir.
393 “Tézavedjtu”. D’Ohsson erkeğin sözünü “Je t’ai épousé (seninle evlendim)” yerine “Je t’épouse
(seninle evleniyorum” şeklinde tercüme etmektedir. Burada küçük bir nüansa dikkat çekmek istiyoruz.
“Marier” ve “Épouser” kelimeleri kökenleri açısından farklılık arz etmektedir. “Marier” kelimesi
esasında kadınlar için kullanılmaktaydı. Zira “Marier” kelimesi bir kadına eş (mari) vermek anlamına
gelmektedir. “Épouser” kelimesi ise bir kadını eş olarak edinmek anlamına gelmektedir. Dolayısıyla
d’Ohsson kadının sözünü Marier kelimesi ile tercüme etmesi, kadının kendisini bir eş olarak erkeğe
vermesinden ileri gelmektedir. Erkeğin sözü içinse Épouser kelimesiyle tercüme etmesi, kadını bir eş
olarak edinmesindendir. Günümüzde ise iki kelimeler “evlenmek” anlamında kullanılmaktadır.
82
bir erkeğin zimmi bir kadınla evlendiğinde şehadetleri geçerli iken imam Muhammed
ve Züfer’e göre ise bu durumda da kabul değildir.
Şer’î: D’Ohsson’un “belirlenen şekilde tören” sözü çok geneldir. Dolayısıyla bu sözüyle
tam olarak neyi kastettiği açık değildir. Muhtemelen d’Ohsson bu sözüyle meclis birliği
kastetmiştir. Zira nikah akdinin münakid olabilmesi için meclis birliği şarttır. Bununla
beraber İslam hukukundaki nikah akdinin keyfi bir uygulama olmayıp belirli bir hukuk
sisteminin bulunduğunu ve d’Ohsson’un bu ifadelerle Batıda oluşmuş olan bazı algıları
yıkmak istemiş olması muhtemeldir.
Sebep: Mevkufâtî sebep başlığında nikahın amacının insan neslinin devamını sağlamak
olduğunu söylemektedir. Ancak bunu bir şart olarak görmemektedir. D’Ohsson ise bunu
bir şart olarak görmektedir.
Şart: D’Ohsson saydığı dördüncü husus için “şart” kelimesini kullanmaktadır.
Mevkufâtî şartı ikiye ayırmaktadır. Birincisi evlenecek kişilerin nikaha herhangi bir
manilerinin bulunmamasıdır. İkinci ise nikah esnasında şahitlerle ilgilidir. D’Ohsson’un
açıklaması ise bu iki hususa değinmeyip şartı tarafların ergen394 ve sağduyu çağı395
olarak tanımlamaktadır. Mevkufâtî’nin saydığı iki şart, evlenecek kişilerle ilgiliyken
d’Ohsson’un saydığı şart nikah akdini kuranlarla ilgilidir. Nitekim eşler için “époux”
kelimesini kullanırken burada “parties” yani taraflar demektedir. D’Ohsson bu
açıklamayla muhtemelen nikah akdini kuranlar, nikahı kavrayacak düzeyde olmaları
gerektiğini ifade etmek istemiştir.
Rükün: Mevkufâtî nikah akdinin rüknünün “icap ve kabul” olduğunu söylemektedir.
Ancak d’Ohsson bunu sanki birinci şartta, yani lügatta icap ve kabulün bulunduğunu
söylemektedir. Rükün olarak d’Ohsson “tarafların serbest rızaları” demektedir:
D’Ohsson bununla ikrah olmaksızın kurulan nikah akdini mi kastetmiş yoksa akdi
kuranların “hür” olmaları yani hürriyet vasfını taşımaları gerektiğini mi kastetmiştir?
Kanaatimizce burada iki ihtimal bulunmaktadır:
Birinci durumda eğer d’Ohsson tarafların serbest rızaları ile ikrah olmaksızın tamamen
kendi rızalarıyla nikah akdin kurulması gerektiğini söylüyorsa bu yanlıştır. Zira
d’Ohsson Hanefi mezhebini esas alarak İslam hukukunu ele almaktadır. Hanefi
394 “L’État de Majorité”.
395 “L’État de Bon Sens”.
83
mezhebinde ise ikrah altında kurulan nikah akdi geçerli olmaktadır. Dolayısıyla
tarafların rızaları gerekli görülmemektedir. Diğer mezheplerde ise rıza şarttır. Ancak
d’Ohsson eserinde Hanefi mezhebini esas alıp diğer mezheplerin görüşlerini zikredecek
olduğunda bunu V (varyant) harfiyle ifade edip diğer mezhep imamların isimlerini
söyleyerek zikretmektedir. Dolayısıyla birinci ihtimale göre, yani d’Ohsson bu sözle
ikrah olmaksızın serbest rıza gerektiğini kastetmiş olması durumunda bunun bir hata
olduğu ortaya çıkmaktadır.
İkinci durumda ise, yani bununla nikah akdini kuranların hür olması gerektiğini
kastetmiş ise bu doğrudur. Zira genel anlamda akit kurabilmek için hür olmak
gerekmektedir. Bu açıdan köle bir akit yaptığında bu efendisinin, yani hür birinin
verdiği vekaletiyle kurabilmektedir.
Hüküm: Mevkufâtî hüküm bahsinde nikah akdinin sonuçlarını zikretmektedir.
D’Ohsson ise hüküm olarak nikah akdinde eşlerin birbirlerine karşı görevlerini yerine
getirme konusunda niyetleri bulunması gerektiğini söylemektedir. D’Ohsson bu
görevlerin mahiyeti hakkında bilgi vermemektedir.
Bu bölümün sonunda d’Ohsson değerlendirmesine yer vermektedir. Çalışmamız için bu
değerlendirmeyi aşağıdaki “D’Ohsson’un Osmanlı Aile Hukukuna İlişkin
Değerlendirmeleri” başlık altında işlemek istiyoruz.
3.2.2. Hürlerin nikahı
D’Ohsson bu bölümde hür bir erkeğin aynı anda kaç kadınla evlenebileceğine ve nikah
akdinin hangi niyetle kıyılması gerektiğine değinmektedir. Niyetten kasıt, zamanla
sınırlı olan mut’a nikahından ayırt etmek içindir. Başka bir ifade ile d’Ohsson, zaman
sınırı olmaksızın nikahın bağlayıcı bir şekilde kıyılması gerektiğini söylemektedir.
Bunanla beraber d’Ohsson kocanın talak hakkı sebebiyle nikah akdini çok kolay bir
şekilde sona erilebileceğine dikkat çeker. Zira eski Katolik Hristiyan dünyasında nikah
bugün anladığımız anlamda dinî bir nikah olarak telakki edilmekte olup kilisede ve
böylece Tanrı’nın huzurunda kıyıldığı için ölüme kadar sürmekte ve ancak ölümle sona
ermekteydi. Nitekim Klasik Katoliklerde boşama hakkı bulunmamaktadır. Bu sebeple
de İslam hukukunda evliliğe derhal son verebilen talak hakkı bazı Hristiyan yazarları
84
şaşırtmıştır.396 Hatta İslam hukukundaki nikah akdinin bu yapısı sebebiyle nikah akdini
bir sivil akit olarak tanımlamışlardır. Nitekim d’Ohsson’un çağdaşı olan Duperron
eserinde İslam hukukundaki nikah akdinin sivil bir akit olduğunu dile getirmektedir.397
3.2.3. Nikahta denklik
Bu kısımda398 d’Ohsson Hanefi mezhebince nikahta denklik için gerekli altı şartı399
zikredip Mevkufâtî’nin bazı açıklamalarına yer vermiştir. Örneğin nesep şartının
açıklamasında söz konusu bu husus Arapları, daha ziyade Kureyş kabilesini
ilgilendirdiğini ifade eder. Genel olarak Hanefi mezhebinin görüşlerine yer verdikten
sonra “V” harfinin altında Süfyan es-Sevri’nin görüşlerini zikretmektedir. D’Ohsson’un
dediklerine göre Süfyan es-Sevri din ve erdem400 hususları bir nikahın denkliği için
yeterli olduğunu söylemektedir. O, görüşünü şu ayete dayandırmaktadır: “Allah katında
en değerli olanınız, O'na karşı gelmekten en çok sakınanınızdır”. Yine d’Ohsson’a göre
Süfyan es-Sevri görüşünü Hz. Peygamberin sünnetine de dayandırmaktadır. Nitekim
Hz. Peygamber bir hadisinde insanları bir tarağın dişlerine401 benzetmektedir. Buradan
yola çıkarak Süfyan es-Sevri bütün insanların bir babadan geldiklerini ifade edip
insanlar hak ve sorumluluk açısından eşit olduklarını söylemektedir.
Bu bölümün sonunda d’Ohsson kısa bir değerlendirmede bulunur. Ona göre Osmanlılar
bu denklik (kefaet) konusunda Süfyân es-Sevri’nin görüşüne uymaktadırlar. Dolayısıyla
Osmanlılarda üst-alt kast anlayışı bulunmamakla birlikte herkes her mesleği edinebilir
ve bu sebeple halkın en alt tabakasında bulunan birey birincil/üst konuma gelebilir.
Yine bir Paşa (Seigneur) azat ettiği köleyi kendi ailesine dahil edebilir, köle sahipleri
onları azat edip kendi kızlarıyla evlendirmektedirler. D’Ohsson bu tür uygulamaların
Osmanlı Devleti’nde yaygın olduğunu söyler.
396 Hervé Bleuchot, “Quel Droit Pour l’Islam?”, Études, Revue Mensuelle, 364/ 5, 4.
397 Duperron, Législation Orientale, 53-54.
398 “Kéfaét”.
399 Bir nikah kefaet/denklik sıfatını taşıyabilmesi için eşler arası 1. nesep 2. din 3. hürriyet 4.
Takva/dindarlık (salihhan) 5. Mal durumu ve 6. Hirfet/meslek açısından denklik/eşitlik söz konusu
olması lazım.
400 “Vertu”.
401 “En-nassu séwa seyid-ul-mescht”.
85
3.2.4. Evlenilmesi Haram Olan Kadınlar
Mültekâ’da muharremat nikah kitabının ikinci sırasında (fasıl) yer alırken d’Ohsson
bunu dördüncü sırada işlemektedir. Burada402 d’Ohsson Hanefi mezhebinin görüşlerini
genel hatlarıyla zikredip evlenilmesi haram olan kadınları 12 sınıfa ayırmaktadır.403
Bunlara yer verirken de bazen İmam Şafii’nin görüşlerini de ele alır. Örneğin belli
şartlar çerçevesinde hürlerle kölelerin evlenmelerine cevaz veren Hanefilerin aksine
İmam Şafii’nin, gerekçelerini zikrederek, hürlerin köleleriyle evlenmelerine karşı
çıktığını söyler.
Bu faslın sonunda d’Ohsson Osmanlılarda muharremat’a ilişkin hükümlere çok titiz ve
özenle riayet edildiğini, manevi otoritesine rağmen Sultan’ın dahi bu uygulamalara karşı
çıkamadığını söyleyerek bu hususta Osmanlıların söz konusu hükümlerde çok hassas
olduklarını söylemiştir.
3.2.5. Nikahu’l-fuzuli
Fuzuli akdi, temsil yetkisi bulunmadığı halde başkasının adına yapılan akittir.
Dolayısıyla yetkisi bulunmadığı halde başkasının adına kıyılan nikaha fuzuli akit
denilmektedir. D’Ohsson404 bu konuyu oldukça kısa olarak ele almakta ve burada
Mevkufâtî’de yer alan bilgilere uygun olarak fuzulinin tanımını, hükmünü ve bununla
ilgili bazı açıklamalara yer vermektedir.
3.2.6. Emzirme
Altıncı sırada yer alan konu405 ise çocuğunun süt emmesine dair hükümlerdir. Süt
akrabalığının gerçekleşebilmesi için çocuğunun yaşı konusunda Hanefi imamlar
arasındaki görüş farklılıklarına yer veren d’Ohsson bu konuda birtakım
değerlendirmelere yer vermektedir.
3.2.7. Mehir
D’Ohsson mehir konusunu hem bu başlığın altında hem de “genel olarak nikah” başlığı
altında işlemiştir. D’Ohsson’un mehire dair görüşlerini aşağıda işlemek istiyoruz.
402 “Muharrémat”.
403 D’Ohsson, Tableau, V, 161-167.
404 “Nikiah’ul fouzouly”.
405 “Rida”.
86
3.2.8. Hanımlar arası adaletle davranmak
Bu konuda406 d’Ohsson, çok eşli olan erkeğin ister maddi ister cinsellik hususunda
kadınların arasında eşit bir şekilde görevlerini yerine getirmesini ifade eden kasm
konusunu ele almaktadır. Kasm faslı Mültekâ’da nikah kitabının en son faslındayken
d’Ohsson mehirden sonra ve nafakadan önce incelemiştir.
Halebi kasm konusunun başında, eşitliliğin cinsel ilişkide değil barındırma/bakma
konusunda gerektiğini ifade eder. Hemen sonrasında ise ister bakire veya dul ister yeni
eş veya eski eş olsun isterse kitabî veya Müslüman olsun bu kadınların arasında fark
gözetilmediğini de söyler. D’Ohsson ise, yine Mültekâ’nın metni gibi takdim ederek
kasmi başka bir şekilde açıklamaktadır. Kaydettiğine göre kocanın eşlerine eşit bir
şekilde davranmasının gerekçesi akıl, insaniyet ve hakkaniyete (justice)
dayandırmaktadır. Yaş, doğum, zenginlik ve din farklılıklarına itibar edilmeyip söz
konusu bu eşitlik özellikle yeme-içme, giyim, mesken ve evlilik görevi/sorumluluğu
(devoir conjugal) konularında gerektirmektedir.
Görüldüğü üzere d’Ohsson pek çok açıklamayı Mültekâ’nın ana metniymiş gibi
gösterse de bunlar kendince şekillendirdiği izahlardır. Mültekâ’da kasm konusu bir
paragraf uzunluğundadır. Ancak d’Ohsson, (1) bazen kendince bazı izahlar yaparak, (2)
bazen ana metinde yer alan açıklamayı şerh metninde göstererek ve (3) bazen de şerh
kısmında bulunan açıklamaları ana metindeymiş gibi sunarak, eseri boyunca takip ettiği
genel sistematiğin aksine bu konuyu uzatmıştır.
3.2.9. Nafaka
Genellikle fıkıh kitaplarında nafaka bölümü talak bahsinde işlenmektedir. D’Ohsson407
ise, muhtemelen nikahın gerekliliklerinden dolayı, kocanın eşine karşı yükümlülüklerini
sıralarken nafakayı burada incelemeyi uygun görmüştür. Esasında fıkıhta yer alan
nafaka evlilik devam ederken koca tarafından karşılanan nafaka olduğu için
d’Ohsson’un nafakayı buraya alması da konunun anlaşılması açısından anlamlıdır.
Nafaka konusunda yer verdiği bilgiler, Hanefilerin klasik fıkıh eserlerindeki
görüşlerinin bir özeti mahiyetindedir.
406 “Cassém”.
407 “Néfaca”.
87
3.2.10. Kocalık (Milk-i muta)
Genellikle fıkıh kitaplarında milk-i muta408 konusu ya talakta veya milk-i ayn/ıtk ile
milk-i muta arasındaki farkı anlatmak amacıyla ıtk bahsinde işlendiği için ayrı bir başlık
altında ele alınmamaktadır. Ancak Kâsânî409 gibi bazı müellifleri bu konuda istisna
olarak zikredebiliriz. D’Ohsson da milk-i muta başlığı altında buna özgün bir fasıl
ayırmaktadırlar.
D’Ohsson burada kocanın eşinin üzerindeki otorite ve haklarını incelemektedir. Bunu
yaparken de karı-koca arasında milk-i muta, efendi-cariye arasında ise milk-i ayn farkına
işaret etmekte ve ikisinin özü itibariyle ayrı olduğunu söylemektedir. Geriye kalan
hükümler ise klasik bir fıkhın kitabında bulunduğu hükümler yer almaktadır.
3.2.11. Kölelerin nikahı
Mevkufâtî’de Kölelerin ve Zimmîlerin nikahı kasmden önce incelenirken d’Ohsson bu
iki konuları son kısımlarda zikretmektedir.
Bu bölümde ise kölelerin nikahını ve sahip oldukları haklarını ele almaktadır.
Yukarıdaki bölümlere nazaran d’Ohsson burada diğer mezheplerin görüşlerine daha
fazla yer vermektedir. Bunu yaparken de imamların görüşlerinin gerekçelerini de
zikretmektedir.
3.2.12. Zimmîlerin nikahı
Zimmîlerin nikahının incelendiği bu konuda, diğer konularda olduğu gibi, yine klasik
fıkhın tertibine uymaktadır. Ancak burada d’Ohsson, genel hükümleri zikrettikten sonra
bir değerlendirmeye yer vermektedir. Buna göre Mora410, Candia ve Kıbrıs adalarındaki
şehirler istisna edilecek olursa Hristiyan ve Muhammedîler arasında evlilikler gayet
nadirdir. Ancak bahsi geçen ada şehirlerinde bulunan toplum çoğunlukla Hristiyan olup
bu nedenle iki din müntesiplerinin arasında olan evlilikler çoğunlukla bu mekanlarda
görülür.
408 “De la Puissance Maritale”.
409 Alâuddin Ebubekir b. Mesud Kâsânî, Bedâiu’s-Sanâi‘, thk. Ali Muhammed Muavviz ve Adil Ahmed
Abdulmevcûd, (Beyrut: Darü’l-kütübü’l-ilmiyye, 2003), 331.
410 “La morée”: Yunanistan’ın güneyindeki tarihî Peloponnesos yarımadasına verilen isim. Bkz Machiel
Kiel ve John Alexander, “Mora”, içinde Diyanet İslam Ansiklopedisi, (Ankara: TDV yayınları, 2005)
30: 280-285.
88
İslam hukuku gereği ehlikitap kadınla evlenildiğinde kadın kendi dininde kalabilirken,
bu ilişkiden doğan çocuklar ise İslamiyet’e göre yetiştirilmektedir. Mesela Hristiyan bir
anneden doğmuş Osmanlılar, çocukluklarından beri Yunanlılarla bir arada yaşadıkları
için özgün bir karakter oluşturmuş ve özel bir kimliğe sahip olmuşlardır.
Nadir olsa da Müslüman erkekler, Yahudi bir kadınla da evlenmektedir. Kanunun cevaz
vermesine ve Hz. Peygamber’in örneğine411 rağmen Osmanlı bir erkeğin bu dine
mensup olan bir kadınla evlenmesi sıra dışı olarak kabul edildiğini ima eder d’Ohsson.
Bu fasıldan sonra d’Ohsson Talak konusunu ele almaktadır. Nikah bölümünde
görüldüğü üzere müellif, istisnalarıyla birlikte genel olarak, klasik fıkhın tertibini takip
etmektedir. Dikkat çekmek istediğimiz başka bir husus ise d’Ohsson’un Mültekâ ve
Mevkufâtî’de yer alan bütün hükümlere yer vermemesidir. O, esas itibariyle önemli
gördüğü hususları kısaca ve özet bir şekilde sunmaktadır. Halbuki önsözünde d’Ohsson
Mültekâ’yı “tam/eksizsiz” bir şekilde tercüme ettiğini belirtmişti.
Bundan sonra yukarıda zikrettiğimiz d’Ohsson’un Osmanlı Aile hukukuna ilişkin
değerlendirmesini ele alacağız.
3.3. D’Ohsson’un Osmanlı Aile Hukukuna İlişkin Değerlendirmeleri
Yukarıda ortaya konulduğu üzere d’Ohsson klasik bir fıkıh kitabının sunumunu genel
hatlarıyla takip etmiştir. Dolayısıyla onun eserini özgün kılan temel hususların başında
bazı konulara ilişkin değerlendirmeleri gelmektedir. D’Ohsson’un değerlendirmeleri ise
daha ziyade İslam hukukunda yer alan hükümlerin Osmanlılarda nasıl uygulandığını
ortaya koyma yönündedir. Ayrıca d’Ohsson’un hukukun tüm alanına ilişkin
değerlendirmeleri bazen tarihi bilgiler ihtiva etmekte bazen de o döneme ilişkin
sosyolojik ve kültürel birtakım veriler barındırmaktadır. Örneğin abdest ile ilgili
hükümleri zikrettikten sonra d’Ohsson söz konusu bu hükümlerin Müslümanların maddi
ve manevi temizliklerine riayet etmelerine etki ettiğini söylemektedir. Yine bu
hükümler nedeniyle Müslümanların bütün camilerinin çevrelerinde çok sayıda çeşme
bulunduğunu ve halkın her kesiminin buraya gelerek abdest aldıklarını ifade
411 Hz. Safiye.
89
etmektedir.412 Bu açıdan d’Ohsson’un değerlendirmelerinin Osmanlı hukukunun
pratiğini anlama açısından önem arz ettiği söylenebilir.
3.4. Osmanlıda Nikah ve Mehir
D’Ohsson, şahitlerle ilgili hükümlere yer verdikten sonra Osmanlılardaki nikaha ilişkin
bazı değerlendirmeler zikretmektedir. D’Ohsson şöyle demektedir:
“…yabancı erkeklere kapılarını başörtüsüz bir şekilde açmayı yasaklayan din ve örfe
sahip toplumlarda nikah (hymen) bağı, iki cinsiyetin birbirine düşkünlüğünden ibaret
değildir. İki cinsiyet arasındaki bu ayrım sebebiyle Osmanlı erkeği kendi eşini seçme
hakkından mahrum kaldığı için ya aile içindeki kadınlara ya da aileye yakın olan diğer
kadınlara danışmak durumundadır. Kadınlardan birisi Hareme gider ve buradaki genç
kızları gözlemlemektedir. Ziyaretinin sebebini bildiren bu gözlemci kendisini
“gueurumdjy (görümce)” olarak tanıtmaktadır. Gözlemcinin verdiği bilgiler evlenmek
isteyen erkeği ve ailesini yönlendirmektedir. Buna göre nikah talebi yapılır ve nikah
akdinin şartları belirlenir.
Nikah akdinin en önemli hususu mehirdir (mihhr). Mehir nakit olarak verilmekte olup
kocanın durumuna göre belirlenir. Bunun asgari meblağı on gümüş akçedir (drachmes
d’argent); bazen bu meblağ yüz veya iki yüz sequin’i413 bulabilmektedir. Ebeveynlerin,
kızları için en yüksek meblağı istemeleri doğal kabul edilmektedir. Bu oranın yüksek
tutulmasında ailenin çıkarı yanında gösteriş ve tedbir de bulunabilmektedir. Kadından
boşanan erkek mehri ikinci kez ödemekle yükümlü olduğu için bu yüksek meblağ ile
kocanın, boşama hakkından vazgeçmesi hedeflenmektedir. Kız hiçbir şekilde mehir
(dot)414 almaz; ebeveyni ona sadece bir çeyiz vermektedir. Kız ancak ebeveyni vefat
ettikten sonra Kanun tarafından tanınan bu hakkına kavuşmaktadır.”415
412 D’Ohsson, Tableau, II, 52-68.
413 Eski zamanlarda yaklaşık 3.545g ağırlığında altın parasını ifade eden bir terim. Félix de Beaujour’a
göre Osmanlı Devleti’nde XVIII.-XIX. yüzyıllar arasında üç altın para basılmaktaydı: Fındık altını,
Zer-i Mahbûb altını ve Mısır altını. Devleti’n çeşitli bölgelerinde farklı altın paralarının dolaşması
yanında bu dönemlerde İstanbul’da genellikle Fındık ve Zer-i Mahbûb altınları bulunmaktaydı. Ayrıca
Doğu dünyasında en çok değerli olarak kabul edilen altın parası Venedik altınıdır. Bkz. Une Société
De Négocians Et De Manufacturiers, “Dictionnaire Universel Du Commerce, De La Banque Et Des
Manufactures” ed. M. Monbrion, (Paris: Chez Pillet Ainé), 1841, 814; İbrahim Artuk, “Zer-i
Mahbûb”, içinde Diyanet İslam Ansiklopedisi, (Ankara: TDV Yayınları, 2013), 44: 281; İbrahim
Artuk “Fındık Altını”, içinde Diyanet İslam Ansiklopedisi, (Ankara: TDV Yayınları, 1996) 13: 27.
D’Ohsson mutlak anlamda altın parası dediği için ayar açısından farklılık arz eden bu altınlardan
hangisini kastettiği bilinmemektedir. Büyük ihtimalle dönemin meşhur altın parası Venedik altını
kastetmiş olabilir.
414 Dot kelimesi ilk zamanlarda kadının evlenirken evin yükümlülüklerine yardım etmek amacıyla
kocasına verdiği maldır. Örneğin “doter une fille/bir kızı donatmak” cümlesinin anlamı “evlenebilmesi
için bir kıza verilen mal”dır. Yine Fransa hukukunda “dot” kelimesi bu anlamdadır. Bkz. Charles-
Frédéric Spielmann, Thèse Pour La Licence, (Strasbourg: Édouard Huder, 1851), 18. Başka bir anlamı
90
Anlaşıldığı üzere D’Ohsson’a göre aile bağlarını oluşturan husus hymen416 yani nikah
değildir. Esasında bu ifade, İslam hukukundaki aile yapısını anlamak açısından önem
arz etmektedir. Zira eski Arap toplumlarda bugünkü anlamda aileyi, yani karı-kocadan
oluşan çekirdek aileyi ifade eden bir kavram bulunmamaktadır. Bu anlamdaki yapıyı
daha ziyade kabile temsil etmektedir.417 Buna göre aile yapısını oluşturan, ayakta tutan
ve yaşamını sürdüren kabiledir. Bleuchot’nun dediği gibi bu toplumlarda eşler arası
boşanmanın meydana gelmesi aileyi (kabile) sarsmamaktadır.418 Zira kabile hayatı bu
ikilim (karı-koca) üzere bina edilmediği için bu ilişkinin sona ermesiyle de
bozulmamaktadır.
Değerlendirmenin ikinci paragrafı ise mehre ilişkindir. D’Ohsson Mehir bölümünde
mehir için “Don Nuptial” demekte ve bunun kocanın, evlenirken eşine vereceği bir
mal/hediye olduğunu söylemektedir. Ona göre bu mehir, boşanma veya eşlerden
birisinin vefat etmesi halinde yenilenecektir.419 Bu yenilenmeyi “renouveler”
kavramıyla ifade etmektedir ki bunun mehrin miktarına ilişkin olması muhtemeldir.
Nitekim koca, halvet-i sahiha veya cinsel ilişki gerçekleşmeden eşini boşarsa veya vefat
ederse mehrin yarısını ödemek durumundadır. Ancak d’Ohsson yukarıdaki
değerlendirmesinde açık bir şekilde kocanın, karısını boşaması durumunda karısına bir
mehir daha ödemekle yükümlü olduğunu ifade etmektedir. Muhtemelen böyle bir
görüşü Osmanlıların örf ve adetine binaen dile getirmiştir. Zira fukahanın ittifakıyla
koca sadece bir kere karısına mehir vermekle yükümlüdür. Bu durumda d’Ohsson’un
bahsettiği mehrin iki defa ödenmesi ne anlama gelmektedir?
D’Ohsson iki tür mehir bulunduğunu, bunların birincisi peşin ödenen mehir olan mehr-i
muaccel, ikincisi ise sonradan ödenen olan mehr-i müeccel olduğunu söyler. Bunların
dışında Osmanlı döneminde eski Türk adetlerinden kalmış olan ve “başlık” veya “kalın”
ise bir kızın, kendisini kiliseye vermek, adamak istediğinde verdiği maldır. Buna “dots des
Religieuses/Din kadınların dotları” denir. Bkz. Dictionnarie de l’Académie française 5è édition, 1030.
Bu anlamların yanında dot kelimesi bir kızla evlenirken erkeğin kızın ailesine veya kendisine verdiği
mal anlamına gelmektedir. Günümüzde ise dot kelimesi bu son anlamı taşımaktadır. D’Ohsson ise dot
kavramıyla, metni göz önüne alarak, mehir’i kastettiğini kanaatindeyiz. Dolayısıyla Don Nuptial ile
Dot kavramları benzer anlamda kullandığını söyleyebiliriz.
415 D’Ohsson, Tableau, V, 146-147.
416 “Hymen” kelimesi, anatomi biliminde kızlık zarını ifade etmektedir. Fransız edebiyatında ise Hymen
kavramı ile nikah ve evlilik kastedilmektedir.
417 Apaydın, Aile Hukuku, Ders Notları, 10.
418 Bleuchot, “Quel Droit Pour L’Islam”, 4.
419 D’Ohsson, Tableau, V, 171.
91
ismiyle anılan bir uygulama da bulunmaktadır. Bu uygulamaya göre erkek tarafı, kız
tarafına mehir dışında ayrı bir para daha ödemesi gerekmektedir.
Her ne kadar mali yapıları açısından birbirine benziyor olsalar da kalın ile mehir
arasında doğuş şekli ve doğurduğu sonuçlar itibariyle farklıdırlar.420 Bu farklılıkları
kısaca ifade etmek gerekirse mehir hukuken bir zorunluluğu ifade ederken kalın örfte
yer almaktadır. Yine mehirde kızın tasarruf hakkı bulunurken kalın ise kızın kendisine
değil onun ailesine ödenmekte ve bunda onun hiçbir tasarruf hakkı olmamaktadır.
Bunlarla beraber genellikle bu kalına mukabil kız tarafı bir çeyiz hazırlamak
mecburiyetindedir.421
Başlık ve Kalın uygulamalarına değişik anlam ve işlev verildiği görülmektedir. Kimine
göre kalın düğün masrafları için verilirken bazılarına göre ise kızın terbiye ve yetiştirme
hakkı olarak babaya verildiğini söylenmektedir. Bunların yanında bazı durumlarda
mehir için kalın kavramı kullanıldığı görülmektedir. Örneğin Kaşgarlı Mahmut Lügatte
kalın karşılığında mehir ifadesini kullanmaktadır. Bazen de peşin ödenen mehr-i
muaccel terimine karşılık olarak kalın kullanılmaktadır. Buna göre d’Ohsson’un peşin
ödenen (muaccel) mehirle kast ettiği kalın, sonradan ödenen (müeccel) mehirle kastı ise
İslam hukukunca kadına verilmesi gereken mehir olmaktadır. Nitekim Osmanlılarda
mehrin ödenmeyen kısmı ölüm esnasında terekeden ödenmekteydi.422
D’Ohsson değerlendirmesinde yer alan “iki mehir” ifadesi ile bu uygulamayı kastetmiş
olması muhtemeldir. D’Ohsson’un ifade ettiği üzere nikah esnasında kız sadece bir
çeyiz almaktadır. Bu çeyiz de erkek tarafın vermiş olduğu kalın/başlık karşılığında
verilmektedir.
“Eşini boşayan erkek mehri bir daha ödemekle yükümlüdür” sözüne gelince
muhtemelen buradaki mehir meblağı önceden belirlenen ve ödemesi sonraya bırakılmış
olan mehr-i müecceldir. Dolayısıyla mehri daha ödememiş koca, boşama sonrası doğal
olarak mehri ödemek durumundadır.
D’Ohsson’un ifadelerinden anlaşıldığı üzere ister kalın veya mehr-i muaccel olsun ister
mehir veya mehr-i müeccel olsun her halükârda bunlar kıza değil onun ebeveynine
verilmektedir. Yine kendisine göre kız, ebeveynin vefatıyla kanunca hakkı olan mehre
420 Aydın, Osmanlı Aile Hukuku, 92.
421 Aydın, Osmanlı Aile Hukuku, 93.
422 Aydın, Osmanlı Aile Hukuku, 90.
92
kavuşmaktadır. Buradaki söz konusu mehir hakiki mehir yani mehr-i müeccel olmalıdır.
Sonuç olarak d’Ohsson bahsettiği ilk mehir kalın/başlık, ikinci mehir ise mehir, daha
doğrusu mehr-i müeccel olmaktadır.
Bu şekilde yorumlanmadığı taktirde d’Ohsson iki ayrı mehir sözünün yanlış olduğunu
ifade etmek gerekir.
Son olarak Osmanlılarda mehrin para olarak verildiğini ve bunun asgari miktarı
Hanefilerin görüşüne uygun olarak on akçe olduğunu ve mehrin üst sınırı olmayıp
yüksek meblağlara ulaştığını söylemektedir.
3.5. Osmanlıda Dinî Nikah
Daha sonra d’Ohsson Osmanlılarda nikah uygulamasına değinmekte ve şöyle
demektedir:
“Genellikle nikah erkeğin evinde kutlanmakta ve her ne kadar sadece pür bir sivil akit
olsa da kanunca yürürlük kazanan sözlerin tasarrufuyla geçerli olup, bir imamın
huzurunda (curé de la paroisse)423 kıyılmakta ve imamın yanında iki müezzin (chantres)
bulunmaktadır. Kadın hiçbir zaman bu kutlamada424 bulunmamakta, koca ise şahitler
arasında bulunmaktadır. Her ikisi ya babaların veya velilerin ya da vekillerin (fondés
de procuration)425 vasıtalarıyla temsil edilmektedir. Kısa bir duadan (prière) sonra
imam sicil defterine tarafların şartlarıyla nikah akdini yazmakta; şahitler de imza
atmakta ve böylece bu kayıt akit olarak geçmektedir.”426
D’Ohsson burada Nikah akdinin tamamen sivil bir akit olmasına rağmen din adamı
tarafından kıyıldığına dikkat çeker. Zira d’Ohsson’un “kanunca yürürlük kazanan
sözler” ifadesini göz önünde bulundurursak ona göre bu akit din adamı tarafından
kıyıldığında değil in’ikat şartlarını taşıdığı takdirde geçerlilik kazanmaktadır. Bu akdin
bir din adamının huzurunda kıyılması ona “dinî” bir vasıf kazandırmamaktadır. Osmanlı
dönemindeki imam, Devleti’n bir memuruydu. Ayrıca d’Ohsson’un da işaret ettiği
üzere kısa bir duadan sonra imam bu akdin resmiyetini belirtmek için sicil defterine
423 Cure kelimesi Latinceden “Cura”dan gelip manevi yol demektedir. Curé kavramı ise “Paroisse”ın,
yani belli bir mahallenin sorumlusu olan Katolik Hristiyan din adamını kastediyor.
424 “Cérémonie”.
425 “Procuration” kelimesi vekalet manasına gelip “fondé” ile birlikte kullanıldığı vakit vekalete denk
gelmektedir.
426 D’Ohsson, Tableau, V, 147-148.
93
kayıt etmektedir. Onun bir din adamı olması ne akdin geçerliliğin etkilemektedir ne de
ayrı bir vasıf (dinî) kazandırmaktadır.
Her ne kadar günümüz Türk toplumunda bu uygulama dini nikah veya imam nikahı427
olarak nitelendirilmekteyse428 de esas itibariyle bu uygulama resmi nikah veya sadece
nikah olarak nitelenmesi daha doğru bir yaklaşım olacaktır. D’Ohsson’un “pür sivil
akit” demesi de bunu doğrulamaktadır.
Ayrıca görüldüğü üzere kız bu akdin kuruluşunda hiçbir zaman bulunmamakta olup
tamamen velisi tarafından temsil edilmektedir. Buna göre akit esnasında akdin
muhatapları birbirlerini görmemektedirler.
Başka dikkat çekici husus ise şahitlerin imzalarıdır. Klasik fıkıhta şahitler şahit olmaları
açısından görevlerini yerine getirmekteydiler. Fakat d’Ohsson’un belirttiğine göre daha
sonra Osmanlı döneminde şahitlerin, tıpkı bugünkü resmi nikahlarda yapıldığı gibi imza
atmaları gereklidir. Bu uygulamanın muhtemel amacı bu akde kimin şahit olduğunun
sicil defterine kaydedilmesidir. Böyle bir uygulama ileride şahitlerin itirazlarını
önlemeye dönük tedbir amaçlı olabilir.
3.6. Osmanlıda Nişan Kavramı
D’Ohsson Nikah akdinden sonra nikah merasimi konusunu ele almakta ve şöyle
demektedir:
“Nikah akdinden bir önceki gün müstakbel koca eşine çiçek, meyve ve tatlılarla dolu
vazo veya sepet göndermesine önem göstermektedir. O ise müstakbel eşinden, düğünden
önce yanık429 almaktadır. Bundan sonra erkek eşine, bez ve takılardan oluşan bir hediye
(nişan/nischan) vermektedir. Örf gereği bu nişanda gelin teli (tell), tuvalet aynası ve
kaplıcalarda ayakkabı olarak kullanılan yüksek/kaliteli işlemeli çift bir paten
bulunmaktadır. Koca ise buna karşılık olarak altın, gümüş, iç çamaşırı ve ipekten
örülmüş el havlusu almaktadır. İki ailenin fertleri birbirine de hediye vermektedir.
Burada asgari yapılacak hediye muslin430 ile örülmüş bir mendildir.
Akdin kuruluşu (signature du contrat) ile nikahın kutlanması [muhtemelen düğünü
kastetmektedir] arasında birkaç gün hatta bazen birkaç hafta geçmektedir. Bu zaman
427 Hacı Yunus Apaydın, “Nikah Akdinin Mahiyeti ve İmam Nikahı Uygulaması”, Erciyes Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 9 (2000), 375.
428 Aydın, Osmanlı Aile Hukuku, 51.
429 Bu kelimenin anlamına ilişkin bir bilgiye rastlamadık.
430 Sık dokunmuş, parlak, ince, yumuşak bir tür kumaş.
94
diliminde koca, gelinin hediyesinin hazırlamasına ayırmakta, kızın ebeveyni ise onun
çeyizini ve nikah hazırlıklarıyla (duyun) meşgul olmaktadır.”431
Günümüzde nişanlılık, ileride birbirleriyle evlenme niyetleri olan erkek ve kızın, bu
konudaki vaatlerinden ibarettir.432 D’Ohsson’un belirttiğine göre Osmanlı dönemindeki
“nişan” kavramı ise eşlerin karşılıklı olarak birbirlerine verdikleri hediyeler anlamına
gelmektedir. Bu gözlemlerden anlaşıldığına göre Osmanlıda, günümüzdeki gibi bir
nişanlılık uygulaması bulunmamaktaydı. Zira d’Ohsson’un değerlendirmesinin başında
erkek tarafı dünürlük yapmak için aileden veya ailenin yakın arkadaşlardan bir kadın
gönderip bir kızın ailesiyle evlilik hakkında anlaşarak kısa bir süreden sonra akit hemen
kurulması buna delalet etmektedir. Yine akdin kuruluşu ile düğünün arasında kısa veya
uzun bir süre geçmesi ve dolayısıyla ileride de görüleceği üzere koca eşinin yüzünü ilk
kez gerdek gecesinde görmektedir. Bu sebeple akit öncesi müstakbel eşler birbirlerini
görme, tanışma ve tanıma imkanına sahip değillerdir.
“Nikah (noce/düğün) sabah pazartesinden akşam perşembeye kadar dört gün
sürmektedir. İki aile kutlamayı ayrı yaparlar ve her iki ailede erkek ve kadınlar
ayrıdırlar. Bu kutlamalar (bayramlar) genellikle yemekten oluşup yemek arasında da
kahve, şerbet, reçel, koku (parfüm) ve tütün (pipe/pipo) ile dolu olmaktadır. Bu
buluşmalar oldukça neşeli olup bu sevinçlere de bazen sokak soytarıları (baladin) ve
hokkabazlar katılmaktadır. Akraba ve arkadaşlar nikahın kutlandığı iki eve davet
edilmekte ve misafir olarak bir gün kalmaları istenmektedir. Odalarda bulunan uzun ve
geniş sofalar misafirler için yatak konumundadır.
Yine bu dört günde çeşitli kutlamalar yapılır. İlk önce kocanın ailesi ve arkadaşları
kızın çeyizini, ki bunu almak için onun evine gidip çeyizi yeni eve getirilmektedir. Söz
konusu çeyiz bezlerle dolu olup atlar veya şaryo üzerine yüklenmiş vaziyettedir. Çeyizi
oluşturan şeyler arasında, çiçek, bandrol433, altın kâğıt, altın ve gümüş kılıçtan oluşan
süslenmiş iki veya üç piramitli mallar (nakhl) bulunmaktadır. Bunlar, gelinin dairesine
bırakılıp gerdek gecesinin ertesi gününe kadar kalmaktadır. Kızın annesi kafileyi takip
edip hem kızının çeyizinin içerdiklerini hem ona verilmiş hediyeleri, ki bunların
arasında bazen gelinin hizmetinde olacak genç köleler sergilenmektedir. Çeyizin değeri
ebeveynin durumuna veya kibirlerine göre değişmektedir. Bu konuda hiçbir şekilde
(Hz.) Muhammed’in örneğine uyulmamaktadır: o kızına (Fatıma), (Hz.) Ali ile
431 D’Ohsson, Tableau, V, 148-149.
432 Apaydın, Aile Hukuku, 19.
433 Süs olarak kullanılan şerit veya etiket.
95
evlendirirken, sadece bir deve, iki sofa yastığı, bakırdan yapılmış bir kova ve 100
écuye434 tekabül eden 400 talents435 bağışlamıştır.
Çarşamba akşamı kadınlar için neşeli bir partiye ayrılmaktadır. Kadınlar gelini bir
hamama götürmektedirler. Örf gereği bu hamamın sahibi gelinin parmaklarının
uçlarına ve elinin avcuna, dua okuyarak kına yakmaktadır; bu adet çok eskilere
dayanan Araplardan alınmadır. Diğer kadınlar tırnaklarına da kına yakmakta olup bu
akşam kına/henna (hinna) gecesi olarak nitelendirilmektedir. İşte burada koca
tarafından hediye edilen teller kullanılmaktadır. Gelinin saçları bunlarla süsleniyor ve
kafasını örtecek/kapatacak bir duvak (douvak) yapılıyor/örülüyor. Bu duvak küçük
karelerle örülmüştür ki bu kareler gelinin yanaklarına ve alnına bazı Kur’an pasajlarını
veya maşaAllah kelimesini göstermeye yöneliktir. Bunlara [Kur’an pasajları ve
maşaAllah kelimesi] kıskancın uğursuz bakışlarından ve onun kadar uğursuz olarak
görülen abartılı bir hayranlık bakışlarından korunabilir değerler atfedilmektedir. Bazen
nazar gözü korkusu başka yollara başvurmayı zorunlu kılar. Nikaha rızasını vererek
gelinin annesi özenle elinde bir kilit tutmaktadır ve bu kilidi sadece eşler ilk kez gerdek
gecesinde yatakta buluştukları zaman açmaktadır. Genellikle kocanın annesi de aynı
uygulamayı yapmaktadır. Bununla, sihirli bağları (bagh) ve her türlü düğümleri
çözdüklerine inanılır.
Dördüncü gün öğlenden sonra gelin, iki aile ve onların arkadaşları tarafından kocanın
evine götürülmektedir. Gelin ve diğer kadınlar güzelliklerle (jalousies)436 süslenmiş
arabalarda gitmektedirler. Gelin, koca ve kayınpederi tarafından karşılanıp kendisine
sarılarak sessiz bir şekilde yeni dairesine götürmektedirler. Bundan sonra koca ve
kayınpeder çekilip koca, daireden çıkarken hizmetçilerine bir avuç gümüş para
atmaktadır.
Nikah kutlamaları bir akşam yemeğiyle bitmektedir. Güneşin batmasından iki saat
sonra kılınan beşinci namaz, yani yatsı vaktinde koca, babasının, amcalarının ve büyük
ağabeylerinin ellerini öpüp müsaade isteyerek erkeklerin yanlarından ayrılır. Koca
Hareme girmeden önce, annesi veya kayınvalidesi, elinde yanan bir meşale ile
karşılaşır; çünkü bu durumlarda her zaman yenké-cadine adı altında tanıştırıcı
(introductrice) görevini yerine getiren ailenin yakın bir kadın ferdinin bulunması
lazımdır. Koca karısına selam verir ve kadın sofa üzere ayakta dururken kocanın akşam
[yatsı] namazını ifa etmesi için küçük bir halıya (seccade) konur. Bu dinî vecibeyi
tamamladıktan sonra koca eşinin yanına oturur ve o esnada tanıştırıcı kadın gelinin
üzerindeki süslenmiş/gelin telli başörtüsünü çıkartır.
434 Batıda orta çağdan modern çağa kadar kullanılan para birimi.
435 Antik Yunanistan’da kullanılan para birimi.
436 “Jalousie” kelimesi genellikle kıskançlık anlamında kullanılmaktadır. Ancak eski çağda stor
anlamında kullanılmaktaydı. D’Ohsson’un cümlesinden anlaşılan o ki “süs” veya “insanları
kıskandıracak şekilde süslenmiş arabalar” anlamında kullanmıştır.
96
Koca eşinin yüzünü ilk kez gördüğünde, yüz görümlüğü için, ona bir hediye
bağışlamaktadır; bu bir takı veya para gibi şeyler olabilir. Sonra “evlilik yemeği”
denen atıştırmalı bir yemek yerler ve görümce onlara dua ederek ayrılır.
[Hz.] Muhammed’in geleneğine binaen, ilk gerdek gecesi, diğer gecelerden daha hayırlı
olduğu için Cuma’ya bağlayan Perşembe gecesidir. Evli erkekler de bu geceyi tercih
etmektedirler.
Ertesi gün iki aile yeni evlilerin evinde buluşup yine bu günü şölenlerle kutlarlar. Bu
güne “paçagünü” denmesinin sebebi, paça yemeği lezzetli bir yemek kabul edildiğinden
veyahut farklı şekillerde servisi yapıldığından dolayıdır. Gelin ancak dokuzuncu veya
bir sonraki Cumartesi gününde kayınpederlerinin evine gitme imkanına sahip olup yine
bu günde iki aile buluşup yeni bir kutlama yaparlar.
Bütün bu törenler dul kişinin düğünü için yapılmaz: genellikle parlaklık olmadan
kutlanıp ilk gerdek gecesi Perşembe gecesini cumaya bağlayan gün olsa da daha az
değerlidir. Ayrıca bu törenler kişilerin durumlarına göre değişiklik arz etmektedir;
bazen halkın alt kesimlerinin evlilikleri sadece İmam’ın evinde veya Caminin dış
avlusunda kutlanır ve ancak günün son namazından önce kocanın eşinin yüzünü görme
hakkı vardır.”437
Yaklaşık beş sayfa olan bu açıklamalar, tezimiz açısından çok önemi bulunmasa da bu
döneme ilgi duyan okuyucu için Osmanlıdaki evlilikler hakkında, en azından
İstanbul’daki uygulamalara dair bir fikir vermesi bakımından önemlidir.
Muhammedizmin (İslam) ilk yüzyıllarda evlilikler İmamlardan oluşan hukukçuların
nezdinde kıyılmaktaydı; ancak bugün mahkemelerde evlenenler milletin/kamunun
olumsuz eleştirilerine maruz kalmaktadır. Nitekim bu durum sadece istisna durumlarda
vaki olmakta; örneğin ebeveynin rızası olmadığı vakitlerde, bir Muhammedînin bir
Hristiyan veya Yahudi bir kadınla evlendiğinde gibi durumlarda. Bazen de zimmiler,
kendi ebeveynler veya din adamları (chefs spirituels) nikahlarına karşı çıktıkları zaman
bu mahkemelerde evlilik talebinde bulunmaktadırlar.
Ara da bir Paşalar (seigneurs) arkadaşlık veya çıkar ilişkisi kurmak adına küçük
yaşlardaki çocuklarını nişanlamaktadırlar (fiancent).
Hiçbir kanun, hiçbir hüküm bekarlığı veya iffet yeminlerini (voeux de chasteté)
yasaklamamaktadır.”438
437 D’Ohsson, Tableau, V, 149-154.
438 D’Ohsson, Tableau, V, 154-155.
97
D’Ohsson bu gözlem ve değerlendirmelerinin son kısmında, ilk yüzyıllardaki İslam
dünyasında evliliklerin bir İmam tarafından değil, dönemin hukukçuların huzurunda
kıyıldığını ifade etmektedir. Onun bu görüşünün doğruluğu bir yana, bugünkü resmi
nikah uygulamasını çağrıştırmaktadır. Yukarıdaki “Nikah pür sivil bir akittir” ifadesini
göz önünde bulundurursak, d’Ohsson’un İslam hukukundaki nikah akdini dini değil
sivil bir akit olarak gördüğü ortaya çıkmaktadır.
D’Ohsson son olarak Osmanlıdaki şer’î mahkemelerde yapılan nikah uygulamalarına
kısaca değinmektedir. Ona göre bu mahkemelerde kıyılacak nikahlar toplum tarafından
hoş karşılanmamaktadır. Örneğin, Müslüman bir erkek ile Hristiyan bir kadın evlenmek
istedikleri zaman, genellikle şer’î mahkemeye başvurmaktadırlar.
D’Ohsson’un Boşamayı ifade etmek için kullandığı Kavramlar
Bu bölümde özellikle d’Ohsson’un talâk bölümündeki yer verdiği bazı kavramlara
dikkat çekmek istiyoruz.
Sivil kod’un ikinci kitabını (livre) oluşturan boşama bölümünü d’Ohsson “De La
Dissolution Du Mariage (Nikahin bozulması/feshi)” başlığı altında incelemektedir. İlk
önce boşama bölümünün bazı fasılların (chapitre) başlıklarına göz atalım. D’Ohsson
talâk, ric’î talâk439, bâin talâk440, ta’lik441, tefviz442 ve maraz-i talâk443 hususlarını ifade
etmek için “Répudiation”, hul’444 için “Divorce”, liân445 için ise “Séparation Des
Époux” ifadesini kullanmaktadır.
Répudiation kelimesi bir haktan vazgeçmek, evlilikte erkeğin kadını boşaması, mirasta
ise kişinin miras alacağından, miras hakkından vazgeçmesini ifade etmektedir.446
Fransız aydınları447 tarafından hazırlanan Ansiklopediye448 göre répudiation uygulaması
439 “Répudiation Imparfaite”.
440 “Répudiation Parfaite”.
441 “Répudiation conditionnelle”.
442 “Répudiation soumise à la volonté de la femme”.
443 “Répudiation faite en état de maladie”.
444 “Divorce opéré par le consentement des conjoints”.
445 “Séparation des époux à la suite d’anathèmes mutuels”.
446 Dictionnaire de l’Académie Française 5ème Édition, s.v. “Répudier”.
447 Denis Diderot ve Jean Le Rond d'Alembert.
448 “Encyclopédie, ou dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers (Ansiklopedi veya ilim,
sanat ve mesleklerin gerekçeli sözlüğü)”. Dictionnaire raisonné ifadesi, mantık kurallarına uygun
olarak hazırlanmış sözlük anlamındadır.
98
Yahudi ve Roma hukukunda bulunmaktadır.449 Yahudi hukukunda répudiation bir
mektup vasıtasıyla (Lettre de répudiation) yapılmaktadır. Yahudi hukuku répudiation
ile boşama hakkını sadece erkeğe vermektedir. Romalılarda ise répudiation nişanlık
döneminde yapılan bir uygulamadır. Buna göre kişi nişanlısına vermiş olduğu sözden
vazgeçebilmektedir. Kilise hukukuna göre ise répudiation tamamen yasaktır. Çünkü
boşamak, kadını sebepsiz yere reddetmek nikahın ruhuna aykırıdır. Dolayısıyla
répudiation kavramı, tek taraflı iradesiyle erkeğin kadını boşamasıdır. D’Ohsson’un
talâk için répudiation kelimesini tercih etmesi, bu sebeplerden ileri gelmektedir.
Divorce kelimesi, genel anlamda nikahın sona ermesini ifade etmektedir. Terim olarak
eşler sağ iken medeni evliliğin (mariage civil) meşru ve kesin kopmasıdır. Başka bir
tanım ise eşlerden birinin talebinden oluşan prosedürün sonucu olarak medeni evliliğin
sona ermesidir.450 Dolayısıyla bugün boşama dediğimiz uygulama, divorce’dur. Roma
hukukunda divorce, Julien’nin451 dönemine kadar sadece erkeklere ait bir hak idi.452
Daha sonra, bazı kanuni meşru sebeplerden453 dolayı iki eş boşamaya
başvurabilmişlerdir. 454 Roma hukukunda divorce, bir nikahı sona erdirmektedir.
Böylece boşanmış eşler daha sonra tekrar evlenebilmektedirler. Kilise hukukuna göre
ise bir divorce’tan tam bahsedilemez. Zira Kilise hukukunda nikahın sona ermesi
yoktur, nikahı sona erdirmek yasaktır. Fransız Aydınların Ansiklopedinin belirttiğine
göre Kilise hukukunda divorce, bir nikahı sona ermek yerine bir nikahı feshetmek, hiç
kurulmamış gibi algılamak anlamına gelmektedir. Dolayısıyla boşanmadan, eşlerin
boşanmış (divorce) halinden bahsedilemez.455
İslam hukukunda hul’ (muhalea), genellikle kadının talebinden oluşan bir boşama
şeklidir. Bu durumda kadın müeccel mehir veya iddet nafakası gibi bir bedel
karşılığında kocasından boşanmayı talep edebilmektedir.456 Bu boşamanın hükmü
449 Encyclopédie, Ou Dictionnaire Raisonné Des Sciences, Des Arts Et Des Métiers, ed. Denis Diderot,
XIV, (Livourne: Imprimerie Des Editeurs, 1775), 149.
450 Juridictionnaire, 1507.
451 Publius Salvius Iulianus, II. yüzyılda Roma senatosu ve hukukçusudur.
452 Encyclopédie, Ou Dictionnaire Raisonné Des Sciences, Partie Mathématique, ed. Alembert, Jean Le
Rond d’, XI. (Lausanne ve Berne: Sociétés Typographiques, 1782), 138.
453 Kocanın karısına tehdidi ve kötü davranması, geçimsizlik gibi nedenler.
454 Encyclopédie, XI, 138-140.
455 Encyclopédie, XI, 140; Ansiklopedinin belirttiğine göre XVIII. yüzyılda répudiation ile divorce
kavramları aynı anlamda kullanılmaktadır. Bkz. Encyclopédie, XIV, 148.
456 Aydın, Osmanlı Aile Hukuku, 120.
99
hakkında ihtilaf bulunmakla birlikte Hanefilere göre hul’ bâin talak hükmündedir.457
Muhtemelen d’Ohsson’un hul’ için divorce sözcüğünü tercih etmesi, genellikle bu
boşamanın, kadının talebiyle ve eşlerin anlaşmalarıyla gerçekleşmesinden ileri
gelmektedir.
Séparation Des Époux lafzı ise eşlerin ayrımı anlamına gelmektedir. Batıda iki tür
ayrım (séparation) bulunmaktadır. Birincisi mal ayrılığını (séparation de biens) ifade
ederken (yukarıda bahsettiğimiz rejimlerden bir tanesi), ikincisi beden ayrılığıdır
(séparation de corps). Mal ayrılığını yukarıda kısaca ele almıştık. Beden ayrılığına
gelince eşlerin, evlilik bağı devam ederken, aynı meskende yaşamamalarını ifade
etmektedir. Kilise hukukunda evlilik bağı bozulmaz olduğu için boşamaya karşın beden
ayrılığı bulunmaktadır. Bu uygulamanın beden ayrılığı olarak isimlendirilmesinin
sebebi, Kiliseye göre nikah erkek ve kadını bir bedende birleştirmektedir.
Beden ayrılığıyla boşamanın (divorce) arasındaki temel fark, boşamanın evlilik bağını
bozarken beden ayrılığının bozmamasıdır. Beden ayrılığını meşru kılan birtakım
sebepler bulunmaktadır. Bunlar arasında kocanın karsını tehdit etmesi veya zina ile
suçlamasını zikredebiliriz. Bu hususlar bir hâkimin huzurunda ispat edilmesi
gerekmektedir. Beden ayrılığı ispatı ve kararı alındıktan sonra gerginliği yatıştırmak
amacıyla belli bir müddet içerisinde eşler ayrı yaşamaktadırlar.458
İslam hukukunda liân, kocanın karısını zina ettiğini, bunu yeminle teyit etmesi ve
kadının da kocasının yalan söylediğine, bunu da yeminle teyit etmesidir.459 Bu yeminler
ve iddialar bir hâkimin huzurunda yapılmaktadır. Bu işlemler tamamlandıktan sonra
hakîm karı-kocayı ayırır ve Hanefilere göre bu ayrım bâin talak hükmünde olmaktadır.
Bu nedenlerden dolayı d’Ohsson, kocanın hakkını kullanmadan ve kadının talebinden
oluşmayan liân gibi boşamalara/ayrılmalara séparation demektedir.
457 Fahrettin Atar, “Muhâlea”, içinde Diyanet İslam Ansiklopedisi, (Ankara: TDV Yayınları, 2005) 30:
402.
458 Encyclopédie, Ou Dictionnaire Raisonné Des Sciences, Des Arts Et Des Métiers, ed. Une Société De
Gens De Lettres, XV, (Neufchastel: Samuel Faulche & Compagnie, Libraires & Imprimeurs 1765),
60.
459 Mehmet Akif Aydın, “Liân”, içinde Diyanet İslam Ansiklopedisi, (Ankara: TDV Yayınları, 2003) 27:
172.
100
SONUÇ
Osmanlı döneminde İstanbul hem Müslümanların hem de Rûm, Yahudi ve Ermeni gibi
gayr-i Müslimlerin meskûn olduğu kozmopolit bir şehirdir. İstanbul’un Pera bölgesinde
büyümüş olan Mouradgea d’Ohsson’un, kökeni Katolik Ermeni olmasından dolayı hem
Ermeni hem Osmanlı kültürüne sahip olduğunu söylemek mümkündür. İstanbul’un
İsveç konsolosluğunda tercümanlık görevini yapmış olan d’Ohsson, farklı dilleri,
dolayısıyla farklı kültürleri öğrenme fırsatı olmuştur.
D’Ohsson’un eseri Oryantalist çalışmaların ilkleri arasında yer almakla birlikte
akademik alanda çok önemli bir konuma sahiptir. Özellikle d’Ohsson öncesi ve
sonrasına bakıldığı zaman bu husus sezilmektedir. D’Ohsson’un eseri, Batıda, İslam
hakkındaki pek çok boşluğu doldurmuştur. O dönemlerde İslam hukukunu ele alan
çalışmalar yok denecek kadar azdır. D’Ohsson öncesinde İslam dini ile ilgili çalışmalar
genellikle İslam-Hristiyan kelami tartışmalarına yer vermektedir. D’Ohsson döneminde
ise bu tür çalışmaların gittikçe azaldığını ve daha bilimsel, daha deskriptif eserlerin
ortaya çıktığını görmek mümkündür. D’Ohsson’un eseri de bu türden bir eserdir. Louis
Milliot’un “D’Ohsson’un eseri Avrupa dillerinde ilk önemli çalışmadır” şeklindeki sözü
buna işaret etmektedir.
D’Ohsson sonrası İslam hukuku veya İslam’ı ele alan çalışmaların çoğunun, yaklaşık
bir yüzyıl boyunca, kendisine atıf yaptıkları gözükmektedir. Özellikle Hanefi mezhebini
veya Osmanlı’yı ele alan çalışmalar d’Ohsson’un eserine sık sık müracaat etmektedirler.
XX. yüzyılın başlarında, Batıda araştırma yöntemleri, usulleri ve imkanları gelişmiştir.
Böylece Oryantalistler İslami ilimlerin kaynaklarına daha kolay bir şekilde
ulaşabilmişlerdir. Bunun sonucunda ise, araştırmacılar artık tercümelerden değil
doğrudan kaynaklardan hareketle çalışmalarını yürütmüşlerdir. Dolayısıyla zaman
ilerledikçe d’Ohsson’un eserine yapılan atıfların azaldığı görülmektedir.
101
D’Ohsson’un eseriyle amaçladığı temel hedef, Osmanlı İmparatorluğunu genel bir
şekilde tanıtmak idi. Genel itibarıyla d’Ohsson’un hedefine ulaştığını/hedefini
tamamladığını söylemek mümkündür. Osmanlıların kültür, inanç, hukuk, tarih gibi
hususlarını, bazı istisnalar hariç, detaylarıyla ve doğru bir şekilde aktarmıştır.
D’Ohsson’un eserinde takip ettiği genel tertip, klasik İslam hukuku tertibidir. Ancak bu
tertibin bazı istisnaları bulunmaktadır. Öncelikle d’Ohsson, ele aldığı meseleleri
“kod”lara (Code) ayırmıştır. Örnek olarak İslam hukukundaki muamelat konuları “Sivil
Kod” (Code Civil) başlığı altında incelemiştir. Bu tutumundan dolayı bazı eleştirilere de
maruz kalmıştır. D’Ohsson’un İslam hukukunu, ona yabancı olan bir hukuka göre tasnif
etmesi ve bu tasnifinden dolayı bir nevi İslam hukukunu tahrif ettiği yönünde ağır
ithamlar da içermektedir. Ancak d’Ohsson’un bu tasnifiyle İslam hukukunun klasik
tertibini bozduğunu söylemek güçtür. Onun sadece bazı konuları daha “düzenli” bir
şekilde göstermeyi, kategorize etmeyi amaçladığı görülmektedir.
D’Ohsson’un İslam hukuk kavramlarının Fransızca karşılığını verirken, kelimeleri
titizlikle ve önemle seçtiğini görmek mümkündür. Kanaatimizce, her ne kadar
d’Ohsson’un bazı düzenlemeleri hatalı veya tartışmaya açık olsa da İslam hukukunu
tahrif ettiğini söylemek haksızlıktır.
D’Ohsson’un eseri hakkında başka bir yanlış düşünce ise özellikle Türk akademik
camiasında bulunmaktadır. Bu algıya göre d’Ohsson Mültekâ’nın sadece bir kısmını
çevirmiştir. Halbuki o, Mültekâ’yı, daha doğrusu Mevkufâtî’yı esas alarak İslam
hukukunun bütün konularını ele almıştır. Dolayısıyla d’Ohsson’un Mültekâ’nın sadece
bir kısmını çevirdiğini ifade eden düşüncenin yanlış olduğunu söylemek mümkündür.
D’Ohsson, eserini “Gözlemler” (Observations) başlığı altında kendi
değerlendirmeleriyle zenginleştirmektedir. D’Ohsson’un bu değerlendirmeleri bazen
ilgili konuyu açıklama, bazen kendi görüşlerini dile getirme, bazense İslami ve Batı
dünyasını kıyaslama ile ilgilidir. D’Ohsson’un değerlendirmelerinin mahiyetinin,
genellikle sosyo-kültürel, Osmanlıların örf, âdet ve tarihi olduğunu söylemek
mümkündür.
D’Ohsson’un evlilik akdine dair görüşlerini tezimizin üçüncü bölümünde ele aldık.
Kanaatimizce bu görüşlerin arasında en dikkate değer olanı, İslam hukukundaki nikah
akdinin dinî bir akit olmayıp tamamen sivil bir akit olduğunu ifade etmesidir.
102
D’Ohsson’un böyle bir düşünceye varmış olmasında iki ihtimal bulunmaktadır:
Birincisi; İslam hukukundaki boşama hakkının serbest bir şekilde mevcut olması,
ikincisi ise nikahın inikat şartlarında herhangi bir din görevlisinin bulunmasının şart
olmamasıdır.
103
KAYNAKÇA
Akgündüz, Ahmet, “Fetâvâ-yı Ankaravî”. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm
Ansiklopedisi, 12: 438-439. Ankara: TDV Yayınları, 1995.
Apaydın, Hacı Yunus, “Nikah Akdinin Mahiyeti ve İmam Nikahı Uygulaması”, Erciyes
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 9 (2000): 371-380.
Apaydın, Hacı Yunus, İslam hukukunda Aile Hukuku. Ders Notları.
Apaydın, Hacı Yunus. “Siyaset-i Şer’iyye”. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm
Ansiklopedisi, 37: 299-304. Ankara: TDV Yayınları, 2009.
Artuk, İbrahim. “Fındık Altını”. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 13:
27-28. Ankara: TDV Yayınları, 1996.
Artuk, İbrahim. “Zer-i Mahbûb”. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 44:
281-282. Ankara: TDV Yayınları, 2013.
Atar, Fahrettin. “Muhâlea” İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 30: 399-
402. Ankara: TDV Yayınları, 2005.
Atias, Christian. Épistémologie Juridique. Paris: Presses Universitaires de France, 1985.
Auteur Inconnu, “Nouvelles Littéraires”, Le journal des Scavants, Mayıs (1788), 318.
Aydın, Cengiz ve Görgün, Tahsin. “Herbelot, Barthélemy de Molainville d’”. İçinde
Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 17: 219-220. Ankara: TDV
Yayınları, 1998.
Aydın, Mehmet Akif. “Liân”. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 27:
172-173. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
Aydın, Mehmet Akif. “Muhammed Kadri Paşa”. İçinde Diyanet İslam Ansiklopedisi.
30: 546. Ankara: TDV Yayınları, 2005.
Aydın, Mehmet Akif. “Osmanlılar – Hukukî-Adlî yapı”. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı
İslâm Ansiklopedisi, 33: 515-521. Ankara: TDV Yayınları, 2007.
Aydın, Mehmet Akif. Osmanlı Aile Hukuku, İstanbul: Klasik yy., 2017.
Aydın, Mehmet Akif. Osmanlı Devleti’nde Hukuk ve Adalet, 2. Baskı, İstanbul: Klasik
yy., 2017.
104
Aydın, Mehmet Akif. Türk Hukuk Tarihi. İstanbul: Beta Basım Yayını, 2011.
Balivet, Michel. “1391’de Ankara’da İlahiyat konulu bir Münazara: Hacı Bayram Veli
ve II. Manuel Paleogos”, Bizans: Yapılar, Meydanlar, Yaşamlar ed. Annie
Pralong, çev. Buket Kitapçı Bayrı, 239-246. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2011.
Barkan, Ömer Lütfi. “Osmanlı İmparatorluğu Teşkilat ve Müesseselerinin Seriliği
Meselesi”. İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, 11, İstanbul: 1945.
Belin, François Alphonse. Étude Sur La Propriété Foncière En Pays Musulman, Et
Spécialement En Turquie (Rite Hanéfite), Paris: Imprimerie Impériale, 1862.
Beydilli, Kemal. “D’Ohsson, Ignatius Mouradgea”. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm
Ansiklopedisi, 9: 496-497. Ankara: TDV Yayınları, 1994.
Beydilli, Kemal. “İgnatius Mouradgea d’Ohsson (Muradcan Tosunyan)”. İstanbul
Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, 34, 1984.
Beydilli, Kemal. “Mühendishâne-i Berrî-î Hümâyun”. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı
İslâm Ansiklopedisi, 31: 516-518. Ankara: TDV Yayınları, 2006.
Beydilli, Kemal. “Müteferrika Matbaası”. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm
Ansiklopedisi, EK-2: 438-439. Ankara: TDV Yayınları, 2016.
Billiau, Marc. “La Doctrine Et Les Codes- Quelques Réflexions d’Un Civiliste
Français” Les Cahiers De Droit, 46 (1-2): 445–461.
Birgivî, Takıyyüddin Mehmed. Exposition de la Foi Musulmane, Çevrien Garcin de
Tassy, Paris: G. Dufour & d’Ocagne, 1822.
Bleuchot, Hervé “La Connaissance Du Droit Musulman Dans Le Monde Chrétien
Jusqu’à Mouradgea D’Ohsson (+ 1807)”. İçinde D’un Orient l’Autre
Identifications. Paris: CNRS, 1991.
Bleuchot, Hervé. “Quel Droit Pour l’Islam?” Études, Revue Mensuelle, 364/ 5, Mai
(1986): 603-616.
Bloy, Léon. Mon Journal Mon journal: Pour Faire Suite Au "Mendiant Ingrat": 1896-
1900; Dix-Sept Mois En Danemark. Paris: Société Du Mercure De France, 1904.
Bonaparte, Napoléon. Code Civil Des Français. Paris: Imprimerie De La République,
1804.
105
Bousquet, George Henri. “La pureté rituelle en islam (étude de fiqh et de sociologie
religieuse)”. Revue de l'histoire des religions, 138/1 (1950): 53-71.
Budin, Jacques. “La «Reconnaissance» De La Propriété Rurale Dans l’Arrondissement
De Bône (Annaba) En Application Des Ordonnances Des 1er Octobre 1844 Et 21
Juillet 1846”. İçinde Propriété et Société En Algérie Contemporaine: Quelles
Approches?, ed. Dider Guignard, 96-116. Marseille: CNRS, 2017.
Bursalı Mehmet Tahir Efendi. Osmanlı Müellifleri 1299-1915, II. İstanbul: Yaylacık
Matbaası, 1972.
Cherbonneau, Eugène ve Sautayra. Du Statut Personnel et Des Successions, I. Paris:
1873; II. Paris: 1874.
Clavel, Eugène. Droit Musulman Du statut personnel et des successions d’après les
différents rites et plus particulièrement d’après le rite hanafite - Première Partie
Du Statut Personnel, Deuxième Partie Des successions. Paris: L. Larose, 1895.
Congourdeau, Maire-Hélène. “Manuel II et l’islam”. İçinde Contacts, 217 Ocak-Mart
(2007): 20-34.
Cosson, Nicolas-Lucien. Acte Public Pour La Licence. Strasbourg: G. Silberman, 1859.
Dareste, Rodolphe. “Code Musulman par Khâlil”. Journal des Scavants. Paris:
Imprimerie Nationale, Mai-Juin (1882): 1-12.
Dareste, Rodolphe. Études d’Histoire du Droit. Paris: SIREY, 1908.
Dareste, Rodolphe. Études d’Histoire du Droit. Paris: L. Larose et Forcel, 1889.
De La Rochefoucauld, François. Réflexions Ou Sentences Et Maximes Morales. Paris:
Chez Claude Barbin, 1678.
Dictionnaire De l’Académie Française 5ème Édition, II, ed. Académie Française. Paris: J.
Smits, 1798.
Dictionnaire Des Orientalistes De La Langue Française. ed. François Pouillon. 3. Baskı.
Paris: Kharthala, 2008.
Dictionnaire Universel Du Commerce, De La Banque Et Des Manufactures. ed. M.
Monbrion & Une Société De Négocians Et De Manufacturiers. Paris: Chez Pillet
Ainé, 1841.
106
Doutté, Edmond. L’Islâm Algérien en l’an 1900. Alger-Mustapha: Giralt, 1900.
Dönmez, İbrahim Kâfi. “Örf”. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 34: 87-
93. Ankara: TDV Yayınları, 2007.
Dugat, Gustave. Histoire Des Orientalistes de l’Europe du XIIe au XIXe siècle, I-II.
Paris: Maisonneuve, 1868-1870.
Dugat, Gustave. Histoire des Philosophes et des Théologiens Musulmans (de 632 à
1258 de J.-C). Paris: Maisonneuve et C., 1878.
Duperron, Anquetil. Législation Orientale, Ouvrage Dans Lequel, En Montrant Quels
Sont En Turquie, En Perse Et Dans L’indoustan, Les Principes Fondamentaux
Du Gouvernement. Amsterdam: Marc-Michel Rey, 1778
Dupin, Louis Ellies. Table Universelle Des Auteurs Ecclésiastiques (Hérétiques) Et De
Leurs Ouvrages, I. Paris: André Pralard, 1704.
Duprat, Pascal. “De La Propriété en Algérie”. İçinde La Revue Indépendante, 16. Paris:
1844 / Économie Politique – Recueil de monographies, 2, 252-258. Bruxelles:
1844.
Eckert, Willehad Paul. “Nicolas de Cuse à l'aube du monde moderne. Le Congrès
International de Bressanone (6-10 septembre 1964)”. Çeviren Christian Wenin,
Revue Philosophique de Louvain, 76 (1964): 651-660.
Encyclopédie, Ou Dictionnaire Raisonné Des Sciences, Des Arts Et Des Métiers, ed.
Denis Diderot, XIV. Livourne : Imprimerie Des Editeurs, 1775.
Encyclopédie, Ou Dictionnaire Raisonné Des Sciences, Des Arts Et Des Métiers, ed.
Une Société De Gens De Lettres, XV. Neufchastel : Samuel Faulche &
Compagnie, Libraires & Imprimeurs, 1765.
Encyclopédie, Ou Dictionnaire Raisonné Des Sciences, Partie Mathématique, ed.
Alembert, Jean Le Rond d’, XI. Lausanne ve Berne : Sociétés Typographiques,
1782.
Esmein, Paul. “Le Professeur Louis Milliot”. Revue Internationale De Droit Comparé,
1 (Paris: 1963): 185-186.
107
Fagnan, Eugène. Kayrawani Ibn Abou Zeyd Risala ou Traité Abrégé De Droit Malékite
Et Morale Musulmane. Paris: Librairie Paul Geuthner, 1914.
Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü. Ed. Mehmet Erdoğan, 4. Baskı. İstanbul: Ensar,
2013.
Findley, Carter Vaughn. “A Quixotic Author and His Great Taxonomy- Mouradgea
d’Ohsson and His Tableau General de l’Empire Othoman”, 25 October 1999,
(Erişim Tarihi 25 October 1999), 4.
https://fr.scribd.com/document/241682580/Carter-v-Findley-A-Quixotic-
Author-and-His-Great-Taxonomy-Mouradgea-d-Ohsson-and-His-Tableau-
General-de-l-Empire-Othoman
Findley, Carter Vaughn. “Mouradgea d’Ohsson (1740-1807): Liminality and
Cosmopolitanism in the Author of the Tableau Général de L’empire Othoman”.
The Turkish Studies Association Bulletin, 22/1 (1998): 21-35.
Gerber, Haim. “Islamic Law and Culture 1600-1840”. Studies in Islamic Law and
Society. 9 (1999).
Gilliot, Claude. “La Théologie Musulmane En Asie Centrale et au Khorasan”, Arabica,
49/2 (Brill, 2002) : 135-203.
Gillotte, Charles. Traité de Droit Musulman. Alger/Paris: Imprimerie de Dagand, 1854.
Gillotte, Charles. Traité de Droit Musulman. Bône: Imprimerie de Dagand, 1854.
Görmez, Mehmet. “Papa'nın 'Persli' dediği Hacı Bayram Veli çıktı”, (Erişim Tarihi 09
Ekim 2006), https://www.yenisafak.com/gundem/papanin-persli-dedigi-hacibayram-
veli-cikti-9123.
Gözler, Kemal. “‘İslâm Hukuku’ Terimi Kaç Yaşında? ‘Fıkıh’ Yerine Ne Zamandan
Beri ‘İslâm Hukuku’ Terimi Kullanılıyor?”, (3 Ağustos 2019),
https://www.anayasa.gen.tr/islam-hukuku-kac-yasinda.htm.
Gözler, Kemal. “Fransizca-Türkçe idare hukuku terimleri sözlügü”, İdare Hukuku,
Bursa: 2009, (Erişim Tarihi 23 Ocak 2010) www.idare.gen.tr/idarehukuku.htm.
Grand Larousse De La Langue Française, V, ed. Louis Guilbert vd. Paris: Larousse,
1989.
108
Grimaldi, Michel. “L’Exportation Du Code Civil”, Pouvoirs, 4/107 (2003): 80-96.
Halebi, İbrahim. Mültekâ. thk. Abdullah Bilir, İstanbul: Şifa yayınevi, 2016.
Halpérin, Jean-Louis. “L’Histoire De La Fabrication Du Code Le Code: Napoléon?”, Le
Seuil Pouvoirs, 4/107 (2003): 11-21.
Hamilton, Charles. The Hedàya, or Guide; A Commentary On The Mussulman Laws, IIV
London: T. Bensley, 1791.
Hammer, Joseph de. “Histoire de l’Empire Ottoman; Depuis Son Origine Jusqu’à Nos
Jours” I-XVII, Collection d’Histoires Complètes De Tous Les États Européens,
Paris: 1835-1843.
Hammer, Joseph de. Histoire de l’Ordre Des Assassins. Paris: Paulin, 1833.
Has, Şükrü Selim. “HALEBÎ, İbrâhim b. Muhammed”. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı
İslâm Ansiklopedisi, 15: 231-232. Ankara: TDV Yayınları, 1997.
Has, Şükrü Selim. “Mülteka’l-Ebhur”. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm
Ansiklopedisi, 31: 549-552. Ankara: TDV Yayınları, 2006.
Heyd, Ureil. “Osmanlı’da Fetva Müessesesinin Bazı Tezahürleri (III Levha ile
Birlikte)”, Çev. Fethi Gedikli, Osmanlı Hukukunda Fetva, ed. Süleyman Kaya
vd. İstanbul: Klasik yy., 2018.
Hilaire, Jean. “Les Origines Du Code Civil”, Académie Des Sciences Et Lettres De
Montpellier, 3889. Barcelone: 2004.
İpşirli, Mehmet. “Çatalcı Ali Efendi”. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi,
8: 234-235. Ankara: TDV Yayınları, 1993.
İpşirli, Mehmet. “Osmanlı Fetvaları Üzerine Değerlendirmeler ve Bazı Örnekler”.
İçinde Osmanlı Hukukunda Fetva, editör Süleyman Kaya vd., 149-166. İstanbul:
Klasik yy., 2018.
Jamgocyan, Onnik, “Un arménien au service de la diplomatie Ohtomane”, Collection
Turcica Histoire économique et sociale de l’Empire Ottoman et de la Turquie, 8
(1995): 619-629.
Juridictionnaire. ed. Jacques Picotte. Canada: Université de Moncton, 2018.
109
Justinien, Les Douze Livres Du Code De L’Empereur Justinien, Çeviren Pascal-
Alexandre, Tissot, I-IV, Metz: Behmer, 1807-1810.
Kâsânî, Alâuddin Ebubekir b. Mesud. Bedâiu’s-Sanâi‘. thk. Ali Muhammed Muavviz
ve Adil Ahmed Abdulmevcûd. Beyrut: Darü’l-kütübü’l-ilmiyye, 2003.
Kaya, Bayram Ali. “Yahyâ Efendi, Zekeriyyâzâde”. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm
Ansiklopedisi, 43: 245-246. Ankara: TDV Yayınları, 2013.
Keijzer, Simon. Précis De Jurisprudence Musulmane Selon Le Rite Châfeite, Par Abou
Chodjấ, Leyde: Brill, 1859.
Kenanoğlu, Macit. “Osmanlı Devleti’nde Kanun-Fetva İlişkisi ve Örfî Fetva Kavramı”,
Osmanlı Hukukunda Fetva, ed. Süleyman Kaya vd., 111-149. İstanbul: Klasik
yy., 2018.
Köksal, Asim Cüneyt. Fıkıh ve Siyaset. İstanbul: Klasik yy., 2017.
Köse, Saffet. “Netîcetü’l-Fetâvâ”. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 33:
26-27. Ankara: TDV Yayınları, 2007.
Laplante, Benoît. “L'union de fait comme mariage romain: l'Angleterre avant 1857 et la
situation actuelle en Angleterre”, RJTUM, 48-2.
Le Grand Dictionnaire Historique, Ou Le Mélange Curieux De l’Histoire Sacrée et
Profane. Ed. Louis Moreri, IX. Paris: Libraires Associés, 1759.
Lexique des termes juridiques 2017-2018 (Édition Numérique). Toulouse: Dalloz, 2017.
Lulle, Raymond. Le Grand et Dernier Art de M. Raymond Lulle. Paris: Hachette/BnF,
2018.
Machiel, Kiel ve John, Alexander. “Mora”. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm
Ansiklopedisi, 30: 280-285. Ankara: TDV Yayınları, 2005.
Mazeaud, Henri. “Le Code Civil Français Et Son Influence En Europe”, Revue
Internationale De Droit Comparé, 2-4 (1950): 757-765.
Mevkufâtî. Mevkufât, Mültekâ Tercümesi, I-IV. Sadeleştiren Ahmed Davudoğlu.
İstanbul: Sağlam Yayınevi, 2019.
110
Midilli, Muharrem. Klasik Osmanlı Ceza Hukukunda Şeriatın Yanında Kanun Anlayışı.
İstanbul: Klasik yy., 2019.
Milliot, Louis. Introduction à L’Étude Du Droit Musulman. Paris: Sirey, 1971.
Morand, Marcel. Études de Droit Musulman Algérien. Alger: Imprimeur Libraire de
l’Université, 1910.
Morand, Marcel. Introduction À L’Étude Du Droit Musulman Algérien. Alger: Jules
Carbonel, 1921.
Morazzani, André. “Raymond Lulle, le Docteur illuminé”. Bulletin de l’Association
Guillaume Budé, 2 (1963): 190-208.
Nakkash, Muhammad ibn Ali. Fetoua Relatif À La Condition Des Zimmis: Et
Partculièrement Des Chrétiens, En Pays Musulmans, Depuis l’Établissement De
l’Islamisme, Jusqu’au Milieu Du VIIIe Siècle De l’Hégire. Çeviren François
Alphonse Belin, Journal Asiatique ou Recueil de Mémoires, 4 (1951). Paris:
Imprimerie National, 1851.
Nau, Michel. L’État Présent De La Religion Mahométane, I-II. Paris: Veuve P.
Bouillerot, 1684.
Nedelcou, C. “Sur la date de la naissance de Pierre Alphonse”. Romania, 35/139 (1906):
462-463.
Nesefî, Ebu’l-Berakat Abdullah b. Ahmed. Kenzü’d-Dekāiḳ. thk. Sâid Bekdâş, Darü’s-
Sirac, 2011.
Ohsson, Constantin d’, Des Peuples du Caucase ou Voyage d’Abou-el-Cassim. Paris:
Firmin Didot Père et Fils, 1828.
Ohsson, Constantin d’. Histoire des Mongols. La Haye: Les Frères Van Cleef, 1834-
1835; İkinci baskısı, Amsterdam, Frederik Muller, 1852.
Ohsson, Mouradgea d’, Le Tableau Général de l’Empire Othoman, I-V. Paris:
Imprimerie de Monsieur, 1788-1791. VI-VIII. Paris: Firmin Didot Père et Fils,
1824.
Ohsson, Mouradgea d’. Le Tableau Historique de l’Orient. Paris: Didot Jeune, 1804.
111
Öğüt, Salim. “Fetâvâ-yı Feyziyye”. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi,
12: 443. Ankara: TDV Yayınları, 1995.
Öner, E. Saadet. “İsveç Devlet Arşivi’nde Mahfûz İ. M. D’Ohsson Evrakı Tasnîf ve
Tahlîli” (Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 1999).
Özcan, Tahsin. “Mehmed Emin Efendi, Ankaravî”. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm
Ansiklopedisi, 28: 461-462. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
Özgüdenli, Osman Gazi ve Praznıak, Roxann. “Kubilay Kağan”. İçinde Türkiye Diyanet
Vakfı İslâm Ansiklopedisi, EK-2: 88-89. Ankara: TDV Yayınları, 2016.
Özkoray, Hayri Göksin. “L’Esclavage Dans L’Empire Ottoman (XVIe-XVIIe Siècle):
Fondements Juridiques, Réalités Socio-Économiques, Représentations”. Doktora
Tezi, Recherche Paris Sciences Et Lettres Üniversitesi, 2017.
Perceval, A. P. Caussin de. Essai Sur l’Histoire Des Arabes Avant l’Islamisme, Pendant
l’Époque De Mahomet, Et Jusqu’à La Réduction De Toutes Les Tribus Sous La
Loi Musulmane, III. Paris: 1847-1848.
Perron, Nicolas. Précis de Jurisprudence Musulmane ou Principes de Législation
Musulmane Civile et Religieuse Selon Le Rite Malékite – par Khalîl Ibn-Ishâk.
Paris: Imprimerie Nationale, 1848-1852.
Porter, James. Observations sur la religion, les lois, le gouvernement et les moeurs des
Turcs. Çeviren Claude-François Bergier, Londres: J. Nourse, 1769.
Postel, Guillaume. Alcorani, seu Legis Mahometi et evangelistarum concordiae liber.
Paris: 1543.
Prieto, Francesc Tous. Ainsi parlait Raymond Lulle. Çeviren Jean-Claude Morera ve
Francesc Tous Prieto. Paris: Arfuyen, 2016.
Quérard, Joseph-Marie. La France Littéraire, Ou Dictionnaire Bibliographique Des
Savants, Historiens et Gens De Lettres De La France, Ainsi Que Des
Littérateurs Étrangers Qui Ont Écrit En Français, Plus Particulièrement
Pendant Les XVIIIe Et XIXe Siècles, VI. Paris: Firmin Didot Frères, 1834.
Ricard, Robert. “Un petit livre sur Jean de Ségovie” Revue d’histoire de l’Église de
France Robert Ricard, 120 (1946): 107-109.
112
Ryer, André du. L’alcoran de Mahomet translate d’arabe en François (Français).
Paris: Antoine de Sommaville, 1647.
Safatian, Saman. “La Rédaction Du Code Civil”. La Fondation Napoléon, Napoleonica,
La Revue, 1/16 (2013): 49-63.
Savary, Claude-Étienne. Le Coran, Traduit de l’arabe, accompagné de notes, et
précédé d’un abrégé de la vie de Mahomet, tiré des écrivains orientaux les plus
estimés, I-II. Paris: Knapen & Onfray, 1783.
Savva Pacha, Étude Sur La Théorie Première Partie. Paris: Marchal et Billard, 1892.
Deuxième Partie. Paris: Marchal et Billard, 1898.
Savva Pacha, Le Droit Musulman Expliqué: Reponse à Un Article De M. Ignace
Goldziher. Paris: Marchal & Billard, 1896.
Annaba-Patrimoine. “Dar Larguech”, (15 Ağustos 2016), https://www.annabapatrimoine.
com/dar-larguech/.
Schacht, Joseph. An Introduction To The Islamic Law. New York: Clarendon Press
Oxford, 1982.
Soleil, Sylvain. “Le Code Civil De 1804 a-t-il Été Conçu Comme Un Modèle Juridique
Pour Les Nations ?”. Histoire de la Justice, 1/19 (2009) : 225-241.
Spielmann, Charles-Frédéric. Thèse Pour La Licence. Strasbourg: Imprimerie
d’Édouard Huder, 1851.
Taşağıl, Ahmet. “Hanbalık”. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 15: 524-
525. Ankara: TDV Yayınları, 1997.
Tornauw, Nicolas de. Le Droit Musulman Exposé d’Après Les Sources. Çeviren M.
Eschbach, Paris: Librairie du Conseil d’État, 1860.
Toronto Üniversite Arşivi, Şerh ul-Mevkûfâtî. 20.10.1971.
Weber, Alfred. Acte Public Pour La Licence. Strasbourg: G. Silberman, 1857.
Wiegers, Gerard. “Yça of Segovia (fl. 1450), his antecedents and successors”. Islamic
Literature in Spanish and Aljamiado, Medieval Iberian Peninsula, 8 (1993).
113
Worms, Mayer Goudchaux. Recherches sur la constitutions de la propriété territoriale
dans les pays musulmans et subsidiairement en Algérie. Paris: A. Franck, 1846.
Yakin, Ayang Ultriza. “Salomo Keijzer (1823-1868): Un juif, le droit musulman, et des
Indes-néerlandaises au XIXe siècle”. Le Banian, 19 (2015): 54-61.
Yenişehirli Abdullah Efendi. Behcetü'l-Fetâvâ, ed. Süleyman Kaya vd., İstanbul: Klasik
yy., 2012.
Yüksel, Emrullah. “Birgivî”. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 6: 191-
194. Ankara: TDV Yayınları, 1992.
Yüksel, Zerhan. 18. Yüzyıl Türkiye’sinde Örf ve Adetler. İstanbul: Tercüman yy.,1978.
114
EKLER
EK 1: Padişah Resmi
115
EK 2: Şeyhülislam Resmi
116
EK 3: Miraç Resmi
Hz. Peygamberin miracını temsil eden bir tablo. Bkz. D’Ohsson, Tableau, I,
56.
MOURADGEA D’OHSSON’UN
“LE TABLEAU GÉNÉRAL DE
L’EMPİRE OTHOMAN” ADLI
ESERİNDE OSMANLI HUKUK
SİSTEMİ
Yazar Kerem Yurtlak
Gönderim Tarihi: 24-Ara-2020 03:05PM (UTC+0300)
Gönderim Numarası: 1481084347
Dosya adı: Y_ksekLisansTezi_-_kerem.docx (13.24M)
Kelime sayısı: 22345
Karakter sayısı: 155994
%4 BENZERLIK ENDEKSI
%4
İNTERNET
KAYNAKLARI
%2
YAYINLAR
%1
ÖĞRENCI ÖDEVLERI
1 <%1
2 <%1
3 <%1
4 <%1
5 <%1
6 <%1
7 <%1
8 <%1
MOURADGEA D’OHSSON’UN “LE TABLEAU GÉNÉRAL DE
L’EMPİRE OTHOMAN” ADLI ESERİNDE OSMANLI HUKUK
SİSTEMİ
ORIJINALLIK RAPORU
BIRINCIL KAYNAKLAR
archive.org
İnternet Kaynağı
anayasa.gen.tr
İnternet Kaynağı
www.yumpu.com
İnternet Kaynağı
onlinebooks.library.upenn.edu
İnternet Kaynağı
kaynakca.hacettepe.edu.tr
İnternet Kaynağı
tel.archives-ouvertes.fr
İnternet Kaynağı
Submitted to Marmara University
Öğrenci Ödevi
scholarship.law.duke.edu
İnternet Kaynağı
60 <%1
61 <%1
Alıntıları çıkart Kapat
Bibliyografyayı Çıkart Kapat
Eşleşmeleri çıkar Kapat
Gustav Pfannmüller. "Handbuch der Islam-
Literatur", Walter de Gruyter GmbH, 1974
Yayın
ELİAÇIK, Muhittin. "Osmanlıda manzum fetvâlar
ve edebî değerleri", TUBITAK, 2012.
Yayın
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder