040

OSMANLI PERIOD MOSQUES IN MUDANYA
With the conquest of Mudanya by Osman Gazi in 1321, the Islamic population rapidly increased, leading to an escalation in the demand for religious architecture. This, in turn, accelerated construction activities in the region. In our research, the mosques from the Ottoman period in Mudanya, including Tekke-i Atik (15th century), Hasan Bey (17th century), Halil Ağa (Eski), Tekke-i Cedid, and Ömer Bey (18th century), were examined in terms of material usage, technical specifications, architectural elements, structural units, and ornamentation. Literature studies and field research enabled us to determine the past and present conditions of these structures and reach a conclusion.
Key words:
Art History , Ottoman Architecture, Mosque, Tekke, Bursa, Mudanya.
viii
ÖNSÖZ


ix
İÇİNDEKİLER
TEZ ONAY SAYFASI .................................................................................................... iii
YÜKSEK LİSANS İNTİHAL YAZILIM RAPORU .................................................. iv
YEMİN METNİ .............................................................................................................. v
ÖZET .............................................................................................................................. vi
ABSTRACT ................................................................................................................... vii
ÖNSÖZ ......................................................................................................................... viii
İÇİNDEKİLER .............................................................................................................. ix
KISALTMALAR ........................................................................................................... xii
GİRİŞ ............................................................................................................................... 1
A. MUDANYA KISA TARİHİ ..................................................................................... 1
B. MUDANYA MİMARİ GELİŞİMİ ........................................................................... 4
C. OSMANLI CAMİİ MİMARİSİNİN GELİŞİMİ...................................................... 7
D. ÇALIŞMANIN AMACI VE ÖNEMİ .................................................................... 12
E. KONU HAKKINDA YAPILAN ÇALIŞMALAR ................................................. 13
F. METOD VE YÖNTEMLER ................................................................................... 16
BİRİNCİ BÖLÜM
MUDANYA’DA XV. YÜZYIL CAMİLERİ
A. TEKKE-İ ATİK CAMİİ ......................................................................................... 20
1. Genel Özellikler ................................................................................................... 20
a. Yeri ................................................................................................................... 20
b. İnşa Kitâbesi .................................................................................................... 21
c. Dış Görünüm .................................................................................................... 23
d. Tasarım ve Plan ................................................................................................ 23
2. Mimari Elemanlar, Malzeme ve Teknik Özellikler ............................................. 23
a. Taşıyıcı, Geçiş ve Örtü Sistemleri .................................................................... 24
b. Mihrap .............................................................................................................. 25
c. Minber .............................................................................................................. 26
d. Kadınlar Mahfili .............................................................................................. 26
e. Kapılar ve Pencereler ....................................................................................... 27
f. Minare ............................................................................................................... 28
g. Avlu .................................................................................................................. 28
3. Restorasyonlar ve Bugünkü Durum .................................................................... 28
x
İKİNCİ BÖLÜM
MUDANYA’DA XVII. YÜZYIL CAMİLERİ
A. HASAN BEY CAMİ .............................................................................................. 31
1. Genel Özellikler ................................................................................................... 31
a. Yeri ................................................................................................................... 31
b. İnşa Kitâbesi .................................................................................................... 32
c. Dış görünüm ..................................................................................................... 33
d. Tasarım ve Plan ................................................................................................ 34
2. Mimari Elemanlar, Malzeme ve Teknik Özellikler ............................................. 35
a. Taşıyıcı, Geçiş ve Örtü Sistemleri .................................................................... 35
b. Mihrap .............................................................................................................. 36
c. Minber .............................................................................................................. 37
d. Kadınlar Mahfili .............................................................................................. 38
e. Kapılar ve Pencereler ....................................................................................... 38
f. Vaaz Kürsüsü .................................................................................................... 39
g. Minare .............................................................................................................. 40
h. Avlu .................................................................................................................. 40
i. Türbe ................................................................................................................. 41
j. Hamam .............................................................................................................. 42
3. Restorasyonlar ve Bugünkü Durumu .................................................................. 44
B. HALİL AĞA (ESKİ) CAMİ ................................................................................... 46
1. Genel Özellikler ................................................................................................... 46
a. Yeri ................................................................................................................... 46
b. İnşa Kitâbesi .................................................................................................... 46
c. Dış Görünüm .................................................................................................... 48
d. Tasarım ve Plan ................................................................................................ 48
2. Mimari Elemanlar, Malzeme ve Teknik Özellikler ............................................. 49
a. Taşıyıcı, Geçiş ve Örtü Sistemleri .................................................................... 49
b. Mihrap .............................................................................................................. 50
c. Minber .............................................................................................................. 50
d. Kadınlar Mahfili .............................................................................................. 51
e. Kapılar ve Pencereler ....................................................................................... 51
f. Vaaz Kürsüsü .................................................................................................... 52
g. Minare .............................................................................................................. 52
h. İmam Evi ve Meşrutası .................................................................................... 53
i. Hazire ................................................................................................................ 53
j. Sinan Bey Çeşmesi ........................................................................................... 64
3. Restorasyonlar ve Bugünkü Durum .................................................................... 64
C. TEKKE-İ CEDİD (HACI MEHMED AĞA) CAMİİ ............................................. 66
1. GENEL ÖZELLİKLER ....................................................................................... 66
2. MİMARİ ELEMANLAR, MALZEME VE TEKNİK ÖZELLİKLER ............... 70
a. Mezarlık ........................................................................................................... 72
xi
3. RESTORASYONLAR VE BUGÜNKÜ DURUM ............................................. 78
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM:
MUDANYA’DA XVIII. YÜZYIL CAMİİLERİ
A. ÖMER BEY CAMİ ................................................................................................ 81
1. Genel Özellikler ................................................................................................... 81
a. Yeri ................................................................................................................... 81
b. İnşa Kitâbesi .................................................................................................... 81
c. Dış Görünüm .................................................................................................... 81
d. Tasarım ve Plan ................................................................................................ 82
2. Mimari Elemanlar, Malzeme ve Teknik Özellikler ............................................. 83
a. Taşıyıcı, Geçiş ve Örtü Sistemleri .................................................................... 83
b. Mihrap .............................................................................................................. 83
c. Minber .............................................................................................................. 83
d. Kadınlar Mahfili .............................................................................................. 84
e. Kapılar ve Pencereler ....................................................................................... 84
f. Vaaz Kürsüsü .................................................................................................... 84
g. Minare .............................................................................................................. 85
3. Restorasyonlar ve Bugünkü Durum .................................................................... 85
DEĞERLENDİRME .................................................................................................... 89
SONUÇ .......................................................................................................................... 96
BİBLİYOGRAFYA ....................................................................................................... 98
EKLER ........................................................................................................................ 106
PLANLAR ................................................................................................................... 107
xii
KISALTMALAR
a.g.e. Adı geçen eser
a.g.m. Adı geçen makale
b. Baskı
Bkz. Bakınız
BOA Başbakanlık Osmanlı Arşivi
C. Cilt
cm. Santimetre
çev. Çeviren
DİA Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi
ed. Editör
fot. Fotoğraf
GPS Global positioning System
H. Hicri
haz. Hazırlayan
M. Miladi
MÖ Milattan Önce
m. Metre
m² Metrekare
no. Numara
R. Rumi
s. Sayfa
S. Sayı
ss. Sayfa sayısı
VGM Vakıflar Genel Müdürlüğü
vd. Ve diğerleri
yy. Yüzyıl
1
GİRİŞ
A. MUDANYA KISA TARİHİ
Mudanya, Bursa ilinin Marmara denizi kıyısında bulunan bir ilçesidir. Batısında Nilüfer, doğusunda Gemlik ilçeleri bulunmaktadır. Son yıllarda karayolları gelişmiş ve alternatif ulaşım güzergahları çeşitlenmiş olsa da Mudanya hala İstanbul ile Bursa arasında köprü görevi görmeye devam etmektedir. Eskiden olduğu gibi bugün de İstanbul'dan denizyoluyla ulaşım sağlanıp, ardından karayoluyla Bursa'ya geçiş yapılmaktadır. Bu nedenle Mudanya Osmanlı tarihi boyunca önemli bir kent olma hüviyetini korumuştur. Tarih boyunca İstanbul – Bursa arası geçiş yolu üzerinde olması sebebiyle de pek çok kültüre ev sahipliği yapmıştır. Kent, şehrin güneydoğusunda yer alan Hisarlık Tepesi’nden denize doğru büyüyen bir limana sahiptir. Dolayısıyla İyonlulardan Makedonlara, Friglerden Lidyalılara, Bizans’tan Osmanlılara kadar pek çok uygarlık Mudanya’da kendisinden izler bırakmıştır.
Mudanya’da ilk yerleşimler, MÖ 7. yüzyılda İyonluların kolonileşmesiyle başlar.1 Bir İyon halkı olan Kolofonlular Erdek, Gemlik ve Mudanya’yı da içine alan bir devlet kurmuşlardır. Bu tarihlerde Mudanya’nın isminin eski kaynaklara göre “Myrleia” olduğu bilinmektedir.2 Jeopolitik konumundan dolayı sürekli işgal tehdidi yaşayan Myrleia, Makedon Kralı 5. Philip tarafından ele geçirilerek başına Prousias getirilmiştir. Kenti baştan imar eden Prousias, “Myrleia” adını, eşinin ismine atfen “Apameia” olarak değiştirmiştir.3 1204-1261 yıllarında Haçlı seferleri ile İstanbul’a yerleşen Latinler bir imparatorluk kurmuşlar ve Apameia dahil olmak üzere Marmara Körfezi’ndeki birçok antik kenti ele geçirmişlerdir. Kentin ismini ise “Dağ Ülkesi” anlamına gelen “Montania” olarak değiştirmişlerdir.4
1 Erdoğan Bilenser (haz.) Prusia’dan Bursa’ya 8500 yıldır üreten Kent, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2014,68.
2 İsmail Cengiz (ed.) Prusa’dan Günümüze Bursa; Medeniyetin İpek Şehri, Bursa Büyükşehir Belediyesi, Bursa 2008, 94.
3 Plinius, Historia Naturalis, Loeb Classical Library, Harvard 1989.
4 Bilenser, Prusia’dan Bursa’ya 8500 yıldır üreten Kent, 67-68.
2
1321 tarihinde Osman Gazi tarafından İznik’in kuşatılması, beylik sınırlarının Batıda Uluabat’a, güneyde Orhaneli’ne kadar genişlemesine zemin hazırlamıştır. Osmanlıların Mudanya’yı fethi de bu zamanda gerçekleşmiştir.5 Mudanya'nın Osmanlı Devleti'nin siyasî merkezi olan Bursa'ya yakınlığı, çevresindeki topluluklar tarafından önemli bir ticaret noktası olarak görülmesine olanak tanımıştır. 6
16. yüzyılda Rum nüfusunun çoğunlukta olduğu Mudanya, Ürünlü (Kite) ilçesine bağlı bir köy statüsündeydi. Osmanlı Devleti, bölgede güvenliği artırmak sebebiyle Mudanya, Mihaliç (Karacabey), Filadar (Gündoğdu) ve Trilye’ye birçok yeniçeri askerinin göndermiştir ve böylece bu yerleşim birimleri, bağımsız bir ilçeye dönüşmüştür. Sonuç olarak Mudanya hem körfezdeki jeopolitik konumundan hem de Bursa’nın başkent olmasından dolayı uluslararası ticari canlılığın ve sosyal dinamikliğin olduğu önemli bir merkez haline gelmiştir.7
Evliya Çelebi Seyahatnâme’sinde Mudanya’nın gelişmiş, güzel ve bakımlı olduğunu, gelip geçen gemiler için yedi rüzgâra karşı emin bir iskelesinin bulunduğunu söyler. Havasının temiz, suyunun çok ve başta üzüm ile incir olmak üzere ürün türlerinin fazla olduğunu belirtir. Ayrıca mimarisi hakkında, beldedeki evlerin çatısının kiremit ile kaplı olduğunu, üç cami, yedi mescidi, üç hanı, bir hamamı, iki sıbyan mektebi ve iki yüz adet dükkânı bulunduğunu kaydetmiştir. Rum nüfusu fazla, Müslüman nüfusu seyrek olduğu için medrese, dârülkurrâ ve dârülhadis gibi dinî eğitim kurumlarının bulunmadığından da bahseder.8
17. ve 18. yüzyıllarda Mudanya, stratejik konumu nedeniyle Osmanlı İmparatorluğu için önemli bir liman kenti haline gelmiştir. 17. yüzyılın başlarında, Osmanlı İmparatorluğu'nun genişleme ve merkezi otoritesini pekiştirme çabaları, Mudanya'nın ticari ve askeri önemini artırmıştır. Mudanya Limanı, özellikle İstanbul'un gıda ve diğer ihtiyaçlarını karşılamak için kullanılan bir lojistik merkezi olarak işlev görmüştür.
18.yüzyılda ise Mudanya, zeytin ve zeytinyağı üretimi ile ünlü bir tarım merkezi olarak öne çıkmıştır. Bu dönemde, Mudanya çevresindeki verimli topraklarda yapılan tarım
5 Raşit Gündoğdu, Osmanlı Padişahları (İstanbul: Rumuz Yayınevi,2020) 15.
6 Halil İnalcık “I-XV. Asır Sanayi ve Ticaret Tarihine Dair Vesikalar”, Belleten Dergisi 24/93 (Ocak 1960) 45-102.
7 İnalcık, “I-XV. Asır Sanayi ve Ticaret Tarihine Dair Vesikalar”, 62-80.
8 Evliya Çelebi, Seyahatname, Çev. Zuhuri Danışman (İstanbul; Zuhuri Danışman Yayınevi,1971), 3.cilt/ 8.
3
faaliyetleri, bölgenin ekonomisine önemli katkılar sağlamıştır. Aynı zamanda, Osmanlı'nın deniz ticaret yollarındaki önemli duraklarından biri olan Mudanya, Ege ve Akdeniz'den gelen ürünlerin İstanbul'a taşınmasında kritik bir rol oynamıştır.
Mudanya, 19. yüzyılın başlarında kaymakam atanmasıyla birlikte, kurumsal bir ilçe haline gelmiş ve çeşitli eğitim birimleri faaliyete geçmiştir. Hem İstanbul ile denizyolu ulaşımı hem de Bursa ile düzenli demiryolu seferlerinin başlaması, kenti ekonomik açıdan ilerletmiştir. 1877’deki 93 Harbi’nden sonra Balkanlar’dan bu bölgeye yerleştirilen muhacirler, üretime katkı sağlamış ve üretimde çeşitliliği arttırmışlardır.9 Bölgede yabancı sermayecilerin artmasıyla ipek fabrikaları kurulmuş, böylece hem halkın istihdamına destek olunmuş hem de koza üretiminin artışıyla şehir ekonomik açıdan zenginleşmiştir.10
Birinci Dünya Savaşı yıllarında, Türk ordusu Yunanlılara karşı verdiği kurtuluş mücadelesinden galip ayrılmıştır. Savaşın yarattığı belirsizlik ortamı ve çatışmalar, evlerini terk etmek zorunda kalan Rumların sayısını arttırmıştır. Bu dönemde Mudanya’daki Rum nüfusunun azalması, demografik değişime neden olmuştur.
Kurtuluş Savaşı sonrası Mudanya’nın düşman işgalinden kurtuluşu, 12 Eylül 1922’de gerçekleşmiştir. Vatan gazetesi; “Kahraman Ordumuz Yeşil Bursa’mızı da Düşman İşgalinden Kurtardı” haberi ile bu müjdeyi halka ilan etmiştir.11 Günümüzde bu kurtuluş mücadelesini temsilen her sene 12 Eylül tarihi Mudanya’da büyük bir coşkuyla kutlanmaktadır.
Kurtuluş savaşının ardından yapılan Mudanya Mütarekesi’nin burada imzalanmış olması ilçenin yakın tarihi açısından önemlidir. Türkiye’nin siyasî arenada üstünlüğünü kanıtladığı ilk belge olan bu mütarekenin imzalandığı bina, halen Mudanya Kordon Boyu’nda varlığını sürdürmektedir. 1937’den günümüze müze olarak hizmet vermeye devam etmektedir.12
9 Hatice Ayşe Soğuksu, Mudanya Mübadilleri, Ekonomik ve Sosyal Uyumları (İstanbul: Yeditepe Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi,2022)
10 Yusuf Oğuzoğlu, Mudanya Tarihinden Sayfalar, Ulusal Zaferimizi Taçlandıran Kent: Mudanya (Bursa: Gaye Kitapevi,2023), 20.
11 Vatan Gazetesi, 12 Eylül 1922 (12 Eylül 1338)
12 İsmail Eyyuboğlu, Mudanya Mütarekesi, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 2002.
4
B. MUDANYA MİMARİ GELİŞİMİ
Mudanya, kurulduğu yıllardan itibaren yüzyıllar boyunca yoğun nüfusu ile oluşturduğu kültürün parçası olarak birçok sivil, askerî ve dinî mimari örnekler barındırmıştır. Ayrıca deniz yolu ile İstanbul’a kolay ulaşımın sağlanması Mudanya’ya ticari canlılık kazandırmış ve onu önemli yerleşim alanı haline getirmiştir. Mudanya’nın mimari gelişimi, tarih boyunca çeşitli dönemlerde farklı etkiler altında kalmıştır. İlk olarak, antik dönemde İyonlar, Makedonlar, Frigler, Lidyalılar gibi uygarlıklar zamanında inşa edilen yapılar arasında antik tapınaklar, yerleşim alanları ve surlar bulunmaktadır.
Bizans döneminde Mudanya, stratejik bir konuma sahip olduğu için büyük bir ticaret merkezi haline gelmiştir. Ayrıca bu dönemde pek çok yapı inşa edilmiştir. Özellikle, İstanbul-Bursa arasında stratejik bir geçiş yolu üzerinde konumlanan bu şehir, Bizans İmparatorluğu döneminde savunma amaçlı surlar ve kaleler ile çevriliydi. Bunların dışında kentte bulunan kiliseler, manastırlar ve diğer dinî yapılar da Bizans dönemi mimarisinin özelliklerini taşımaktadır. Bunların arasında en önemlileri, Ayasofya Kilisesi, Mudanya Manastırı ve Taş Mektep olarak bilinen eğitim kurumudur.
Mudanya’da yer alan diğer dinî yapılar da kiliselerdir. Bunlar arasında günümüzde yerli ve yabancı ziyaretçilere tarihi ve kültürel değerler sunan, IX. yüzyılda Bizanslılar tarafından kilise olarak inşa edilen Hagia Sophia Kilisesi, XV. yüzyılda camiye dönüştürülmüştür. Günümüzde Trilye Fatih Camii (Mudanya Ayasofya Camii) olarak hizmet vermeye devam etmektedir. 13
Bugün Başmelekler olarak bilinen Taksiarhon Kilisesi, IV. yüzyılda Bizans İmparatoru Konstantinos Porphyrogenetos tarafından inşa edilmiştir. Kare plana sahip ana kilisenin tavanı kubbe ile örtülüdür ve yan taraflarda dört haç kolu şeklinde beşik tonozlar bulunmaktadır. Yapının duvarları tuğla ve taş malzemelerle inşa edilmiştir ve çatısı tuğla ile kaplıdır. Bu kilise, günümüzde âtıl halde olup, aktif olarak kullanılmamaktadır.14 Şehirdeki çeşitli inançların izlerini yansıtan bu yapılar, Mudanya’nın kültürel yapısının bir parçasıdır.
13 Ayrıntılı bilgi için bkz. M. Sacit Pekak, Zeytinbağı (trigleia) Bizans dönemi kiliseleri ve "Fatih Cami" tarihi ve mimarisi (İstanbul: Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora tezi, 1991) 1-285.
Fevzi Mercanoğlu, “Trilye’de Bir Devşirme Cami: Hagios Stephones Kilisesi (Fatih Cami)” Meriç Uluslararası Sosyal ve Stratejik Araştırmalar Dergisi, 5/14 (Aralık 2021) s. 200-215.
14 Ötüken vd. a.g.e. 473-476.
5
14. yüzyılda, Osmanlı İmparatorluğu’nun Mudanya'nın fetih faaliyetlerini hızlandırmasının sebebi, coğrafî olarak stratejik bir konumda olması, verimli tarım topraklarına ve ekonomik potansiyeli yüksek bir limana sahip olması idi. Bunun sonucunda, bölgedeki Müslüman nüfusun artmasıyla askerî, sivil ve dinî yapılaşma da hızla gelişti. Ticaretin gelişerek ekonominin güçlenmesiyle bölgede nüfusun artması sivil ve dinî mimarinin halkın ihtiyaçlarına yetmediğini göstermiştir. Bu ihtiyaca binaen yeni yerleşim birimleri kurulmuştur.15 Zamanla cami, mescit, han ve hamam sayısı artmıştır. Müslüman nüfusun nispeten az olduğu dönemde mahalle mescitleri gereksinimleri karşılamıştır. Müslüman nüfusun artmasına paralel olarak dinî yapılar da artmıştır. Bu dönem Camilerinde Erken Osmanlı üslûbunda camiler yapıldığı görülmektedir. Farklı dönemlerde yapılan Camilerin, devrin üslûbuna bağlı kalarak inşa edildikleri anlaşılmaktadır.
16. yüzyıla gelindiğinde Mudanya’da Rum nüfusunun sayı bakımından fazla olduğu gözlemlenmektedir. Bu dönemde İngiliz din ve bilim adamı John Covel tarafından yapılan ziyaretlerde, Mudanya’nın Gayrimüslimler ve Müslümanlar olarak iki gruba ayrıldığı belirtilmiştir. Rumların genellikle deniz ticaretiyle uğraşan kesiminin sahil kenarında, Müslüman Türklerin ise iç kesimlerde yerleştiği ifade edilmiştir.16 Rumlar, özellikle Giritli Mahallesi (Halitpaşa) olarak bilinen ve Halil Ağa (Eski) Camii’nin kuzeyindeki bölgelerde yaşamışlardır. Müslüman ahali ise; Behram Ağa, Camii-i Atik, Musa Bey, Ömer Bey, Mescid-i Manastır ve Hasan Bey Camii mahallelerinde iskân etmektedir.17 Bu sebeple Mudanya evleri, Türk ve Rum nüfusun etkileşimi sonucu iki kültürün izlerini taşır. Geleneksel Osmanlı mimarisi ile harmanlanmış bu evler, Türk ve Rum halkının yaşadığı hanelerdir. Mudanya evleri genel olarak, sokak yönünde cumbalı, bitişik nizamlı, kısa katlı, eski ahşap süslemeli kapı, pencere ve pervazlara sahiptir.18
Mudanya’da 19. yüzyıla kadar Rumlar nüfusun çoğunluğunu oluştururken, 1923 yılındaki Türk-Yunan nüfus mübadelesi Anlaşması, bu oranı değiştirmiştir. Anlaşmaya göre Mudanya’daki Rumlar ile Girit ve Kavala’da yaşayan Türkler arasında mübadele
15 Hatice Ayşe Soğuksu, Mudanya Mübadilleri, Ekonomik ve Sosyal Uyumları (İstanbul: Yeditepe Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi,2022)
16 John Covel, Voyages en Turquie (1675-1677) (Paris: P. Lethielleux, 1998), 178.
17 BOA: Bab-ı Defteri, Cizye Muhasebe Kalemi Defteri, Defter No: 26632.
18 Feyzullah Dayıgil-Zarif Orgun “Mudanya’da Tahir Paşa Köşkü ve Eski Evler” Arkitekt Dergisi 1939/516 (Mayıs 1939), 113-121.
6
gerçekleştirilmiştir.19 Bölgede 1321 yılından 1924 yılına kadar yaşayan Rumlar, birçok dinî mimari eser bırakmışlardır.
Bugün hala kullanımda olan yapılar arasında, Rumlardan kalan eserler de bulunmaktadır. Ancak bu eserlerden Çınarlı ve Mudanya Ayia Paraskevi Kiliselerinin kalıntıları tamamen yok olmuştur. 19. yüzyılda aslına uygun şekilde restore edilen Mudanya Ortodoks Kilisesi, günümüzde Uğur Mumcu Kültür Merkezi olarak kullanılmaktadır. Trilye’deki Aziz Vasil Kilisesi ise Trilye Kültür Merkezi olarak hizmet vermektedir. 8-9. yüzyılda inşa edilen Bizans Kilisesi, 16. yüzyılda Camiye çevrilerek Trilye Fatih Camii olarak kullanılmaktadır. 20 Yalıçiftliği’ndeki Panayia Kilisesi’nin bugün sadece bir metrelik duvarı ayakta olup, orijinal yapısı günümüze ulaşmamıştır.21 Aydınpınar Ayios Yoannes, Güzelyalı Burgaz Taksiarhis ve Dereköy Ayia Paraskevi Kiliseleri ise öncelikle cami olarak kullanılmış, daha sonra bölgeye yeni cami inşa edilince âtıl duruma düşmüştür. Ayrıca Trilye’deki Ayios Yoannesi Kilisesi, bugün özel mülkiyete geçmiş ve özgün yapısını kaybetmiştir.
Mudanya, coğrafi konumu ve ekonomik altyapı eksiklikleri nedeniyle Sanayi Devrimi'nin etkilerinin sınırlı kaldığı bir bölgedir. Ulaşım zorluklarının yanı sıra enerji kaynaklarının sınırlı oluşu ve ekonomisinin tarım odaklı olması, bölgenin sanayileşme potansiyelini kısıtlamıştır. Bu durum, endüstrileşme ve teknolojik ilerlemenin getirdiği ekonomik avantajların, Mudanya ekonomisine yeterince entegre olamamış olmasından kaynaklanmaktadır. Bununla birlikte, Bursa’nın Osmanlı İmparatorluğu’nun başkenti olarak kabul edilmesi ve Mudanya’nın yazlık belde olarak görülmesi, bölgedeki mimari yapılaşmanın hızlanmasına yol açmıştır.22 Bu mimari eserler, dönemin yaşayış tarzını, kültürünü ve estetik üslûbunu yansıtan geleneksel yapılar olup, zaman içinde insanların ihtiyaçlarına cevap verememeye başlamıştır. Bu durum restorasyon ve güçlendirme çalışmalarının hız kazanmasını zorunlu kılmıştır.
19 Hatice Ayşe Soğuksu, Mudanya Mübadilleri, Ekonomik ve Sosyal Uyumları İstanbul: Yeditepe Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi,2022)
20 Sacit Pekak, Trilye (Zeytinbağı) Fatih Camii Bizans Kapalı Yunan Haçı Planı, (İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 2009), 21.
21 Ayrıntılı bilgi için bkz.: AYDIN, Ersin, Mudanya ve Köylerindeki Osmanlı Dönemi Rum Kiliseleri (Bursa; Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi,2019), 1-120.
22 Cafer Elitoğ, Bir Yazlık Yerleşim Yeri Olarak Mudanya (İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi,1989), 18-20.
7
Mudanya’daki antik sit alanları, 1988 yılında Bursa Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu tarafından tespit edilmiştir. Bölgenin kent merkezinde bulunan Rum ve Osmanlı yapılarının sıkça yer aldığı geleneksel dokunun korunması amacıyla, 6 numaralı ilke kararı gereğince bölgenin, 1, 2 ve 3. Derece Arkeolojik Sit Alanı olarak ilan edilmesi kararlaştırılmıştır. Bu karar, Mudanya’nın tarihi ve kültürel mirasının korunmasına ve gelecek nesillere aktarılmasına yönelik bir adımdır.
Günümüzde Mudanya ilçesinde, köyler dahil 73 cami aktif olarak kullanılmaktadır. Bu camilerin 55'i ilçe merkezinde yer almaktadır. Bu camiler, kentin farklı bölgelerinde yer almakta ve yerel halkın ibadet ihtiyaçlarını karşılamaktadır.23 Mudanya’daki Camilerin tarihi geçmişleri çeşitli yüzyıllara dayanır. Osmanlı dönemine ait olan bu camiler arasında XV. yüzyılda inşa edilen, şehrin kültürel ve tarihi dokusuna katkı sağlayan Tekke-i Atik Camii bulunur. Araştırılan kaynaklara göre kesin olarak XVI. yüzyıldan günümüze kadar ulaşan cami veya kilise örnekleri bulunmamaktadır. XVII. yüzyıl Camileri arasında öne çıkanlar, Hasan Bey Camii, Halil Ağa Camii (Eski Camii) ve Tekke-i Cedid Camii’dir. Ayrıca, XVIII. yüzyılda yapılan Ömer Bey Camii de günümüzde aktif olarak kullanılan camiler arasındadır.
C. OSMANLI CAMİİ MİMARİSİNİN GELİŞİMİ
Osmanlı İmparatorluğu'nun kuruluşundan 16. yüzyıla kadar olan dönem, erken dönem mimari üslûpları arasında önemli bir yer tutar. Bu dönemde yerleşik estetik kurallar olmamasına rağmen çevredeki beylikler ve Bizans mimarisinin izleri sıklıkla görülüyordu.24 Bursa'nın 1326’da Orhan Gazi tarafından fethedilmesiyle birlikte, özgün mimari eserler ortaya çıkmaya başlamıştır. Ayrıca coğrafi koşullara uygun yapılar ve teknik malzemeler belirlenmeye çalışılmıştır. Osmanlı cami mimarisi, çeşitli kültürlerin etkisi altında kaldığı için farklı mimari üslûplar ve planlar görülür. Osmanlı mimarisinin erken dönemleri, ‘Bursa Üslûbu’ olarak adlandırılan sade ve geometrik tasarımlarla kendini gösterirken, bu tarz, Anadolu Selçuklu mimarisinden ilham alarak zaman içinde Osmanlı mimarisinin özgün karakterini kazanmıştır.25 Bu dönemde ilk olarak, Osmanlı
23 Camiler hakkında daha ayrıntılı bilgiye ulaşmak için Bkz. Arık Selim, Bursa Camileri Albümü, (Bursa; Bursa Müftülüğü,2004) 427-450.
24 Ekrem Hakkı Ayverdi, Osmanlı Mimarisinin İlk Devri: Ertuğrul, Osman, Orhan Gaziler, Hüdavendigar ve Yıldırım Bayezid 630-805 (İstanbul: İstanbul Fatih Cemiyeti,1966) 125
Gönül Öney, Erken Osmanlı Sanatı Beyliklerin Mirası, (İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları,2002) 3-12.
25 Hicabi Gülgen, Ana hatlarıyla Türk İslam Sanatları Tarihi (Bursa: Emin Yayınları, 2012), 62.
8
cami mimarisinin en eski örneklerinden olan Hacı Özbek Camii gibi tek kubbeli mahalle mescitleri inşa edilmiştir.26 İkinci olarak hem yapı malzemeleri hem de tezyinat ve plan açısından Anadolu Selçuklu cami mimarisinden etkilenerek yapılan çok kubbeli camiler gelmektedir. Bursa Şehadet Camii, bu türün bir örneğidir. 27 Aynı plan tipine sahip olan Bursa Ulu Camii de erken dönem çok kubbeli camilerinden biridir. Bursa üslûbunun üçüncü örneği ise dervişlerin konaklama ihtiyacının giderilmesi için kubbeli hücrelerin eklendiği tabhaneli (zaviyeli) camilerdir.28 Bu camilerin en ünlü örneklerinden biri Yeşil Camii'dir. Bu yerleşim planına sahip camiler ters T planlı olup, son cemaat yerinden başlayıp sağa ve sola uzanan iki bölümden oluşmaktadır. 29
15-16. yüzyıla gelindiğinde Osmanlı, devletten imparatorluğa geçerek siyasî ve ekonomik bütünlüğünü tamamlamıştır. Bu dönemde imar faaliyetleri düzene oturmuş ve yetkin mimarlar yetişmiştir. Bu da mimari üslûbun şekillenmesine katkı sağlamıştır. Bu dönemde hükümdarlar, camiyi merkeze alarak etrafına türbe, kütüphane, medrese, han, hamam, çeşme, imarethane, şifahane gibi yapıları ekleyerek külliyeler inşa etmişlerdir.30 Bu dönem mimari eserler hem süsleme hem de sanat açısından zirve noktasındadır ve tezyinat ile mimari ögeler bir ahenk oluşturmaktadır.
Klasik dönemin ilk eserlerinde, erken dönem etkileri görülmekle birlikte, zaman içinde bağımsız bir üslûba yönelmiş ve kendi özgün kişilik özelliklerini kazanmıştır. Süleymaniye Camii, bu dönemin en güzel örneklerinden biridir. Klasik dönem cami mimarisinde kubbeler önemli bir öğedir ve merkezi kubbenin etrafına küçük yarım kubbeler eklenmiştir. Minareler inceltilmiş ve sayıları artmıştır.31 Yapılar, birbiriyle uyumlu vitray, kalemişi ve çini süslemelerle bezenmiştir.32
17. ve 18. yüzyıllar arasında Osmanlı Devleti, Batıdaki gelişmelere ayak uyduramayarak duraklama dönemine girmiştir. Bu dönemde Osmanlı Devleti, Avrupa ülkelerine karşı
26 Oktay Aslanapa, Türk Sanatı, (İstanbul: Remzi Kitabevi, 1989), 219. 27 Ayverdi, Osmanlı Mimarisinin İlk Devri, 234.
28 Zafer Erginli, “Osmanlı Devleti’nin Kuruluşunda Türk Dervişlerinin İzleri”, Türkler Ansiklopedisi (Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002) 9/ 107-115. 29 Türkan Acar, Bursa’daki Tabhaneli Camiler (İzmir: Ege Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2007), 11-18.
30 Yıldıray Özbek, “İdeolojinin İnşası: 15-16. Yüzyılda Osmanlı Selatin Camileri” Belleten Dergisi 72/264 (Ağustos 2008), 535-566).
31 Semavi Eyice, “İstanbul’da Bazı Cami ve Mescid Minareleri” Türkiyyat Mecmuası 10/0 (1951-1953), 247-268.
32 Ekrem Hakkı Ayverdi, Osmanlı Mimarisinde Fatih Devri 855-866 (İstanbul; İstanbul Fatih Cemiyeti), 4/194.
9
toprak kaybetmiş ve gerileme süreci başlamıştır. Sanayi devrimiyle askerî siyasî ve ekonomik açıdan güç kaybeden Osmanlı, mimari ve sanat alanında da Batı etkisine maruz kalarak modernleşme yoluna yönelmiştir.33 Bu dönemde Barok, Rokoko, Ampir gibi üslûplar ilk kez denenen üslûplar arasındadır.34
Politik başarısızlıkların aksine, süsleme ve tezyinatta aşırılıklar gözlemlenmiştir. Klasik dönemde mimari eserler genellikle cami, medrese, kütüphane, şifahane, türbe gibi yapıları içerirken, Batılılaşma döneminde saray, meydan çeşmeleri, sebil gibi yapılar da inşa edilmiştir.35 Osmanlı mimarisinin bu döneminde farklı tarzlara ve etkilere rastlanmaktadır. Ancak Batı etkisiyle birlikte Osmanlı’nın kendi özgün mimari tarzı da devam etmiştir.
Batılılaşma döneminde, çalkantılı siyasî yaşama paralel olarak farklı sanat ilkeleri benimsenmiş ve çeşitli üslûplarda mimari eserler ortaya çıkmıştır.36 Bu dönemde 5 farklı üslûp görülür:
1.
Lale Devri Mimarisi: Lale Devri'nde Osmanlı Camii mimarisi, önceki dönemlerden farklılık göstererek daha zarif ve süslü bir tarza evrilmiştir. Bu dönemin estetik değişimine bağlı olarak inşa edilen camiiler, genellikle simetrik düzenlemeler içeren dikdörtgen planlar, zarif kubbeler ve çeşitli renklerdeki çini işlemeleri ile karakterizedir. Klasik dönemden farklı olarak merkeze camii yerine medreseyi alan Yeni Valide Camii, Lale devri mimarisine güzel bir örnektir.37
2.
Barok ve Rokoko Mimarisi: 1757-1808 yılları arasında sanatta aranan yeniliklerin sonucu olarak ortaya çıkan bu üslûp, Batı’nın aşırı gösterişli süslemelerini vurgular.38 Klasik Osmanlı sanat üslûbunun zıttı olarak Barok üslûbuyla yapılan Nuruosmaniye Camii, Osmanlı’nın son anıtsal Camii’dir.39 Bu camide klasik dönemdeki geometrik
33 Taner Timur, “Osmanlı ve Batılılaşma”, Tanzimat’tan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi (İstanbul: İletişim Yayınları,1985), 1/141.
34 Metin Sözen, Cumhuriyet Dönemi Türk Mimarisi (Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1993) 242-260.
35 Özcan Garan, Son Dönem Osmanlı Mimarisinde Mimarbaşılık Müessesesi ve Mimar Kemalettin Okulu (İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011) 28-29.
36 Semavi Eyice, “XVIII. Yüzyılda Türk Sanatı ve Türk Mimarisinde Avrupa NeoKlasik Üslûbu”, Sanat Tarihi Yıllığı, 9-10 (İstanbul:1981), 163-189.
37 Erkan ATAK, Osmanlı Mimarisinde Lale Devri Üslûbu (Anadolu’daki Yansımalar), Journal of Turkish Studies 13/10 (Nisan 2018), 62-65.
38 Asiye Okumuş, Türk Süsleme Sanatlarında Barok ve Rokoko (İstanbul: İlke Kitap, 2016) 20-25.
39 Fatih Köse “Arşiv Belgelerine Göre Nuruosmaniye Camii İnşası- Tamirleri ve Onarımları”, Vakıf Restorasyon Yıllığı sayı:5. İstanbul, 2012. 43-46.
10
sütun başlıklarının yerini bitki ve yaprak motifleri; sivri kemerlerin yerini ise
oval, yuvarlak ve yay kemerler almıştır. Avrupa’nın hüzünlü ve soğuk Barok tarzı Osmanlı’da daha aydınlık iç mekâna dönüşmüştür. Yine merkezî büyük bir kubbe ve yarım daire şeklinde bitişik iç avlu kullanılmıştır.40
3.
Ampir mimarisi: ‘İmparatorluk’ anlamına gelen Ampir üslûbu, III. Selim (1789-1807) döneminde ortaya çıkmış ve II. Mahmud (1808-1839) döneminde gelişimini tamamlamıştır.41 Bu üslûpta Batı etkisi, Osmanlı mimarisine uyarlanmış şekliyle görülür. Dönemin en karakteristik özelliklerini yansıtan eserlerden biri Ortaköy Cami’dir. 42 Ferah ve aydınlık iç mekânlar, taş ve renkli mermer süslemeleri, mihrap, minber ve pervazlarda sıkça kullanılan unsurlardır. 43
4.
Art Nouveau Mimarisi: 19. yüzyılın ortalarında doğadan esinlenerek organik formlar, karmaşık süslemeler ve doğal motifleri içeren Art Nouveau üslûbu görülmektedir. Bu üslûp, Osmanlı mimarisine farklı bir estetik getirirken, geleneksel tasarımlarla da uyum içinde olmuştur. Bu dönemde görülen mimari çeşitlilik, Osmanlı İmparatorluğu'nun son yıllarında gerçekleşen estetik dönüşümü yansıtmaktadır.
5.
Eklektik (Seçmeci) Dönem: 19. yüzyılın sonlarında Osmanlı mimarisinde Batı etkisiyle gelen Barok, Rokoko ve Ampir tarzıyla devamlılık sağlanamayınca değişik arayışlar ortaya çıkmıştır. Bu dönemde ülkeye gelen yabancı mimarların artmasıyla Gotik, Ampir, Rokoko, Hint ve diğer birçok üslûpla etkileşime girerek Osmanlı mimarisi çeşitlenmiştir. Yabancı mimarlar, Osmanlı mimarisine farklı estetik öğeleri dahil ederek, kültürel çeşitliliğin mimari yapılara yansımasına katkıda bulunmuşlardır. Doğu ve Batı mimarisi sentezlenerek bir çok farklı tarzın bir arada kullanılması, melez bir mimari dönemin oluşmasını sağlamıştır.44 Böylece Batılılaşma Döneminde görülen Eklektik (Seçmeci) Dönem ortaya çıkmıştır. Farklı
40 Doğan Kuban, Türk Barok Mimarisi Hakkında Bir Deneme (İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi Fakültesi Yayınları,1954)7-12.
41 Semavi Eyice, “XVIII. Yüzyılda Türk Sanatı ve Türk Mimarisinde Avrupa NeoKlasik Üslûbu”, 169.
42 Ampir Üslûbun karakteristik özelliklerini yansıtan bir diğer dinî yapı ise Nusretiye Camidir. Ayrıntılı bilgi için bkz. Özlem Oral Patacı, “Ampir Üslûbunda Bir Sultan Camii: Nusretiye” Akademik Bakış Dergisi 59 (Mart 2017) 169-207.
43 Turgut Saner-Çağhan Keskin, Büyük Mecidiye (Ortaköy) Camii’nin Mimarisi (İstanbul: Kuveyt Türk Katılım Bankası Kültür Yayınları Dizisi,2014) 267-302. 44 Turgut Saner, 19. Yüzyıl İstanbul Mimarlığında Oryantalizm, (İstanbul: Pera Turizm Yayınları, 1998), 63-66.
11
üslûpların bir arada kullanıldığı Aksaray Pertevniyal Valide Sultan Camii, bu
dönemin en bilinen örneklerindendir.45
Eklektik Dönem mimarisine sahip diğer önemli yapılar arasında Dolmabahçe Sarayı, İstanbul Arkeoloji Müzeleri, İstanbul Şehir Tiyatrosu ve Beyoğlu Pasajları yer almaktadır. Bu yapılar, Osmanlı mimarisinde farklı üslûpların kullanıldığı melez bir döneme örnek teşkil etmektedir.
Osmanlı mimarisi, Batılılaşma Dönemi'nde, aşırı süslemelerden kaçınarak kendi öz değerlerine geri dönme eğilimi göstermiştir. Bu dönemde Neoklasik üslûp benimsenerek yapılarda genellikle klasik dönemlerdeki süslemeler taklit edilmeye başlanmıştır. Neoklasik tarzda, sade ve simetrik formlar, düz çizgiler ve antik dönemden esinlenen süslemeler kullanılmıştır. Osmanlı mimarisi, bu dönemdeki dönüşümüyle sade ve klasik unsurları birleştirerek kendine özgü bir ifade bulmuştur.46 Mimar Kemalettin tarafından inşa edilen Bebek Hümayun-u Abad Camii, Osmanlı mimarisinde Neo-Klasik üslûbun örneklerinden biridir. 47 Bu camiide, klasik döneme ait süslemeler ve unsurlar taklit edilerek Osmanlı mimarisinin eski çağları canlandırılmaya çalışılmıştır. Sadelik, simetri ve antik döneme ait motifler bu camiinin karakteristik özellikleridir.
Batılılaşma dönemi, Osmanlı mimarisinde önemli bir değişimi tetiklemiştir. Bu dönemde, Batı etkisiyle gelen aşırı süsleme akımlarına tepki olarak, Osmanlı mimarları klasik öğeleri yeniden canlandırma yönünde bir çaba içine girmişlerdir. Bu yaklaşım, klasik dönemin zarafet ve estetiğine bir dönüş amacıyla Osmanlı mimarisinin özgün özelliklerini korumaya yönelik bir adım olarak görülmüştür. Aynı zamanda Neoklasik tarz, Osmanlı mimarisinin değişiminde önemli bir rol oynamış ve tarihi mirası modernleştirirken geçmişin değerlerine saygı gösterilmesini sağlamıştır. Ayrıca bu akımın ana hedefi olan Osmanlı mimarisinin zengin çeşitliliğini ve özgünlüğünü sürdürme amacına hizmet etmiştir.
Osmanlı İmparatorluğu'nun kuruluşundan itibaren, Mudanya stratejik bir konumda bulunarak önemli bir yerleşim yeri olarak değerlendirilmiştir. İslam kültürünün etkisi
45 Doğan Yavaş “Pertevniyal Valide Sultan Külliyesi” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (Erişim 14 Mart 2023)
46 Semavi Eyice, “XVIII. Yüzyılda Türk Sanatı ve Türk Mimarisinde Avrupa Neoklasik Üslûbu”, 175.
47 Münevver Eminoğlu, Bir Usta Bir Dünya: Mimar Vedat Tek (İstanbul: Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık,1999); Özcan Garan, Son Dönem Osmanlı Mimarisinde Mimarbaşılık Müessesesi ve Mimar Kemalettin Okulu,54-58.
12
altında kalan Mudanya, zengin tarihi mirasıyla pek çok dinî yapıya ve çeşitli mimari stillere ev sahipliği yapmaktadır. Bu nedenle, Mudanya'nın tarihi mimarisi, dinî ve kültürel çeşitliliği yansıtan çeşitli yapıları içermektedir. Bu dönemlere ait mimari eserler, Mudanya'nın tarihsel evrimini izlemekte ve kültürel çeşitliliğini yansıtmaktadır. Mudanya’daki bu dinî yapılar, Osmanlı mimarisinde gelişen üslûplar doğrultusunda inşa edilmiştir. İlk dönem yapılar, sade ve süslemeden arındırılmış bir mimariye sahipti. Ancak zamanla Osmanlı mimarisindeki gelişmeler, Mudanya’daki yapıları da etkilemiştir. Barok, Rokoko ve Ampir üslûpları gibi Batı etkisi altındaki tarzlar, Mudanya’da da görülmüştür. Ancak bu yapılar, zamanla geç dönem tamirleriyle asıl kimliklerinden uzaklaştırılmış ve farklı tarzlara uyarlanmıştır. Bu nedenle, bu yapıların asıl mimari özelliklerini koruyup korumadığı tartışmalıdır.
Mudanya'daki dinî yapılar, Osmanlı döneminden günümüze uzanan tarihi süreç içinde çeşitli mimari etkilerle şekillenmiştir. Günümüzde ise bu yapıların korunması ve aslına uygun restore edilmesi, bölgenin kültürel ve tarihi zenginliğini gelecek nesillere aktarmak adına önem taşımaktadır.
D. ÇALIŞMANIN AMACI VE ÖNEMİ
Türk İslam Tarihi boyunca fethedilen topraklarda imar faaliyeti olarak öncelikle camii inşa faaliyetleri öne çıkmıştır. Hz. Muhammed (s.a.v.)'in zamanından günümüze kadar her camii, yapıldığı dönemin coğrafi konumuna göre farklı tarz, plan ve malzemelerle inşa edilmiştir. Osmanlı İmparatorluğu da zamanla külliyeler çerçevesinde camiilerin yapı malzemesini, planını, mimarisini ve süslemesini mümkün olan en üst düzeye çıkarmış ve bunu sahip olduğu toprakların her yerine yaygınlaştırmıştır. Anadolu’da ise müslümanların ilk yerleştiği zamandan beri, gerek kiliseden dönüştürülen gerekse müstakil olarak imar edilen bir çok dinî mimari eser bulunmaktadır.
Osman Gazi'nin 1321’de İznik'i fethedip akabinde Mudanya'yı kendi topraklarına katması ile bu bölgede Osmanlı mimarisi varlığını ortaya koymaya başlamıştır ki çalışmamızın esas amacı Mudanya'daki Osmanlı Camii mimarisini tespit edip incelemektir.
Yaptığımız ön araştırmada Mudanya’daki Osmanlı devri Camiilerinin sanat tarihi bağlamında topluca ele alınmadığı görülmüştür. Bu araştırmanın amacı böyle bir eksikliği telafi etmektir. Mudanya’da Osmanlı Camii Mimarisinin erken örnekleri ne yazık ki
13
günümüze kadar ulaşamamış veya sonraki dönemlerin mimari anlayışıyla yenilenmiştir. Çalışmamızda araştırdığımız Camiilerin günümüze kadar ulaşan kısmı incelenip, arşiv kayıtlarına ulaşılarak tamir, bakım ve onarımları hakkında bilgi vermek amaçlanmıştır.
Çalışmamız, araştırdığımız Camiilerin günümüze kadar ulaşan orijinal kısımlarını detaylı bir şekilde inceleyerek ve arşiv kayıtlarına ulaşılarak, gerçekleştirilen tamir, bakım ve onarımlar hakkında kapsamlı bir analiz sunmayı amaçlamaktadır. Bu süreçte, Camiilerin geçirdiği değişimleri anlamak ve bu yapıların tarihî dokusunu koruma çabalarını belgeleyerek bilim dünyasına önemli bir katkı sağlamayı hedeflemekteyiz.
Mudanya sivil mimari, Rum mimarisi ve şehir planlaması konularında mimarlık fakültelerinde yüksek lisans ve doktora çalışmaları yapılmış olsa da Mudanya'daki Camiilere özel bir araştırma eksikliği bulunmaktadır. Mudanya ile ilgili yapılan çalışmalarda bu Camiilerin bir kısmından kısaca bahsedildiği veya sadece genel geçer özelliklerine yer verildiği gözlemlenmiştir.
E. KONU HAKKINDA YAPILAN ÇALIŞMALAR
Mudanya'daki Osmanlı Camileri hakkında detaylı ve bağımsız bir çalışmanın olmadığı sonucuna vardık. Alanla ilgili yapılan çalışmalarda camilerin yeterince detaylı olmadığı ve sanat tarihi açısından ele alınmadığını belirledik. Ayrıca, bazı kitaplar, makaleler, yüksek lisans ve doktora tezlerinde, camilerin ve camii birimlerinin sadece belirli kısımlarının ele alındığı fark edilmiştir. Bu kısımda, Mudanya'daki bu camilerle ilgili yapılan araştırma, inceleme ve çalışmalardan bahsedeceğiz.
Araştırmaya, 2004 yılında Bursa Müftülüğü tarafından yayımlanan "Bursa Camileri" albümü ile başlandı.48 Bu kaynakta, Bursa ve ilçelerindeki tüm camilerin birer fotoğrafıyla birlikte ibadete açıldığı tarih, kapladığı alan, cemaat sayısı ve camide görevli personel sayısı gibi temel bilgiler bulunmaktadır. Çalışma kapsamında, ilgili bölgeye ait camilerin listesi ve kısa tanımları yapılarak tasnif edildi.
Mudanya'daki Osmanlı Camileriyle ilgili en kapsamlı çalışmalardan biri, Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından 1983-1986 yılları arasında yayımlanan "Türkiye'de Vakıf Abideler ve Eski Eserler" adlı eserdir. Yıldız Ötüken, Aynur Durukan, Hakkı Acun ve Sacit Pekak tarafından hazırlanan bu eserde, Türkiye genelindeki vakıf eserlerinin tespiti yapılmış ve
48 Selim Arık, Bursa Camileri Albümü, (Bursa; Bursa Müftülüğü,2004)
14
tescil numaraları alfabetik olarak sıralanmıştır. Çalışmanın dördüncü cildinde ise Bursa'daki eserlere yer verilmiştir. Kitâbelerde ve halk arasında kullanılan isimlerin, tarihçelerin ve kısa tasvirlerin bulunduğu bu çalışma, incelediğimiz yapılar hakkında önemli bilgiler sunmaktadır. Ayrıca, o dönemdeki planlar ve tasvirlerin sunulması, günümüzdeki durumla karşılaştırma yapmamıza olanak tanımıştır.49
Mudanya’daki Osmanlı Mimarisi hakkında yapılan çalışmalar incelendiğinde, genellikle Mimarlık fakültelerinin yapmış olduğu araştırmalar öne çıkmaktadır. Özellikle kıyı kesiminde bulunan geleneksel konut mimarisine odaklanıldığı görülmüştür. 1994 senesinde hazırlanan üç farklı yüksek lisans tez çalışmasında Girit Mahallesi, Mütareke Evi ve çevresini içeren alan, üç ayrı bölgeye ayrılarak var olan mimari doku incelenmiştir. Bu tezlerden ilk bölge olarak belirlenen bölüm, Mimar Gülhan Aydoğan tarafından incelenen, “Mudanya Giritli Mahallesi Geleneksel Konutlarının Mimarlık Özellikleri Üzerine Bir Araştırma” isimli tezdir. Bu tezde Tekke-i Cedid Camii’nin mimari gelişimi hakkında bilgi verilip plan ve haritadaki konumundan bahsedilmektedir.50 İkinci tez, Mimar Belde Batum tarafından yapılan “Mudanya’da Tarihsel Araştırma ve Mimari Oluşumunun İncelenmesi (2.Bölge)” isimli tezdir. Mudanya'da Halitpaşa sınırları içindeki, Girit Mahallesi, 2.bölge olarak belirtilmiştir. Bu bölgeye ait araştırmalar yapılarak, alanın mevcut olan durumu ortaya konmuştur. Anıtsal yapılar ile beraber sivil mimarlık örnekleri incelenmiştir. Ayrıca tipoloji çalışmaları yapılarak 1994 yılının şartlarına göre koruma ve restorasyon önerileri sunulmuştur. Belde Batum'un çalıştığı anıtsal alan sınırları içinde yer alan Eski Camii (Halil Ağa Camii) ve imam meşrutası, Sinan Bey Çeşmesi, Tekke-i Cedid Camii, Tekke-i Atik Camii, Aşağı Hamam ile ilgili çalışmalar yapmıştır. Belde Batum, çalışmasında bu yapılarla ilgili planlar, eski fotoğraflar, gravürler ve kesitler sunmaktadır.51 Aynı şekilde; Mimar Neşe Çağlarım'ın "Mudanya’da Geleneksel Konut Mimarisinin Gelişimi ve Günün Şartlarına Uyarlanması Üzerine Bir İnceleme (3.Bölge)” adlı tezinde, bahsedilen diğer iki tezde olduğu gibi belirlenen alan incelenerek mevcut durumun analizleri yapılarak, fotoğraflarla tipolojileri çıkarılmıştır. Neşe Çağlarım'ın araştırmasında bölgedeki anıtsal sit alanlarında yer alan
49 Yıldız Ötüken vd., Türkiye’de Vakıf Abideler ve Eski Eserler, (Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 1986), 427-449.
50 Gülhan Aydoğan, Mudanya Giritli Mahallesi Geleneksel Konutlarının Mimarlık Özellikleri Üzerine Bir Araştırma (İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi,1994)
51 Belde Batum, Mudanya’da Tarihsel Araştırma ve Mimari Oluşumunun İncelenmesi (2.Bölge) (İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi,1994)
15
Kenan Doğruöz Evi, Halil Ağa Evi ve Tahir Paşa Konağı'nın yanı sıra; araştırma konumuzun sınırları içine giren Hasan Bey Camii ve Hasan Bey Hamamı (Eski Hamam) ile ilgili çalışmalar yapmıştır. Bu bölgeye ilişkin yapılan bu üç çalışma Mudanya'daki Girit Mahallesi’nin 1994 yılındaki geleneksel konut dokusunun var olan durumlarını ortaya koyması ve o dönemi belgeleyerek geleceğe aktarılmasını sağlaması açısından önemli kaynaklardır.52 Böylelikle, çalışmaların yapıldığı dönem ile günümüz arasındaki değişim ve gelişimin incelenmesine olanak sağlanmıştır. Mimar Hayat Yurtsever'in hazırladığı "Mudanya Sahil Bölgesi Sivil Mimarisinin İncelenmesi ve Koruma Önerileri” isimli tezde ise tescilli yapıların rölöve ve krokileri ile beraber plan ve kesitlerine yer verildiği kıymetli bir arşiv oluşturulmuştur.53
Mimar Ezgi Güner tarafından 2014 senesinde yapılan “Mudanya Tarihi Kent Dokusunun 1994-2013 Arasındaki Değişiminin İncelenmesi ve Değerlendirilmesi” adlı tezinde ise 1994'te Gülhan Aydoğan, Belde Batum ve Neşe Çağlarım tarafından hazırlanan tezler, 2013 yılı ile mukayese edilerek, mevcut durum ile ilgili değerlendirmelerde bulunmuştur.54
Mehmed Safiyüddîn Erhan, "Bir Zamanlar Bursa'ydı, Bir Pâyitahtın Pâyimali" adlı eserinde, Bursa'daki yıkılmaya yüz tutmuş birçok tarihi alanın restorasyon çalışmalarında bizzat yer alarak bu süreci kayıt altına almıştır. 55 Bu eserde Hasan Bey Camii, Tekke-i Atik Camii ve Halil Ağa (Eski) Cami’nin tadilat ve değişimlerini doğrudan deneyimleme imkânına sahip olduğundan, araştırmamıza birinci ağızdan bilgi aktarımı fırsatı sunmuştur. Ayrıca bu eserde Tekke-i Cedid ve Halil Ağa (Eski) Camii’nin avlusunda bulunan eski mezar taşları hakkında bilgi vermesi de çalışmamıza ışık tutmuştur.
Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi’ndeki araştırmalarımızda ise Mudanya'daki Osmanlı dönemi camileri ve bu camilerin birimleri hakkındaki rölöve, restorasyon ve restitüsyon çalışmalarına ulaşma imkânımız olmuştur (Ekler I: Arşiv Belgeleri)
52 Neşe Çağlarım, Mudanya’da Geleneksel Konut Mimarisinin Gelişimi ve Günün Şartlarına Uyarlanması Üzerine Bir İnceleme (3.Bölge) (İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi,1994)
53 Hayat Yurtsever, Mudanya Sahil Bölgesi Sivil Mimarisinin İncelenmesi ve Koruma Önerileri (İstanbul: Mimar Sinan Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1998)
54 Ezgi Güner, Mudanya Tarihi Kent Dokusunun 1994-2013 Arasındaki Değişiminin İncelenmesi ve Değerlendirilmesi (İstanbul: İstanbul Kültür Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014)
55 Mehmed Safiyüddîn Erhan, Bir Zamanlar Bursa'ydı, Bir Pâyitahtın Pâyimali "(İstanbul, Timaş Yayınları, 2016), 110-116.
16
Raif Kaplanoğlu tarafından hazırlanan "Bursa Yer Adları Ansiklopedisi" araştırdığımız yapıların orijinal isimlerini ve bu isimlendirmelerin sebebini kısaca açıklamaktadır.56 Çalışmamızı sanat tarihi bakımından rehber olan Oktay Aslanapa'nın "Türk Sanatı" ve Ekrem Hakkı Ayverdi’nin “Osmanlı Mimarisinin İlk Devri” adlı eserleri yer alır.57 Aydın Yüksel tarafından kaleme alınan "Osmanlı Mimarisinde Kanuni Sultan Süleyman Devri" adlı eser, yararlandığımız kaynaklar arasında yer almaktadır.58 Ayrıca, Doğan Kuban'ın "Mimarlık Kavramları" isimli çalışması da sıklıkla başvurduğumuz kaynaklardan biridir.59 Bunların yanı sıra, kaynakça kısmında belirtilecek birçok eser haricinde, tapu sicil kayıtları, vilayet salnâmeleri, albümler, hatıralar ve cemaat röportajları da yapılmıştır.
Mudanya'daki Osmanlı Camileri üzerine yapılan çalışmalarda önemli bulduğumuz konuları ele almaya çalıştık. Ancak, bu eserlerle ilgili yapılan çalışmaların detaylı bir şekilde incelenmediğini ve bağımsız bir çalışmanın bulunmadığını, mevcut çalışmaların da yetersiz olduğu sonucuna vardık. Bu nedenle çalışmamızda, söz konusu eserlerin ayrıntılı bir incelemesini gerçekleştirmeyi amaçlamaktayız.
F. METOD VE YÖNTEMLER
“Mudanya’da Osmanlı Dönemi Camileri” adlı çalışmamızda ilk olarak konumuzu oluşturan eserleri yerinde görüp incelemek için Mudanya Merkez ve Trilye’de altı (6) kez alan araştırması yapılmıştır. Alan araştırmalarından önce saha ile ilgili Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi, Bursa Şehir Kütüphanesi, Bursa Yazma Eser Kütüphanesi, Bursa İl Halk Kütüphanesi, Bursa Millet Kütüphanesi, Online kütüphaneler ve bilimsel yayın taramaları yapılmıştır. Diyanet İşleri Başkanlığı’ndan Camilerin listesi istenip bir plan oluşturulmuş ve arazi araştırmasına başlanmıştır. Ayrıca Camilerin Vakıflar Genel Müdürlüğünün arşivindeki restitüsyon, rölöve ve restorasyon kayıtları alınmıştır. Diğer yandan arşiv belgelerinde ulaşabildiğimiz kayıtları değerlendirdik.
56 Kaplanoğlu Raif, Bursa Yer Adları Ansiklopedisi (İstanbul: Bursa Ticaret Borsası Kültür Yayınları, 1996)
57 Oktay Aslanapa, Türk Sanatı, (İstanbul: Remzi Kitabevi, 1989) Ekrem Hakkı Ayverdi, Osmanlı Mimarisinin İlk Devri: Ertuğrul, Osman, Orhan Gaziler, Hüdavendigar ve Yıldırım Bayezid 630-805 (İstanbul: İstanbul Fatih Cemiyeti,1966)
58 Aydın Yüksel, Osmanlı Mimarisi'nde Kanuni Sultan Süleyman Devri (İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti,2004)
59 Doğan Kuban, Mimarlık Kavramları, (İstanbul: YEM Yayınları,2018)
17
Konuyla alakalı yerli ve yabancı literatürü inceledik. Emlak dosyalarındaki belgeler ışığında tamir ve restorasyon belgeleri ile eser mukayeselerini yaptık.
Ön hazırlık araştırmaları sonucunda Osmanlı Döneminde inşa edilen 5 camii tespit edilmiştir. Başta Tekke-i Atik Camii olmak üzere sırasıyla Hasan Bey Camii, Halil Ağa Camii, Tekke-i Cedid Camii ve Ömer Bey Camii, yüksek çözünürlüklü profesyonel fotoğraf makinası ve DJİ Mavic Air drone ile ayrıntılı olarak fotoğraflanmıştır. Teknolojiden faydalanılarak koordinatlar GPS cihazı ile belirlenmiştir. Plan çıkarımlarında kullanılmak üzere uzunluk ölçümleri lazer ışıklı metre ile yapılmıştır.
Literatür taraması, alan araştırması, incelenen arşiv kayıtları ve kitâbelerin çevrilmesiyle elde edilen bilgiler, Microsoft Excel programında listelenerek tasnif edilmiştir. Zamanla hasar görmüş, boyanmış veya yıpranmış kitâbelerin daha sağlıklı bir şekilde okunabilmesi amacıyla, estampaj yöntemi kullanılarak kalıp çıkarılmış ve bu sayede okunabilirliği arttırılmaya çalışılmıştır. Bu verilerin düzenlenmesinden sonra yazım kısmına geçilmiştir.
Konumuzu oluşturan mimari eserler 24 Eylül 2022, 13 Ekim 2022, 16 Kasım 2022, 15 Nisan 2022, 13 Ekim 2023 ve 3 Kasım 2023 tarihlerinde bizzat yerinde incelenerek fotoğraflanmış, Vakıflar Genel Müdürlüğünden hazır aldığımız planların doğruluğu hakkında kanaate varmak için ölçümler kontrol edilmiştir. Eser incelemelerinde fark ettiğimiz değişimler kaydedilmiştir. Bu planlarla ilgili kaynaklarda verilen bilgilerin doğruluğu kontrol edilmiş, varsa kayda geçmeyen bilgiler ilave edilmiştir.
Çalışmamız, giriş ve üç bölümden oluşmaktadır. Giriş kısmında, Mudanya'nın stratejik coğrafi konumu ve Osmanlı İmparatorluğu'nun kuruluşundan itibaren önemli bir yerleşim merkezi olarak gelişimi incelenmektedir. Bölge, Osmanlı hakimiyeti altında İslam kültürü etkisiyle çeşitli dinî yapıların ortaya çıkmasına tanıklık etmiştir. Ayrıca bu yapıların Osmanlı mimarisinin farklı evrelerinde nasıl geliştiği ve çeşitli mimari üsluplarının nasıl şekillendiği üzerinde durulmuştur. Bu kısım, Mudanya’nın coğrafi durumu, tarihi ve mimari gelişimi ile Osmanlı Camii mimarisinin gelişimi ve kullanılan metot ve yöntem alt başlıklarından oluşur.
Çalışmamızın sonraki kısımlarında ise XV, XVII ve XVIII. yüzyılda Mudanya’da inşa edilen camiiler 3 ayrı bölüm halinde başlıklandırılarak ele alınmıştır. Bu yapıların konumu, inşa kitâbesi, dış görünümü, tasarımı ve planı hakkında yapılan araştırma ve
18
incelemeler sunulmuştur. Bunlara ek olarak, taşıyıcı, geçiş ve örtü sistemleriyle mihrap, minber, kadınlar mahfili, minare, kapılar ve pencereler gibi mimari elemanların malzeme ve teknik özellikleri hakkında ayrıntılı bilgiler sunulmuştur. Araştırma konusu camilerin her birinin zaman içindeki evrimini ve geçirdikleri restorasyon süreçlerini detaylı bir şekilde ele almaktadır. Ayrıca günümüzdeki durumlarına odaklanarak, bu yapıların tarihsel ve kültürel önemini vurgulamayı amaçlamaktadır. Bu şekilde, okuyucuların Mudanya'daki camilerin geçmişten günümüze olan serüvenini anlamaları ve değerlendirmeleri sağlanmaktadır. XVI. yüzyıla ait bir eser günümüze gelmediği için bu yüzyıl için bir başlık açılmamıştır.
Çalışmamızın sonunda yer alan değerlendirme ve sonuç bölümlerinde de ulaştığımız veriler ışığında yaptığımız analizler yer almaktadır. Ayrıca incelediğimiz konuların plan, kesit ve fotoğraflar, tezin sonunda “Ekler” başlığı altında toplanmıştır.
19
BİRİNCİ BÖLÜM
MUDANYA’DA XV. YÜZYIL CAMİLERİ
20
A. TEKKE-İ ATİK CAMİİ
1. Genel Özellikler
Mudanya'nın tarihi dokusunda yer alan küçük kubbesiz camiler, Tekke-i Atik ve Tekke-i Cedid örneklerinde olduğu gibi başlangıçta tekke olarak kullanılmıştır. Ancak, Türkiye'de 30 Kasım 1925 tarihinde yürürlüğe giren kanunla, tekke ve zaviyelerin kapatılmasıyla bu tür yapıların işlevleri sona ermiştir. Böylece, söz konusu yapıların yeni bir kimlik kazanma ihtiyacını ortaya çıkarmıştır. Bu değişim sürecinin bir parçası olarak, bu camiler önce mahalle mescitlerine dönüştürülmüş, daha sonra ise minare eklenerek camiye çevrilmiştir. Mudanya'daki Hasanbey Mahallesi'nde konumlanan Tekke-i Atik Camii, bu dönüşümü geçiren önemli örneklerden biridir. İnşa edilme amacı tekke olan yapı, tekke ve zaviyelerin kapatılmasının ardından camiye dönüştürülmüştür.
a. Yeri
Tekke-i Atik Camii, Mudanya’nın Hasanbey Mahallesinde bulunan tarihi bir yapıdır. Halitpaşa Caddesi ile Şadırvan Sokağı'nın kesişiminde, Pafta 13b.4c, Ada:1016, Parsel:8 konumunda bulunmaktadır. (Foto-1) Caminin kuzey cephesinde dükkanlar bulunmakta olup, güney cephe duvarları ise 12 Eylül İlkokulu ile bitişik bir konumdadır. Harim kısmı, son cemaat yeri ve yapının sağ tarafına sonradan eklenen kadınlar mahfilinden müteşekkil olan cami 165 metrekarelik bir alan kaplamaktadır.60 (Foto-2) Ayrıca 12 Eylül İlkokulu bahçesinde yapılan inşaat faaliyetleri sırasında, zeminde caminin avlusuna ait olduğu düşünülen mezar taşları bulunmuştur. Ancak, bazı olumsuz sebeplerle bu mezar taşlarının çıkarılamadığı iddia edilmektedir.61
Camii ile Mudanya sahili arasında iki sokak bulunmaktadır. Çevresinde, zeytin işletmeleri ve umumi hela gibi ticari tesisler yer almaktadır. Aynı zamanda cami avlusunda bir kıraathane yer alır.
60 Müftülük kayıtlarında, sonradan eklenen kadınlar mahfili haricinde caminin 100 m² olarak kaydedilmiş olduğu görülmektedir. Ancak tarafımızca gerçekleştirilen ölçüm işlemleri sonucunda, bu alanın yaklaşık olarak 105 m² olduğu tespit edilmiştir. Ek olarak, sonradan inşa edilen kadınlar mahfilinin yaklaşık olarak 165 m²lik bir alana sahip olduğu gözlemlenmiştir.
61 Mehmet Safiyüddin Erhan, " Bir Zamanlar Bursa'ydı, Bir Pâyitahtın Pâyimali "(İstanbul,Timaş Yayınları, 2016) , s. 113.
21
b. İnşa Kitâbesi
Tekke-i Atik Camii'nin bânisi hakkında tarihsel kaynaklarda bazı farklı bilgiler mevcuttur. Birçok kaynağa göre camiinin bânisi olarak Zağili Mağribi Hacı Ali ismi öne çıkmaktadır.62 Ancak bu konuda kesin bir kanıt bulunmamakla birlikte, tarihsel verilere dayanarak bu kişinin caminin yapımında etkili olduğu düşünülmektedir. Camiinin orijinal kitâbesi bulunmamakla beraber, giriş kapısındaki güncel kitâbede Rumî 869/Miladi 1453 tarihi yer almaktadır. (Foto-3) Bu tarih, caminin inşa edildiği dönemi belirtmekte ve Osmanlı İmparatorluğu'nun İstanbul'u fethetmesiyle yaklaşık olarak aynı döneme denk gelmektedir.
Son cemaat mekânının batı duvarında üst üste iki levha bulunmaktadır. Üst kısımdaki levha, yaklaşık 17×35 cm. boyutlarında olup üzerinde üç satır celî sülüs yazı bulunmaktadır. Üzerinde "Müezzin Molla Hasan Ruhuna Fatiha 1174 H. / 1760-61 M. Ruhuna Fatiha" yazan bu taş bloğun mezar taşından alınıp buraya yerleştirildiği düşünülmektedir. (Foto-4)
مؤذ ين
ملا حسن روحونه
فاتحه سنه ١١٧٤ .
“Müezzin
Molla Hasan ruhuna
Fatiha Sene 1174”
Aşağı taraftaki diğer kitâbenin boyutları yaklaşık 44×65 cm.’dir. Üstünde iki satırdan oluşan bir yazı bulunmaktadır. Kitâbenin üstünde, "Mudanya kaymakamı Hasan Fehmi Bey'in hayratıdır. Sene 1311" şeklinde bir yazı bulunmaktadır. Bu da yaklaşık olarak Milâdî 1893-94 yıllarına tekabül etmektedir. Bu kitâbe, caminin etrafındaki tadilat ve
62 Bursa Yer Adları Ansiklopedisi, 1996, 224; Türkiye’de Vakıf Abideler ve Eski Eserler, 1986, IV/467.
22
onarımlar sırasında çıkarılan mezar taşlarından biridir ve kaybolmaması için bu duvara monte edilmiştir. (Foto-5)
مدانیا قائ م مقام حس ن فهم ی
بیك خیراتی د ر سنه ١٣١١
“Mudanya Kaymakamı Hasan Fehmi
Bey’in hayratıdır Sene 1311”
Bu kitâbedeki tarih göz önünde bulundurulduğunda, kitâbenin caminin inşa süreci dışında, sonradan bir değişiklik veya düzenleme döneminde eklenmiş olabileceği tarafımızca tahmin edilmektedir. Ayrıca, son cemaat yerindeki eski çeşmenin üzerinde bulunması hasebiyle çeşme hayratının kitâbesi olduğunu düşünmekteyiz. (Foto-6)
“Tekke-i Atik” adı bazı kaynaklarda "Cami-i Atik" şeklinde de geçmektedir. Bu adlandırma farklılıkları genellikle dil ve kültürel geçmişten kaynaklanabilir. Tekke-i Atik Cami" veya "Cami-i Atik" gibi ifadelerde "atik," "eski" veya "geçmişe ait" anlamına gelir.63 Farklı adlandırmaların sebebi, bölgedeki benzer tarihli yapıların da aynı isimle anıldığından kaynaklanır. Örneğin, bugün Eski Camii olarak anılan Halil Ağa Camii de bazı kaynaklarda “Camii Atik” olarak geçer.64 Mülkiyeti Vakıflar Genel Müdürlüğüne ait olup, müftülük kayıtlarında mahalle mescidi statüsünde geçmektedir.
63 Caminin adlandırılması hakkında farklı kaynaklarda değişik bilgilere rastlanmaktadır. Bu bilgi Bursa Yer Adları Ansiklopedisi kitabından alınmıştır.
Kaplanoğlu Raif, Bursa Yer Adları Ansiklopedisi (İstanbul: Bursa Ticaret Borsası Kültür Yayınları, 1996) 224.
64 Vakıf kaydına göre, günümüzde "Tekke-i Atik Cami" olarak adlandırılan cami, "Şükrüçavuş Mahallesi Tekke-i Atik Cami Vakfı" tarafından tescil edilmiştir [Vakıf Belgeleri Arşivi, Bursa Valiliği Vakıflar Müdürlüğü, Tekke-i Atik Cami Emlak Dosyası Tescil Numarası: 2]. Ancak, aynı bölgede yer alan ve "Eski Cami" olarak da bilinen başka bir yapı da "Cami-i Atik" olarak kayıtlara geçmiştir [Vakıf Belgeleri Arşivi, Bursa Valiliği Vakıflar Müdürlüğü, Cami-i Atik Emlak Dosyası Tescil Numarası: 2454]. Bu farklı adlandırmaların nedenleri, bölgedeki benzer tarihli yapıların da aynı isimle anıldığı ve her iki caminin de eski cami olarak kullanıldığı kaynaklar da mevcuttur.
23
c. Dış Görünüm
Camii, geleneksel cami yapısından farklı olarak kubbesiz bir tasarıma ve düz kırma çatıya sahiptir. Günümüzde bitişiğinde bulunan yapılar nedeniyle cami kolaylıkla ayırt edilememektedir. Caminin giriş aksı üzerinde bir şadırvanı bulunmaktadır. Minaresi, bu yapının bir cami olduğunu belirgin bir şekilde ifade eden önemli bir unsurdur. Cümle kapısı bitişiğinde anıt çınar ağacı bulunmaktadır. (Foto-7)
Cümle kapısı girişine sonradan bir sundurma eklenmiştir. Bu sundurma metal çerçeveli camlarla kaplıdır ve yapının özgün karakterini bozan bir niteliğe sahiptir.
d. Tasarım ve Plan
Kıble istikametine doğru dikdörtgen planlı olan cami, son cemaat yeri ve harimden oluşmaktadır. (Plan-1,2) Sonradan batı tarafına ikinci bir kadınlar mahfili eklenmiştir. Ana ibadet mekânı düz bir ahşap tavanla örtülüdür. Bu ana ibadet mekânının genişliği 7,15 m ve uzunluğu 10,7 m ve yüksekliği yaklaşık 3,85 metredir. Cümle kapısı ile sonradan ilave edilen ana cemaat yeri kapısı arasında 7,15 m genişliğinde ve 4 m uzunluğunda bir son cemaat yeri bulunmaktadır. Ayrıca bu son cemaat yerinin sol tarafında 4×2 metrelik imam odası yapılmıştır. Son cemaat yerinin sağ duvarında ise sonradan eklenen kadınlar mahfiline giriş kapısı bulunur.
Son cemaat yeri ile harim arasındaki bağlantıyı sağlayan duvarda, dört pencere ve bir geçiş kapısı bulunmaktadır. Harim kısmının güney duvarında mihrap yer alır. Kuzey duvarında iki ahşap destek üzerinde duran ve merdiveni doğu duvarına bitişik olan ahşap kadınlar mahfili yer almaktadır. Camide vaaz kürsüsü bulunmamaktadır.
2. Mimari Elemanlar, Malzeme ve Teknik Özellikler
Mimari bir yapı, taşıyıcı, örtü ve geçiş sistemleri gibi bileşenlerin yanı sıra, bu bileşenleri meydana getiren malzemelerin tamamını içerir. Bu sistemler, eserin toplumsal ve kültürel bağlamlarını yansıtır.65 Bu başlıkta, Tekke-i Atik Camii’nin mimari elemanları, malzeme kullanımı ve inşa tekniği detaylı bir biçimde incelenecek ve bu yapının dönem mimarisindeki konumu belirlenecektir.
65 Kuran Abdullah, İlk Devir Osmanlı Mimarisinde Cami, (Ankara: O.D.T.Ü. Mimarlık Fakültesi Yayınları, 1964) 121.
24
a. Taşıyıcı, Geçiş ve Örtü Sistemleri
Tekke-i Atik Camii, Mudanya’daki tekkeden dönüştürülen dini yapılara örnek teşkil etmektedir. Caminin bu özelliği, en belirgin haliyle harim bölümünde dikkat çekmektedir. Harim bölümünün tavanı, özenle işlenmiş ahşap panellerle kaplanmış ve alttan kaplama tekniği kullanılmıştır. Bu örtü sistemi, ahşabın sıcak bir atmosfer yaratmasına olanak tanırken, alttan kaplama tekniği ise tavanın dayanıklılığını artırmıştır. (Foto-8)
Caminin ana ibadet alanı ile son cemaat yeri arasındaki çatı, geleneksel kiremit kırma çatı ile örtülmüştür. Bu tür çatılar, yapıları hava koşullarına karşı korumaktadır. Yapının çatısı, caminin iç mekanını koruyan bir örtü olarak işlev görür.
Caminin kuzeydoğusunda bulunan kare kaideli minare, caminin dini yapılarda sıkça görülen kubbeye sahip olmayışıyla kontrast oluşturur. Osmanlı İmparatorluğu'nda dinî yapılarda genellikle kubbenin sembolik bir önemi vardı ve bu nedenle camilerin çoğunda kubbe bulunurdu. Ancak Tekke-i Atik Camii, bu gelenekten saparak düz bir tavanla inşa edilmiştir. (Foto-9) Bu caminin ilk inşa edildiği dönemde ibadet amacına yönelik özel bir yapı olmadığı düşünülebilir. Muhtemelen başlangıçta bir tekke olarak tasarlanan bina, zamanla küçük bir mahalle mescidi olarak kullanılmış ve daha sonra eklenen minare ile cami kimliğine bürünmüştür.66
Tekke-i Atik Camii’nde, geleneksel olarak kullanılan kubbe örtü sistemi yerine düz bir tavan ve ahşap asma çatı kullanılmıştır. Bu çatı, caminin ana ibadet alanını korumaktadır. Bu tasarım, bu dini yapının geleneksel olmayan bir özelliğini yansıtmaktadır. Genellikle Osmanlı döneminde inşa edilen dinî yapılar, estetik ve sembolik olarak önemli olan kubbelerle öne çıkardı. Ancak yapının bu geleneksel özelliği taşımayan düz bir tavana sahip olması onun klasikten farklı bir dinî mimari örneği olduğunu göstermektedir.67
Caminin ana ibadet yerine açılan kuzey duvarı, diğer duvarlara kıyasla belirgin bir biçimde incedir. Doğu ve güney duvarlarının uzunluğu yaklaşık 10,7 metre iken duvar kalınlığı 1 metredir. Harime giriş kapısının bulunduğu kuzey duvarının uzunluğu ise yaklaşık 7,15 m ve kalınlığı yaklaşık 20 cm.'dir. Bu duruma bakarak, farklı zaman
66 Sonradan mescide dönüştürülen mahalle mescitlerine Konya'daki örnekler verilebilir. Daha ayrıntılı bilgiye ulaşmak için bkz. "Konya’daki Osmanlı Dönemi Mahalle Mescitleri" Mustafa Çetinaslan, ULUSLARARASI SEMPOZYUM TEBLİĞLERİ, İslam Medeniyeti Tarihi Kaynak ve İncelemeler Dizisi, Seri No: 34, Aralık 2016, Konya, 249-289.
67 Engin Yenal, Osmanlı Mimarlığı Erken Döneminde Bursa’da Yapıların Oluşumu, (Bursa; Bursa Araştırmaları Merkezi Yayınları,2012) 247-266.
25
dilimlerinde gerçekleştirilen onarımların sonucu olarak her bir duvarın ayrı ayrı tadilat gördüğü düşünülebilir. Ayrıca, tadilat kısmında anlatılacağı üzere 1972 yılında gerçekleştirilen tadilatlarda caminin bazı duvarlarının da yeniden yapıldığı görülmektedir.
b. Mihrap
Güney duvarının ortasında bulunan mihrap, caminin iç mekânındaki en dikkat çekici öğelerden biridir. Taç kısmıyla beraber mihrap yüksekliği yaklaşık 3,85 cm. olup, güney duvarının tavan boyuna kadar uzanan bir çerçeveye sahiptir. Duvar yüzeyinden sahna taşan yaklaşık 14 cm.’lik çıkıntıya sahiptir. Fakat bu oyuntu dış cepheden bakıldığında belli olmaz. (Foto-9) Mihrap genişliği yaklaşık 2.70 metredir. Mihrap nişi ise 130 cm. genişliğine, 75 cm. derinliğe ve kilittaşına kadar 205 cm. yüksekliğine sahiptir. Geometrik desen ve çiçek motifleriyle bezeli çini süslemeler bulunur. Nişin iç kısmı ise yarım düz kubbeli olarak tasarlanmıştır. Ayrıca, mihrabın sağ, üst ve sol kanadında toplam 3 bordür kuşağı bulunur ve bu kuşakların birleşiminde çini seramiklerle "Âyetü’l Kürsî" yazılıdır. Alınlık kısmında ise Bakara Sûresi’nin 149. Ayeti الْحَرَا م الْمَسْ ج د شَطْرَ وَجْهَكَ فَوَ ل 68 yazılıdır.
Ayrıca bu ayetin sağ ve sol tarafında ise tarihi değeri bulunmayan ‘Allah’ ve ‘Muhammed’ yazılı çini panolar bulunmaktadır.
1986 yılında yazılan bir eserde, caminin mihrabının nişlerinde kalem işiyle yapılmış perde motifinin bulunduğu belirtilmektedir.69 Ancak bu motifin hangi dönemde yapıldığına dair kesin bir bilgi verilmemektedir. Mihrabın perde süslemesi, Batı'dan etkilenerek yapılan Barok üslubunun bir yansımasıdır. Bu süslemeler, özellikle 17. yüzyılda Avrupa ve Osmanlı İmparatorluğu'nda etkili olan Barok tarzının izlerini taşır.70 Mihrabın süslemeleri ve bu motifin yapım tarihine dair daha fazla bilgi elde etmek amacıyla 1992 yılındaki vakıf kayıtlarına başvurulmuştur.71 Bu kayıtlara göre, 1992
68 Bakara Sûresi'nin 149. ayeti, Elmalı Hamdi Yazır'ın mealine göre şu şekildedir: 'O halde yüzünü Mescid-i Haram yönüne çevir.' (Bakara 2:149, Elmalı Hamdi Yazır Meali)"
69 Yıldız Ötüken vd., Türkiye’de Vakıf Abideler ve Eski Eserler, (Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 1986) 4/468.
70 Erbil Cömertler Aktuğ, "Kalemişi Süslemeli Cami Geleneğinin Devamı: Güzelyurt Tahtalı Köyü Camii (Denizli-Çameli)," Sanat Tarihi Dergisi, 30/1, Nisan 2021, 79-103.
71 Bursa Valiliği Vakıflar Genel Müdürlüğü, Vakıf Belgeleri Arşivi, Tekke-i Atik Cami Emlak Dosyası Tescil No: 2454.
26
yılında caminin mihrabındaki süslemelerin restore edildiği ve bugünkü haline getirildiği belirtilmektedir.
c. Minber
Mihrap duvarının sağında dik olarak konumlanmıştır. (Foto-9) Güney duvarı ile doğu duvarının kesişiminde bulunmaktadır. Alem ile birlikte, minberin boyu yaklaşık 3,85 m ve genişliği yaklaşık 2,8 m uzunluğundadır. 12 basamağa sahip bu minber, tamamen modern bir işçilikle yapılmış ahşap bir yapıya sahiptir. Üzerinde metal bir alem ile ay yıldız bulunmaktadır. Alem külahı köşeli bir yapıya sahiptir ve her kenarı kemerlidir. Köşk kısmının kemer boyutları, alem kasnağına göre daha küçüktür. Köşk korkuluğunun ahşap zemin üzerine yerleştirilmiş 11 çerçeveden oluştuğu gözlemlenmektedir. (Foto-10) Geçit kısmının kemerleri ve geçit dolabı da çıtalı ahşaptan yapılmıştır. Kapı sövesi ahşaptan olup, üzerinde çeşitli ayet ve hadislerin yazılı olduğu bir örtü bulunmaktadır. (Foto-11)
Minberde ahşap malzemenin kullanımı, geleneksel Osmanlı mimari tarzına uygun bir özellik taşımaktadır.
d. Kadınlar Mahfili
Kadınlar mahfili, kuzey duvarında harime giriş kapısının hemen üstünde yer alır. (Foto-13) Tamamen ahşap olan kadınlar mahfili, caminin içinde bulunan yaklaşık 2,20 m uzunluğunda iki adet ahşap taşıyıcı tarafından desteklenmektedir. Bu mahfil, ahşap bir asma çatı ile örtülüdür ve aynı zamanda ahşap korkuluklarla çevrilidir. Mahfilin uzunluğu yaklaşık 9,25 m, genişliği 2,65 m ve yüksekliği 1,80 m boyutlarındadır. Kadınlar mahfiline çıkışı sağlayan merdiven ise kuzey duvarına birleşik şekilde yerleştirilmiş ve bu merdiven de ahşaptan yapılmıştır. Ayrıca kadınlar mahfilinin kuzey duvarının sağ köşesinde minareye çıkış kapısı bulunur. (Foto-14)
Bu tasarım, mahalle mescitlerinde sıkça görülen geleneksel bir yapı tarzını yansıtmaktadır. Mahfil, cami cemaatinin kadın üyeleri için ayrı bir alan sağlayarak kadınların ibadetlerini ayrı bir sükûnet içinde gerçekleştirmelerine olanak tanır.
27
e. Kapılar ve Pencereler
Caminin dış mekânından son cemaat yerine geçiş için kullanılan iki kapı mevcuttur. Bu kapılardan sağ taraftaki 150×195 cm., sol taraftaki ise 70×195 cm. ebatlarındadır. Bu kapılar modern yöntemlerle imal edilmiş olup, tarihi değeri yoktur. (Foto-15)
Caminin iç mekânına giriş kapısı, üstünde niş olan yarım daire şeklinde bir kemerle çevrilidir. (Foto-16) Kemerle niş arasında Latin alfabesi ile caminin adı ve yapılış tarihi bulunan inşa kitâbesinden ilgili bölümde bahsetmiştik. Boyutları 220×130 cm. olan dikdörtgen giriş kapısı ahşap kanatlı olup, boyalı pervazlarla çevrelenmiştir. Bu kapı günümüz ahşap işçiliği ile yapılmıştır.
Tekke-i Atik Camii'nin kuzey duvarında dört, güney duvarında iki, batı ve doğu duvarında ikişer tane olmak üzere toplam 10 adet pencere bulunmaktadır. Batı duvarındaki pencerelerden biri minberin arkasında yer alması, diğeri ise kitaplık olarak kullanılmasından dolayı kapatılmıştır. (Foto-17) Mihrap duvarındaki pencereler caminin zemininden 30 cm. yüksekten başlar ve duvarın kalınlığı ile aynı ölçüde olan pencere oyuntusu 100 cm. derinliğindedir. Bu pencerelerin dış cepheden kemeri belli olmamaktadır.
Pencerelerin eni 120 cm. ve boyu kemerin en üst noktasına kadar 170 cm.'dir. Ayrıca, pencerelerin kemer kısmının yarıçapı 50 cm.'dir. Pencerelerin kemer kısımları beton malzemeden yapılmıştır. (Foto-18) Pencerelerin kemer kısım iki kanatlı olup tek tarafı açılabilir. Bu pencerelerin tahrip olan çerçeveleri, 1972 yılında gönüllü halk tarafından yenilenmiştir. Dolayısıyla bu pencereler orijinal halinde değildir.
Doğu, batı ve güney duvarlarındaki pencerelere göre, kuzey duvarında giriş kapısının sağ ve solunda yer alan dört pencere, mimari olarak diğerlerinden farklı olmasına rağmen aynı boyutlardadır. Kuzey duvarındaki pencerelerin kemer kısımları çerçeveli camlardan oluşur. (Foto-19) Fakat bu camlı kısımlar, kadınlar mahfilinin zeminine denk geldiği için kapanmıştır. Bu pencerelerin oyuntusu, duvarın kalınlığına paralel olarak diğer duvarlardaki pencerelere oranla daha incedir ve yaklaşık 20 cm. genişliğindedir. Ayrıca pencere sövesi ahşap malzemeden yapılmış ve boyanmıştır.
Cami içerisindeki tüm pencereler sade ve gösterişsizdir. Hepsinin yapısı basık yuvarlak kemerlidir. Kuzey duvarındakiler hariç bütün pencereler, dışarıdan bakıldığında çerçevesiz ve kemersizdir.
28
f. Minare
Tekke-i Atik Camii’nin minaresi, yapının kuzeydoğu köşesinde konumlanmıştır ve minareye kadınlar mahfilinin giriş kapısından erişilebilir. Minare, kare kaideli bir gövdeye sahiptir ve gövde silindirik bir yapıdadır. Dış yüzeyi beyaz sıva ve boya ile kaplanmıştır ve herhangi bir süslemesi yoktur. Oldukça kısa bir yapıda olan minarenin şerefesi de aynı şekilde boyalıdır ve ekstra süslemelere sahip değildir. Minarenin kubbesi, yukarı doğru daralan daireler şeklinde tasarlanmıştır ve tepesinde beyaz boya ile yapılmış bir ay yıldız sembolü bulunur. (Foto-20)
g. Avlu
Tekke-i Atik Camii'nin dış mekânında diğer camiler gibi müstakil bir avlu bulunmamaktadır. Aynı zamanda, çevresindeki diğer binalarla bitişik nizamlı komşu olması ve yakınında kıraathaneler gibi sosyal alanların bulunması, dışarıdan bakıldığında cami olarak tanınmasını zorlaştırmaktadır. Dış mekânda yalnızca şadırvan ve minare bulunur. Özellikle minare kısmı, bu yapının bir cami olduğunu belirgin bir şekilde gösteren önemli bir unsur olarak öne çıkar. Caminin avlusu günümüzde sokak olarak kullanılmakta ve kıraathane ile cami avlusu birleşik görünümdedir. (Foto-7)
Tekke-i Atik Camii’nin avlusunda günümüz malzemeleriyle inşa edilmiş tarihi değeri olmayan bir şadırvan bulunmaktadır. (Foto-21) Şadırvan, sekizgen bir zemine sahiptir ve bu zemin iki mermer basamakla çevrilidir. Sekiz ahşap dikme, şadırvanın üzerinde yükselir ve günümüz tuğla işçiliği ile kaplanmış çatıyı destekler. Ayna taşı yine sekizgen bir formdadır ve sade bir tasarıma sahiptir. Kurnalar modern bir eskitme metalle yapılmıştır. Ayrıca fıskiye düzenlemesi de mevcuttur.
3. Restorasyonlar ve Bugünkü Durum
Tekke-i Atik Camii’nin bilinen en eski restorasyon kaynağı, son cemaat yerindeki onarım kitâbeleridir. İnşa kitâbesi bölümünde bahsedildiği üzere, 1174 H./1760-61 ve 1311 H./1893-94 tarihli iki kitâbe bulunmaktadır. Bu tarihlerde gerçekleşen ciddi ve kapsamlı restorasyon çalışmaları sonucu bu iki kitâbe eklenmiştir. (Foto- 4 ve 5) Ancak bu kitâbelerdeki tarihlerle ilgili restorasyonun ayrıntılarına dair kesin bir bilgi bulunmamaktadır. Bilinen en erken onarım, yerel kaynaklara göre, 1972 yılında gerçekleşmiştir. Bu onarımlarda, dış sıva ve badanasının yapıldığı, pencere çerçevelerinin yenilendiği, tavan ve ağaç kısımlarının boyandığı, minarenin kaidesine kadar olan kısmın
29
yıkılarak yeniden inşa edildiği belirtilmektedir. 72 Ayrıca bu onarımlarda çatının eksik kiremitlerinin de cemaat tarafından yaptırıldığı bilinmektedir.73 Ancak 1992 yılındaki restorasyon çalışmalarının camiyi tamamen bugünkü haline getirdiği tahmin edilmektedir.74 Caminin bilinen vakıf kayıtları ve onarımları 1760-61, 1893-94, 1972, 1977, 1992 ve 2003 yıllarında gerçekleşmiştir.75
Caminin, son cemaat yeri 1977 yılında genişletilmiş, 2003 yılında ise 50 metrekarelik bir alan eklenerek yeniden düzenlenmiştir.76
Caminin günümüzdeki işlevi hala devam etmektedir ve toplam cemaat kapasitesi 240 kişi civarındadır. Normal zamanlarda vakit namazlarında yaklaşık 40 ila 50 kişi tarafından kullanılmakta iken, cuma ve bayram namazlarında ise bu kapasite dolmaktadır.77 Yaz aylarında, Kur’an kursu olarak da hizmet verilmektedir.
Ayrıca cami çevresindeki sosyal alanlar, insanlar arasında birleştirici bir ortam sunmaktadır. Cami, bir imam-hatip görevlisi tarafından yönetilmektedir ve aktif olarak kullanılmaktadır.
72 Ötüken vd., a.g.e., 468.
73 Mudanya müftülüğü, Tekke-i Atik Cami Dosyası, Sayı No: İL/3-160
74 Bursa Valiliği Vakıflar Müdürlüğü, Vakıf Belgeleri Arşivi, Tekke-i Atik Cami Dosyası Tescil No:2454.
75 Mudanya müftülüğü, Tekke-i Atik Cami Dosyası, Sayı No:6/2-245/213.
76 Arık, Bursa Camileri Albümü, 442.
77 Arık, Bursa Camileri Albümü, 443.
30
İKİNCİ BÖLÜM
MUDANYA’DA XVII. YÜZYIL CAMİLERİ
31
A. HASAN BEY CAMİ
1. Genel Özellikler
Hasan Bey Camii, Mısır Mirlivası Hasan Bey tarafından hayır amacı güdülerek Hicri 1062 (Milâdî 1652-53) yılında yapılan bir eserdir. Cami, yanında çeşme, hamam ve Hasan Bey'in mezarının da yer aldığı bir külliye olarak inşa edilmiştir. Aynı zamanda bu külliyede, Hasan Bey ve ailesi için yaptırdığı bir hazire de yer almaktadır. Hasan Bey hakkında, kısıtlı kaynakların yanı sıra halk arasında dolaşan sözlü bilgilere göre Hasan Bey Mirliva rütbesinde Mısır ve Afrika'da görev yapmıştır.78
a. Yeri
Hasan Bey Camii, Mudanya’nın aynı isimli mahallesinde yer alır. Hasan Bey Camii, 5. pafta, 32 ada, 1. numaralı parselde konumlanmıştır. Güneybatı-Kuzeydoğu istikametinde eğimli bir arazidedir. (Foto-22) Batısında Kuyu sokak, güney ve doğu kısmında 2. Cami sokak mevcuttur. Cami, çeşme ve türbenin bulunduğu avlunun kuzey tarafındaki sokak, çıkmaz bir sokaktır ve sonunda Kur’an kursu yer almaktadır. Üçgen şeklinde olan arazide, 2. Cami Sokak’tan başlayarak mozaik taş kaplı avluya inen bir giriş bulunmaktadır. Bu
78 Mirliva Mısri Hasan Bey hakkında bilinen tek yazılı kaynak, Osmanlı Mühimme Defterlerinde yer alan hükümlerdir. Bu belgeler, caminin inşasından 50-60 yıl sonraki tarihlerde Hasan Bey'in Bursa ve Mudanya’daki emlak varlığına el konulduğunu belirtir. 123 Numaralı mühimme defterinin 215 numaralı hükmü;
Bursa Mollasına ve Mudanya nâibine hüküm ki,
Sâbıkân Şehr-i Zor Beylerbeyisi olan Hasan Paşa'nın biʼl-cümle emvâl ve eşyâsı mîrî
içünahz ü kabz olunmak fermânım olup ve mezbûr Hasan Paşa'nın Bursa ve
Mudanya taraflarında emlâk ve eşyâsı olduğu vukûfu olanlar haber vermekle husûs-ı
mezbûr işbu emr-i şerîfimle mübâşir taʻyîn ve irsâl olunmağla siz ki mûmâileyhimâsız inşâallâhü te‘âlâ vusûlünde mezür Hasan Paşa'nın ol taraflarda olan
biʼl-cümle emlâk ve eşyâsın mübâşir-i mûmâ-ileyh ma‘rifetiyle ziyâde takayyüd ve
ihtimam ile tefahhus ve tecessüs ve cüz’î ve küllî her nesi var ise zuhûra getirüp bir
nesnesi zâyi‘ ve telef olmamak ve hâriç kalmamak üzere ma‘rifet-i şer‘le tahrîr ve
defter ve mümzâ ve mahtûm defterin rikâm-ı hümâyûnuma gönderüp sıhhati üzere
arz u i‘lâm eylemeniz bâbında hatt-ı hümâyûn-ı şevket-makrûnumla fermân-ı âlîşânım sâdır olmuşdur,buyurdum ki.
Fî evâsıt-ı N [Ramazan] sene 1127.
32
girişe batı köşesinden ulaşmak için ise 10 basamaklı beton bir merdiven bulunmaktadır. (Plan-3)
Hasan Bey Camii avlusunda aile efradının medfun olduğu türbe, Kur’an kursu, şadırvan, umumi hela ve hamam yer alır.
Türk İslâm mimarisinde, camilerin etrafında gelişen kompleksler, külliye statüsüne girmektedir. Mısır Mirlivası Hasan Paşa, Sultan IV. Mehmet Han'ın döneminde 1652-53 tarihinde inşa ettirdiği hamamı Hasan Bey Camii ve diğer vakıf masrafları için bir kaynak olarak tahsis etmiştir. Hasan Bey Cami etrafındaki bunun gibi ek yapılar topluluğuna bakarak, bu yapıların bir külliye olarak inşa edildiği kanısına varmaktayız. 79
b. İnşa Kitâbesi
Caminin kuzeyinde bulunan kapısının üzerindeki güncel kitâbeye göre yapılış tarihi 1063 H./1652-53 M. senesi olarak belirtilmektedir. Önceleri eski çeşmenin alınlığında yer alan, şimdi ise Caminin güneydoğusunda bulunan türbenin girişinde, celî sülüs yazı karakteriyle;
میرلوا مصر حسن بك ثواب اچون
سعى ايلییب بو چشمه صويون ايلدي سبیل
فكر ايله حیرته دوشجك چشمه سار اچون
تاريحنه بو دوشدى كل ب حیرسل بیل
“Mirlivâ-i Mısri Hasan Bey sevab içün
Sa’y eyleyib bu çeşme suyun eyledi sebîl”
Fikri ile hayrete düşecek çeşme sâr içün
Tarihine bu düştü gelib hayr-ı selsebil”
79 Serkan Sınmaz, “Külliyelerin Mekansal Tasarımı, Anadolu’da Külliyelerin Gelişim Süreci ve Kentsel
Tasarım Kurgusu”, Kent Akademisi ve Yönetimi Hakemli Elektronik Dergi, C. 10, S. 4, (2017), 383.
33
Yazılı olan bir inşa kitâbesi bulunur. (Foto- 23) Ayrıca caminin kuzeyinde bulunan çeşmenin ön tarafında bulunan Latin alfabeyle yazılmış Türkçe kitâbede yapılış tarihini ve Mısır Mirlivası80 Hasan Bey tarafından yaptırıldığı yazmaktadır. (Foto- 24) Vakıflar Genel Müdürlüğündeki kayıtlarda yapının Mirliva-i Mısır Hasan Bey tarafından yapıldığını ve türbesinin de güneydoğusundaki yapıda olduğunu belirtir.81
Hasan Bey türbesindeki lahitlerden birinin kitabesinde Mirliva-i Mısır Hasan Bey'e ait olduğu yazmaktadır. Fakat Safiyüddin Erhan, 1975 yılındaki onarımlar sebebiyle eski türbedeki bu yazılı kabir taşlarının yeni yapılan modern sandukaların içine kapatıldığını ve artık teşhis ve tetkikinin imkânı olmadığını iddia eder. Ayrıca, iki parçaya ayrılarak harap olan çeşmenin eski kitabesinin kaybolmaması için türbe duvarına alınması teklifini bizzat yaptığından da bahseder.82
Hasan Bey Camii’nin giriş kapısının üzerinde bulunan kitabe ne yazık ki okunamamıştır.83
c. Dış görünüm
Hasan Bey Camii, Hasan Bey Mahallesi'nde, arazinin batı duvarına paralel bir konumda ve eğimli arazi üzerinde hâkim bir noktada yer alır. Caminin güneydoğu köşesinde türbe bulunmaktadır. Türbenin doğusunda ise şadırvan yer almaktadır. Bu binalar, doğuya doğru büyükten küçüğe doğru sıralanmışlardır. Ayrıca, caminin giriş kapısının tam karşısında bulunan iki katlı yapı, günümüzde Kur’an kursu olarak kullanılmaktadır. Buna ilave olarak, caminin arazisinin doğu sınırında bulunan 2. Cami Sokağın bitiminden başlayan Eski Su Sokakta, bugün kütüphane olarak kullanılan Hasan Bey Hamamı yer almaktadır. (Foto-25, 26)
80 Mirliva," Osmanlı İmparatorluğu'nun askeri hiyerarşisinde kullanılan bir unvandı. Mirliva, bugünkü anlamıyla "tümgeneral" veya "tuğgeneral" rütbesine denk gelirdi. Bu unvan, Osmanlı İmparatorluğu'nun askeri teşkilatlanması içinde önemli bir konuma sahipti ve genellikle kara ordularının komutanlarına verilirdi. Osmanlı İmparatorluğu'nun son dönemlerinde bu unvanın kullanımı sıklaştı ve daha sonra Cumhuriyet Türkiye’sinde modern rütbelerin oluşturulmasıyla bu terim yerini "tümgeneral" ve "tuğgeneral" gibi ifadelere bıraktı. Paşalık unvanı mirliva rütbesinden itibaren kazanılırdı. Ayrıntılı bilgi için Bkz.: Mesut Uyar, Edward J. Erickson, Osmanlı Askeri Tarihi, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2017, 147-221.
81 Ötüken vd., Türkiye’de Vakıf Abideler ve Eski Eserler,460.
82 Erhan, a.g.e. 113.
83 Hasan Bey Cami'nin giriş kapısındaki kitabe, estampaj yöntemiyle okunmaya çalışıldı. Ancak, yazılar üzerindeki aşınma ve birden fazla kat boya nedeniyle harfler net bir şekilde belirlenemedi. (Foto-33)
34
Caminin dış duvarı boya üstü sıva olduğundan belirlemek mümkün değil. Ancak beden duvarı ve kuyu sokağa bakan batı duvarı, taş ile örülmüş almaşık bir yapıya sahiptir. Kuzeybatı köşesinde yer alan minarenin kaidesi ise tuğla ve düzgün kesme taşlar kullanılarak örülmüş almaşık bir duvara sahiptir. Türbe ise, 1975 yılında gerçekleştirilen onarım çalışmaları sonucu horasan harcıyla inşa edilmiştir. Caminin kuzeydoğu istikametinde bulunan sokak ilerisindeki hamam ise dokuz sıra tuğla ve dokuz sıra horasan harcı kullanılarak inşa edilmiş olup yine almaşık duvarlıdır. Hamam, sekizgen kasnağa oturtulmuş, iki ana kubbesi bulunan bir yapıdır ve kubbelerin eteğinde iki küçük pencere ile tepesinde piramit biçimli bir aydınlatma feneri bulunur. Hamamın yapısını desteklemek amacıyla istinat duvarları inşa edilmiştir.
Hasan Bey Camii güney yöne doğru eğimli arazide bulunduğundan dolayı batı cephesinde 3 metreye kadar ulaşan istinat duvarı bulunur. Bu nedenle kot farkının altında kalan duvarların alt sırasında pencere bulunmaz. Vakıflar Genel Müdürlüğündeki kayıtlara göre, üst kottaki pencerelerin orijinal halinde dış cepheden belli olan kemere ve cumbaya sahip olduğu düşünülmektedir.84 Sonraki yıllarda yapılan restorasyon ve rölöve çalışmalarında da açıklık ebatlarına sadık kalınmıştır.
Hasan Bey Camii arazisi çevresinde hem modern hem de Mudanya'nın geleneksel mimarisini yansıtan eski yapılar bulunmaktadır. Ayrıca caminin kuzeyindeki ara sokağının sonu, caminin Kur’an kursuna çıkar ve çıkmaz sokaktadır.
d. Tasarım ve Plan
Hasan Bey Camii, dikdörtgen planlı ve karşılıklı cepheler iki eşit uzunluktadır. İç mekânında düz tavanlı bir örtü sistemi kullanılmıştır. Bu kısım, örtü sistemleri bölümünde ayrıntılı olarak ele alınacaktır.
Dikdörtgen plan, Osmanlı mimarisinde özellikle klasik dönemde sıklıkla kullanılan bir plan tipidir. Bu düzenleme, caminin iç mekânında denge ve simetriyi vurgularken, ibadet edenlerin odak noktasını merkezi kısma çeker.85 Hasan Bey Camii, bu özelliği ile yapıldığı dönemin karakteristik özelliklerini taşıyan bir yapıdır.
84 Bursa Valiliği Vakıflar Genel Müdürlüğü, Vakıf Belgeleri Arşivi, Merhum Mısri Hasan Bey Cami Emlak Dosyası Tescil No: 3568
85 Kuban, a.g.e., 101
35
Caminin son cemaat yeri, Kuzey ve doğuya uzanan L şeklinde bir plana sahiptir ve üstü düz ahşap bir tavan ile kapatılmıştır. (Plan-4,5) Son cemaat yerinin çatısı 16 ahşap sütun üzerine oturtulmuştur ve her bir ahşap sütun, 30 cm’lik kare taş kaideler üzerine yerleştirilmiştir. (Plan-6) Alın tahtası ile sütunlar arasındaki aralık, geleneksel Bağdadi yöntemi kullanılarak şekillendirilmiş ve sıva ile kaplanmıştır. Bu süreç, yüzeysel desenlerle süslenmiş bir saçakla sona erdirilmiştir. Çatı saçağı son cemaat yerinden 90 cm sarkmıştır. Bu alanın tavanı ise vernikli ahşap çıta ile kaplıdır. Her bir ahşap sütun arasına monte edilen yaklaşık 135 cm boyutundaki siyah yağlı boyalı demir korkuluklar son cemaat yerinin sonuna kadar devam etmektedir. Son cemaat yerinin üstü, geleneksel kiremit kullanılarak yapılan kırma çatıdır. Son cemaat yerinin doğu kısmının eni 90 cm, boyu 20,54 m uzunluğunda, güney kısmının ise eni 90 cm, boyu 13,5 m olarak ölçülmüştür. (Plan-7)
Caminin iç mekânının harim kısmı yaklaşık 118,4 m², sol müezzin mahfili 7,5 m² ve sağ müezzin mahfili 11,87 m²'lik bir alana sahiptir. Böylece toplam iç mekân alanı 138 m²'yi bulur. Ayrıca, caminin yüksekliği 560 cm'dir. Son cemaat yeri, minare ve örtü sisteminin sona erdiği noktayı da içererek toplamda yaklaşık 375 metrekarelik bir alan kaplar. Caminin arazisi, türbe ve şadırvanın bulunduğu avluyla beraber 1815,25 m²'dir. 86
Caminin kuzeybatısındaki minaresi dahil dıştan dışa boyutu 20,5×16,5 metredir. Bu yapının sıvalı olmayan tek kısmı olan güney cephesinden yapı malzemesi görülür.
2. Mimari Elemanlar, Malzeme ve Teknik Özellikler
a. Taşıyıcı, Geçiş ve Örtü Sistemleri
Hasan Bey Camii’nin tavanını taşıyan düz örtü sistemi, batı ve doğu cephelerinde 135 cm, güney cephesinde 156 cm. ve kuzey cephesinde 152 cm. yüksekliğindeki örme taş duvarlarla desteklenir. Bu duvarlar sıvalı ve boyalı olduğundan gözle tespit edilmesi zordur. Sadece güney duvarında ahşap kirişler arası moloz taş örgüsü mevcuttur. Doğu duvarının devamında ise ahşap iskelet arası tuğla örgü bulunmaktadır. (Kesit-1,2,3)
Yapının çevresini saran cepheler, dikkat çekici bir biçimde farklı malzeme dokuları sergilemektedir. Kuzey ve Güney cepheleri horasan sıva üzeri boyalı bir yüzeye sahiptir, ancak asıl dikkat çekici olan, bu sıva altında yer alan taş dokuların farklılığıdır. Bu durum,
86 Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA), Mudanya Hasan Bey Cami dosyası, Tescil no:3568.
36
yapının geçmişi boyunca farklı dönemlerde yapılmış tadilat ve tamiratların izlerini taşıyor olduğunu düşündürür. Özellikle mihrap cephesi, belirgin bir şekilde ahşap hatıllarla desteklenmiş sağlam bir moloz taş dokusu ile öne çıkar. Batı cephesi bol harç kullanılarak sırasız moloz taş dokusu ile örülmüştür. (Kesit-3) Bu çeşitlilik, yapının uzun tarihinde gerçekleştirilen çeşitli inşaat müdahalelerinin bir yansıması olarak görülebilir.87
Yapıya giriş kuzey cephesinden sağlanır ve ortada bulunan ahşap kapı ile erişilir. 152 cm’lik kapı oyuntusu ağırlığını dağıtmak için duvarların içine yerleştirilen tahfif kemerleri ile desteklenmiştir. Girişin her iki yanında, müezzin mahfili bulunmakta ve bunun üstünde 270 cm boyutlarında dört ahşap kolon tarafından taşınan ahşap bir kadınlar mahfili yer almaktadır. (Foto-30,31)
Caminin zemini, ahşap rabıtadan oluşmaktadır. Tavan kaplaması ise ahşap kare bölüntülerle zenginleştirilmiş bir çıtalı tavan kaplamasıdır. Mahfilin alt tavanında ise ahşap işlemeler görülür. Bu işlemeler ile ilgili bilgiyi Kadınlar mahfili bölümünde ele alacağız.
Harim tavanı ahşap ve alttan kaplama tekniğiyle tasarlanmıştır. (Foto-27) 2008 yılında gerçekleştirilen onarımlar sırasında, düz ahşap kaplama tavan yeniden inşa edilmiş ve alaturka kiremitle kaplanmıştır. Bu tavanın çatı eğimi yaklaşık %33 oranındadır. Ahşap asma çatı, kiremit ile kaplanmış ve bu çatının altında kaplama bulunmaktadır. Bu yapıyı korumak, desteklemek ve dayanıklılığını artırmak amacıyla, çift gergili göğüsleme çıtaları kullanılmıştır. (Kesit-3)
b. Mihrap
Mihrap, Güney duvarının merkezindedir. Duvarın yüzeyinden sahna doğru taşan oyuntu 38 cm'ye kadar ulaşırken, dış cephede herhangi bir çıkıntı veya oyuntu bulunmamaktadır. Caminin taç kısmı, en üst palmetle birlikte 450 cm. yüksekliğe ve 215 cm genişliğe sahiptir. Yedi dilimli mihrap nişinin geometrik şekilli kavsaranın kilittaşına kadar olan kısmı 350 cm uzunluğa sahiptir. Bu nişin genişliği 104 cm ve derinliği ise 80 cm olarak ölçülmüştür. (Foto-28)
Kavsara bölümü, yedi sıra mukarnas detaylıdır. Yedi dilimli mihrap nişi bulunmakta ve bu nişin iki yanında simetrik olarak iki altlık pencere yer almaktadır.
87 Zeynep Ahunbay, Tarihi Çevre Koruma ve Restorasyon, (İstanbul: YEM Yayınevi, 1995) 71-73.
37
Mihrabın tasarımı oldukça zengin ve dikkat çekicidir. Mihrabın dış çerçevesi yeşil bir ahşap zemin üzerine işlenmiş olan Rumî desenlerle süslüdür. Bu desenler kalemişi süslenmiş bir bordür kuşağı etrafında bulunur. (Şekil-1) Aynı tasarım, kavsaranın alt bölümlerinin her iki yanında da tekrar edilir. İki benzer çerçeve arasındaki alanda hançer yaprakları, lale ve karanfil motifleri bulunan farklı bir bordür kuşağı yer alır. Mahfildeki bu kalemişi süslemelerin altı ahşap kaplamadır.
Tarihi kayıtlara göre,88 mihrabın üst kısmında Kûfi karakterlerle Âyetü’l Kürsî’nin yazılı olduğu bilinir.89 Ancak 2008 yılında gerçekleşen bir restorasyon sonucunda bu bölüm değiştirilmiştir. Şu anki durumda ise dua şeridinin yerinde yukarda bahsettiğimiz Rumî desenli bordür kuşağı yer alır. Bu şeridin altındaki alınlık bölümünde ahşap kaplama üstü kalemişi süsleme ile orijinalliğini hala korumuş olan Celî Sülüs karakterli Bakara Sûresi’nin 149. Ayeti الْحَرَا م الْمَسْ ج د شَطْرَ وَجْهَكَ فَوَ ل 90 yazılıdır. Mihrabın iç kısmında kavsaradan sarkan beş zincir deseni ve ucunda sarkan beş adet kandil motifi bulunur. Aynı zamanda kavsaranın üst kısmında, sağ ve sol tarafta yer alan rozetler göze çarpar. Taç kısmı ise merkezde tam bir palmetin yanı sıra her iki tarafında yarım palmetlerden oluşan üç ayrı parçadan meydana gelir. Mihrabın boya ve süslemeleri orijinal olmayıp sonradan eklenmiştir. (Foto-28)
c. Minber
Harimin güneybatısında köşesinde, mihrap duvarının sağ köşesinde minber bulunur. Batı duvarı ile birleşiktir. (Foto-29) Tamamen ahşap işçiliği ile yapılan minber, yaklaşık 2,85 cm. uzunluğunda, alem ile beraber caminin boydan boya batı duvarıyla aynı boyutta olup 5,54 m. yüksekliğindedir. 9 basamaklı ahşap minberin yan aynalığı geometrik desenlerle süslenmiştir. Minberin süpürgelik kısmı, altı bölme halinde ayrılmış ve mermer seki üzerine konumlandırılmıştır. Korkuluklar ve kirişler, ince işlenmiş ahşapla şekillendirilmiş ve yine geometrik desenlerle süslenmiştir.
88 Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA), Mudanya Hasan Bey Cami dosyası, Tescil no:3568
89 Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA), Mudanya Hasan Bey Cami dosyası, Tescil no:3568
90 Bakara Sûresi'nin 149. ayeti, Elmalı Hamdi Yazır'ın mealine göre şu şekildedir: 'O halde yüzünü Mescid-i Haram yönüne çevir.' (Bakara 2:149, Elmalı Hamdi Yazır Meali)"
38
Minberin alt kısmında, kemerli ahşap bir kapı bulunmaktadır. Bu kapı, minbere girişi sağlamaktadır. Minberin şerefe kısmı, ayet ve hadislerin yazılı olduğu yeşil bir örtüyle örtülmüştür. Şerefe altı, altı bölümlü korkuluklarla çevrili olarak mimari bir bütünlük sunmaktadır. Minberin üst kısmı ise köşeli bir piramit şeklindeki külah ile sonlanmaktadır.
d. Kadınlar Mahfili
Harim kısmının kuzeyinde, 270 cm. uzunluğunda 4 ahşap taşıyıcının desteklediği ahşap kadınlar mahfili bulunmaktadır. (Plan-8) Bu mahfilin merdiveni giriş duvarına dayalıdır ve alt sıradaki pencerelerden biri ile kesişerek pencerenin görüntüsünü kapatır. (Foto-30) Mahfil, L şeklinde olup batı duvarına doğru 90×240 cm.'lik bir çıkıntısı bulunmaktadır. Mahfilin genişliği 960 cm., boyu ise 310 cm.'dir, yüksekliği ise 180 cm.'dir. (Foto-31) Tüm mahfil ahşaptan yapılmıştır. Mahfilin alt tavanı incelikle işlenmiş baklava ve geometrik desenli çıtalarla süslenmiş olup, çerçeve kısımlarında kalem işi çiçek ve yaprak motifleri ile detaylandırılmıştır. (Foto-32) (Şekil-3) Kuzey duvarında iki, batı duvarında bir ve doğu duvarında bir olmak üzere toplam 4 adet pencere bulunmaktadır. Bu pencerelerin ayrıntıları ilgili bölümde ele alınacaktır.
e. Kapılar ve Pencereler
Ana ibadet mekânının giriş kapısı ahşaptan yapılmış ve son tadilatlarda renk değişikliği yapılarak boyanmıştır. Bu kapı, çerçevesi dahil olmak üzere 280 cm yüksekliğinde ve 195 cm genişliğindedir. Kapının dış cephesinde, üst kısmında inşa kitabesi ve ayetler bulunmaktadır. (Foto-33) Ayrıntılı bilgilere, inşa kitabesi bölümünde verdiğimiz bilgilerden ulaşabilirsiniz.
Hasan Bey Camii'nin pencereleri iki kat sıralı bir düzende bulunmaktadır. Ancak her duvarında farklı tasarıma sahip pencereler mevcuttur. Bu durum, cami üzerinde zaman içinde farklı tadilat ve değişikliklerin yapıldığını göstermektedir. (Foto-34)
Caminin alt sırasında toplam 7 adet pencere yer almaktadır. Bunlar, 2 tanesi mihrap duvarında, 1 tanesi müezzin mahfilinde ve 4 tanesi doğu duvarında bulunmaktadır. Pencere iç ölçüleri yaklaşık olarak 160 cm. yüksekliğe ve 117 cm. genişliğe sahiptir. Pencerelerin çerçeve dahil boyutları ise 215 cm. yükseklik ve 124 cm. genişlik olarak ölçülmektedir. Görünüm itibariyle bu pencereler benzer gibi görünse de mihrap duvarındaki iki pencere, 30 cm. yüksekliğindeki mermer basamaktan dolayı doğu
39
duvarındaki pencerelerden 30 cm. daha küçüktür. Ayrıca, bu pencereler arasında oyuntunun derinliği konusunda da farklılıklar vardır; mihrap duvarındaki pencerelerin oyuntusu 100 cm. iken doğu duvarındakilerin oyuntusu 104 cm. olarak kaydedilmiştir. Bu farkın, pencerelerin bulunduğu duvar yapılarının farklılığından kaynaklandığı düşünülmektedir, bu konu taşıyıcı sistemler bölümünde daha ayrıntılı bir şekilde açıklanmıştır.
Alt kat pencerelerinin çerçevesinde geleneksel kalem işi süslemeler öne çıkmaktadır; bu süslemelerde yeşil bir zeminde lale, karanfil ve kıvrılmış dalların arasında hançer şekilli yaprak motifleri yer alır. (Foto-35) Bu pencerelerin üst kısmındaki ahşap panolarda, çerçeve kenarlarından ayırt edilebilen yeşil bir zemin üzerinde kırmızı, turuncu ve sarıya yakın kahverengi tonlarında çiçek motifleri bulunmaktadır. (Şekil-3)
Caminin üst sıra pencereleri toplamda 11 adettir. Giriş duvarında 2, mihrap duvarında 2, doğu duvarında 5 ve batı duvarında 2 üst sıra pencere bulunmaktadır.
Batı duvarında, kot farkı nedeniyle alt pencere sırası bulunmaz. Burada iki üst sıra pencere yer almaktadır. Bu pencereler kemerli yapıya sahiptir. Beton dışlıklar, alçı içlikler ve renkli camlarla süslenmiştir. Her bir pencerenin boyutları 85×120 cm.'dir.
Mihrap duvarının sağında ve solunda bulunan 2 pencereler kare şeklinde küçülen formda nişli olarak tasarlanmıştır. (Foto-36) 175 cm. genişliğindeki 160 cm uzunluğundaki nişin pencere kısmı 95 cm. genişliğinde, 120 cm. uzunluğundadır. Oyuntuları 110 cm dir. Pencereler ahşap doğramalıdır.
Doğu duvarında bulunan 5 alt pencere ile aynı hizada 5 üst sıra pencere bulunmaktadır. Bu üst sıra pencereler, her biri 85×124 cm. boyutlarında, kemerli beton dışlıklar ve renkli desenli camlarla süslenmiş, aynı zamanda alçı içlikler kullanılmıştır. (Foto-34)
Giriş duvarındaki üst pencereler kadınlar mahfilindedir. Bunlar da doğu duvarındaki üst pencerelerle benzer bir tasarıma sahip olsa da boyutları daha büyük olup, her biri 120×163 cm. boyutlarındadır.
f. Vaaz Kürsüsü
Mihrap duvarı ile doğu duvarının kesişiminde, günümüz ahşap işçiliğiyle yapılmış, sade desenli bir vaaz kürsüsü yer almaktadır. (Foto-37) Vaaz kürsüsünün merdiveni mihrap duvarına bitişiktir, ancak organik bir bağlantısı bulunmamaktadır. Merdiven, duvardaki
40
ilk pencere ile kesişir. Boyutları yaklaşık 203 cm. uzunluğunda ve 110 cm. genişliğindedir, dikdörtgen bir şekle sahiptir. Tarihi bir değeri bulunmamaktadır
g. Minare
Yapının girişinde kuzeybatı köşesinde konumlanan tek şerefeli minare, kübik bir kaidede yer almaktadır ve almaşık teknikle inşa edilmiştir. Minaredeki almaşık tekniğe göre üç sıra tuğla, bir sıra kesme taş kullanılmıştır. Minarenin gövdesi de tuğla ve almaşık duvar tekniği ile yapılmış olup, pahlı pabuçla sonlanmaktadır. Gövde silindirik bir yapıya sahiptir. (Foto-40)
Minarenin kaideden üst kısımlara geçişinde pabuç ile gövde arasında taş bilezik bulunmaktadır. Gövdenin üst kısmında ise bu taş bilezikten sonra beş sıra harman tuğlası kullanılmıştır. Daha sonra kesme taş şerefe bölümüne taş bilezikle geçiş yapılmıştır. Bu geçiş sade bir tasarıma sahiptir. (Foto-41)
Minarenin şerefe bölümünün parapet olarak kullanılan korkuluğu taştan olup, çokgen bir şekle sahiptir ve petek sıvalıdır. Külah kısmı kurşun kaplamadır ve başlangıçta kubbe şeklindeyken daha sonra piramidal bir görünüm kazanmıştır. Minarenin tepesinde ise bakırdan bir alem bulunmaktadır.
Minarenin kuzey duvarına dayalı olan, boyutları yaklaşık olarak 2,20 x1,50 metre olan, tek katlı ahşap yapının ne amaçla inşa edildiği veya kullanıldığına dair belirli bilgilere ulaşılamamıştır. Bu nedenle, yapıya ilişkin işlev veya tarihle ilgili kesin bilgilere sahip değiliz. 2008'de gerçekleştirilen restorasyon çalışmalarında, bu bölümün tamamen kaldırılması planlanmasına rağmen, hala yerinde durduğu gözlemlenmektedir. 91
h. Avlu
Avlu, eğimli arazide doğuya doğru küçülür. Cami, batıdaki Kuyu Sokağı'na paralel bir şekilde uzanır. Cami girişinin karşısında Kur’an Kursu binası bulunur. Sağ alt köşesinde türbe ve türbenin da sağ alt köşesinde de şadırvan yer almaktadır. Ayrıca, cami tuvaletinin merdiveni bu şadırvan ile aynı hizadadır ve zemin kata inilerek tuvalete ulaşılır. Avluda zeytin, çam ve birkaç meyve ağacı yer almaktadır. Avluyu sokaktan ayıran tek basamaklı
91 Bu yapıdaki bölüm hakkında bilgi eksikliği bulunmaktadır. İlgili kaynaklarda, Vakıflar Genel Müdürlüğündeki arşivlerde bu bölümün tam olarak ne işe yaradığı veya nasıl kullanıldığı konusunda herhangi açık bir bilgiye ulaşılamamıştır. Ayrıca, caminin imamı da bu bölümün ne amaçla inşa edildiği konusunda bilgiye sahip değildir, fakat bu bölümün depo olarak kullanıldığını belirtmiştir.
41
yükselti vardır ve avlu duvarları, moloz taştan örülmüştür. Bu çevrelenmiş avluda cami, Ku’ran kursu, türbe, şadırvan ve tuvalet bulunmaktadır. (Plan-9) Bu ek yapılar ile birlikte cami avlusu yaklaşık olarak 1815,25 metrekarelik bir alana sahiptir. (Foto-22)
Avlunun içi düzgün kesme kaldırım taşlarıyla döşenmiştir ve ağaç ekili bölümler bitkilerle süslüdür. Kur’an kursu binasının çevresi ise geçmiş restorasyon çalışmalarından kalan beton kaldırımlarla çevrilidir. Tuvaletin sağındaki boş alanın sivri ucunda ise yeşilliklerle düzenlenmiş bir alan bulunur. (Foto-42,43)
i. Türbe
Hasan Bey Cami'nin güneydoğu köşesinde bulunan türbedeki kabirlerden birinin kitabesinde caminin banisi Mirliva-i Mısri Hasan Bey'e ait olduğu yazmaktadır. Ancak, Safiyüddin Erhan, 1975'teki tadilatlarda eski türbedeki bu yazılı mezar taşlarının yeni sandukaların içine kapatıldığını ve artık incelemenin mümkün olmadığından bahsetmektedir. 92 Bu konuya ve eski çeşmeden çıkarılan kırık inşa kitabesinin kaybolmaması için türbe duvarına konulduğundan inşa kitabesi bölümünde de değinmiştik. (Foto-23) Ancak bazı kaynaklar, bu kişilerin Hasan Bey'in 15 aile üyesinin gömülü olduğunu iddia eder.93 Ayrıca, bir yapışık ikiz mezar ve boyut olarak diğerlerinden daha küçük olduğu için bebek kabri olduğu tahmin edilen mezarlar da mevcuttur. Bu mezarların en başında Hasan Bey'e ait olduğu düşünülen mezar bulunmaktadır. (Plan-10) (Foto-44)
Türbe, düzgün olmayan dikdörtgen bir plana sahiptir. Doğu ve batı duvarları yaklaşık 780 cm., kuzey ve güney duvarı ise yaklaşık 1100 cm. uzunluğundadır. Türbenin alanı yaklaşık 88 metrekare civarındadır. Üst kısmında ahşap bir çatı bulunur ve bu çatı alaturka kiremitlerle kaplıdır. Türbenin tavanı dört bölüme ayrılmış ve aralarına üç ahşap gergi yerleştirilmiş bir ahşap kaplama ile örtülüdür. Türbenin dışına taşan çatı saçağı ise yaklaşık 90 cm. uzunluğundadır. (Foto-45)
Türbenin iç mekânında, duvarlar sıva üstü plastik boya ile kaplıdır ve zemin düzgün tuğla döşeme ile kaplanmıştır. Türbenin 210x185 cm. boyutlarındaki ahşap kapısı kuzey duvarının merkezinde yer almaktadır. Ayrıca, kuzey ve güney duvarlarında ikişer pencere, doğu ve batı duvarlarında ise birer pencere olmak üzere toplamda 6 pencere
92 Erhan, a.g.e., 113.
93 Arık, a.g.e., 438.
42
bulunmaktadır. Bu pencerelerin boyutları 115x125 cm.'dir ve tamamı ahşap doğramalarla çevrilidir.
1975 yılındaki onarımlardan önce orijinal halini korumuş olan türbe, onarımlar sonucunda tamamen yeni bir görünüme sahip olmuştur. Erhan, bu yeni yapının tarihi açıdan önemi olmadığını ifade eder.94
j. Hamam Yerel halk arasında genellikle "Eski Hamam" olarak anılan Hasan Bey Hamamı, Hasan Bey Cami’nin 160 metre doğusunda kalır. Namazgah caddesi ile Selvili caddesi arasında, Eski su sokağının doğusundadır. 4. Pafta, 22 ada ve 31. Parselde bulunmaktadır. (Foto-46) Ayrıca, sahil şeridinden ve Tahir Ağa Hamamı'ndan rakım olarak yukarıda yer aldığı için "Yukarı Hamam" olarak da bilinir. Bu yapının orijinal kısımlarının özelliklerine bakılarak, Hasan Bey Camii ile aynı dönemde, yani 17. yüzyılda inşa edildiği ve gelirinin vakıf giderlerini karşılamak için kullanıldığı düşünülmektedir.
Hamam, halk arasında ilk inşa edildiğinde çifte bir hamam olarak kullanıldığına dair söylentilere sahiptir. Ayrıca, eski arşiv kayıtlarında yıkılan soğukluk bölümünden bahsedilmesi ve yapının simetrik bir şekilde iki eşlik eden bölüme sahip olması, bu iddiayı desteklemektedir.95 (Plan-11)
Hamamın güneyinde bulunan dikdörtgen bölümdeki mekanlardan en doğusundaki, kuzey-güney ekseninde yükseltilmiş sivri bir kemerle iki eşit parçaya bölünmüş ve pandantiflerle desteklenerek, birbirine simetrik iki kubbe tarafından örtülmüştür. (Foto-47)
Yapı üzerinde en önemli değişikliklerin yapıldığı 2014 restorasyonu ile birlikte yapının doğu duvarında bulunan iki girişten biri olan soğukluk bölümündeki dikdörtgen kemerli giriş kapısı kapatılmıştır. Ancak diğer yuvarlak kemerli giriş, hala 'ılıklık' bölümünde yer alır ve bu bölümden diğer mekanlara geçişi sağlar. Ayrıca, giriş duvarının en sağında yer alan bir pencere bulunur. (Foto-48)
94 Erhan, a.g.e.,113
95 Belde Batum, Mudanya’da Tarihsel Araştırma ve Mimari Oluşumunun İncelenmesi (2.Bölge) (İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi,1994)
Neşe Çağlarım, Mudanya’da Geleneksel Konut Mimarisinin Gelişimi ve Günün Şartlarına Uyarlanması Üzerine Bir İnceleme (3.Bölge) (İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi,1994)
43
Hamamın güneyinde bulunan dikdörtgen bölümdeki mekanların en batısındaki ile daha önce bahsettiğimiz en doğudaki mekân ile simetrik konumdadır ve birebir aynıdır. Tek farkı, doğudaki kubbe aynalı tonozla, batıdaki ise pandantiflerle desteklenen bir kubbe ile örtülmüştür. Bu pandantifli bölümün kuzey duvarındaki kapı, 'sıcaklık' bölümü ile arasındaki geçişi sağlar. Bu mekân, yaklaşık olarak 'soğukluk' bölümü ile aynı boyutlara sahiptir ve dört tromp özerine oturtulmuş bir kubbe ile örtülüdür. İnşa edildiği dönemde bu mekânın bulunmadığı ancak tarihinin tam olarak bilinmediği bir restorasyon sırasında, köşe kısımlarına enine ve boyuna duvarlar eklenerek, bu bölge dört ayrı eyvan ve üstü açık dört ayrı köşe hücre haline getirilmiştir. Mekânın kuzey duvarında bulunan açıklıktan su deposu görülebilmektedir. Su deposu, hamamın kuzey kısmının tamamını kaplar ve beşik tonozla örtülüdür. (Foto-48,49)
'Soğukluk' ve 'sıcaklık' bölümlerinin kubbe kısımları mukarnas detayları ile süslüdür. Bu sekizgen kasnağa sahip kubbelerin merkezinde 5 adet açıklık, etraflarında ise düzensiz aralıklarla 42 adet fil gözü penceresi yer alır. (Foto-52,53)
Hamamın iç duvarları, çeşitli restorasyonlardan sonra sıvanmış ve boyanmıştır, bu nedenle orijinal malzeme ve tekniği belirlenememiştir. Yapının dış cephesindeki almaşık duvar örgüsü, tuğla dolgular arasına 2 sıra moloz taş şeklindedir. Orijinal halinde sadece doğu cephesinde, bugünkü halinde ise örtü sistemi ile duvarın kesişim yerlerinin tamamında bulunan kirpi saçak kullanılmıştır.
Yaklaşık 400 m² alan kaplayan hamamın dış cephesinde toplam 8 adet payanda istinat duvarı bulunur. (Foto-56) Bunların 2 tanesi doğu, 3 tanesi kuzey ve 3 tanesi güney duvarında yer almaktadır. Bu payandalar düzensiz aralıklarla konumlandırılmıştır ve batı duvarında herhangi bir payanda istinat duvarı mevcut değildir. Doğu duvarındaki payandalar, sonradan eklenmiş olup orijinal tasarımda yer almamaktadır.
2014 yılındaki restorasyon çalışmalarından önce, yapının batısındaki 'sıcaklık' bölümü kısmen yıkılmış, doğusundaki 'soğukluk' bölümü önce marangozhane ve daha sonra araç parkı olarak kullanılmıştır. (Foto-50) Kuzey eksenindeki mekanlar ise depo ve ticari dükkân olarak hizmet vermiştir. Bu bozulmuş yapının, kubbe ve duvar güçlendirme çalışmalarıyla birlikte orijinal planına sadık kalarak restore edildiği belirtilmektedir. (Plan-13) Zemindeki mermer kaplama ve iç mekânda sergilenen mermer kurnalar inşa
44
edildiği zamandan kalan orijinal parçalardır. (Foto-54,55) 2022 yılından itibaren aktif bir şekilde kütüphane olarak kullanılmaktadır.
3. Restorasyonlar ve Bugünkü Durumu
Hasan Bey Camii, geçmiş dönemde meydana gelen depremler ve diğer olumsuz çevresel etmenler nedeniyle taşıyıcı elemanlarında ciddi hasarlar meydana gelmiştir. Yapıldığı dönemden itibaren gittikçe hasar gören cami, 1975’te Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından yenilenmiştir. Özellikle 1999 depremi gibi doğal afetler, caminin taşıyıcı elemanlarında ciddi zararlara yol açmıştır. Bu hasarlar, yapı elemanlarının boyutları, malzemesi ve inşa tekniği göz önünde bulundurularak değerlendirilmiş ve restorasyon gereksinimi ortaya çıkmıştır.
Hasan Bey Camii, belgelenmiş vakıf kayıtlarına göre, 1977,1987 ve 2008 yılları olmak üzere üç ayrı dönemde restorasyon çalışmalarına tabi tutulmuştur. Bu restorasyon süreçleri, yapının fiziksel korunmasını ve tarihi özelliklerinin sürdürülmesini amaçlayan önemli girişimler olarak kayıtlara geçmiştir. Bu dönemde gerçekleşen çalışmaların ayrıntılı belgeleri, cami üzerine yapılan araştırmaların temelini oluşturmaktadır.
Caminin 1975 yılındaki tadilat sırasında, minberin orijinal haliyle yenilendiği, ancak vaaz kürsüsünün yerine yeni bir kürsü yapıldığı gözlemlenmiştir.96 Ayrıca, ahşap tavanın ortasındaki kündekârî tavan göbeği, kışın açık bırakılan çatının etkisiyle hasar görmüş ve çökmüştür. Bu hasarın giderilmesi amacıyla, göbeğin orijinal formunu yansıtan çıkıntılı püskülün, Mehmet Safiyüddin Erhan tarafından ikaz edilmesi sonucu, 2012 yılında eski yerine yeniden monte edildiği kaydedilmiştir.97 Yıllar içinde çeşitli tadilatlar geçirse de orijinal kalan tek parça, tavan göbeğindeki çıkıntıdır. (Foto-38,39) Fakat bu çıkıntının ucundaki karanfil şeklindeki püskül sonradan eklenmiştir.
Erhan, 1975 yılındaki restorasyon sırasında binanın sıvalarından pencere düzenlemelerine, pervazlarından tezyinatına kadar birçok orijinal özelliğinin değiştirildiğini belirterek, binayla beraber eşsiz bir mimari mirasın kaybedildiğini ifade eder.98
96 Mudanya müftülüğü, Hasan Bey Cami Dosyası, Sayı No: DO/9-4/2
Mudanya müftülüğü, Hasan Bey Cami Dosyası, Sayı No: 2/3758
97 Erhan, a.g.e., 111.
98 Erhan, a.g.e., 111.
45
Restorasyon ihtiyacının belirlenmesinin ardından, Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından 2007 yılında başlatılan bu önemli çalışma, Mimar Oğuzhan Telci ve Ufuk Toktaş liderliğinde gerçekleştirilmiş ve 2008 yılında tamamlanmıştır. Bu restorasyon projesi, caminin tarihi ve kültürel mirasının korunması, taşıyıcı elemanların orijinal boyutları, malzemesi ve inşa tekniğinin muhafaza edilmesi amacıyla hayata geçirilmiştir.2007-2008 yılları arasında minare, türbe ve hamam müştemilatının restore edilmesiyle daha da zenginleştirilmiştir.
Restorasyon çalışmaları kapsamında, çeşitli iyileştirmeler ve yeniden inşa faaliyetleri gerçekleştirilmiştir. Bu çalışmaların bir parçası olarak, beton dışlıklar, alçı içlikler, tuvaletler, şadırvan, son cemaat yerindeki ahşap korkuluklar ve drenaj sistemi baştan aşağı yenilenmiştir. Geleneksel malzemelerle restore edilen bölümler arasında kadınlar mahfili, ahşap asma çatı konstrüksiyonu, mihrap etrafındaki moloz taş doku içindeki ahşap destekler, son cemaat yerindeki ahşap sütunlar ve taş kaideler, ahşap doğramaların tamamı, demir parmaklıklar, minare alemi, malzeme ve formu, minare külahının kurşun kaplaması ve bakır yağmur olukları yer almaktadır. Bu çalışmaların amacı, yapının orijinal yapısını ve estetiğini korurken, dayanıklılığını ve kullanılabilirliğini artırmaktır.
Hasan Bey Camii’nde gerçekleştirilen restorasyon çalışmalarının ardından günümüze ulaşan orijinal bölümler, bu yapının tarihi ve mimari dokusunu korumak adına büyük önem taşımaktadır. Bu kısımlar arasında dikkat çekenler şunlardır: Sağlam yığma moloz taşlardan inşa edilmiş olan beden duvarları, minare kaidesi ve pabuç, minarenin gövdesi ve şerefesi ile peteği, aynı zamanda caminin odak noktası olan mihraptır. Bununla birlikte, ahşap minber ve vaaz kürsüsü gibi öğeler, caminin iç mekanının özgün özelliklerini yansıtmaktadır. Ayrıca, giriş kapısındaki kitabe, yapının tarihini ve vakıf bilgilerini içermesi bakımından büyük bir öneme sahiptir.
Ötüken, caminin batı duvarındaki alt pencerenin lentosunun iki basamaklı olduğunu ve bu pencerenin muhtemelen eski minarenin giriş kapısı olarak kullanıldığını belirtir.99Ancak 2007 yılındaki Vakıflar Genel Müdürlüğü restorasyon kayıtlarında bu bölümün tamamen kaldırıldığı ve günümüzde mevcut olmadığı belirtilir.
Hasan Bey Camii günümüzde hala ibadet amacıyla kullanılabilir durumdadır. Bu tarihi cami, ibadetlerin yanı sıra ziyaretçilere tarihi ve kültürel bir mekânı keşfetme fırsatı sunar.
99 Ötüken vd., a.g.e. 461.
46
Aynı zamanda cami çevresindeki diğer yapılar da kısmen restore edilmiş ve kullanılabilir hale getirilmiştir.
Hasan Bey Hamamı, uzun bir âtıl dönemin ardından 2014 yılında Bursa Büyükşehir Belediyesi tarafından aktif kullanıma açılmıştır. Günümüzde bu tarihi yapı, kütüphane ve sanat merkezi olarak değerlendirilmektedir. Bu yeniden canlandırma çalışmaları, tarihi ve kültürel mirasın korunmasına katkı sağlamış, yapıyı şehir sakinlerinin kullanımına sunarak kültürel etkinliklerin merkezi haline getirilmiştir.
Hasan Bey Camii, günümüzde faal bir şekilde kullanılmakta olup Kur’an kursu faaliyetlerini de sürdürmektedir. Toplam kapasitesi 500 kişi olan cami, vakit namazlarında 30-40, cuma namazlarında ise 400 kişiye hizmet vermektedir. Ayrıca bayram namazlarında bu kapasite 500 kişiye çıkmaktadır. Camide görev yapan personel, bir imam-hatip ile bir müezzin-kayyım olarak belirlenmiştir.100
B. HALİL AĞA (ESKİ) CAMİ
1. Genel Özellikler
Halil Ağa Cami, giriş kapısının üstünde bulunan kitâbeye göre Kethüda Halil Ağa tarafından Hicri 1053/Miladi 1643-44 yılında inşa edilmiş bir eserdir. Bu yapı, cami merkezinde yer almak üzere hazire, imam odası, şadırvan ve Sinan Bey hayratı olan çeşme gibi öğeleri içermektedir.
a. Yeri
Halil Ağa (Eski) Camii, Bursa'nın Mudanya ilçesinde, Camiiatik Mahallesi'nde konumlanmıştır. Camii, H21b13b4c. pafta, 1162. Ada ve 2, 24 ve 25 numaralı parseldeki arazi üzerine inşa edilmiştir. Mustafakemalpaşa Caddesi ile 3. Cami Sokağı'nın kesişim noktasında bulunmaktadır. (Foto-57) Caminin kuzeydoğusundaki minare, kaldırımı bölerek ana yolla sınırlıdır ve cami çevresinde ticari yapılar ve yerleşim alanları bulunmaktadır. Konum olarak, Mudanya'nın hareketli bir bölgesinde yer almaktadır.
b. İnşa Kitâbesi
Caminin kuzey cephesindeki ana ibadet mekânına giriş kapısının üstünde 25×80 cm. boyutunda iki satırlık Celî Sülüs kitâbe bulunur. Bu kitâbeye göre, yapılış tarihi 1053
100 Arık, a.g.e., 438.
47
Hicri (1643-44 Miladi) tarihinde Kethüda Halil Ağa tarafından gerçekleştirilmiştir. (Foto-59)
١ . اول حلیل اغا که اولد حالیا
زمن جمع ......... کثحدا
بو مقامی ايلدی احیايه
.٢ وير اجرين دارعقبادا حدا
اى ظهورى هر کورن تاريخ اچون
دىدي اولدم حیرکز مقبول او ل
. ٣ ثلثه و حمسین و الف ١٠٥٣
1. Ol Halil Ağa ki oldu hâliyâ
Zemin-i cemi…... Kethüdâ
Bu makamı eyledi ihyaya.
2. Vire ecrin dâr-ı ukbada Hüda,
Ey zuhûri her gören târih içün
Didi ol dem hayrınız makbûl olâ
3. Selase ve hamsin ve elf 1053
Vakıflar Genel Müdürlüğü'ne ait olan Camii, resmi kayıtlarda "Camii-i Atik" olarak geçmektedir.101 Müftülük kayıtlarında ise "Eski Camii" olarak kaydedilmiştir. Ancak halk arasında ve Caminin banisi Halil Ağa'ya atfen "Halil Ağa Cami" veya "Eski Camii" olarak bilinmektedir.
101 Bursa Valiliği Vakıflar Müdürlüğü, Vakıf Belgeleri Arşivi, Cami-i Atik Dosyası Tescil Numarası: 2454.
48
c. Dış Görünüm
Halil Ağa (Eski) Camii, toplamda yaklaşık 1000 metrekarelik, doğudan batıya daralan düzgün olmayan dikdörtgen bir arazide konumlanmaktadır. Bu arazi üzerinde cami birimine ait çeşitli yapılar bulunmaktadır. (Foto-58)
Caminin kuzeybatısında, 21,20 m²'lik bir imam evi yer almaktadır. Ayrıca, güneybatısında 10 kabrin bulunduğu bir hazire bulunmaktadır. Kuzeydoğusunda ise şadırvan yer almaktadır. Şadırvanın bulunduğu duvar, Sinan Bey Çeşmesi ile birleşik durumdadır. Bu çeşme, avlunun dış tarafında yer almaktadır. Ayrıca, Caminin avlusunda 175 yıllık bir anıt çınar ağacı da bulunmaktadır. Avlunun kenarları, Caminin tüm ögelerini içine alan alaturka kiremit harpuşta ile çevrelenmiştir. (Foto-60,61)
Caminin dış duvarları moloz taş örme şeklinde yapılmıştır. Kuzeydoğu cephesindeki minare, Cami duvarı ile birleşiktir. Minare, beşgen kaideli, tek şerefeli ve tuğla arası taş örmedir. Avluya giriş kapısının sağında, 8 musluklu tarihi değeri olmayan bir şadırvan vardır. Şadırvan ile aynı çevre duvarıyla bitişik olan Sinan Bey Çeşmesi, yola bakmaktadır.
Caminin kuzey ve doğu olmak üzere iki girişi bulunmaktadır. Doğu girişi, sokağın kaldırımından düz ayak olarak ulaşılabilen bir noktadadır ve genellikle bayanlar girişi olarak kullanılır. Kuzey girişi ise avludaki ahşap kapı aracılığıyla sağlanır.
Avluya giriş kapısının karşısında iki katlı, sıvalı ve sarı boyalı bir imam meşrutası bulunmaktadır. Bu yapı ile Caminin arasında kalan kapıdan mezarlığa geçilir.
d. Tasarım ve Plan
Halil Ağa (Eski) Camii, kare plana sahip bir yapıdır ve ana ibadet yeri ile son cemaat yeri bölümlerinden oluşmaktadır. (Plan-14) Caminin mihrabı, güney cephesindedir. Beşgen kaideli minare, Caminin kuzeydoğu köşesinde bulunmaktadır. Minareye çıkış ise Caminin iç kısmında yer alan kadınlar mahfilinin sağ alt köşesindeki ahşap kapıdan gerçekleştirilmektedir. Ayrıca, ana ibadet yerinin ikinci girişi de kuzey duvarında bulunmaktadır.
Harimin kuzey cephesindeki ana giriş kapısının üstünde ahşap kadınlar mahfili bulunur. Kadınlar mahfilinin sol alt köşesinde imam odası yer almakta, harime bakan kısmında ise 145x150 cm. boyutlarında bir müezzin mahfili bulunmaktadır. (Plan-15)
49
İç alanı 120 metrekare olan cami, düz tavanlı olup gizli bir kubbeyle örtülmüştür.
2. Mimari Elemanlar, Malzeme ve Teknik Özellikler
a. Taşıyıcı, Geçiş ve Örtü Sistemleri
Halil Ağa (Eski) Camii'nin örtü sistemini doğu ve kuzeyde 80 cm., batı ve güneyde 86 cm. kalınlığındaki moloz taş duvarlar taşımaktadır. Duvarların yüksekliği yaklaşık 550 cm. boyutlarındadır. (Kesit-4) Bu duvarlar, moloz taşlarının yanı sıra kırık tuğlalar ve bol harç kullanılarak örülmüştür. Mihrap duvarında iki, diğer duvarlarda üçer adet 55 cm.’lik pencere oyuntusu bulunmaktadır. Bu pencerelerin üstünde ağırlığı dağıtmak için sivri kemerler kullanılmıştır. Söz konusu kemerler, iç kısımda sıva üstü boya ile kaplıyken dış cepheden görülebilir. Ana ibadet mekânındaki kadınlar mahfilini, müstakil olarak beş adet ahşap destek taşımaktadır.
Ana ibadet mekânının sağ tarafındaki giriş ise sivri bir tahfif kemeri ile son bulmaktadır. Pencerelerin sivri kemerlerinde ve tavan saçaklarının altında kirpi saçak ile örülmüştür. Minarenin beşgen kaidesi kesme taş, silindirik gövdesi ve şerefe altı petek tuğla örme ile inşa edilmiştir.
Caminin örtü sistemi, 4 ahşap dikme ve beton aşıklar tarafından desteklenen kurşun ile kaplanmış kırma çatıya sahiptir. (Plan-19) Ayrıca dışarıdan bakıldığında fark edilmeyen bir ahşap gizli kubbe bulunmaktadır. (Kesit-4) Osmanlı İmparatorluğu'nda 16. ve 17. yüzyıllarda Anadolu eserlerinde görülen bu mimari detay, Caminin iç mekânına derinlik katar.102 (Foto-62)
Gizli kubbe oyuntusunun yaklaşık boyutu 290 cm.'dir. (Plan-18) Kubbenin çapı ise yaklaşık 650 cm.'dir ancak iç mekânın tam ortasında olmasına rağmen mekânın tamamını kaplamaz. Ahşap kaplama olan tavan ise renkli şeritlerle süslenmiştir.
Yapının örtü sisteminde, ahşap ve kalem işi süslemeler, mimari estetiğe önemli bir katkı sağlar. Kubbenin tepe noktasında yer alan daire ve etrafındaki güneş ışınlarını anımsatan şerit süslemeler bulunur. (Foto-64) Bu dairenin etrafı, kıvrık dal ve çiçek motifleriyle
102 Osmanlı dönemi Anadolu ahşap Cami mimarisinde sıkça rastlanan bir özellik, gizli kubbe uygulamalarıdır. Bu gizli kubbeler, Cami iç mekânına estetik bir zenginlik katma amacı taşımaktadır. İstanbul Takkeci Camii, Çorum İskilip Ulu Camii ve Afyon Merkez Cürcani Camii gibi örnekler, incelediğimiz Cami ile paralel bir şekilde kırma çatı, kurşun kaplama ve gizli kubbe özelliklerini içermektedir. Ayrıntılı bilgi için bkz.: Hüseyin Tunçay-Ercan Yavuz, Gelenekten Geleceğe Ahşap Camiler, Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 22-610.
50
örülüdür. Kubbe eteğinde ise sade kıvrık dal ve kubbeyi dört parçaya ayıran kalem işi şeritler dikkat çeker. Her bir parçada, yaprak ve dallarla çevrili dairesel madalyonlar bulunur. Bu madalyonların içinde farklı temalara sahip motifler yer alır. Örneğin, çift minareli Cami, stilize ev motifi ve hat yazıları gibi detaylar bulunmaktadır. (Foto-63) (Şekil-4,5,6,7)
Caminin yer döşemesi genel olarak ahşap malzeme kullanılarak yapılmış olup, üzeri halı kaplamadır. Ancak, mihrap önündeki basamağın malzemesi mermerdir ve bu basamak da halı kaplamayla örtülüdür.
b. Mihrap
Caminin mihrabı, güney duvarının ortasında konumlanmıştır. (Foto-65) Mihrabın alt bölümünde, yerden 22 cm. yüksekliğinde mermer kaplı bir basamak bulunmaktadır. Güney duvarından sahna taşan 20 cm. çıkıntı, dış cepheden bakıldığında belli değildir. Mihrap, taç kısmındaki kalemişi motiflerin bitimine kadar yaklaşık 510 cm. yüksekliğe ve 240 cm. genişliğe sahiptir.
Mihrap nişi, dört dilimli mermer bir yapıya sahiptir ve geometrik motifli kavsara ile kilit taşına kadar 315 cm. yüksekliğe, 110 cm. genişliğe ve 70 cm. oyuntuya sahiptir. Mihrabın bulunduğu güney duvarında, yerden 90 cm. yüksekliğinde ahşap lambri kaplama bulunmaktadır ve bu kaplama mihrap nişinin oyuntusunun başlangıcına kadar devam eder. Mihrap nişi mukarnasa kadar mermer kaplıdır. Mukarnas kısmı, beş sıra olup, geometrik desenli ahşap üzerine yaldızlı boyama ile süslenmiştir.
Mihrap tamamen kalemişi süslemelerle bezenmiştir. Çerçeve kısmında sarı zeminde Âyetü’l Kürsî, alınlık kısmında yeşil zeminde Bakara Sûresi'nin 149. ayeti yer almaktadır. Bordür kuşağında ise yeşil zeminde farklı tonlarda kıvrık hançer yaprakları vardır. Köşelik bölümü, kahverengi zeminde mavi çiçek ve yaprak motifleri işlenmiştir. Bu süslemeler, mihrabın taç kısmında da devam etmektedir. (Şekil-8)
c. Minber
Caminin güney duvarı ile batı duvarının köşesinde konumlanan minber, tamamen ahşaptan yapılmıştır. (Foto-66) Minber, duvar ile bitişik bir konumda yer almakta olup, 9 basamaktan oluşur ve boyu 242 cm.'dir. Toplam yüksekliği, alem ile birlikte yaklaşık 550 cm.'dir. Minberin süpürgelik, yan aynalık ve korkuluk bölümleri ahşap çıtalar kullanılarak
51
yapılan geometrik desenlerle süslenmiştir. Minber korkulukları, eski ahşap oyma veya delik açma teknikleriyle yapılan ajur tekniği kullanılarak üretilmiştir. Kapı sövesi üzerindeki taç kısmı da ahşap kullanılarak yapılmış ancak zaman içinde kısmen zarar görmüş ve parçalanmıştır. (Şekil-9)
Geçit kısmında kapı bulunmayıp, minber yekpare ahşaptan yapılmıştır. Minberin tamamı, son dönem ahşap işçiliğiyle yapılmış olup, yeşile boyanan külah ve kasnak kısmı hariç, beyaz yağlı boya ile boyanmıştır.
d. Kadınlar Mahfili
Harimdeki kuzey duvarındaki ana giriş kapısının üstünde, tamamen ahşap malzemeden yapılmış olan kadınlar mahfili bulunmaktadır. (Foto-67) Bu mahfil, 12 cm.'lik beton kaidelere oturtulmuş ve 6 adet ahşap dikme tarafından desteklenmektedir. Mahfilin genişliği yaklaşık 1092 cm., boyu ise 210 cm.'dir. Doğu kapısından girilen kapıdan başlayan merdivenler aracılığıyla mahfile erişilebilmektedir. Mahfilin ortasında yarım dairesel bir çıkıntı bulunmaktadır.
Mahfildeki korkuluklar, basit parmaklıklara sahiptir ve beyaz yağlı boya ile boyanıp verniklenmiştir. Mahfilin sağında ve solunda bulunan üstlük pencereler, yuvarlak kemerli olup, beton içliklerle kaplıdır. Mahfilin tabanı ise ahşap malzeme üzeri halı kaplamadır.
e. Kapılar ve Pencereler
Caminin girişleri kuzey ve doğu yönlerinde yer almakta olup, doğu girişi bayanlar için ayrılmıştır. Doğu girişi, sokağın kaldırımından kolayca ulaşılabilecek şekilde olup, minare kaidesinin solunda kalmaktadır. Bu giriş, mermer çerçeveli ve mermer basık kemerlidir. Mermer çerçevenin üstünde ise tuğla ile örülmüş sivri bir kemer bulunmaktadır. İki kanatlı ahşap kapı, 140×195 cm. boyutlarındadır. (Foto-68)
Kuzey giriş ise 150x225 cm. boyutlarında olup dikdörtgen çerçevelidir. (Foto-69) (Şekil-10)
Bu kapı basık kemerli olup, üzerinde daha önce bahsedilen iki satırlık kitâbe bulunmaktadır. (Bkz. s. 45) Kitâbenin alt kısmında ise üç adet kabartma çiçek motifli rozet yer almaktadır. Sağ ve sol kapı dikmelerinde kabartma selvi ağacı motifleri işlenmiştir. (Foto-70) Kemerin köşelerinde ise stilize edilmiş kıvrık bitki motifleri detaylandırılmıştır. (Foto-71)
52
Caminin iç mekânında, kadınlar mahfilinin sağ alt köşesinde konumlanan minareye çıkış kapısı ahşaptan yapılmış olup, 65×150 cm. boyutlarındadır.
Halil Ağa (Eski) Camii'nin iç mekânında iki pencere sırası bulunmaktadır. (Foto-72) Alt pencere sırasında, kuzey ve güney duvarlarında simetrik bir düzenle ikişer pencere açıklığı yer almaktadır. Aynı simetri doğu ve batı duvarlarında da üçer pencere açıklığı ile devam etmektedir. Bu düzenleme neticesinde ilk sıra toplamda 10 pencere içermektedir. Alt sıradaki pencereler birbirine eşittir ve oyuntusu 55 cm.'dir. Pencere açıklıkları 108 cm. genişliğindedir ve pencere kısımları pervazlarıyla birlikte 105x160 cm. boyutlarına sahiptir. Bu pencereler dikdörtgen formundadır ve iç kısımları yuvarlak kemerlidir.
Üst sıra pencerelerde, kuzey, güney ve batı duvarlarındaki alt pencerelerle aynı hizada küçük boyutlarda birer üst pencere bulunmaktadır. Ancak, doğu duvarındaki giriş kapısı ile aynı hizada olan üst pencere, sonradan yapılan tadilatlarda sıva ile kapatılmıştır. (Foto-73) Bu pencere dış cepheden moloz taş ile örüldüğü için herhangi bir iz bırakmamaktadır. Toplamda 10 adet olan üst sıra pencereleri birbirine eşittir. Bu pencereler, beton içlik ve dışlıklarla süslenmiş olup, sade bir görünüme sahiptir.
f. Vaaz Kürsüsü
Vaaz kürsüsü, güney duvarı ile batı duvarının köşesinde konumlanmıştır. (Foto-74) Dikdörtgen bir formda tasarlanan vaaz kürsüsü, dört köşesinde yüksek topuzlar barındırır. Tamamen ahşaptan yapılan vaaz kürsüsü, beyaz yağlı boya ile boyanmış olup, topuzlarla birlikte 140 cm. yüksekliğe ve 90 cm. genişliğe sahiptir. Vaaz kürsüsünün merdiveni, dış tarafa çıkıntı yapmamaktadır.
Vaaz kürsüsünün korkuluk ve sedir kısmı, ahşap çıtalar kullanılarak ajur tekniği ile geometrik desenlerle süslenmiştir.
g. Minare
Cami’nin kuzeydoğu köşesinde konumlanmıştır. (Foto-75) Minare kürsüsü, doğu duvarına bitişiktir ve dışa doğru 114 cm. taşar. Minare girişi, harimin güney cephesindedir. Kesme taş minare kaidesinde, yer yer tuğla örme sıralar bulunur. Toplamda 614 cm. yüksekliğindeki beşgen kaideyi takiben, petek tuğla örme pahlı pabuç yer alır. Minarenin gövdesi silindirik ve tuğla örme ile kaplıdır. Tek şerefelidir ve mermer olan
53
şerefe korkuluklarının altında beş sıra kirpi saçak tuğla örme bulunur. Külah kısmı ise dairesel formdadır. (Foto-76)
h. İmam Evi ve Meşrutası
İmam meşrutası, Caminin kuzeybatısında yer almaktadır. (Foto-61) İki katlı karkas bir yapıdır ve ahşap malzemelerle inşa edilmiştir. (Plan-20) Yapıya giriş, Cami avlusundaki 85×195 cm. boyutlarındaki ahşap tek kanatlı kapı ile sağlanır. Üst kata geçiş ise avlunun yanındaki 3. Cami sokaktaki ahşap kapıyla sağlanır. Üst kattan sarkan 83 cm.'lik cumbayı taşıyan 3 adet payandalar mevcuttur. (Foto-77) Cumba üstündeki cephede, dikdörtgen şeklinde ahşap pervazlı ve demir parmaklıklı 4 pencerenin her birinin üst hizasında sivri kemerlerden oluşan beton dışlıklı üst pencereler yer alır. Toplam 515 cm. uzunluğundaki cumbalı duvarın sağında 400 cm.’lik çıkıntısız bölüm bulunur. Bu duvarda da aynı pencerelerin devamı niteliğinde alt ve üst olarak 3 pencere çifti daha yer alır. (Kesit-5) (Foto-97)
Taban alanı yaklaşık 70 metrekaredir. Kırma çatılı olan yapı, alaturka kiremitle örtülüdür. Çatıdan sarkan 126 cm. uzunluğunda ahşap saçak bulunur. Yapının dış yüzeyi sıva üstü sarı boya ile kaplıdır.
Alt katta mutfak, banyo, tuvalet ve iki oda yer alır. Giriş cephesine dik uzanan sofa, Cami avlusuna bakmaz. Üst katta üç oda ve merdivenli sofa bulunur. Üst kattaki asıl odada sedir ve ocak bulunmaktadır. 103
İmam evinin zemin katının altında, avluya bakan iki mekân depo olarak kullanılır. Kot farkı olarak daha alçakta bulunan bu mekânların girişi arka bahçede bulunmaktadır.
i. Hazire
Avluya giriş kapısının kuzeybatısında, Caminin ise sağında yer alır. (Foto-78) İmam evi ile Cami arasında kalan aralıkta mezarlığa giriş kapısı bulunmaktadır. Mezarlar kuzeyden güneye doğru sıralanmış olup toplamda 10 adettir. Bu mezarların 2 tanesi demir parmaklıklar ile çevrilidir, 3 tanesinde herhangi bir yazı bulunmamaktadır. Kitâbelerin incelenmesinde, kelimenin alt satıra geçildiği durumlarda, metnin orijinaline sadık kalma amacıyla alt satıra geçilmiştir. Mezarların araştırılmasını ve açıklanmasını kolaylaştırmak
103 Ezgi Güner, Mudanya Tarihi Kent dokusunun 1994 2003 Arasındaki Değişiminin
İncelenmesi ve Değerlendirilmesi. (Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Kültür Üniversitesi Fen
Bilimleri Enstitüsü, Mimarlık Anabilim Dalı, 2014) 66.
54
amacıyla sağdan sola doğru numaralandırılmıştır. Ayrıca tarihi değeri olmayan yazısız taşlar incelememizin dışında tutulmuştur.
1 No’lu Mezar Taşı: (Foto-79)
İnceleme Tarihi: 03.11.2023
Yapım Senesi: -
Genel Özellikleri: Mezar taşının üzerinde herhangi bir yazı bulunmamaktadır. Dikdörtgen blok halinde bir taşın üzerine devşirme olarak monte edilmiştir. Silindirik olan mezar taşının üstünde, ilmiye sınıfına ait olduğunu gösteren bir kavuk motifi bulunmaktadır.
2 No’lu Mezar Taşı: (Foto-80)
İnceleme Tarihi: 03.11.2023
Yapım Senesi: -
Sahibi: Tevfik Bey
Yazı Türü ve Metni: Tâ'lik
Yazılışı:
هو الباقي
كابرىن بانى جانان ايده حق بو مرحوم
حالك حوب كايل ايده مغفرت نیشان
اجرا-ى شري شريف اتمکے پک اهل ايد
كلمشدى ايش بو جاء ( ى)ستانبولى بو جان
55
هر کىم زيارت ايدرس روحون شبهو شم
بحش ايده اقويوپ صورتول فاتیحه عیان
كوهر له كلدى فوتنه رمزى تاريخنیك
توفیق افندى رحمته ايردى ادن مكان
سنه ١٢٥١
Okunuşu:
Hûvel Bâki
Kabrin bani-i cinân ide Hak bu merhum
Hâlık hub-u kail ide mağfiret-nişan
İcrâ-i şeri-i şerîf etmeğe pek ehil idi
Gelmişdi iş bu ca’e (i)stanbuli bu cân
Her kim ziyâret ederse ruhuna şubhu şam
Bahş ide okuyup sûret-ül Fâtiha ayan
Gûherle geldi fevtine remz-i tarihinin
Tevfîk Efendi rahmete erdi adn-u mekân
Sene 1251
Genel Özellikleri: Üstüvane formlu bir mezar taşıdır. Üst kısımlardaki aşınma ve kararmalar taşın okunmasını zorlaştırmıştır.
3 No’lu Mezar Taşı: (Foto-81)
İnceleme Tarihi: 03.11.2023
Yapım Senesi: 942 H./1535 M.
56
Sahibi: Hoca Hacı Ali bin Muhammed
Yazı Türü ve Metni: Celî Sülüs
Yazılışı:
خواجه حاجى على بن محمد افندى
سنه ٩٤٢
Okunuşu:
Hoca Hacı Ali bin Muhammed Efendi, sene 942
104
Genel Özellikleri: Sivri kemerli baş taşının dış yüzü, merkezdeki bir şemse motifinin içinde yazı ile istiflenerek girift bir geometrik kompozisyona sahiptir. Aynı motiflere sahip ayak taşı da bulunmaktadır. Bu mezarlıkta yer alan en eski kabir olması, Caminin inşa tarihinden 111 yıl daha eski olmasıyla birlikte, Mudanya'nın en eski vesikaları arasında sayılmaktadır. Sivri kemerli kitâbesi ve madalyonuyla, klasik devir mezar taşı formuna orijinal bir örnek olduğu düşünülmektedir.105
4 No’lu Mezar Taşı: (Foto-82)
İnceleme Tarihi: 03.11.2023
Genel Özellikleri: Yazısız ve sade bir taş blok halindedir. 4 numaralı mezar taşıyla aynı demir parmaklıklar içerisinde bulunur ve sol tarafta yer almaktadır.
5 No’lu Mezar Taşı: (Foto-83)
104 Satırlar girift bir şekilde olduğundan satıra göre sıralama yapılmamıştır.
105 Erhan, a.g.e 116.
57
İnceleme Tarihi: 03.11.2023
Yapım Senesi: 1268 H./1851 M.
Sahibi: Mudanya Müdürü Hurşid Ağa’nın oğlu Ahmed Bey
Yazı Türü ve Metni: Tâ'lik
Yazılışı:
هو الباقي
مودانیا مديري
خورشید آغا نىڭ
محدومو احمد
بك روحیچین فاتحه
سنه ١٢٦٨
Okunuşu:
Hûvel Bâki
Mudânya Müdîrü
Ḫurşîd Ağanın
Mahdûmu Ahmed
Bey Rûḫiyçin Fâtiḥa
Sene 1268
Genel Özellikleri: Dikdörtgen gövdeli taşın üzerinde, 19. yüzyılda ölen kişinin Sultan Abdülaziz döneminde yaşadığını ve dönemin sosyal-kültürel özelliklerini
58
yansıttığını göstermek amacıyla yapılan Aziziye Fesli motif bulunmaktadır. Taşın gövdesinde beş sıra yazı yer almaktadır. Bu baş taşıyla birlikte altıgen blok halindeki ayak taşı çeşitli tadilatlardan sonra betona gömülmüştür.
6 No’lu Mezar Taşı:
İnceleme Tarihi: 03.11.2023
Genel Özellikleri: 5 Numaralı mezar ile Cami arasında bulunur. Üzerinde herhangi bir yazı bulunmamaktadır. Minimal bir taş blok halindedir. Ayaktaşı da aynı formdadır.
7 No’lu Mezar Taşı: (Foto-85)
İnceleme Tarihi: 03.11.2023
Yapım Senesi: 9 Recep 1214 H./ 24 Eylül 1799 M.
Sahibi: Safiye Hatun
Yazı Türü ve Metni: Rika
Yazılışı:
هوالح ي الباقي
روم ايلی قضا تیندن اسلامبولی
موضنیا نائبی ابراهیم افندی نیك
خالیلسی الحاج صالح افندی نیك
کريمه سی مرحوم و مغفور لها
59
المحتاج الى رحمة ربها الغفور
صافیه خاتون روحی ا چین
الفاتحة
سنه ١٢١٣
رجب ٩
Okunuşu:
Hûvel hayyul Bâki
Rum İli Kuzatından İslâmbulî
Mudanya Nâibi İbrâhîm Efendi'nin
Halilesi El Hacı Sâlih Efendi'nin
Kerimesi Merhûm ve Mâğfurlehâ
El Muhtâc İlâ Rahmet-i Rabbuhâ El Ğafur
Safiye Hatun Ruhîyçün
El Fâtiha
Sene 1213
Recep 9
Genel Özellikleri: Yukarıya doğru daralan dikdörtgen blok formundaki mezar taşının üst kısmı üçgen şekillidir ve sade bir tasarıma sahiptir. Mezar taşı üzerinde herhangi bir süsleme bulunmamakta olup, sade bir yapıdadır. Toplamda altı sıra yazı içermektedir. Ayaktaşı mevcut değildir.
8 No’lu Mezar Taşı: (Foto-86)
60
İnceleme Tarihi: 03.11.2023
Yapım Senesi: -
Sahibi: Kadı Muhammed Sadık Efendi
Yazı Türü ve Metni: Rika
Yazılışı:
هو الباقي
أشراف قضاة كرامدن
محمد صادق افندينك ….
Okunuşu:
Hüvel Baki
Eşraf-ı kuzat-ı kirameden
Muhammed Sadık Efendi'nin
Genel Özellikleri: Dikdörtgen prizma şeklindeki baş taşı, alt kısmında yer alan devşirme, basit, tek parça taşa beton ile sabitlenmiştir. Bu sabitleme sayesinde yazıların üstü kapatılmıştır, bu da sadece yarısının okunabilir olmasına neden olmuştur. Baş taşının üstünde ise hotoz başlık bulunmaktadır. Ayak taşı sadedir ve herhangi bir süsleme içermez.
9 No’lu Mezar Taşı: (Foto-87)
İnceleme Tarihi: 03.11.2023
Yapım Senesi: 1249 H./1833 M.
Sahibi: Yusuf Ziyaeddin Efendi’nin oğlu Seyyid Muhammed Necmeddin Molla
Yazı Türü ve Metni: Celî Sülüs
Yazılışı:
61
هوالباقي
مودانیا حاكمي مدرسن
كرامدن يوسف ضیاالدين
افندينن محدملر
مرحوم سید محمد نجم الدين
ملا رحیچون فاتیحا
سنة ١٢٤٩
٩ ج
Okunuşu:
Hüvel bâki
Mudanya hâkimi müderris-i
Kiramdan Yusuf Ziyaeddîn
Efendinin Mahdūmları
Merhum Seyyid Muhammed Necmeddîn
Molla ruhiyçün Fatiha
Sene 1249
C (Cemaziyelevvel) 9
Genel Özellikleri: 8 numaralı mezarın önünde yer alan dikdörtgen prizma formundaki taş, üst kısmında küçük kademedeki ulema, kadı, müftü, imamlar ve vakıf çalışanları
62
ile şeyh ve dervişlerin kullandığı örfi destarlı kavuk motifi bulunmaktadır. Taşın ön yüzünde bir serlevha ve beş yazı sırası bulunmaktadır.
10 No’lu Mezar Taşı: (Foto-88)
İnceleme Tarihi: 03.11.2023
Yapım Senesi: 1312 H./1894 M.
Sahibi: Emine Seher Hanım
Yazı Türü ve Metni: Tâ'lik
Yazılışı:
هو الح لاق الباقي
ساريلدی حک ی فنايا بهارآ عمرينده
شو قبر ايچیندکی باحت ی سیها امینه سهر
ايدوب بورودت اثر جسم ناظنینه حیف
بو يوزدن اولدی نهايت تباه امینه سهر
حنوز باكره بر نو نهال عسمت ادي
عروسى جمله میوت اولدو آه امین شهر
گلین چحزيني كندى تهیه ايتمش ايكن
كفن بدوش اولراق گتى او آه امین شهر
بوتون املری بیچاره نین تیباه اولدو أولونجه آخرته روبرآه امین شهر
نیاز فاتیحادير زاير مزارندان داهیل جنت اول اي عاله امین شهر
شرشك او خون ايله يازدى بیرادرين تاريه
63
فراش رحمت اتتین پناه امین شهر
١٣١٢ سنة
Okunuşu:
Hüvel Hallakul bâki
Sarıldı hak-ı fenâya bahâr-ı ömründe
Şu kabir içindeki baht-ı siyaha Emîne Seher
İdüp bürûdet-i eser cism-i nâzenin hayf
Bu yüzden oldu nihâyet tîbah Emîne Seher
Henüz bakire bir nev nihâl ismet idi,
Arûsi cümle-i mevt oldu ah Emine Seher.
Gelin cihazını (çeyiz) kendi teheyyi etmiş iken,
Kefen beduş olarak gitti o ah Emine Seher.
Bütün emelleri biçarenin tîbah oldu ölünce ahirete rû-ber ah Emine Seher,
Niyaz-ı fatihadır zâir-i mezarından dahil-i cennet ola ey âle Emine Seher.
Sereşk-ü hûn ile yazdı biraderin tarihi,
Firaş rahmet ettin penah Emine Seher.
Sene 1312
Genel Özellikleri: 10 numaralı mezar, diğerlerinden farklı olarak demir parmaklıklar ile çevrili olarak diğer mezarların en sonunda konumlanmıştır. Çevresi beton ile kaplanmıştır ve hem ayaktaşı hem de baş taşı kıble ile paralel bir şekildedir. Dikdörtgen prizma şeklindeki taş yukarı doğru genişler. Taşın en üst kısmı ise buket gül motifleri ile süslenmiştir. Genç yaşta bekar olarak vefat eden hanımların mezarlarında sıkça görülen gül motifi burada da kullanılmıştır. Baş taşında bir serlevha
64
ve 12 yazı sırası bulunmaktadır; bazı yazılar zaman içinde koyulaşmıştır. Ayaktaşında ise evlenmemiş genç kızları simgeleyen ters lale motifine yer verilmiştir. (Foto-89)
j. Sinan Bey Çeşmesi
Halil Ağa (Eski) Cami'nin avlusunun kuzey duvarında, Mustafakemalpaşa Caddesi ile 3. Cami Sokak'ın kesişiminde bulunan çeşme, 6. Pafta 43. Ada 11. Parselde konumlanmıştır. (Foto-90) Çeşmenin üzerindeki kitâbe, Sinan Bey tarafından 15 Cemaziyelevvel H. 1052 / M. 13 Ağustos 1642 tarihinde yapıldığını belirtmektedir. (Foto-91) 3 Satırlık Celî Sülüs kitâbenin tam metni şu şekildedir:
مرحوم سنان حال ايلدی خیراتی روحی ١ -
شاد اوله دايم انك يا ب دی بو چشمهی اول صاحب خیر ٢ -
تحرير ) ا ) فی الیوم الخامس عشر من جمازى الآول سنة ٣ – ١٠٥٢
1.
Merhûm Sinan Hal Eyledi Hayrâtı Rûhu
2.
Şâd ola daim anın Yapdı Bu Çeşmeyi ol Sâhib-i Hayr.
3.
Tahrir(An) fi’l-yevmi’l-hâmisi ‘aşer min cemâziyelevvel Sene 1052.
Sinan Bey Çeşmesi, ikiz kurnalı bir tasarıma sahiptir. İki eş sivri kemer, birbiriyle bitişik olup, her kemerde birer musluk bulunmaktadır. Yalak kısmı taştan yapılmıştır. İki ayna taşı, mermerden imal edilmiştir ve her biri farklı geometrik desenlere sahiptir ve bu kısımlar orijinaldir. Çeşmenin kenarlarında sivri kemerlerin bağlandığı tam plaster bulunurken, orta kısımda yarım plaster yer almaktadır. Bu yarım sütunda orjinal su içme musluğu bulunurken günümüzde kaldırılmıştır. Kitâbe, ortadaki yarım sütunun üzerinde konumlandırılmıştır. Çeşmenin lüleleri orijinal değildir. Sağ taraftaki musluk kullanılabilirken, soldaki musluktan su akışı sağlanamamaktadır. (Foto-97)
3. Restorasyonlar ve Bugünkü Durum
Halil Ağa (Eski) Camii ile ilgili en eski belge, Tarih Bursa Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu'ndaki 1976 yılındaki rölöve çalışmalarında yer almaktadır.106 Bu belgeler
106 Başak Gençoğlu, Mudanya Kentsel Sit Alanı Üzerine Morfolojik Değerlendirme (Bursa: Uludağ Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi,2020) 52-55
65
ve 1983 yılındaki restorasyonlardan elde edilen görseller, ahşap tavan kaplamalarının değiştiğini göstermektedir. (Foto-92) Ayrıca, 1983 restorasyonlarında altlık ve üstlük pencerelerin yuvarlak kemerli iken, değiştirilerek dikdörtgen kemersiz yapıldığı, üstlük pencerelerin ise beton dışlıklarla kaplandığı belirlenmiştir. Kadınlar mahfilinin sol altında bulunan müezzin mahfilinin kaldırılarak yerine imam odası yapıldığı tespit edilmiştir. (Foto-94) Müezzin mahfili de bu imam odasının harime bakan tarafına taşınmıştır. Bunun yanı sıra, Cami duvarıyla birleşik hat yazıları ve tabloları kaldırılmış, yerine yenileri konulmuştur. (Foto-93)
1994 senesinde büyük bir yangın geçiren Caminin, ahşap kısımları ve örtü sisteminin tamamen yanarak kullanılamaz hale geldiğinden söz eden Batum, yapının 1994 senesinde oturulamayacak halde olduğundan bahseder.107
17 Ağustos 1999 depreminden sonra Caminin arkasındaki taşıyıcı duvarlarda derin çatlaklar oluşmuş ve çatı altı bağlantıları zayıflayan binanın çatısında da kaymalar meydana gelmiştir. Ayrıca şerefenin üst kısımlarında iç ve dış duvarlarda çatlama ve minare bileziğinde kayma oluştuğundan minarenin bilezikten itibaren yenilenmesine karar verilmiştir.108 2003 yılında Vakıflar Genel Müdürlüğü’nün projesiyle minare yeniden inşa edilmiştir. 109
2016 yılındaki restorasyon çalışmaları kapsamında, avludaki aşınmış taş ve mozaik kaplamalar kayrak taşı kaplamayla değiştirilmiştir. Caminin arka kısmındaki tuvalet ve abdestlikler yenilenmiş, imam evinin bahçesinde bulunan ahşap yapı kaldırılmıştır. Caminin iç mekânındaki tüm ahşap pencereler sökülüp yenilenmiş ve pencerelere demir parmaklıklar eklenmiştir. Giriş kapısına çelik taşıyıcılı camlı bir bölme eklenmiştir. Bina dış cephesi derzli horasan harcı ile yenilenmiştir. Kadınlar giriş kapısının önündeki sundurma kaldırılmıştır.110 İçlik ve dışlık pencerelerin alçıları yenilenmiştir.
Harim ve kadınlar mahfilinin duvar sıvaları tıraşlanarak horasan harcı sıva ile yeniden yapılmış ve boyanmıştır. Ahşap tavanın zarar gören kısımları düzeltilmiş ve cilalanmıştır. Ahşap minber ve kadınlar mahfilinin korkulukları da yenilenerek cilalanmıştır. Mihrabın
107 Belde Batum, Mudanya’da Tarihsel Araştırma ve Mimari Oluşumunun İncelenmesi (2.Bölge) (İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi,1994) 47.
108 Mudanya Müftülüğü, eski Camii Dosyası, 25.08.1999 tarihli hasar tespit raporu.
109 Arık, Bursa Camileri Albümü, 440.
110 3 Kasım 2023 yılında yapılan incelememizde sundurmanın tekrar konulduğu gözlemlenmiştir.
66
kalem işleri, orijinaline sadık kalınarak tamamlama çalışmaları yapılmıştır. Ayrıca, çatıdaki kurşun örtü yenilenmiş, minare kaidesindeki derzler horasan harcı ile restore edilmiştir.
Harap durumda olan imam evi, 1976 yılındaki yerel tadilatlar sırasında tavan kaplamasının yenilendiği ve sıvaların onarıldığı bir dönem geçirmiştir. (Foto-95) Ancak, büyük çaplı bir restorasyon çalışması 1981 yılında başlatılmıştır.111 Bu yıllarda duvarlar tadilat görmüş, çatı sistemi tamamen değiştirilmiş, taban kaplaması yenilenmiş ve bazı güçlendirme çalışmaları gerçekleştirilmiştir. 1994 yılında çıkan yangın sonucunda örtü sistemi tamamen yanarak kullanılamaz hale gelmiş ve bu nedenle yeniden yapılmıştır. (Foto-95) Son olarak, orijinal olarak duvarları taş malzemeden inşa edilen imam evi, 1983 yılındaki tadilatlar sırasında ahşapla değiştirilmiştir. Ancak, 2016 yılında yapılan kapsamlı restorasyon çalışmaları sayesinde duvarlarının ilk haline döndürülmesi sağlanmıştır. Ayrıca, 2016 yılındaki restorasyonlar kapsamında mevcut çatı sistemi tamamen kaldırılarak alaturka kiremit ile yeniden inşa edilmiş, ahşap pencereler yenilenmiş ve ahşap iskelette çürümüş ve bozulmuş kısımlar onarılmıştır. Dökülen ve zarar gören sıvalar da yenilenmiş, sofa dikmeleri ve ahşap korkuluklar ise yeniden yapılmıştır. Ayrıca, yapının orijinalinde olmayan muhdes sundurma kaldırılmış, sonradan açılan pencereler kapatılarak orijinal haline döndürülmeye çalışılmıştır.112
Vakıflar Genel Müdürlüğü'ne ait olan Halil Ağa (Eski) Camii, günümüzde aktif olarak kullanılmaktadır. Caminin toplam cemaat kapasitesi 250-300 kişidir. İmam-hatip ve müezzin-kayyım olmak üzere iki görevlisi bulunmaktadır. Vakit namazlarında 40-60 kişi, cuma ve bayram namazlarında ise 250-300 kişi Camiye iştirak etmektedir.113
C. TEKKE-İ CEDİD (HACI MEHMED AĞA) CAMİİ
1. GENEL ÖZELLİKLER
Tekke-i Cedid Camii, Mudanya ilçesinin Hasanbey Mahallesi'nde bulunmaktadır. (Foto-99) Konumu Eski Su Sokağı ile İpar Caddesi'nin kesiştiği noktadadır. 4. Pafta, 22. Ada ve 22. Parselde yer almaktadır. (Plan-24) Cami avlusunda, caminin yanı sıra mezarlık, şadırvan, umumi tuvalet gibi alanlar mevcuttur. Ayrıca müftülüğün eğitim ve kültür
111 Ötüken vd., a.g.e. 459.
112 Bursa Vakıflar Genel Müdürlüğü, Vakıf Belgeleri Arşivi, Cami Atik Dosyası Tescil Numarası: 2454.
113 Arık, a.g.e., 440
67
merkezi binası da bu avluda yer alır. Buna ek olarak avlu içinde kıraathane, manav ve lokantalar gibi sosyal alanlar da bulunmaktadır. Bu alanlar cami çevresinde topluluk için çeşitli sosyal ve ibadet ihtiyaçlarını karşılamaktadır. (Foto-99)
Caminin günümüzdeki adı, yerel halk arasında "Tekke-i Cedid" olarak bilinir. Ayrıca, halk arasında "Merkez Camii" veya "Eski Hal Camii" olarak da kullanılmaktadır.114 Ancak, caminin ismiyle ilgili bilinen en eski resmî belgeler, 1978 yılında müftülük yazışmalarında görülmektedir. Bu yıla ait belgelere göre, caminin ilk yıllarında hizmet veren ve çeşitli çalışmalarda bulunan imam-hatiplerden biri olan Hoca Ali Bey adıyla anılması teklif edilse de bu öneri resmî belgelere geçmemiştir. 115 Nuri Akgüç, Hoca Ali Bey'in torunu olarak, bu isim teklifi için çeşitli çalışmalar yapmışsa da "Koca Ali Efendi Camii" adı zaman içinde unutulmuştur.116 Ayrıca resmi yazışmalarda cami için "Hal Camii" ifadesinin de kullanıldığı görülmektedir. 117
Tekke-i Cedid Camii'nin binası 1974 yılında yeniden inşa edilmiştir ve bu inşaat sırasında minaresi dışında caminin büyük bir kısmı yeniden yapılmıştır. Orijinal minare uzun yıllar boyunca tarihi özelliklerini sürdürmüş ancak 1999 depreminde zarar görmüş ve yıkılmıştır. Minarenin yıkılmasının ardından, yeni bir minare inşa edilmiştir. 118 (Plan-25)
Tekke-i Cedid Camii'nin bugünkü hali, eski durumundan büyük ölçüde farklıdır ve tarihi değerini koruma çabalarından uzak görünmektedir. Erhan, Tekke-i Atik camisinin son halini şöyle yorumlar: "Bugün Tekye-i Cedid veya banisine atfen Mehmet Ağa namıyla anılan 1974'te vakıflar idaresinin göz yumup dernek ve vazifelilerin işgüzarlığıyla minaresi hariç tamamen yıktıkları eski mescitten geriye, sadece 1999 depremi sebebiyle zedelenip yenilenen minaresi kalmış olup, civarında bulunduğu ahşap binalardan müteşekkil iklime tamamen zıt, üslupsuz, mimari disiplinsiz, dini yapı kültürümüze yabancı bir bina yapılarak sadece giriş kapısındaki kitabe, yeni yapılan iç kapı üzerine konulmuştur."119 Bu sebeple, caminin orijinal kalan kısımları, Haziredeki mezar taşları
114 Ötüken vd. a.g.e., 457
115 Mudanya Müftülüğü, Tekke-i Cedid Cami Dosyası, sayı: T/2-3131
116 Mudanya Müftülüğü, Tekke-i Cedid Cami Dosyası, sayı: İL-3/78-311
117 Mudanya Müftülüğü, Tekke-i Cedid Cami Dosyası, sayı: 1999/31
118 Arık, a.g.e., 443
119 Erhan, a.g.e. 113.
68
ve genel görünümü hakkında bilgi vermeyi yeterli bulduk. Modern olarak inşa edilen caminin diğer bölümleri araştırmamızın konusu değildir.
Yapının güneyindeki Eski Su Sokağından caminin avlusuna geçilen kapının üstünde bir kitabe bulunmaktadır. Bu kitabede 1088 H. / 1677-78 M. tarihi yazmaktadır. (Foto-100)
( ١
ياپدی اول هم نام سلطان رسول بو جامی
اواه لطف و حقیله مقبول درگاه اله
( ٢
سَیر اِيدنلَر دِيديلِر اتما منه تارح ايچون
مسجد اهل صفا و متقینه قبلهگاه
سنه ١٠٨٨
1 )
Yapdı ol hem-nâm-ı sultân-ı Rasûl bu camî
Ola lutf-u hak ile makbul dergâh-ı ilâh
2 )
Seyr idenler didiler itmamına tarih içün
Mescid-i ehl-i safâ ve müttekine kıblegâh
Sene 1088
Yukarda bahsettiğimiz kitabenin bulunduğu avlu kapısından girilince solda, caminin güneydoğusunda 6 mezarın bulunduğu mezarlıkta caminin banisi olan Mehmed Ağa'nın mezar taşında 1097 H./1685-86 M. yılında vefat ettiği ve bir 'mescit' yaptırdığı yazmaktadır. (Foto- 116)
69
١ ) چون بنا ايلدی بو مسجدی اخر رحلت
٢ ) ايتدی الحاجی محمد آغا بن حاجی حلیل
٣ ) ناله و اهله ديدی تاريخن اوغلی آنوك
٤ ) ايلسین جنت فردوسی ال ی جمیل
سنه ١٠٩٧
1 ) Çün binâ eyledi bu mescid-i âhir rıhlet
2 ) İtdi el- Hâcı Mehmed Ağa bin Hâcı Halil
3 ) Nâle ve ahla didi târihin oğlı anın
4 ) Eylesin Cennet-i Firdevs’i ona cây-ı cemil
Sene 1097
Avlu giriş kapısındaki kitabede 1088 H. / 1677-78 M tarihi ile mezar taşındaki yazılarda Mehmed Ağa'nın ölüm tarihi 1097 H./1685-86 M. yılları arasında 9 yıllık fark bulunmaktadır. Bu fark bizi camiyi yaptıran Mehmed Ağa'nın caminin inşasından 9 yıl sonra öldüğü tahminine ulaştırmaktadır.
1974 yılında yeniden inşa edilen Tekke-i Cedid Camii'nin, orijinal kalan parçalarından biri de caminin iç mekanına giriş kapısının üstüne bulunan eski inşa kitabesidir. Bu kitabede de avlu giriş kapısıyla aynı olarak 1088 H. / 1677-78 M. yazılıdır. (Foto-101)
١ قد بناه محمد للثواب / حالصا للمحیمن الوهاب
٢ تم بنیانه وقد أراحوه / مسجد شید ولنیل الثواب
70
١٠٨٨
1.
Kad benâhu Muhammed lis-sevâb / Hâlisen li’l-müheymini’l vehhâb
(Muhammed, sevap için onu inşa etti / Mukaddes ve cömert olanın huzurunda)
2.
Temme bünyanehu ve kad errahûhu / Mescidün şeyyidün ve'n neylü's-sevâb
(Onu tamamladı ve onu gördü / Seyyidlerin mescidi ve sevap kazananların yeri.)
1088
Son cemaat yerinde bulunan modern yöntemlerle Latin alfabesi ile yazılmış mermer kitabede şu bilgiler yer almaktadır: (Foto-102)
"Tekke-i Cedid merkez cami
sahibül hayrat H. Mehmet B. Halil
Cami avlusuna medfun
Ilk yapılış tarihi 1677
Yeniden inşa edilişi 1975"
2. MİMARİ ELEMANLAR, MALZEME VE TEKNİK ÖZELLİKLER
Tekke-i Cedid Camii'nin mimarisi, kullanılan malzemeler ve inşa tekniği, bu ibadet mekanının tarihi ve kültürel önemini yansıtan belirleyici unsurlardır. Fakat ne yazık ki caminin orijinal mimari elemanları, kullanılan malzemelerin özellikleri ve inşa tekniği hakkında bilgilere sahip değiliz. 1975 sonrası yapılan yeniden inşanın modern yapısı, sanat tarihi açısından geleneksel yapıya olan katkıları olmadığı için bu dönem ayrıntılı bir şekilde ele alınmayacaktır.
Caminin dış görünüşü, orijinal haliyle kesme taş olarak inşa edilmiştir.120 Ancak, şu anki hali sıva üstü plastik boya ile kaplı olduğu için malzeme ve tekniği belirlenememektedir.
120 Ötüken vd. a.g.e. 458.
71
Sekizgen kasnağa oturtulmuş tek kubbe metal kaplamalıdır ve kubbelere geçiş 4 tromp ile sağlanır. Bu tromplar, dış mekândan çeyrek kubbe görüntüsü oluşturur. (Foto-104,105)
Caminin dış mekânında ahşap dikmeler ve onları tutan gergiler bulunur. Dış mekândan ahşap bir kapı ile son cemaat yerine geçilir. (Foto-106) Kare planlı cami, son cemaat yeri, kadınlar mahfili ve ana ibadet yerinden oluşur. Doğu-Batı duvarları 1150 cm ve kuzey güney duvarları 1140 cm olmak üzere, son cemaat yeri dahil 130 m²'lik bir alanı kaplar. Caminin avlusu, yaklaşık 250 m² olmak üzere toplamda yaklaşık 370 m²dir. (Foto-106,107)
Tekke-i Cedid Camii'nin dış görünümü ve aydınlatması için dört farklı pencere sırası bulunur. İlk sıra pencere dizisi, caminin ana cephesinin altında konumlanır ve 7 adet yuvarlak kemerli nişin içinde yer alır. Bu pencereler, 114 x 225 cm boyutlarındadır ve ahşap doğramalıdır. İkinci sıra pencerelerde 12, üçüncü sıra pencerelerde 8, dördüncü sıra pencerelerde ise 24 pencere olmak üzere toplam 34 pencere daha bulunmaktadır. Tüm bu pencereler renkli camlarla süslenmiş olup, beton içlik ve dışlığa sahiptir. Her sıradaki pencerelerin etrafı modern kalem işi ile bitkisel motiflerle süslenmiştir. (Foto-108,109)
Tekke-i Cedid Camii'nin mihrabı, caminin güney duvarının ortasında yer alır ve taç kısmıyla birlikte kubbe kasnağına kadar uzanır. Mihrabın bordür kuşağında Âyetü’l Kürsî ayeti, alınlık kısmında ise Bakara Suresi’nin 149. Ayeti işlenmiştir. Mihrap, 11 dilimli bir nişi sivri bir kemerle birleştirir. Mihrap, baştan sona Kütahya çinileri ve bitki motifleri ile zengin bir şekilde süslenmiştir. (Foto-110)
Mihrap duvarının sağ köşesinde bulunan 13 basamaklı minber, baştan sona bitkisel ve geometrik çini süslemelerle kaplıdır. (Foto-111) Ayrıca mihrap duvarı ile doğu duvarının birleşiminde bulunan vaaz kürsüsü, çeyrek daire şeklinde ahşap bir korkuluğa ve ters çeyrek kubbe şeklinde kürsü gövdesine sahiptir. (Foto-112)
Kadınlar mahfili, kuzey duvarında sahna hâkim bir konumda bulunur. Bu mahfil, 320 cm'lik kare beton sütunlar tarafından desteklenir. Doğu ve batı duvarlarından itibaren kanatlı mahfilin ortasındaki 330 cm'lik alan, daha içeride bulunmaktadır. Kadınlar mahfili, yaklaşık olarak 70 m² 'lik bir alanı kaplar. (Foto-113)
Caminin minaresi, son cemaat yerinin ve harimin birleşim noktasının dış mekânında yer alır. (Foto-114) Tek şerefelidir ve 1999 yılındaki tamamen yenilenmeden önceki kaidesi
72
karedir.121 Gövdesi kübik dilimli olan minarenin şerefesinin alt kısmında dört sıra kirpi saçak ile süslenmiştir. Şerefenin korkulukları ise yeni yapılmıştır.122 Ancak, minarenin günümüzdeki hali, orijinal kısımlarından hiçbirini korumamaktadır. Yeniden inşa edilen minare, orijinal özelliklerine sadık kalmaya çalışarak inşa edilmiştir. Fakat bu modern yapının tarihi değeri yoktur.
a. Mezarlık
Kitabenin yazılı olduğu avlu kapısından girildiğinde, solda kalan ve caminin güneydoğusunda bulunan mezarlıkta toplam 6 mezar yer almaktadır. Mezarlar, kuzeyden güneye doğru sıralanmıştır. Beş mezar aynı sıra üzerindedir, en güneyde ise küçük bir mezar bulunur. (Foto-115) Kitabelerde kelimenin alt satıra geçildiği durumlarda, metnin orijinaline sadık kalmak, mezarların araştırılması ve açıklanmasını kolaylaştırmak amacıyla aynı düzenlemeyi uyguladık. Ayrıca, mezarlar arasında 2 ve 4 numaralı olanlar altıgen taş blok şeklindedir ve yazısızdır. Bu mezarların üzerinde herhangi bir yazı veya sembol bulunmamaktadır. Tarihi bir değeri olmayan bu taşlar, incelememizin dışında tutulmuştur. (Foto-117,120)
1 No’lu Mezar Taşı: (Foto-116)
İnceleme Tarihi: 13.10.2023
Yapım Senesi: 1097 H./1685-86 M.
Sahibi: Mehmed Ağa bin Hâcı Halil
Yazı Türü ve Metni: Celî Sülüs
Yazılışı:
چون بنا ايلدی بو مسجدی اخر رحلت
121 Ötüken vd., a.g.e., 458.
122 Ötüken vd., a.g.e., 458
73
ايتدی الحاجی محمد آغا بن حاجی حلیل
ناله و اهله ديدی تاريخن اوغلی آنوك
ايلسین جنت فردوسی اكه جای جمیل
سنه ١٠٩٧
Okunuşu:
Çün binâ eyledi bu mescid-i âhir rıhlet
İtdi el- Hâcı Mehmed Ağa bin Hâcı Halil
Nâle ve ahla didi târihin oğlı anın
Eylesin Cennet-i Firdevs’i ona cây-ı cemil
Sene 1097
Genel özellikleri: Kuzeydeki ilk mezar, caminin banisine ait olduğundan diğer mezarlar arasında önemli bir özelliğe sahiptir. Mezar taşı altıgen blok şeklinde olup, ön yüzeyinde üç köşesinde dört sıra halinde kitabe yazısı bulunmaktadır. Bu kitabelerin en alt sırasında sene bilgisi verilmiştir. Yazıların en üstünde ise dikdörtgen bir delik yer almaktadır. Ayak taşı, bu altıgen taşın yazısız bir kopyasıdır.
3 No’lu Mezar Taşı: (Foto-118)
İnceleme Tarihi: 13.10.2023
Yapım Senesi: 1259 H./1843 M.
Sahibi: Mudanya Kazası eski Kâtibi Hacı Muhammed Nurî Efendi’nin kızı Mutî Hanım
Yazı Türü ve Karakteri: Celî Sülüs
Yazılışı:
74
هوالباقي
مودانیا قضاسي زورنال
كاتب سابق الحاج محمد
نورى افندى نیك كیريمه سى
مرحوم و مغفورلها
شريفه حبیبه مطیعه
حانم روحي چون
الفاتحة
سنه ١٢٥٩
في جا ٥
Okunuşu:
Hûvel Bakî
Mudanya Kazası Jurnal (?)
Kâtibi Sabık-ı Hacı Muhammed
Nuri Efendinin Kerîmesi
Merhum ve Mağfurlehâ
Şerîfe Habîbe Mutî
Hanım Ruhuna
El-Fâtiha
Sene 1259
Fî Ca. (Cemaziyelevvel) 5
75
Genel Özellikleri: Beş sıra mezarların ortasında bulunan mezar, sol tarafındaki mezarla birleşik bir konumda yer almaktadır. Bu mezar dikdörtgen prizma şeklinde tasarlanmıştır ve üstünde düz bir başlık bulunmaktadır. Mezarın yüzeyinde dokuz sıra sülüs yazı bulunurken, tasarımı oldukça sade bir tarza sahiptir. Ayrıca, ayak taşında yer alan hurma ağacı ve sarkan hurma salkımı motifleri, bu kişinin hacı olduğunu belirtmektedir.123 (Foto-119)
5 No’lu Mezar Taşı: (Foto-121)
İnceleme Tarihi: 13.10.2023
Yapım Senesi: 1095 H./1683 M.
Sahibi: Kerime Hatun
Yazı Türü ve Metni: Celî Sülüs
Yazılışı:
ره عقبايه مدر قلدى عزمى
فلك انك داخى كوام اتدى نامن
تضرع ايلیوب درگه حقا
ديديم تاريخن ايتیبا مقامى
كريمه خاتون روحي چون
الفاتحة
سنه ١٠٩٥
Okunuşu:
Râ-ı ukbâyı medar kıldı azm-î
123 Süleyman Berk, Zamanı Aşan Taşlar: Zeytinburnu’nun Tarihî Mezar Taşları, (İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 2016) I / 356 – 735.
76
Felek ona dahi kavvam etdi namın
Tazarru eyleyüb dergâh-ı hakka
Didim tarihin ittiba(?) makamı
Kerime Hatun ruhiyçün
El Fatiha
Sene 1095
Genel Özellikleri: Dikdörtgen prizma şeklinde tasarlanmış olan bu mezar sade bir tasarıma sahiptir ve süsleme bulunmamaktadır. Mezar taşının üst kısmı sivri bir kemer şeklindedir ve altı sıra yazı içermektedir. Taşın üst kısımları aşınmış ve yer yer şekerlenmiş durumdadır. Ayak taşı da sade bir tasarımla oluşturulmuş olup sivri kemerlidir. Üzerinde ise bir adet gülbezek motifi bulunmaktadır. (Foto-122)
Üzerinde bulunan tarihe göre caminin yapım yılı olan 1088 H. / 1677-78 M. tarihinden daha eskiden beri bu kabrin bulunduğunu anlaşılmaktadır.
6 No’lu Mezar Taşı: (Foto-123)
İnceleme Tarihi: 13.10.2023
Yapım Senesi: 1312 H./1894 M.
Sahibi: Mudanya Rüsumat Müdürü Baha Bey’in kızı Saime Hanım
Yazı Türü ve Metni: Rika
Yazılışı:
آه، من الموت
ترك ايلدي والده سنك بیر گلی
أون اوچ ياشینده ايدی اول جنت بلبولی
77
نور عینم بو ايدی، هم جیگر پارسی
كیتدی الدن قالدی دلده ياره سی
مودانیا روسومات مديری بها بك ك
كريمسی مرحومه و ماغفور لها صائمه
حانمك روحی چون لله الفاتیحه
سنه ١٣١٢ شوال ١٩
Okunuşu:
Ah, minel mevt,
Terk eyledi validesinin bir gülü,
On üç yaşında idi ola cennet bülbülü,
Nur-ı aynım bu idi, hem ciğer paresi,
Gitti elden kaldı dilde yarası.
Mudanya rüsumat müdürü Beha Bey'in,
Kerimesi merhume ve mağfur lehâ Sâime,
Hanim ruhiyçün Lillahi'l-Fatiha.
Sene 1312 Şevval 19
Genel Özellikleri: 6 numaralı mezar, diğer mezarların önündedir. Üstü kapak taşıyla örtülüdür. Bu taşın üzerinde havalandırma ve çiçek ekmek için için oval bir delik
78
bulunmaktadır. Mezarın üstünde, kıble yönünü işaret eden biri baş biri ayak olmak üzere iki taş şahide bulunur. Bu taşlar zaman içinde kararmış ve şekerlenmiştir.
Baş taşı, yukarı doğru genişleyen dikdörtgen prizma şeklindedir ve en üst kısmında vazo ve gül desenleriyle süslenmiştir. Gül motifleri, genç yaşta ve henüz evlenmeden vefat eden bir hanımın mezarının simgesi anlamına gelmektedir. Ayak taşında da benzer bir tasarım bulunur; vazo ve gül motifleri baş taşıyla uyum içindedir. Ayrıca, ayak taşının altında boynu bükük bir servi ağacı motifi yer alması da bir hanım mezarını işaret etmektedir.124 (Foto-124)
3. RESTORASYONLAR VE BUGÜNKÜ DURUM
Tekke-i Cedid Camii'nin tarihindeki en eski bilinen tadilat 1963 yılına aittir ve resmi evraklarda caminin bazı bölümlerinin ciddi hasar gördüğü ve tehlike arz ettiği belirtilir.125 Bu nedenle belirli alanların yıkılması ve sorunlu bölgelerin yeniden inşa edilmesi gerektiği kararı alınmıştır.126
Camii, 1970 öncesi bir deprem sonucu ciddi hasar görmüş ve mihrap duvarı bir miktar kaymıştır. Topluluk, caminin onarımı için girişimlerde bulunmuştur. Ancak caminin duvarlarındaki harç zayıflamış ve kısmen ahşap hatıllarla desteklenmiştir. Bu hatılların bir kısmı çürümüş durumda olduğu belirtilmiştir. Bu durumda olan duvarların yeterli dayanıklılığa sahip olmadığı ve hafif bir depremde bile caminin çökme riski bulunmakta olduğu belirtilmiştir. Bu nedenle 1975 yılında caminin yeniden inşa çalışmaları başlatılmış ve caminin orijinal yapısından sadece minaresi ve inşa kitabesi kalmıştır. (Foto-125) Ayrıca, caminin giriş kapısındaki kitabenin yeri değiştirilerek son cemaat yerini ana ibadet yerine bağlayan iç kapının üzerine taşınmıştır.127 (Foto-103)
1999 yılında gerçekleşen büyük Marmara depreminde, caminin orijinal kesme taş duvarlarla yapılan minaresinin üzerindeki taşlarda oynamalar ve derzlerin dökülmesi gibi hasarlar oluşmuştur. (Foto-126) Ayrıca, mevcut minarenin temeli deprem sarsıntıları sonucunda sağlamlığını kaybetmiştir. Temelinin ana yol üzerinde bulunmasından dolayı yapım çalışmalarının zorluğu nedeniyle, yeni minarenin sol tarafa taşınarak inşa edilmesine karar verilmiştir. Bu kararın bir sonucu olarak, caminin sol arka kısmında
124 Berk, a.g.e. s.356 – 735.
125 Mudanya Müftülüğü, Tekke-i Cedid Cami Dosyası, Tarih: 15.04.1963, Sayı No:238
126 Mudanya Müftülüğü, Tekke-i Cedid Cami Dosyası, Tarih: 15.04.1963, Sayı No:238
127 Mudanya Belediyesi, Fen İşleri Şubesi, 01.04.1963 tarihli 70/5 sayılı rapor.
79
bulunan iki katlı tuvaletler, gasilhane ve lojmanın bulunduğu bina yıkılıp yerine yeni bir minare inşa edilmiştir.128 Ayrıca, caminin güneydoğusunda, mezarlığın sağ tarafında yeni gasilhane ve tuvaletler inşa edilmiştir. (Foto-127) Fakat minare, 2003 tarihinde Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından aslına uygun olarak yeniden inşa edilmiştir. Bugünkü minare, orijinal minarenin hiçbir özelliğini taşımamaktadır.129 (Plan-24)
Tekke-i Cedid Camii, günümüzde aktif bir şekilde kullanılmaktadır. Caminin toplam kapasitesi 800 kişi olup, özellikle bayram ve cuma namazlarında 500-600 kişiye kadar hizmet verebilmektedir. Vakit namazlarında ise yaklaşık 150-200 kişi camiyi ziyaret etmektedir.130 Yaz aylarında camide Kuran kursu faaliyetleri ve aktif cami dersleri düzenlenmektedir. Caminin günlük faaliyetlerini yürüterek ibadetlerin düzenli bir şekilde gerçekleşmesi, bir imam-hatip ve bir müezzin kayyım olmak üzere iki kadrolu görevli tarafından idare edilmektedir.
128 Mudanya Müftülüğü, Tekke-i Cedid Cami Dosyası, Tarih: 08.09.1999, Sayı No: B.02.1.DİB.4.16.60.00/031/179
129 Arık, a.g.e., 440
130 Arık, a.g.e., 440
80
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM:
MUDANYA’DA XVIII. YÜZYIL CAMİİLERİ
81
A. ÖMER BEY CAMİ
1. Genel Özellikler
Ömer Bey Cami, 1715 yılında Ömer Bey tarafından inşa edilmiş ve aynı kişinin adını taşımaktadır. Cami, mülkiyeti Vakıflar Genel Müdürlüğü'ne ait olan ve 200 metrekarelik alana sahip bir ibadet mekânıdır. Bu tarihi yapının, orijinal özelliklerini kısmen koruyan bir minaresi bulunmaktadır. Cami, bir imam-hatip ve bir müezzin-kayyım kadrosuyla hizmet vermektedir. Bu Cami, 18. yüzyılda inşa edilmiş olup, çalıştığımız Osmanlı Dönemi Camileri arasında göz önüne alındığında diğerlerinden daha sonraki bir tarihte inşa edilmiştir.
a. Yeri
Ömer Bey Cami, Mudanya’ya bağlı olan Ömer Bey Mahallesi'nde bulunmaktadır. Bu tarihi yapı, H21B13B4C pafta, 1493 ada, 5 parselde kayıtlı olup, A-17 envanter numarasıyla tescillidir ve bir Anıt Eser olarak korunmaktadır. (Foto-128) Cami, girişi yol tarafına olup, Kuzeydoğu Cephesi de bu yola bakmaktadır. Bu nedenle avlusu yoktur. Aynı şekilde Güneydoğu Cephesi de Cami Sokağı'ndaki ara yola bakacak şekilde konumlandırılmıştır. Caminin Güneybatı Cephesi 6 no’lu parselle, Kuzeybatı Cephesi ise 4 no’lu parselle komşudur. Bitişik nizamlı bu yapılar, ticari binalardır. (Plan-28)
b. İnşa Kitâbesi
Caminin orijinal kitâbesi bulunmamakla birlikte, giriş kapısının solunda yer alan modern bir mermer kitâbede, Latin harfleriyle "Ömer Bey Camii / Yapılışı 1715" yazmaktadır. Mahallenin adını taşıyan Ömer Bey hakkında elimizde sınırlı bilgi bulunmaktadır. Ancak giriş cephesindeki tarihe bakıldığında, bu caminin 3. Ahmet Dönemi'nde inşa edildiği ve o dönemin mescit yapılarına benzerlik gösterdiği görülmektedir. (Foto-130)
c. Dış Görünüm
Kuzeydoğu Cephesi, yol tarafından yapıya girişi sağlayan ve son cemaat yerine erişimi mümkün kılan cephedir. Bu cephenin önemli özelliklerinden biri, 6 taşıyıcıyı içermesi ve bu taşıyıcıların kemerlerle birbirine bağlanmış olmasıdır. İlk kemerde, son cemaat yerine geçişi sağlayan 3 mermer kaplama basamak bulunmaktadır. (Foto-129)
Duvarlar seramikle kaplıyken, dikmeler ve kemerler mineral sıva ile kaplanmıştır. Minare kaidesinin olduğu duvarın alt kısmı 50 cm. seramikle kaplanmıştır, üst kısmı ise mineral
82
sıva ile kaplıdır. Cephelerdeki saçakların altı ahşap kaplama tahtası ve ahşap alın bölgesi ile süslenmiştir. Alın bölgesinin üzerindeki yağmur oluğu PVC malzemedendir.
Yapının sağ tarafında bulunan bayan tuvaleti ve erkek tuvaleti/abdestlik bölümlerinin girişleri de kuzeydoğu cephesinde yer almaktadır. Minare duvarının sağında bulunan ferforje demir kapı tuvaletlere açılır. Bu kısımdan sonra bayan tuvaletine geçiş, 59x198 cm. boyutlarında bir PVC kapı ile sağlanmaktadır. Tuvaletlerin iç bölümü fayans kaplamalıdır.
İç tarafında Mihrabın bulunduğu güneydoğu cephesindeki duvarın dış tarafında alt kısmı seramik, üst kısımlar ise mineral sıva ile kaplıdır. Bu cephede de ahşap alın ve saçak altı ahşap kaplama devam etmektedir.
Cephede mihrabın sağında ve solunda pencereler yer almaktadır. Pencerelerin yanlarında klima ekleri ve doğalgaz tesisatı bulunmaktadır.
Son cemaat yerine ait olan duvarın üzerinde 3 adet taşıyıcı kemer bulunmaktadır ve bu bölüm de mineral sıva ile kaplıdır.
Kuzeybatı ve Güneybatıdaki cepheleri diğer yapılar ile bitişik nizamdır ve bu cephelerde de ahşap alın kullanılmıştır. Ancak farklı olarak saçak altında ahşap kaplama yerine mertek sistemi yer almaktadır.
d. Tasarım ve Plan
18. yüzyılda inşa edilen Ömer Bey Cami, dönemin özelliğini yansıtan bir plana sahiptir. Kare planlıdır ve harimin güneydoğu, kuzeybatı ve güneybatı beden duvarları moloz taş örgüsü ile inşa edilmiştir. (Plan-27) Kuzeydoğu duvarı ise ahşap çatı sistemi ile yapılmıştır. (Plan-26) Bu kubbesiz cami, mescit cami tipine örnektir. Son cemaat yeri revaklı olup kısmen açıktır. Örtüsü ahşap kırma çatı şeklindedir. Tek minareye sahiptir ve bu minare yapının kuzeybatı ve kuzeydoğu cephelerinin kesiştiği noktada yer almaktadır.
Ömer Bey Camii, yaklaşık 28 metrekarelik son cemaat yeri ve 122 metrekarelik harim kısmıyla beraber toplam 150 metrekare alan kaplar. Yükseklik ise 460 cm.’dir.
83
2. Mimari Elemanlar, Malzeme ve Teknik Özellikler
a. Taşıyıcı, Geçiş ve Örtü Sistemleri
Kare planlı caminin örtü sistemini, dört ana duvar taşımaktadır. Revaklı son cemaat yerinin duvarları şu ölçülere sahiptir: kuzeydoğu 950 cm., güneydoğu 285 cm., güneybatı 960 cm. ve kuzeybatı 284 cm.'dir. Bu mekânın toplam alanı yaklaşık 28 metrekareyi kaplar. (Kesit-8) (Foto-131)
Harim kısmının duvarları ise şu ölçülere sahiptir: kuzeydoğu 1230 cm., güneydoğu 915 cm., güneybatı duvarı imam odasına kadar 1210 cm. ve kuzeybatı duvarı imam odasına kadar 760 cm.'dir. Harim kısmının toplam alanı yaklaşık 122 metrekareyi kaplar. 30 metrekarelik çatı arası mesafesi ile beraber caminin toplam alanı ise yaklaşık 180 metrekaredir.
Yapının son cemaat mekânı ve harim kısmını oluşturan ana örtü sistemi, kırma çatıdır ve Marsilya kiremitlerle kaplanmıştır. Tuvalet kısmının üzerinde ise eğimli çatı bulunmakta olup bu çatı da Marsilya kiremitlerle kaplanmıştır.
b. Mihrap
Mihrap, Harimin güneydoğu duvarında bulunur. (Foto-132) Orijinali tamamen mermerden yapılan mihrap, mermer sütunlar ve mermer dilimlerle süslenmiş bir nişe sahipti. (Şekil-11) Sağında ve solunda bulunan sütunlar İyonik kıvrımlı süslemelere sahipti, kavsaranın üstü ise altın yaldız boyalıydı. Ancak son tadilattan sonra mihrap tamamen sade ve gösterişsiz bir görünüme kavuşmuştur. Güncel olarak sadece mermer çerçeve bulunur. Mihrap nişinin içi düz kemerli olup sıva ile boyanmıştır. Mihrap oyuntusu 51 cm., çerçeve kısmı hariç genişliği 93 cm.’dir Herhangi bir süslemesi bulunmamaktadır.
Mihrabın her iki tarafında 17 cm. yüksekliğinde mermer yükselti vardır. Ayrıca, mihrabın sağ ve sol üst kısmında 'Allah' ve 'Muhammed' yazan hat panoları bulunur.
c. Minber
Minber, Güneydoğu ile güneybatı duvarının kesiştiği köşede bulunmaktadır. (Foto-133) Minber, tamamen ahşaptan yapılmış olup aleme kadar olan yüksekliği 434 cm. ve genişliği 275 cm.'dir. Toplamda 9 basamak bulunmaktadır. Korkuluk kısımları bitkisel
84
motiflerle işlenmiş ve aynalık kısımları gül motifleriyle süslenmiştir. Ancak tadilat sırasında bu kısımlar güçlendirmek amacıyla sade ahşaplarla yenilenmiştir. (Şekil-12,13)
Minberin külah kısmı köşeli ahşap bir yapıya sahiptir ve aleminin malzemesi bakırdır. Minber kapısının üstünde ahşap süslemelerle bezenmiş bir taç bölümü bulunmaktadır ve alınlık kısmında "Besmele" yazısı yer almaktadır.
d. Kadınlar Mahfili
Harimin kuzeybatı duvarında bulunan kadınlar mahfili, 32 cm. boyutlarındaki beton kaidelere oturtulmuş 5 adet ahşap dikme tarafından taşınmaktadır. (Foto-134) Eni yaklaşık 980 cm. ve boyu yaklaşık 440 cm. olan Kadınlar mahfiline 12 adet ahşap basamak ile çıkılır. Yüksekliği 215 cm.’dir. Tavan, harim ile aynı olup ahşap kaplamadır. Zemini ahşap olup, ahşap korkuluklarla çevrilmiştir. (Şekil-14)
Kadınlar mahfilinin harime bakan güneydoğu cephesinde, 65 cm. boyutlarında ahşap korkuluklar bulunur.
e. Kapılar ve Pencereler
Caminin girişinin bulunduğu duvarda, kapının sağında, 160 x 250 cm. boyutlarında PVC doğramalı 4 adet pencere bulunmaktadır. (Foto-135) Aynı cephede, son cemaat yerinin girişine karşılık gelen alanda çift kanatlı 140 x 235 cm. boyutlarında ahşap kapılı bir giriş bulunmaktadır. (Foto-136) Kapıya 12 cm. yüksekliğinde seramik kaplama bir basamak ile erişilmektedir. Kapının üstünde boyutları 60 x 160 cm. olan bir adet PVC pencere yer almaktadır. Bu duvarın iç kısmında, pencerelerin üst kısmında ‘Ömer’, ‘Ali’, ‘Hasan’ yazan 3 adet hat yazı panosu bulunur. Giriş kapısının solunda, Mahfil merdivenlerinin başladığı noktada minare kapısı bulunur.
Güneydoğu duvarındaki mihrabın sağında 141 x 235 cm. ebatlarında, solunda 145 x 235 cm. boyutlarında PVC doğramalı pencereler yer alır.
Kadınlar mahfilinin güneybatı duvarında 90 x 115 cm., Kuzeybatı duvarında ise 130 x 140 cm. boyutlarında PVC doğramalı pencere yer alır.
f. Vaaz Kürsüsü
Vaaz kürsüsü, Güneydoğu duvarı ile kuzeydoğu duvarının kesiştiği köşede yer alır. (Foto-137) Vaaz kürsüsü tamamen ahşaptan yapılmıştır. Orijinal vaaz kürsüsü çeyrek daire
85
şeklindeyken, 2018'deki tadilat sonrasında dikdörtgen prizma şeklinde yeniden yapılmıştır. Orijinal kürsünün korkuluk kısmı 6 dilimli ahşap halindeydi. Şu anki kürsünün korkuluk kısmı düzdür ve gövdesi ise geometrik kare ve dikdörtgen şekillerle süslenmiştir. Kürsünün 3 basamaklı merdiveni mihrap duvarıyla birleşiktir. Yüksekliği 175 cm., genişliği 81 cm.'dir. (Şekil-15)
g. Minare
Minare, Caminin kuzeydoğu ve kuzeybatı duvarlarının kesiştiği noktada bulunmaktadır. (Foto-138) Minareye geçiş, harimin kuzeydoğusunda 60 x 100 cm. boyutlarındaki ahşap kapı ile sağlanır. Kuzeybatı duvarında bulunan kesme taş olan kaide, yapının içindedir ve dışı mineral sıva, içi sıva üstü boyalıdır. Kaide, üst kısmından itibaren minarenin orijinal yapısının korunduğu görülmektedir. Sekiz adet üçgen taş ile örülmüş kürsü yine taş bilezik ile sona erer. Silindirik gövdesi tuğla ile örülmüştür. Şerefenin altı dört sıra kirpi saçak tuğla bulunmaktadır. (Şekil-16)
Minarenin şerefesine ulaşmak için 58 basamak bulunur. Şerefeye geçiş 60 x 130 cm. boyutlarındaki ahşap kapı ile sağlanır. Şerefenin korkuluğu taş, zemini ise travertendir. Petek kısmı örme tuğladır. Orijinal halinde külahın üzerinde kırık hilali olan bir alem bulunmaktadır. Fakat 2021 yılındaki tadilatlarda bu alem yenilenmiştir.
3. Restorasyonlar ve Bugünkü Durum
Ömer Bey Cami ile ilgili en eski restorasyon belgeleri, 1970 yılına kadar uzanmaktadır. Bu belgelerde demirbaş malzemelerin ve bazı boyaların yenilendiğinden bahsedilir.131 1972 yılında ise çıkan yangın sonrası Camide ufak tadilatlar yapıldığı belirtilir. 132
1977 yılındaki tadilatlarda, Caminin dış cephelerine 60 cm. yükseklikte seramik kaplamalar eklenmiş ve harim kısmındaki duvarlara 75-80 cm. arası yüksekliğe kadar ahşap lambri kaplama yapılmıştır. Ayrıca bu tadilatlar sırasında hasar görmüş sıvalar da onarılmış, tuvalet kısmına eklemeler ve iyileştirmeler yapılmıştır.133
1987 yılında, halıların ve bazı ahşap aksamlarının değiştirildiği ifade edilir. Ayrıca, bu yıl içinde Caminin tamamen açık olan ön tarafındaki son cemaat yerinin hayırsever
131 Mudanya Müftülüğü, Ömer Bey Camii Dosyası, Tarih: 11.04.1970, Sayı No:2539.
132 Mudanya Müftülüğü, Ömer Bey Camii Dosyası, Tarih: 12.04.1972, Sayı No: DO/9-1/109.
133 Mudanya Müftülüğü, Ömer Bey Camii Dosyası, Tarih:02.06.1977, Sayı No:.1606/811-006/137.
86
vatandaşlar tarafından onarılmak istendiği ancak bu teklifin Caminin mimari özelliklerine zarar verebileceği gerekçesiyle kabul edilmediği anlaşılmaktadır.134
17 Ağustos 1999 tarihinde meydana gelen Büyük Marmara Depremi, Cami üzerinde büyük hasara neden olmuştur. Daha önce de hasarlı olan Caminin çatısı bu depremde tamamen yıkılmış, taşıyıcı duvarlar hem iç hem de dış tarafta yatay ve dikey olarak 3 ila 5 cm. kadar çatlamış, bazı bölgelerde ise yıkılmıştır. Ayakta kalan duvarlar dışa doğru meyil yapmıştır. Cami, konumu nedeniyle insanların geçtiği işlek bir bölgede bulunduğundan, bu hasarların ciddi bir tehlike oluşturduğu müftülük kayıtlarında raporlanmıştır. Minare bileziğinin sıvası çatlamış olsa da iç kısımda herhangi bir sorun görülmediğinden minare yıkılmamıştır.135 Bu sorunların ardından, yerel onarımlarla Cami bir süre daha ayakta kalmayı başarmıştır.
Daha önce yapılan lokal iyileştirme faaliyetlerinden sonra 2017 yılında camide yer yer bozulmalar, çökmeler ve döküntüler oluşmuştur. (Foto-139) Ayrıca caminin çatı kiremitleri eskimiş ve bu nedenle sızıntılar meydana gelmiştir. Saçak altı tahtaların çürüdüğü, eski yağmur oluklarından kaynaklanan sorunların dış cepheyi etkilediği ve dökülmelere neden olduğu gözlemlenmiştir.136 Bu nedenlerle, 2018 yılında caminin büyük çaplı bir restorasyon sürecine başlanmasına karar verilmiştir.137
2018 yılında başlayan ve 2022 yılında tamamlanan 2,5 yıllık restorasyon süreci sırasında, örtü sistemi kaldırılmış ve bu uzun süre boyunca açıkta kalan ahşap detaylar çatlamaya başlamıştır. Bu çalışma, caminin yapıldığı dönemden itibaren gerçekleştirilen en büyük restorasyon çalışmasıdır. 138
Bu restorasyon çalışmaları sırasında şunlar yapılmıştır:
•
Son cemaat yerinin zeminindeki ahşap kaplama beton seki kaldırılmış ve ahşap kaidelere yerleştirilmiştir.
134 Mudanya Müftülüğü, Ömer Bey Camii Dosyası, Tarih: 17.11.1987, Sayı No: ABİYAP: 3/1-0-2339.
135 Mudanya Müftülüğü, Ömer Bey Camii Dosyası, Tarih: 31.05.1999, Sayı No: B.16.0.KTV.4. 16.00.00/16.06.331-1212.
136 Mudanya Müftülüğü, Ömer Bey Camii Dosyası, Tarih: 02.06.2017, Sayı No: 4544305/215/145
137 Mudanya Müftülüğü, Ömer Bey Camii Dosyası, Tarih: 12.06.208, Sayı No: 65333342-(160.07.03(-E.88567.
138 Bursa Vakıflar Genel Müdürlüğü, Vakıf Belgeleri Arşivi, Ömer Bey Camii Dosyası Envanter No: A-17.
87
•
Tüm ahşap kaplamalar temizlenmiş, üstündeki yağlı boya çıkarılmış ve verniklenerek orijinal renkleri yeniden ortaya çıkarılmıştır.
•
Kuzeydoğu, güneydoğu ve güneybatı duvarları, özgün hallerini korumak amacıyla sadece sıva raspalama işlemi yapılarak kalitesiz tadilatlardan arındırılmıştır.
•
Tüm beden duvarlarındaki mermer ve ahşap duvar kaplamaları sökülmüş ve özgün duvar örgüsünde tamamlama ve tamir işlemleri gerçekleştirilerek, horasan sıva üzeri iç cephe boyası uygulanmıştır.
•
Zemindeki ahşap döşeme kaplaması kaldırılmış, aslına uygun olarak yenilenmiş ve üstü halı ile kaplanarak su ve ısı yalıtımı sağlanmıştır.
•
Tavan kısmındaki PVC tavan kaplaması kaldırılmış, aslına uygun olan ahşap tavan silmeler korunarak yenilenmiştir. Ayrıca kirişler gerekli yenilenmelerle orijinal hallerini korumaya çalışılmıştır.
•
Tüm PVC pencereler, yapının orijinalindeki gibi ahşap doğramalı olarak yenilenmiştir.
•
Harim giriş kapısı tamamen yenilenmiştir.
•
Mihrap üzerindeki mermer kaplamalar, yanlarındaki mermer sütunlar ve İyon başlıkları ile beraber yaldızlı kemer kısmının sökülmesi ve yerine sadece mihrap nişini çevreleyen yeni mermer çerçevenin takılmıştır.
•
Son cemaat yerindeki revaklara sıva raspası yapılmıştır.
•
Tüm dış duvarlardaki seramik kaplamalar sökülerek sıva ve boya işlemi yapılmıştır.
•
Tüm taşıyıcılar orijinal yerlerinde kalmıştır.
•
Güneybatıdaki orijinal halinde var olmayan pencere kaldırılmıştır. Diğer pencereler orijinal açıklıklarına bağlı kalınarak yenilenmiştir.
•
Çatı örtüsü tamamen kaldırılarak yerine alaturka kiremit kaplanmıştır.
•
Saçak altı ahşap ile kaplanmış ve çinko yağmur oluk takılmıştır.
•
Minarede toplamda 58 basamak bulunmaktadır. Bu basamakların 20 tanesi ahşap, 9 tanesi taş ve 29 tanesi almaşık örgülü malzemeden yapılmıştır. Minare merdiveninin tamamı taş malzeme ile inşa edilmiştir.
88
•
Minarenin gövdesi, orijinal tuğla örgü sistemi üzerinde yeniden onarılmış ve bu özgün örgü sistemi vurgulanmıştır. Dış yüzeyine sıva uygulanmamıştır; sadece derz uygulaması yapılarak, tuğla örgü sistemi açıkça görünür kılınmıştır.
Yapılan restorasyonlar sonrasında Ömer Bey Cami 11 Şubat 2022 tarihinde ibadete açılmıştır ve günümüzde aktif olarak hizmet vermektedir.139 Caminin kadrosunda bir imam ve bir müezzin-kayyım görev yapmaktadır.140 Toplam cemaat kapasitesi 300 kişidir. Vakit namazlarında ortalama 25-60 kişi bulunurken, bayramlar ve cuma namazlarında 300 kişiye kadar olup tüm kapasite dolmaktadır. Caminin imam-hatip odası, avlusu ve müstakil şadırvanı bulunmamaktadır.
139 Mudanya Müftülüğü, Ömer Bey Camii Dosyası, Tarih: 08.02.2022, Sayı No: E-45344305-215.01-2142071.
140 Arık, Bursa Camileri Albümü, 442.
89
DEĞERLENDİRME
Mudanya'da Osmanlı döneminden kalan camiler arasında Tekke-i Atik (15. yüzyıl), Hasan Bey (17. yüzyıl), Halil Ağa (Eski), Tekke-i Cedid ve Ömer Bey Camii (18. yüzyıl) bulunmaktadır. Yaptığımız araştırmalara göre, bu camiler, inşa edildikleri dönemin üslup ve mimari özelliklerine uygun olarak yapılmış olsa da zaman içinde meydana gelen değişikliklerin özgün karakterini bozduğu tespit edilmiştir. Bu değişiklikler, yapıların sanat tarihi açısından doğru bir şekilde yorumlanmasını zorlaştırmaktadır.
Günümüze ulaşan bu beş caminin ortak özelliği, Mudanya'nın sahil kesimine yakın olmalarıdır. Ancak, Hasan Bey Mahallesi'nde bulunan Hasan Bey Camii, nüfus yoğunluğu veya stratejik önemi nedeniyle sahilden daha uzak bir konumdadır. Diğer camiler ise sahile eşit uzaklıkta olup aynı eksende yer almaktadır. Bu beş caminin sahil kesiminde konumlanmış olması, tarih boyunca Mudanya'da sahil bölgesinin ticaret, ulaşım ve nüfus açısından önemli bir merkez olduğunu gösterir. Ayrıca, bu camilerin tümünün mülkiyeti Vakıflar Genel Müdürlüğü'ne ait olup, denetimi ve görevli tayini Bursa Müftülüğü tarafından gerçekleştirilmektedir. Ömer Bey Camii, Ömer Bey Mahallesi'nde, Tekke-i Atik ve Tekke-i Cedid Camii Hasan Bey Mahallesi'nde, Halil Ağa (Eski Camii) ise Halitpaşa sınırlarındaki Girit Mahallesi'nde konumlanmaktadır.
Araştırma konumuzdaki camilerin orijinal kitabeleri günümüze ulaşan az sayıda cami bulunmaktadır. Günümüze ulaşan kitabelerin bir kısmı da zarar görmüş, okunamaz hale gelmiştir. Örneğin, Hasanbey Camii'nin orijinal olduğu düşünülen kitabesi zamanla tahrifata uğramış ve okunması imkânsız hale gelmiştir. Türbe girişinde bulunan kitabenin ise tadilatlar sırasında çeşme hayratından çıkarılıp kaybolmaması için buraya konduğu düşünülmektedir. Tekke-i Cedid Camii'nde ise sadece cami girişinde, avlu girişinde ve banisinin mezar taşındaki kitabeler günümüze orijinal olarak ulaşmıştır. Tekke-i Atik Camii'nde ise duvara monte edilen iki taş levhadan birinin tadilat ve onarım sırasında bulunan mezar taşı olduğu, diğerinin ise çeşme hayratının kitabesi olduğu tespit edilmiştir. Halil Ağa (Eski) Camii'nin orijinal kitabesi ise ana ibadet mekanına giriş kapısının üstünde yer almaktadır. Araştırmamızdaki camilerin kitabelerinin bir kısmı zarar görmüş veya kaybolmuşken, mevcut kitabeler genellikle tadilat ve onarımlar sırasında korunmuş veya farklı yerlerden getirilerek yeniden değerlendirilmiş, bu da tarihi bilgilerin korunmasında ve camilerin geçmişine ışık tutmada önemli rol oynamaktadır.
90
Bütün camiler, hayırsever zenginler veya halk tarafından inşa edilmiştir. Hasan Bey Camii'nin banisi Mısır'dan gelen bir mirliva olup, halk arasında erenlerden biri olduğu rivayet edilmektedir. Caminin masraflarını karşılamak için bir hamam yaptırmıştır. Ayrıca, cami arazisi içinde bir hazire, çeşme ve şadırvanın bulunması, bu yapının yapıldığı dönemde bir külliye olduğu sonucuna varmamızı sağlar. Halil Ağa (Eski) Camii'nin avlusunda, imam evi meşrutası, mezarlık, çeşme ve şadırvan bulunması da bizi bu yapı topluluğunun bir külliye olduğu düşüncesine ulaştırır. Ömer Bey Camii'nin de aynı isimli bir hayırsever tarafından yaptırıldığı kaydedilir. Müftülük arşivlerinde caminin tadilat ve tamiratlarında halkın da destek olduğu belirtilmektedir. Tekke-i Cedid ise caminin güneydoğusunda mezarı bulunan Mehmed b. Halil Ağa tarafından yaptırılmıştır. Camilerin halk ve hayırseverler tarafından inşa edilmesi, Osmanlı döneminde dini ve sosyal yapıların finanse edilmesinde toplumsal dayanışmanın ve bireysel hayırseverliğin önemli bir rol oynadığını gösterir.
Yaptığımız araştırmalarda, camilerin dış görünümünün, orijinal hallerinde taş ile örüldüğünü ancak yapılan tadilatlardan sonra değişime uğradığını göstermektedir. Ömer Bey Camii'nde, orijinal duvarlar tamamen yıkılarak sıva ile kaplanmış ve bu şekilde orijinal görüntüsü değiştirilmiştir. Hasan Bey Camii'nin ise her bir duvarının farklı kalınlığa sahip olduğu ve farklı tadilatlar geçirdiği düşünülmüştür. Araştırmalarımızdan elde edilen verilere göre son yapılan restorasyon çalışmalarında, eriyen taş örgüler yenilenmiş ve horasan sıva uygulanmıştır. Ancak Hasan Bey Türbesi'nin moloz taş duvarlı olduğu görülmektedir. Tekke-i Cedid Camii ise orijinal hali taş örme olup 1975 yılında yapılan yenileme sürecinde tamamen değiştirilerek yeni bir yapı haline dönüştürülmüştür. Camilerde yapılan restorasyon çalışmaları, orijinal taş örgülerin yerine yeni malzemelerin kullanılmasıyla yapıların tarihi ve estetik değerlerinin önemli ölçüde değişmesine yol açmıştır.
İncelenen camilerin genel özelliği, plan ve tasarım açısından benzerlik göstermektedir. Düzgün olmayan dikdörtgen plana sahip olan bu camiler, genellikle son cemaat yeri ve harimden oluşmaktadır. Tekke-i Cedid Camii'nin orijinal planı bilinmemekle birlikte, son halde kare planlıdır. Diğer camilerden farklı olarak, Halil Ağa (Eski) Camii orijinal halinde düzgün dörtgen şekline sahiptir. Araştırma kapsamındaki tüm camilerin ortak özelliği, kadınlar mahfilinin ahşap olmasıdır. Bu mahfiller, ahşap kaidelerle desteklenmiştir ve asıl cemaat yerine bakan kısmı ahşap trabzanlarla çevrilidir. Kadınlar
91
mahfiline geçişler, genellikle doğu duvarına bitişik olan ahşap merdivenlerden sağlanmaktadır. Kadınların mahfilleri genellikle ahşap malzemeyle yapılmış olması, ahşabın sağlam, işlenebilir ve tarihi cami mimarisinde estetik bir tercih olarak değer görmesinden kaynaklanabilir.
Taşıyıcı sistemlere baktığımızda, büyük çaplı tadilat geçiren Tekke-i Cedid ve Ömer Bey Camii dışındaki diğer yapılar farklı duvar kalınlıklarına sahiptir. Bu durum, farklı zaman dilimlerinde ayrı ayrı tadilat geçirdiklerini düşündürmektedir. Ayrıca, duvarlar genellikle taş ve tuğla örme yapıya sahiptir. Yapıların iç kısımlarında sonradan yapılan eklemeler ise modern malzemelerle yapılmıştır.
Mudanya'daki Osmanlı dönemine ait camilerin en dikkat çekici özelliği, genellikle kubbeye sahip olmamalarıdır; çoğunlukla düz ahşap tavana sahiplerdir. Tekke-i Cedid Camii, orijinal örtü sistemi hakkında bilgi bulunmadığından değerlendirme dışında bırakılmıştır. Öte yandan, Halil Ağa (Eski) Camii dış cephelerinden görünmeyen gizli bir kubbeye sahiptir. Ancak, bu gizli kubbe, diğer camilerdeki ahşap tavan geleneğini bozmamıştır. Mudanya'daki Osmanlı dönemi camilerinin kubbesiz olması, geçiş sistemlerini de etkilemiştir. Bu nedenle, pandantif, tromp, Türk üçgeni, kubbe kasnağı gibi kubbeye geçiş elemanları ve tonoz gibi unsurlar görülmez. Mudanya'daki Osmanlı dönemine ait camilerin genellikle kubbeye sahip olmamalarının sebebi, bölgenin deprem riski altında olması ve ahşap tavanların depremde daha az zarar görmesi için tercih edilmiş olabilir. Ayrıca bölgede kullanılan ahşap tavanların daha ekonomik ve yerel yapı malzemeleriyle inşa edilmesiyle ilgili olduğu da ihtimaller arasındadır.
Mihrap özelliklerine gelindiğinde, araştırdığımız camiler arasında büyük farklılıklar görülmüştür. Hasan Bey Camii mihrabı, tarihi en eski ve orijinale en yakın örneklerden biridir. Yedi dilimli mihrap nişi mukarnas süslemeler ile son bulmuştur. Orijinal halinde Âyetü’l Kürsî yazılı olan Mihrap çerçevesi, bugün ahşap zemin üzerine kalemişi Rumi süslemelerle bezenmiştir. Halil Ağa (Eski) Camii mihrabı da aynı tarzda kalemişi süslemelere sahiptir ve mihrap nişi Ömer Bey Cami'deki gibi mermer kaplamadır. Ancak, Ömer Bey Camii'nin orijinal halindeki mermer kaplama mihrabı, son yapılan restorasyonlar sonrasında kimliğini tamamen kaybetmiştir. Sade bir görünüme sahip olan mihrap nişinde düz taş bir kemer dışında süsleme bulunmamaktadır. Tekke-i Atik
92
Camii'nde ise mihrap tamamen günümüz işçiliğiyle yapılan çini fayans kaplamalarla değiştirilmiş ve orijinal hiçbir unsur kalmamıştır.
Camilerin minber ve vaaz kürsüleri, hiçbiri orijinal değildir. Fakat yapıldığı zamanın geleneksel özelliği olan ahşap işçiliği günümüzde de minber ve vaaz kürsülerinde görülmektedir. Araştırmamız sırasında, hasar görmüş minberlerin bazı zamanlarda başka camilere taşınarak yeniden kullanıldığına dair müftülük kayıtlarına ulaştık. Bu minberlerin hepsi benzer tarzda oyma işçiliğine sahiptir ve batı duvarına bitişik olarak konumlanmıştır. Vaaz kürsüleri ise yine benzer tarzda süslemelere sahiptir ve doğu duvarına bitişiktir. Her iki öğe de sade desenlere sahip olup oldukça küçük boyutludur. Tekke-i Atik Camii'nde ise vaaz kürsüsü bulunmamaktadır.
Mudanya'daki Osmanlı dönemi camilerinin pencere yapıları incelendiğinde, her bir duvarın farklı oyuntuya, büyüklüğe ve kemer yapısına sahip olduğu gözlemlenmiştir. Bu farklılık, duvar kalınlıklarının da değişken olduğunu ortaya koymaktadır, dolayısıyla her bir duvarın farklı zaman dilimlerinde tadilat veya tamirat geçirdiği sonucuna varılmıştır. Örneğin, Tekke-i Atik Camii'nin dört duvarındaki pencerelerin farklılığı, bu görüşümüzü açıkça ortaya koyar. Ayrıca, bitişik nizamda bulunan caminin çevresindeki yapıların tarih süreci boyunca değişim göstermesi, bu iddiayı desteklemektedir. Bahsedilen özelliğin istisnası ise Halil Ağa (Eski) Camii'de görülebilir. Halil Ağa (Eski) Camii, Diğer yapılarla kıyaslandığında, daha az tadilat ve restorasyon geçirdiğinden, birbiriyle yakın pencere büyüklüğüne ve duvar kalınlıklarına sahiptir. Hasan Bey Camii'nin doğu ve batı cephelerindeki pencere yapıları aynı olup, kuzey ve güney duvarlarındakiler farklılık göstermektedir. Özellikle mihrap duvarındaki üst sıra pencereler, diğer pencerelerden bariz bir şekilde farklı tasarıma sahiptir. Ayrıca, her cephedeki pencere çerçevelerinin kalemişi süslemeleri de farklılık göstermektedir.
Ana ibadet yerine açılan giriş kapıları, çeşitli afetlerde zarar görüp yenilenmiştir. Dolayısıyla bu giriş kapılarının hiçbirinin orijinal hali korunamamıştır. Mevcut olan kapılar ise ahşap oyma işçiliğiyle süslenmiş ve günümüze ait iki kanatlı ahşap malzemelidir. Son cemaat yerine açılan girişler ise yapının genel kimliğiyle örtüşmeyen günümüz inşaat malzemeleri kullanılarak kapatılmıştır. Bu alana girişler için ise yine yapının genel karakterine uymayan metal veya ahşap kapılar tercih edilmiştir.
93
Mudanya'daki Osmanlı camilerinin minareleri, nispeten orijinallerine en yakın birimlerdir. Kesme taş kaidelere oturtulmuş taş bilezikle silindirik olan tuğla örme gövdeden oluşur. Tekke-i Cedid Camii'nin minaresi, 1999 depreminde zarar gördüğünden 2003 yılında yenilenmiştir; ancak orijinal minare, bölgedeki aynı dönem camilerinin minareleriyle mimari olarak benzerdir. Ömer Bey Camisi, restorasyonu sırasında diğer kısımlarda köklü bir değişim geçirirken minare kaidesinin üst kısmından itibaren orijinal yapısı korunmaya çalışılmıştır. Hasan Bey Camii ve Halil Ağa (Eski) Camii minareleri de bölgedeki aynı dönem camileriyle aynı özelliklerdedir; kesme taş kaideli ve tuğla örme gövdelidir. Bu minarelerin şerefe korkuluklarının altında kirpi saçak tuğla örme bulunur. Ancak, bu minare formundan aykırı olan örnek, Tekke-i Atik Camii minaresidir. Öncelikle mahalle mescidi ve tekke olarak inşa edilen yapı daha sonra küçük bir minare eklenerek ibadethane olarak kullanılmıştır. Çevresindeki sivil mimari eserlerle bitişik nizam olan caminin minaresi, kırma çatının üstünde yer almaktadır ve oldukça sade ve düz beyaz sıvanarak boya ile kaplanmıştır.
İncelenen camiler genel olarak sade bir tarza bağlı kalınarak inşa edilmiştir. Yapıldığı dönemin özelliklerine uygun olarak, bazı noktalarda kalemişi süslemelerin kullanıldığı görülmülştür. Örneğin, Hasan Bey Camii'nde mihrap ve pencere çerçeveleri kalemişi motiflerle süslenmiştir, ancak Ömer Bey Camii'nde herhangi bir süsleme unsuru bulunmamaktadır. Halil Ağa (Eski) Camii'nde ise mihrap ve kubbe içi detayları kalemişi motiflerle bezelidir. Tekke-i Atik ve Tekke-i Cedid Camilerinin mihrapları tamamen değiştirildiğinden, bu sınıflandırmaya dahil edilmemiştir.
İncelenen bölgedeki camilerin arazisi göz önüne alındığında, külliye ve müstakil ibadethane olmalarına bağlı olarak avlu büyüklüğü ve içindeki birimlerde değişkenlik göstermektedir. Yapılış amacı dergâh olan Tekke-i Atik ve Tekke-i Cedid camileri, ayrı bir yapı olarak inşa edilmemiş, bitişik nizamlıdır. Tekke-i Atik Camii'nin avlusu günümüzde müstakil olsa da sokak geçişlerine ve sivil yapılara yakın oluşu, bu iddiayı desteklemektedir. Hasan Bey Camii, inşa edildiği dönemde içine hamamı da alan arazi, bugün iki müstakil yapı şeklindedir ve arasından sokak geçmektedir. Şimdiki iki dönümlük cami arazisi içinde hazire, çeşme, şadırvan ve Kuran kursu binası bulunmaktadır. Halil Ağa (Eski) Camii avlusu ana caddeden tek basamaklı bir kaldırımla ayrılmakta olup, çeşme, şadırvan, mezarlık ve imam evini içermektedir. Ömer Bey
94
Camii'nin ise günümüzde avlusu yoktur ve ana cemaat yerine geçiş sokaktan açılan bir kapı ile sağlanır.
Mudanya'daki 15. ile 18. yüzyıl arasında inşa edilen camilerden günümüze tamamen orijinal olarak ulaşan bir örnek bulunmamaktadır. Bu camilerin bazıları yeniden mas ve 1975 yılında yeniden inşa edildiğinde asıl halinden geriye sadece minaresi kalmıştır. Ancak, 1999 depreminde minarenin temelinde oynamalar meydana gelince tamamen yıkılarak, caminin batı duvarına yeniden yapılmıştır. Restorasyon ve yeniden inşa süreçlerinden sonra caminin özgün özelliklerinin kalmadığından dolayı, bu yapının orijinal haliyle ilgili bilgilerimiz kısıtlıdır. Hasan Bey Camisi de 1975 yılına kadar yerel tadilatlar geçirmiş ve 1975 yılında Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından büyük bir restorasyon sürecine tabi tutulmuştur. Ancak, Tekke-i Cedid Camii'ne nazaran orijinal özellikleri korunmaya çalışılmış ve baştan sona yeniden inşa edilmemiştir. 1999 depreminde gördüğü zarar nedeniyle çeşitli restorasyonlar geçirmiş olup, bilinen son büyük değişiklik 2008 yılında yapılmıştır. Bu dönemde türbe ve minare yeniden yapılmış, ayrıca en önemli değişikliklerden biri de viran durumda olan hamamın restore edilerek kullanıma açılması olmuştur. Günümüzde ise hamam, aktif olarak kullanılan bir kütüphaneye dönüştürülmüştür. Ömer Bey Cami, 1999 depremine kadar çoğunlukla cemaat tarafından masrafları karşılanan küçük tadilatlar geçirmiştir. Deprem sonrası hasar gören kısımlar, sivil tadilatlar geçirmesine rağmen bir süre ayakta kalmıştır. Ancak, halk sağlığını tehlikeye atan bir duruma geldiğinde bir süre kullanıma kapatılmıştır. 2018'de başlayıp 2022'de tamamlanan yenileme sürecinde, caminin var olan orijinal parçaları da tamamen değiştirilmiştir. Tekke-i Atik Camii’nin, bilinen en eski tadilatının 1893 yılında Mudanya Kaymakamı Hasan Fehmi Bey tarafından gerçekleştirildiği tespit edilmiştir. Daha sonra ise 1992 yılına kadar çeşitli lokal tadilatlar geçirmiştir. Ancak, 1992 yılında yapılan büyük çaplı çalışmaların, caminin bugünkü halini oluşturduğu düşünülmektedir. Cami, tarih boyunca 1760-61, 1893-94, 1972, 1977 ve 1992 yıllarında çeşitli onarımlar görmüştür. Ayrıca, 2003 yılında ilave bir kadınlar mahfilinin daha eklenilmesi gibi plan ve tasarımını etkileyen değişikliklere gidilmiştir. Halil Ağa (Eski) Camii'nin bilinen en eski tadilatı 1976 yılında gerçekleştirilmiştir. Daha sonra, 1983 yılında müezzin mahfili ve imam odası değiştirilmiştir. Ancak, 1994 yılında yaşanan yangın sonrasında Cami’nin ahşap yapıları ve örtü sistemi tamamen yanmış ve sadece duvarları geriye kalmıştır. Zamanla yapı tadilat edilerek kullanıma açılmıştır, ancak 1999 depremi sonrasında
95
önceden hasar gören taşıyıcı sistemlerinde çatlaklar oluşmuş ve minare kaymıştır. 2003 yılında minare yeniden inşa edilmiştir. Camii’nin diğer birimlerinden olan imam evi meşrutası da cami ile aynı dönemde tadilat geçirmiştir. 1994 yangını ve 1999 depremi sonrası zarar gören yapı, 2016 yılında büyük bir tadilat görmüştür. Halil Ağa (Eski) Camii avlusundaki Sinan Bey Çeşmesi'nin kitabesi orijinaldir. Çeşme çeşmenin su kaynağının kurumuş olduğundan su akışının sağlanamamaktadır. Bu nedenle çeşme, günümüzde aktif olarak kullanılmamaktadır.
Araştırma konusu olan camilerin bugünkü durumu incelendiğinde, hepsinin ibadet yeri olarak kullanıldığı görülmektedir. Ancak, camilerin tarihsel süreçlerinde yaşadığı afetler ve politik sebepler nedeniyle bazı dönemlerde kullanıma kapatıldığı bilinmektedir. Günümüzde ise halk tarafından vakit namazları, cuma ve bayram namazları gibi ibadetler için etkin bir şekilde kullanılmaktadır.
96
SONUÇ
Mudanya'nın 1321 yılında Osman Gazi tarafından fethedilmesiyle birlikte bölgede Türk nüfusun arttığı bilinmektedir. Bu artan nüfusun ihtiyacına binaen dini mimari yapıların hızla artmıştır. Ancak, bu süreçte inşa edilen bölgedeki Osmanlı erken dönem dini mimari örnekleri günümüze ulaşamamış veya orijinal hali korunamamıştır. Kısmen günümüze ulaşan örnekler ise 15. yüzyıldan Tekke-i Atik Camii, 17. yüzyıldan Hasan Bey Camii, Halil Ağa Camii (Eski Camii), Tekke-i Cedid Camii ve 18. yüzyıldan Ömer Bey Camii'dir. Bu camiler, yapıldığı dönemin mimari özelliklerine ve Mudanya ilçesinin sosyo ekonomik yapısına bağlı kalarak inşa edilmiştir. Ancak, deprem, yangın gibi afetlerin ardından zarar gören yapıların tadilat ve onarım gereksinimi ortaya çıkmıştır. Bu restorasyon çalışmaları sırasında, yapıların orijinal özellikleri kısmen kaybolmuştur. Örneğin, Tekke-i Cedid Camii'nin yeniden inşası, bu görüşü desteklemektedir.
Bölgedeki camiler, inşa edildikleri dönemde müstakil ibadethane olarak değil, genellikle dergâh ve tekke olarak kullanılmak üzere tasarlanmışlardır. Böylece çok yönlü kullanımın önü açılmış ve daha fonksiyonel bir yapı oluşturulmuştur. Bu sebeple, klasik cami tipinden farklı olarak kubbesizdir ve daha küçük boyutludur. Tekke ve zaviyelerin kaldırılmasıyla, bu yapılara minare eklenerek camiye dönüştürülmüştür. Bu sebepten ötürü, söz konusu camiler mahalle arasında kalarak çevresindeki devlet daireleriyle, sivil ve ticari yapılarla bitişik nizamlı haldedir. Bu durum Mudanya’nın Türkler öncesi mahalle ve konut mimarisi anlayışının sürdürülmesi nedeniyle de olabilir. Zira sahil kentlerinde bu tür konut ve mahalle anlayışı yaygındır.
Mudanya'daki Osmanlı döneminden kalma camilerin inşasında yaygın olarak kullanılan yardımcı malzeme ahşaptır. Ahşap, bazen yapıların desteklenmesinde, bazen tavan ve çatı yapısında, bazen de pencere ve kapı çerçevelerinde kullanılmıştır. Camilerin kadınlar mahfili, minber ve vaaz kürsüleri genellikle ahşaptır ve el oymacılığı ile yapılmıştır. Ancak, bu unsurların hiçbirinin orijinal hali günümüze ulaşmamıştır.
Sonuç olarak, yaptığımız çalışmalar neticesinde incelediğimiz yapıların mimari değişimlerini ve bölgedeki dini yapıların genel sanat tarihi özelliklerini değerlendirdik. Bu çalışmanın Mudanya’daki Osmanlı dini mimari yapıları hakkında ilk defa toplu bir çalışma olduğunu biliyoruz. Ancak yapılacak arkeolojik çalışmalar ile bizim ulaşamadığımız başka bilgiler ışığında daha yetkin sonuçlara ulaşmanın mümkün olduğu
97
kanaatindeyiz. Mudanya üzerine yapılacak tarihi, sosyal, ekonomik ve kültürel başka çalışmalara ihtiyaç olduğu aşikardır. Yaptığımız çalışmanın bundan sonraki araştırmacılara faydalı ve yol açıcı olmasını dileriz.
98
BİBLİYOGRAFYA
ACAR Türkan, Bursa’daki Tâbhaneli Camiler. Yüksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk- İslam Sanatı Anabilim Dalı, İzmir, 2007.
AHUNBAY Zeynep, Tarihi Çevre Koruma ve Restorasyon, Yem Yayınevi, İstanbul, 1995.
AKKUŞ Turgay, Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Bursa Kent Tarihinde Gayrimüslimler, Libra Yayıncılık, İstanbul, 2010.
ANONİM, Bursa Ansiklopedisi. Bursa Kültür ve Sanat Yayınları, Bursa, 2002.
ARIK Selim, Bursa Camileri Albümü, Bursa Müftülüğü Yayınları, Bursa,2004.
ARSEVEN Celal Esat, Sanat Ansiklopedisi, Millî Eğitim Bakanlığı, İstanbul, 1983.
ASLANOĞLU Rana, Kent, Kimlik ve Küreselleşme, Ezgi Kitabevi, Bursa, 2000.
ARTUN Erman, Türkiyat Araştırmaları, Erman Artun Özel Kitaplığı, Sayı 5, İstanbul, 2006.
ASLANAPA Oktay, Türk Sanatı. Remzi Kitabevi, İstanbul, 1989.
ATAK Erkan, Osmanlı Mimarisinde Lale Devri Üslubu (Anadolu’daki Yansımalar), Journal of Turkish Studies 13/10 (2018).
AYDIN Ersin, Mudanya ve Köylerindeki Osmanlı Dönemi Rum Kiliseleri. Yüksek Lisans Tezi, Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa,2019.
AYDOĞAN Gülhan, Mudanya Giritli Mahallesi Geleneksel Konutlarının Mimarlık Özellikleri Üzerine Bir Araştırma, Yüksek Lisans Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İSTANBUL,1994.
AYVERDİ Ekrem Hakkı, Makaleler, İstanbul Fatih Cemiyeti, Özal matbaası, İstanbul, 1985.
AYVERDİ Ekrem Hakkı, Osmanlı Mimarisinin İlk Devri: Ertuğrul, Osman, Orhan Gaziler, Hüdavendigar ve Yıldırım Bayezid 630-805. İstanbul Fatih Cemiyeti, İstanbul,1966.
AYVERDİ Ekrem Hakkı, Osmanlı Mimarisinde Fatih Devri 855-866. İstanbul Fatih Cemiyeti, İstanbul,1966.
99
BATUM Belde, Mudanya’da Tarihsel Araştırma ve Mimari Oluşumunun İncelenmesi (2.Bölge), Yüksek Lisans Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul,1994.
BERK Süleyman, Zamanı Aşan Taşlar: Zeytinburnu’nun Tarihî Mezar Taşları, Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, İstanbul, 2016.
BİBERCİ Kenan, Mudanya, Yeni Hayat Ansiklopedisi, Cilt V, İstanbul, 1981.
BİLENSER Erdoğan, Prusia'dan Bursa'ya 8500 yıldır üreten kent: Bursa. Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2014.
CENGİZ İsmail, Bir İmparatorluğun İzi, Osmangazi Belediyesi, İstanbul, 2012.
CENGİZ İsmail, Prusa’dan Günümüze Bursa; Medeniyetin İpek Şehri, Bursa Büyükşehir Belediyesi, Bursa 2008,
CEYLAN Güldane, Marmara’nın İncisi Mudanya & Saklıkent Zeytinbağı, Mudanya Belediyesi Kültür Yayını No 1, Ceylanlar Matbaacılık, İzmir, 2003.
CÖMERTLER Aktuğ Erbil, "Kalemişi Süslemeli Cami Geleneğinin Devamı: Güzelyurt Tahtalı Köyü Camii (Denizli-Çameli)" Sanat Tarihi Dergisi, 30/1 (2021).
ÇETİNASLAN Mustafa, "Konya’daki Osmanlı Dönemi Mahalle Mescitleri" ULUSLARARASI SEMPOZYUM TEBLİĞLERİ, İslam Medeniyeti Tarihi Kaynak ve İncelemeler Dizisi, Seri No: 34, Konya 2016.
ÇAĞLARIM Neşe, Mudanya’da Geleneksel Konut Mimarisinin Gelişimi ve Günün Şartlarına Uyarlanması Üzerine Bir İnceleme (3.Bölge), Yüksek Lisans Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul ,1994.
ÇETİNTAŞ Sedat, Türk Mimari Anıtları: Osmanlı Devri Bursa’da İlk Eserler, Ankara, 1952.
ÇİFTÇİ Cafer, Osmanlı Döneminde Mudanya İskelesi ve Gümrüğü, Bursa: Bursa Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 2012.
ÇUHADAR Nuriye Özlem, Bursa Erken Devir Camilerinde Revak Uygulaması. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Türk Sanatı Anabilim Dalı, İstanbul, 2010.
100
DOĞANCI Kâmil, Antik Dönemde Mudanya, Ulusal Tarihimizi Taçlandıran Kent: Mudanya, Bursa, 2007.
DOSTOĞLU Neslihan Türkün- ORAL Elif Özlem Aydın, “Bir Osmanlı Başkenti Bursa’nın Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Fiziksel Değişim Süreci”. Osmanlı Mimarlığının 7 Yüzyılı: Uluslararası Bir Miras Sempozyumu Bildiri Kitabı. YEM Yayınları, İstanbul, 1999.
ELİTOĞ Cafer, Bir Yazlık Yerleşim Yeri Olarak Mudanya. Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 1989.
EMİNOĞLU Münevver, Bir Usta Bir Dünya: Mimar Vedat Tek, Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul,1999.
ERGİNLİ Zafer, “Osmanlı Devleti’nin Kuruluşunda Türk Dervişlerinin İzleri”, Türkler Ansiklopedisi, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002.
ERHAN Mehmed Safiyüddin, Bir Zamanlar Bursa’ydı (Bir Pâyitahtın pâyimali), Sufi Kitap, İstanbul, 2016.
ERİCKSON John- UYAR Mesut, Osmanlı Askeri Tarihi, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2017.
ERTÜRK Hasan, ‘Mudanya Bursa’nın İstanbul’a Açılan Kapısıdır’ Küreselleşme sürecinde İstanbul-Bursa Bütünleşmesi Üzerine Bir Analiz, Bursa’da Yaşam Dergisi, Bursa, 2013.
EVLİYA Çelebi, Seyahatname, Çev. Zuhuri Danışman. İstanbul; Zuhuri Danışman Yayınevi,1971.
EYİCE Semavi, “İstanbul’da Bazı Cami ve Mescid Minareleri” Türkiyyat Mecmuası 10/0 (1951-1953).
EYİCE Semavi, “XVIII. Yüzyılda Türk Sanatı ve Türk Mimarisinde Avrupa NeoKlasik Üslubu”, Sanat Tarihi Yıllığı, 9-10 (1981).
EYYUBOĞLU İsmail, Mudanya Mütakeresi. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları,2002.
GENÇ H., Mudanya’da Osmanlı’dan Kalma Camiler. Yeşil Bursa Dergisi, 157: 66- 67, Bursa, 2015.
101
GENÇOĞLU Başak, Mudanya Kentsel Sit Alanı Üzerine Morfolojik Değerlendirme, Yüksek Lisans Tezi, Uludağ Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Bursa, 2020.
GÜLGEN Hicabi, Ana hatlarıyla Türk İslam Sanatları Tarihi, Emin Yayınları, Bursa,2012.
GÜLGEN Hicabi, "Osmanlı Mezar Taşlarının Bursa Civarındaki İlk Örnekleri", Doktora Tezi, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2009.
GÜNER Ezgi, Mudanya Tarihi Kent Dokusunun 1994-2013 Arasındaki Değişiminin İncelenmesi ve Değerlendirilmesi, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Kültür Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul, 2014.
DAYIGİL Feyzullah-ZARİF Orgun, “Mudanya’da Tahir Paşa Köşkü ve Eski Evler” Arkitekt Dergisi 1939/516 (1939).
DÜNDOĞDU Raşit, Osmanlı Padişahları. İstanbul: Rumuz Yayınevi,2020.
GÜRSAKAL Necmi, “Denize Açılan Kapı Mudanya”, Bursa’da Yaşam Dergisi, Bursa, 2013.
İNALCIK Halil, “I-XV. Asır Sanayi ve Ticaret Tarihine Dair Vesikalar”, Belleten Dergisi 24/93 (1960).
İNAN Mehmet, “Mudanya’da bir İncirdibi Vardı…”. Mudanya Bayram Gazetesi. 14 Kasım 2004 Pazar, Yıl:5, Sayı:5, Mudanya Gazeteciler Derneği, Bursa, 2004.
JOHN Covel, Voyages en Turquie (1675-1677) Paris: P. Lethielleux,1998.
KAPLANOĞLU Raif, Bursa'nın Kentsel Gelişmesi (Urban Development of Bursa). Bursa Defteri, 2008.
KAPLANOĞLU Raif, Doğal ve Anıtsal Eserleri ile Bursa, Bursa Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Bursa, 2003
KAPLANOĞLU Raif, Bursa'da Mübadele, Orhangazi: Avrasya Etnografya Vakfı Yayınları, 1999.
KAPLANOĞLU Raif, Bursa Yer Adları Ansiklopedisi, Bursa Ticaret Borsası Kültür Yayınları, Bursa, 1996.
102
KAYA Erol, Kentleşme ve Kentlileşme, İlke Yayıncılık, İstanbul, 2007.
KELEŞ Ruşen, Kentbilim Terimleri Sözlüğü, İmge Yayınları, Ankara,1998.
KÖSE Fatih, Arşiv Belgelerine Göre Nuruosmaniye Cami İnşası- Tamirleri ve Onarımları”, Vakıf Restorasyon Yıllığı sayı:5. İstanbul,2012.
KUBAN Doğan, Kent, Kentli ve Tarih. Bursa’nın Kentsel ve Mimari Gelişimi Sempozyumu, 7-8 Nisan, Bursa, 2007. İstanbul Teknik Üniversitesi Fakültesi Yayınları,1954, İstanbul.
KUBAN Doğan, Türk Barok Mimarisi Hakkında Bir Deneme, İstanbul Teknik Üniversitesi Fakültesi Yayınları, İstanbul,1954.
KUBAN Doğan, Mimarlık Kavramları, YEM Yayınları, İstanbul, 2018.
KURAN Abdullah, İlk Devir Osmanlı Mimarisinde Cami, O.D.T.Ü. Mimarlık Fakültesi Yayınları, Ankara, 1964.
LOWRY W. Health, Seyyahların gözüyle Bursa. Eren Yayıncılık, İstanbul, 2004.
MERCANOĞLU Fevzi, “Trilye’de Bir Devşirme Camii: Hagios Stephones Kilisesi (Fatih Camii)” Meriç Uluslararası Sosyal ve Stratejik Araştırmalar Dergisi, 5/14 (2021).
MUDANYA KENT REHBERİ, Barışın ve Kardeşliğin Başkenti: Mudanya, Bursa, 2018.
MÜLAYİM Selçuk, Sanat Tarihi Metodu, Bilim Teknik Yayınevi, İstanbul, 1994.
NAÇOV Nikola, Bursa yolculuğu. Bursa’da Yaşam Dergisi. Olay gazetesi yayınları: 84, 2006.
OĞUZOĞLU Yusuf, Ulusal Zaferimizi Taçlandıran Kent: Mudanya, Mudanya Belediyesi Yayınları, Bursa, 2007.
OĞUZOĞLU Yusuf, “Mudanya Tarihinden Sayfalar”, Bursa’da Yaşam Dergisi, Bursa, 2013.
OKUMUŞ Asiye, Türk Süsleme Sanatlarında Barok ve Rokoko, İlke Kitap, İstanbul, 2016.
ORAL Patacı Özlem, Ampir Üslubunda Bir Sultan Cami: Nusretiye” Akademik Bakış Dergisi 59 (2017).
103
Osmanlı Mühimme Defterleri, Defter no:123, Hüküm No:215.
ÖTÜKEN Yıldız, “Mudanya İlçesi”, Türkiye’de Vakıf Abideler ve Eski Eserler, Cilt 4, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara, 1986.
ÖZBEK Yıldıray, “İdeolojinin İnşası: 15-16. Yüzyılda Osmanlı Selatin Camileri” Belleten Dergisi 72/264 (2008).
ÖZCAN Garan, Son Dönem Osmanlı Mimarisinde Mimarbaşılık Müessesesi ve Mimar Kemalettin Okulu, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul,2011.
ÖZCAN Kenan, Mudanya kentsel sit alanının incelenmesi ve koruma ilkelerinin belirlenmesi. Yüksek Lisans Tezi, Mimar Sinan Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Restorasyon Anabilim Dalı, İstanbul, 1995.
ÖZENDES Engin, Osmanlı'nın İlk Başkenti Bursa, İstanbul, YEM yayınları, 1999.
ÖZMEN Bülent, 17 Ağustos 1999 İzmit Körfezi Depremi’nin Hasar Durumu, Türkiye Deprem Vakfı, Ankara, 2000.
PEKAK Sacit, Zeytinbağı (trigleia) Bizans dönemi kiliseleri ve "Fatih Camii" tarihi ve mimarisi, Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,1991.
PLİNİUS, Historia Naturalis, Loeb Classical Library, Harvard 1989.
SAÇINTI Ahmet-Karakaş Nurullah, Bursa Camileri Albümü, İstanbul, Entegre Yayınevi, 2004.
SAĞLIK Hatice Ceren, Bursa’da Erken Dönem Sultan Külliyelerinin Kentsel ve Mimari Ayırt Edici Özelliklerinin Karşılaştırmalı Analizi, Yüksek Lisans Tezi, Uludağ Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, 2016.
SANER Turgut-KESKİN Çağhan, Büyük Mecidiye (Ortaköy) Cami’nin Mimarisi, Kuveyt Türk Katılım Bankası Kültür Yayınları Dizisi, İstanbul,2014. SANER Turgut, 19. Yüzyıl İstanbul Mimarlığında Oryantalizm, Pera Turizm Yayınları, İstanbul, 1998.
SINMAZ Serkan, “Külliyelerin Mekânsal Tasarımı, Anadolu’da Külliyelerin Gelişim Süreci ve Kentsel
104
Tasarım Kurgusu”, Kent Akademisi ve Yönetimi Hakemli Elektronik Dergi, 10/ 4, (2017).
SOYDEMİR Selman, Osmanlı Mimarisi Usûl-i Mimâri-î Osmanlı İstanbul, T.C. Kültür Bakanlığı Yayıncılık, 2010.
SOĞUKSU Hatice Ayşe, Mudanya Mübadilleri, Ekonomik ve Sosyal Uyumları, Yüksek Lisans Tezi, Uludağ Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü,2022.
SÖZEN Metin, Cumhuriyet Dönemi Türk Mimarisi, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara, 1993.
TİMUR Taner, Osmanlı ve Batılılaşma”, Tanzimat’tan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, İletişim Yayınları, İstanbul,1985.
URSAVAŞ Sevgi, Myrelia’dan Mudanya’ya, Mudanya Belediyesi Yayınları, Bursa, 2019.
UTKU Ömer, Bursa Ansiklopedisi (Toplumsal Yaşam) Avrasya Etnografya Vakfı Yayınları, Bursa, 2001.
UZUNÇARŞILI İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, C. I, Ankara: Türk Tarihi Kurumu Yayınları, 1988.
ÜSKÜDARİ Faruk, Eski Bursa'dan notlar. Bursa Ticaret ve Sanayi Odası Yayınları, Ankara, 1972.
“MUDANYA”, Türk Ansiklopedisi, Cilt IV, Ankara, 1987.
YALMAN Bedri, Marmara’nın İncisi; Mudanya, Mudanya Belediyesi, Bursa, 2013.
YAVAŞ Doğan, “Pertevniyal Valide Sultan Külliyesi” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (Erişim 14 Mart 2023)
YENAL Engin, Osmanlı (Baş) Kenti Bursa. Bursa Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Bursa, 2012.,
YENAL Engin, Osmanlı Mimarlığı Erken Döneminde Bursa’da Yapıların Oluşumu, Bursa Büyükşehir Belediyesi Bursa Araştırmaları Merkezi, Bursa, 2012.
YENAL Engin, Bir Masaldı Bursa, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 1996.
105
YURTSEVER Hayat, Mudanya Sahil Bölgesi Sivil Mimarisinin İncelenmesi ve Koruma Önerileri, Yüksek Lisans Tezi, Mimar Sinan Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul,1998.
YÜKSEL Aydın, Osmanlı Mimarisinde Kanuni Sultan Süleyman Devri, İstanbul Fetih Cemiyeti, İstanbul,2004.
ZİYA Mehmed, Bursa'dan Konya'ya seyahat. Bursa İl Özel İdaresi Yayınları
106
EKLER
I.
Planlar
II.
Kesitler
III.
Şekiller
IV.
Fotoğraflar
107
PLANLAR
Plan-1 Tekke-i Atik Cami Kat Planı (Bursa VGM Emlak Dosyası)
108
Plan-2 Tekke-i Atik Cami Planı (Batum 1994)
Plan-3 Hasan Bey Cami Vaziyet Planı (Bursa VGM Emlak Dosyası)
109
Plan-4 Hasan Bey Cami Zemin Kat Planı (Bursa VGM Emlak Dosyası)
110
Plan-5 Hasan Bey Cami Planı (Çağlarım 1994)
111
Plan-6 Hasan Bey Cami Çatı Planı (Bursa VGM Emlak Dosyası)
Plan-7 Hasan Bey Cami Çatı Planı (Bursa VGM Emlak Dosyası)
112
Plan-8 Hasan Bey Cami Mahfil Katı Planı (Bursa VGM Emlak Dosyası)
Plan-9 Hasan Bey Cami Şadırvan Kotu Planı (Bursa VGM Emlak Dosyası)
113
Plan-10 Hasan Bey Türbe Planı (Bursa VGM Emlak Dosyası)
Plan-11 Hasan Bey Hamam Planı (Bursa Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu)
114
Plan-12 Hasan Bey Hamam Planı (Çağlarım 1994)
Plan-13 Hasan Bey Hamamı Restorasyon Proje modeli (Bursa Kültür Varlıklarını
Koruma Bölge Kurulu)
115
Plan-14 Halil Ağa (Eski) Cami Planı (Bursa VGM Emlak Dosyası)
116
Plan-15 Halil Ağa (Eski) Cami Planı (Bursa VGM Emlak Dosyası)
Plan-16 Halil Ağa (Eski) Cami 1976 Yılı Rölöve-Plan (Gençoğlu 2016)
117
Plan-17 Halil Ağa (Eski) Cami Planı (Batum 1994)
Plan-18 Halil Ağa (Eski) Cami Kubbe Kasnak ve Tromp Planı (Bursa VGM Emlak
Dosyası)
118
Plan-19 Halil Ağa (Eski) Cami Çatı Planı (Bursa VGM Emlak Dosyası)
Plan-20 Halil Ağa (Eski) Cami İmam Evi Planı (Batum 1994)
119
Plan-21 Tekke-i Cedid Cami Planı (Bursa VGM Emlak Dosyası)
120
Plan-23 Tekke-i Cedid Cami Planı (Aydoğan 1993)
Plan-24 Tekke-i Cedid Vaziyet Planı (Mudanya Müftülüğü Tekke-i Cedid Dosyası)
121
Plan-25 Tekke-i Cedid Cami Yeniden İnşasından Önceki Planı (Mudanya Müftülüğü Tekke-i Cedid Cami Dosyası 1972)
122
Plan-26 Ömer Bey Cami Asma Kat Planı (Bursa VGM Emlak Dosyası)
123
Plan-27 Ömer Bey Cami Zemin Kat Planı (Bursa VGM Emlak Dosyası)
124
Plan-28 Ömer Bey Cami Vaziyet Panı (Bursa VGM Emlak Dosyası)
125
Plan-29 Ömer Bey Cami Planı (Gençoğlu 2016)
126
KESİTLER
Kesit-1 Hasan Bey Cami Kuzey Cephesi (Bursa VGM Emlak Dosyası)
127
Kesit-2 Hasan Bey Cami Güney Cephesi (Bursa VGM Emlak Dosyası)
Kesit-3 Hasan Bey Cami Kuzey Cephesinin İç Kısımdan Görünüşü (Bursa VGM Emlak Dosyası)
128
Kesit-4 Halil Ağa (Eski) Cami Güney Cephesi (Bursa VGM Emlak Dosyası)
129
Kesit-5 Halil Ağa (Eski) Cami İmam Evi Önden Görünüşü (Batum 1994)
Kesit-6 Halil Ağa (Eski) Cami
130
Kesit-7 Tekke-i Cedid Cami Cepheleri Planı (Mudanya Müftülüğü Tekke-i Cedid Cami Dosyası )
131
Kesit-8 Ömer Bey Cami Kuzeydoğu Cephesi (Bursa VGM Emlak Dosyası)
132
ŞEKİLLER
Şekil-1 Hasan Bey Cami Mihrabı Bordür Kuşağı Motifi (Çağlarım 1994)
Şekil-2 Hasan Bey Cami Kadınlar Mahfili Altındaki Ahşap Motifler (Çağlarım
1994)
133
Şekil-3 Hasan Bey Cami Pencere
Kenarlarındaki Motifler (Çağlarım 1994)
Şekil-4 Halil Ağa (Eski) Cami Kubbe Süslemeleri 1
134
Şekil-5 Halil Ağa (Eski) Cami Kubbe Süslemeleri 2
Şekil-6 Halil Ağa (Eski) Cami Kubbe Süslemeleri 3
135
Şekil-7 Halil Ağa (Eski) Cami Kubbe Süslemeleri 4
Şekil-8 Halil Ağa (Eski) Cami Mihrabı (Bursa VGM Emlak Dosyası)
136
Şekil-9 Halil Ağa (Eski) Cami Minberi (Bursa VGM Emlak Dosyası)
Şekil-10 Halil Ağa (Eski) Cami Kuzey Girişi (Bursa VGM Emlak Dosyası)
137
Şekil-11 Ömer Bey Cami Eski Mihrabı (Bursa VGM Emlak Dosyası)
138
Şekil-12 Ömer Bey Cami Minber Soldan Görünüş (Bursa VGM Emlak Dosyası)
139
Şekil-13 Ömer Bey Cami Minber Sağdan Görünüş (Bursa VGM Emlak Dosyası)
Şekil-14 Ömer Bey Cami Kadınlar Mahfili Korkulukları (Bursa VGM Emlak Dosyası)
140
Şekil-15 Ömer Bey Cami Vaaz Kürsüsü (Bursa VGM Emlak Dosyası)
Şekil-16 Ömer Bey Cami Minaresi (Bursa VGM Emlak Dosyası)
141
FOTOĞRAFLAR
Foto-1 Tekke-i Atik Cami Konum
Foto-2 Tekke-i Atik Cami Genel Görünümü
142
Foto-3 Tekke-i Atik Cami Güncel Kitabesi
Foto-4 Tekke-i Atik Cami son Cemaat Yerindeki Kitabe 1
143
Foto-5 Tekke-i Atik Cami son Cemaat Yerindeki Kitabe 2
Foto-6 Tekke-i Atik Cami son Cemaat Yerindeki Eski Çeşme
144
Foto-7 Tekke-i Atik Cami Genel Görünüş
Foto-8 Tekke-i Atik Cami Tavan görünümü
145
Foto-9 Tekke-i Atik Cami Mihrabı
Foto-10 Tekke-i Atik Cami Minberi
146
Foto-11 Tekke-i Atik Cami Minberi
Foto-12 Tekke-i Atik Cami Minberi
147
Foto-13 Tekke-i Atik Cami Kadınlar Mahfili
Foto-14 Tekke-i Atik Cami Kadınlar Mahfili Merdiveni ve Minareye Çıkış Kapısı
148
Foto-15 Tekke-i Atik Cami Son Cemaat Yerine Giriş Kapısı
Foto-16 Tekke-i Atik Cami Harime Giriş Kapısı
149
Foto-17 Tekke-i Atik Cami Kütüphane Olarak Kullanılan Batı Duvarı Penceresi
Foto-18 Tekke-i Atik Cami Batı ve Güney Cephesi Pencereleri
150
Foto-19 Tekke-i Atik Cami Kuzey Duvarı Pencereleri
Foto-20 Tekke-i Atik Cami Minaresi
151
Foto-21 Tekke-i Atik Cami Şadırvanı
Foto-22 Hasan Bey Cami Kuşbakışı Görünüm
152
Foto-23 Hasan Bey Cami Türbe Girişindeki İnşa Kitabesi
Foto-24 Hasan Bey Cami Girişindeki Kitabe
153
Foto-25 Hasan Bey Cami Dış Görünüm
Foto-26 Hasan Bey Cami Dış Görünüm
154
Foto-27 Hasan Bey Cami Ahşap Tavan Kaplaması
Foto-28 Hasan Bey Cami Mihrabı
155
Foto-29 Hasan Bey Cami Minberi
Foto-30 Hasan Bey Cami Kadınlar Mahfili
156
Foto-31 Hasan Bey Cami Kadınlar Mahfili Üstten Görünüş
Foto-32 Hasan Bey Cami Kadınlar Mahfili altındaki Ahşap Motifler
157
Foto-33 Hasan Bey Cami Giriş Kapısı Üstündeki Kitabe
Foto-34 Hasan Bey Cami Alt ve Üst Pencere Dizisi
158
Foto-35 Hasan Bey Cami Pencere Süslemeleri
Foto-36 Hasan Bey Cami Mihrap Duvarındaki Pencereler
159
Foto-37 Hasan Bey Cami
Foto-38 Hasan Bey Cami Tavan Çıkıntısı
160
Foto-39 Hasan Bey Cami Tavan Çıkıntısı
Foto-40 Hasan Bey Cami Minaresi
161
Foto-41 Hasan Bey Cami Minare Kaidesi
Foto-42 Hasan Bey Cami Şadırvanı
162
Foto-43 Hasan Bey Cami Çeşmesinin Parçaları
Foto-44 Hasan Bey Türbesi Dıştan Görünüşü
163
Foto-45 Hasan Bey Türbesi İçten Görünüşü
Foto-46 Hasan Bey Hamamı Kuşbakışı Görünüşü
164
Foto-47 Hasan Bey Hamamı Örtü Sistemi
Foto-48 Hasan Bey Hasan Bey Hamamı Restorasyon Öncesi İç Mekân (Hasan Bey Kütüphanesi Arşivi)
165
Foto-49 Hasan Bey Hamamı Restorasyon Öncesi İç Mekân (Hasan Bey Kütüphanesi Arşivi)
Foto-50 Hasan Bey Hamamı Restorasyon Öncesi (Hasan Bey Kütüphanesi Arşivi)
166
Foto-51 Hasan Bey Hamamı Restorasyon Sonrası İç Mekân
Foto-52 Hasan Bey Hamamı Restorasyon Öncesi İç Mekân (Hasan Bey Kütüphanesi Arşivi)
167
Foto-53 Hasan Bey Hamamı Restorasyon Sonrası
Foto-54 Hasan Bey Hamamı Orijinal Mermer Kurnaları
168
Foto-55 Hasan Bey Hamamı Orijinal Mermer Kurnaları
Foto-56 Hasan Bey Hamamı Payanda İstinat Duvarı
169
Foto-57 Halil Ağa (Eski) Cami Konumu
Foto-58 Halil Ağa (Eski) Cami Kuşbakışı Görünümü
170
Foto-59 Halil Ağa (Eski) Cami İnşa Kitabesi
Foto-60 Halil Ağa (Eski) Cami Dış Görünüm
171
Foto-61 Halil Ağa (Eski) Cami Avlusu
Foto-62 Halil Ağa (Eski) Cami Kubbesi
172
Foto-63 Halil Ağa (Eski) Cami Kubbe Süslemeleri
Foto-64 Halil Ağa (Eski) Cami Kubbesi Orta Süslemeleri
173
Foto-65 Halil Ağa (Eski) Cami Mihrabı
Foto-66 Halil Ağa (Eski) Cami Minberi
174
Foto-67 Halil Ağa (Eski) Cami Kadınlar Mahfili
Foto-68 Halil Ağa (Eski) Cami Doğu Girişi
175
Foto-69 Halil Ağa (Eski) Cami Kuzey Girişi
Foto-70 Halil Ağa (Eski) Cami Kuzey Girişindeki Süslemeler
176
Foto-71 Halil Ağa (Eski) Cami Kuzey Girişindeki Süslemeler
Foto-72 Halil Ağa (Eski) Cami Pencereleri
177
Foto-73 Halil Ağa (Eski) Cami Doğu Cephesindeki Kapatılan Üst Pencere
Foto-74 Halil Ağa (Eski) Cami Vaaz Kürsüsü
178
Foto-75 Halil Ağa (Eski) Cami Minaresi
Foto-76 Halil Ağa (Eski) Cami Minaresi
179
Foto-77 Halil Ağa (Eski) Cami İmam Evi
Foto-78 Halil Ağa (Eski) Cami Haziresi
180
Foto-79 Halil Ağa (Eski) Cami 1 No’lu Mezar Taşı
Foto-80 Halil Ağa (Eski) Cami 2 No’lu Mezar Taşı
181
Foto-81 Halil Ağa (Eski) Cami 3 No’lu Mezar Taşı
Foto-82 Halil Ağa (Eski) Cami 4 No’lu Mezar Taşı
182
Foto-83 Halil Ağa (Eski) Cami 5 No’lu Mezar Taşı
Foto-84 Halil Ağa (Eski) Cami 6 No’lu Mezar Taşı
183
Foto-85 Halil Ağa (Eski) Cami 7 No’lu Mezar Taşı
Foto-86 Halil Ağa (Eski) Cami 8 No’lu Mezar Taşı
184
Foto-87 Halil Ağa (Eski) Cami 9 No’lu Mezar Taşı
Foto-88 Halil Ağa (Eski) Cami 10 No’lu Mezar Taşı
185
Foto-89 Halil Ağa (Eski) Cami 10 No’lu Mezar Ayak Taşı
Foto-90 Sinan Bey Çeşmesi
186
Foto-91 Sinan Bey Çeşme Kitabesi
Foto-92 Halil Ağa (Eski) Cami Dış Mekân 1976 (Bursa Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Arşivi)
187
Foto-93 Halil Ağa (Eski) Cami İç Mekân 1976 (Bursa Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Arşivi)
Foto-94 Halil Ağa (Eski) Cami İç Mekân 1976 (Bursa Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Arşivi)
188
Foto-95 Halil Ağa (Eski) Cami İmam Evi 1976 (Bursa Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Arşivi)
Foto-96 Halil Ağa (Eski) Cami İmam Evi Yangın Sonrası Çatı Tadilatı (Bursa Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Arşivi)
189
Foto-97 Sinan Bey Çeşmesi ve Halil Ağa (Eski) Cami İmam evi 1976 (Bursa Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Arşivi)
Foto-98 Tekke-i Cedid Cami Konumu
190
Foto-99 Tekke-i Cedid Cami Kuşbakışı Görünüm
Foto-100 Tekke-i Cedid Cami Avlu Girişi Üzerindeki Kitabe
191
Foto-101 Tekke-i Cedid Cami Ana İbadet Mekanına Giriş Kapısı Üzerindeki Kitabe
Foto-102 Tekke-i Cedid Cami Son Cemaat Yerine Giriş Kapısı Üzerindeki Kitabe
192
Foto-103 Tekke-i Cedid Cami 1993 Yılına ait Fotoğraf (Aydoğan 1993)
Foto-104 Tekke-i Cedid Cami Kubbesi Dıştan Görünüşü
193
Foto-105 Tekke-i Cedid Cami Kubbesi İçten Görünüşü
Foto-106 Tekke-i Cedid Cami Dış Mekân
194
Foto-107 Tekke-i Cedid Cami Dış Mekân Gergileri
Foto-108 Tekke-i Cedid Cami Pencereleri
195
Foto-109 Tekke-i Cedid Cami Pencereleri
Foto-110 Tekke-i Cedid Cami
196
Foto-111 Tekke-i Cedid Cami Minberi
Foto-112 Tekke-i Cedid Cami Vaaz Kürsüsü
197
Foto-113 Tekke-i Cedid Cami Kadınlar Mahfili
Foto-114 Tekke-i Cedid Cami Minaresi
198
Foto-115 Tekke-i Cedid Cami Mezarlığı Kuşbakışı Görünümü
Foto-116 Tekke-i Cedid Cami 1 No’lu Mezar Taşı
199
Foto-117 Tekke-i Cedid Cami 2 No’lu Mezar Taşı
Foto-118 Tekke-i Cedid Cami 3 No’lu Mezar Taşı
200
Foto-119 Tekke-i Cedid Cami 3 No’lu Mezar Ayak Taşı
Foto-120 Tekke-i Cedid Cami 4 No’lu Mezar Taşı
201
Foto-121 Tekke-i Cedid Cami 5 No’lu Mezar Taşı
Foto-122 Tekke-i Cedid Cami 5 No’lu Mezar Ayak Taşı
202
Foto-123 Tekke-i Cedid Cami 6 No’lu Mezar Taşı
Foto-124 Tekke-i Cedid Cami 6 No’lu Mezar Baş ve Ayak Taşı
203
Foto-125 Tekke-i Cedid Cami 1986 yılına ait Fotoğraf (Mudanya Müftülüğü Tekke-i Cedid Dosyası)
Foto-126 Tekke-i Cedid Cami 1999 Depreminden sonra Yıkılan Minarenin Kalan Kaidesi (Mudanya Müftülüğü Tekke-i Cedid Dosyası)
204
Foto-127 Tekke-i Cedid Cami’nin 1999 yılına ait Fotoğrafı (Mudanya Müftülüğü Tekke-i Cedid Dosyası)
Foto-128 Ömer Bey Cami Konumu
205
Foto-129 Ömer Bey Cami Dış Görünüm
Foto-130 Ömer Bey Cami Kitabesi
206
Foto-131 Ömer Bey Cami Son Cemaat Yeri
Foto-132 Ömer Bey Cami Mihrap
207
Foto-133 Ömer Bey Cami Minberi
Foto-134 Ömer Bey Cami Kadınlar Mahfili
208
Foto-135 Ömer Bey Cami Pencereleri
Foto-136 Ömer Bey Cami Ana İbadet Mekanına Giriş Kapısı
209
Foto-137 Ömer Bey Cami Vaaz kürsüsü
Foto-138 Ömer Bey Cami Minaresi
210
Foto-139 Ömer Bey Cami 2017-2022 Restorasyonundan Önceki Hali (Gençoğlu 2016)