OSMANLI SARAYINDA VE OSMANLI ÜMERASI ARASINDA ALTIN
VE MÜCEVHER KULLANIM
ÖZET
OSMANLI SARAYINDA VE OSMANLI ÜMERASI ARASINDA ALTIN VE
MÜCEVHER KULLANIMI
Altın ve mücevher tarih boyunca hemen hemen her coğrafya ve toplumda kullanılmıştır.
İlkçağlardan Osmanlı devletine gelindiğinde görülecektir ki altın ve mücevher güç ve
ihtişam göstergesi olarak tercih edilmiştir. Bu çalışmada Osmanlı sarayında ve Osmanlı
ümerası arasında altın ve mücevher kullanımı güç ve ihtişam vurgusu üzerinden
aktarılmıştır. Öncelikle altın ve mücevher padişahlar, devlet adamları ve saray kadınları
tarafından yaygın olarak kullanılmıştır. Bu çerçevede altın ve mücevher padişahlar
tarafından kişi ve kişileri taltif etmek amacıyla kullanılırken ümera ise geldiği makam ve
mevkide gücünü ve yetkinliği pekiştirmek için tercih etmiştir.
Anahtar Kelimeler: Mücevher, Güç, Taltif, İhtişam, Ümera.
iii
ABSTRACT
THE USAGE OF GOLD AND JEWELRY BETWEEN OTTOMAN UMERA IN
OTTOMAN PALACE
Ekinci, Cansu
Master Thesis
HistoryDepartment
Modern History Programme
Adviser of Thesis: Prof. Dr. Mehmet Ali UNAL
June 2019, 98 Pages
Gold and jewelry has been used throughout history by almost every geography and
nation. When looking back from antiquity to Ottoman Empire, it is seen that gold and
jewelry were chosen as indicators of strength and magnificence. In this study, the usage
of gold and jewelry between Ottoman Umera at the Ottoman Palace is transferred with
the emphasis on strength and magnificence. Primarily, gold and jewelry were commonly
used by sultans, statesmen and women at the palace. Within this scope, gold and jewelry
were used by sultans to reward someone, and by Umera to look to one’s laurels.
Key Words: Jewelry, Strength, Reward, Magnificence, Umera
iv
İÇİNDEKİLER
ÖN SÖZ ............................................................................................................................. i
ÖZET ................................................................................................................................ii
ABSTRACT .....................................................................................................................iii
İÇİNDEKİLER ................................................................................................................iv
TABLOLAR DİZİNİ .................................................................................................... ...vi
KISALTMALAR DİZİNİ .......................................................................................... .....vii
GİRİŞ ................................................................................................................................ 1
BİRİNCİ BÖLÜM
PADİŞAHLAR NAZARINDA ALTIN VE MÜCEVHERÂT
1.1. Mücevherât ve Takılar ............................................................................................... 7
1. 1. 1. Altın, Elmas, Yakut, Zümrüt, İnci .................................................................... 7
1. 1. 2. Yüzük .............................................................................................................. 11
1. 1. 3. Sorguç, At sorguçları ...................................................................................... 12
1. 2. Altın ve Gümüş Eşyalar .......................................................................................... 15
1. 2. 1. Taht ................................................................................................................. 15
1. 2. 2. Hançer, Kılıç ................................................................................................... 18
1. 2. 3. At koşum Takımları, Üzengi ........................................................................... 20
1. 2. 4. Tabak, Tepsi, Kâse, Bıçak, Kaşık, Çatal, Leğen, İbrik ................................... 22
1. 2. 5. Kitap ................................................................................................................ 22
1.3. Elbiseler ................................................................................................................... 23
1. 3.1. Kaftan, Kürk, Serâser ....................................................................................... 24
1.3.2. Miğfer, Zırh ....................................................................................................... 26
1.4. Saatler....................................................................................................................... 26
1.4.1. Koyun saatleri ................................................................................................... 27
1.4.2. Masa Saati ........................................................................................................ 29
İKİNCİ BÖLÜM
YÜKSEK DERECELİ DEVLET ADAMALARI NAZARINDA
ALTIN VE MÜCEVHERÂT
2.1. Mücevherât Ve Takılar ............................................................................................ 31
2. 1. 1. Altın, Elmas, Yakut, Zümrüt, İnci .................................................................. 31
2. 1. 2. Yüzük .............................................................................................................. 35
2. 1. 3. Sorguç ............................................................................................................. 36
2. 1. 4. Bilezik, Künye, İstefan, Gerdanlık.................................................................. 38
2.2. Altın ve Gümüş Eşyalar ........................................................................................... 39
2. 2. 1. Hançer, Kılıç ................................................................................................... 40
2. 2. 2. At Koşum Takımları, At Sorguçları, Üzengi .................................................. 42
2. 2. 3. Topuz, Kalkan, Tirkeş ..................................................................................... 44
2. 2. 4. Sahan, Tabak, Tepsi, Kâse, Kaşık, Leğen, İbrik ............................................. 44
2.2.5. Kitap .................................................................................................................. 45
2.3. Elbiseler ................................................................................................................... 49
2. 3. 1. Kaftan, Kürk, Hilat .......................................................................................... 50
2. 3. 2. Tesbih .............................................................................................................. 51
v
2. 4. Saatler...................................................................................................................... 52
2. 4. 1. Koyun Saatleri................................................................................................. 52
2. 4. 2. Masa Saatleri ................................................................................................... 53
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
SARAY KADINLARI NAZARINDA ALTIN VE MÜCEVHERÂT
2.1. Mücevherât ve Takılar ............................................................................................. 54
3. 1. 1. Altın, Elmas, Yakut, Zümrüt, Gümüş, İnci ..................................................... 55
3. 1. 2. Yüzük .............................................................................................................. 57
3. 1. 3. Küpe ................................................................................................................ 58
3. 1. 4. Halhal ............................................................................................................. 60
3. 1. 5. Sorguç, Taç, İstifan, Üsküf ............................................................................. 61
3. 1. 6. Bilezik, Gerdanlık ........................................................................................... 62
3.2. Altın ve Gümüş Eşyalar ........................................................................................... 63
3. 2. 1. Sahan, Tabak, Tepsi, Kâse, Kaşık, Çatal, Leğen, İbrik................................... 63
3. 2. 2. Nahıllar ............................................................................................................ 64
3. 2. 3. Aynalar, Fincanlar .......................................................................................... 65
3. 2. 4. Beşik ................................................................................................................ 65
3.3. Elbiseler.................................................................................................................... 66
3. 3. 1. Kürk, Kaftan ................................................................................................... 67
3. 3. 2. Kemerler, Kuşaklar, Şal .................................................................................. 67
3. 3. 3. Çaprastlar, Düğmeler ...................................................................................... 68
3. 3. 4. Çizme, Pabuç, Terlik ....................................................................................... 69
SONUÇ ........................................................................................................................... 70
KAYNAKÇA .................................................................................................................. 71
BİRİNCİ KAYNAKLAR ............................................................................................... 71
EKLER ............................................................................................................................ 79
ÖZGEÇMİŞ .................................................................................................................... 88
vi
TABLOLAR DİZİNİ
Tablo 1. Amcazade Hüseyin Paşa’nın Kütüphanesinde Bulunan Kitapların Listesi ……...45
vii
KISALTMALAR DİZİNİ
TDV Türkiye Diyanet Vakfı
Bkz Bakınız
C. Cilt
Ed. Editör
Haz. Hazırlayan
Çev. Çeviren
A.g.e Adı Geçen Eser
A.g.m Adı Geçen Makale
1
GİRİŞ
“Mücevher” cevherlerle ve elmaslarla donatılmış süs eşyası olarak tanımlanmaktadır1.
Altın, elmas, gümüş, yakut, firuze, zümrüt, yeşim, mercan vb. taşlara mücevher denildiği gibi
bunlardan yapılmış eşyalara da mücevher denilmektedir. Mücevherden yapılmış takılar ve
eşyalar tarih boyunca gücü elinde tutmak isteyen devletlerin, milletlerin yaşamlarında sürekli
olarak kullanılmıştır
Mücevherlerin ilk örneklerinin görülmeye başlandığı İlkçağ’da ve eski Ön Asya
coğrafyasında takı süslemelerinde kullanıldığı bilinmektedir. Anadolu’da kurulan
uygarlıklardan Hitit, Urartu, Frig ve Lidyalılarda pek çok takı örneklerini görmek mümkündür.
Örneğin küpeler, fibulalar, saç tokaları, yüzükler bu dönemin en yaygın kullanılmış takılarıdır.
İlkçağ’da daha çok takıların süslenmesinde kullanılan altın ve mücevher, zamanla güç
ve statü göstergesi olarak kullanılmaya başlanmıştır. Güç ve statü göstergesi olmasının yanında
altın ve mücevherin insana psikolojik anlamda güven veren ve mutlu eden bir özelliği vardır.
Örneğin; daha çok “Caligula” takma adı ile bilinen III. Roma İmparatoru, Gaius Julius Caesar
Augustus Germanicus’un geniş bir salonun zeminine serilmiş altın yığınları üzerinde çıplak
ayaklarla gezinmekten zevk aldığı ve bu altın yığınlarının üzerinde yuvarlana yuvarlana
kendini mutlu etmeye çalıştığı bilinmektedir2. İmparator Caligula savurganlığı ile ün yapmış
ayrıca servet düşkünlüğü onda bir hastalık haline gelmiştir. İmparator Caligula’nın mücevheri
hem maddi hem de manevi haz olarak tercih ettiği görülmektedir.
İlkçağlarda kullanımından bahsettiğimiz altın ve mücevher, İslam coğrafyasında
da görmek mümkündür ancak altın, gümüş gibi madenlerden yapılan ziynet eşyalarının
kullanılırken aşırılığa kaçınılmaması Kuran-ı Kerim’in Âl-i İmr’an Suresinin 14.
ayetinde şöyle ifade edilmektedir: “Kadınlar, oğullar, yığın yığın biriktirilmiş altın ve
gümüş; salma güzel atlar, hayvanlar, ekinlerden yana nefsin isteklerine sevgi, insanlar
için bezenip süslenmiştir. Bunlar, dünya hâyatının geçici menfaatıdır. Nihâyet dönüp
varılacak yerin bütün güzelliği Allah’ın nezdindedir” 3. İslamiyet’te altın ve gümüş,
dünya hayatı için bir araç olarak görülmektedir. Bu sebeple dünya hayatının geçici
faydaları ahiretin güzelliklerine ulaşmak amacıyla kullanılması gerektiği
söylenmektedir.
1 Mücevher: 1. Cevher ile süslenmiş, elmaslı.2.yalnız noktalı olan harfleri “ebced” hesabına göre sayıldığı
zaman tarih çıkan beyt veya mısra 3. Geometrik süsleme motifi. Bkz: Ferit Develioğlu, Osmanlıca-
Türkçe Ansiklopedik Lugat, Ankara, 2000, s.705. İsmail Parlatır, Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, Ankara,
2009, s. 1158.
2 İsmail Hami Danişmend, Tarihi Hakikatler, c. 1, İstanbul 1979, s. 88.
3 Muhammed Esed, Kur’an Mesajı Meal-Tefsir, cüz 3, 14. Ayet, İstanbul 2013, 145-146. Fahruddin Er-
Razi, Tefsir-i Kebir Mefatihu’l- Gayb, c. 6, İstanbul, 2013, s. 187-197.
2
Altın ve mücevher, İslam âleminde dünya nimetlerinden faydalanmak amacıyla
kullanılırken Abbasiler ve Emeviler döneminde daha çok güç göstergesi olarak tercih
edilmiştir. Emevî devrinde ve Abbâsî devrinin başlarında cevahir bolluğu olduğu hatta kapkaçağın
cevahirden yapıldığı bilinmektedir4. Abbasi halifelerinden Harun Reşid zamanı
devletin en zengin olduğu dönem olarak kayıtlara geçerken hazineye giren altının 7.500
kantar yani yaklaşık 268 ton olduğu söylenmektedir5. Ayrıca Harun Reşid’in mücevher
biriktirmeye çok düşkün olduğu kaynaklarda belirtilmiştir6 . Bununla ilgili olarak
kaynaklarda şu olay rivayet edilmektedir:
“Harun Reşid, El- Kindî’nin7 dedesi es-Sabbâh el-Cevherî’yi Serendîb kralından
değerli taşlar almaya göndermiştir. Kral onu sarayında ağırlayarak hazinesini
göstermiştir. Es-Sabbâh taşları yakından incelemiş ve taşların güzelliğine ve
simetrisine hayran kalmıştır. Kral es-Sabbâh’tan taşlardan birine değer biçmesini
isteyerek, kendi mücevhercilerinin bu taşa değer biçemediklerini aktarmıştır. Es-
Sabbâh bu durumdan oldukça memnun olup “neden olmasın” diye
cevaplandırarak kraldan mücevhercilerini toplamasını istemiştir. Kral
mücevhercilerle Es-Sabbahı buluşturmuş, Es-Sabbah önce yere bir çarşaf
serilmesini söylemiş, dört mücevhercinin ise çarşafı köşelerinden kaldırmalarını
rica etmiştir. Bu esnada es-Sabbâh değerli taşlardan biri olan kırmızı yâkutu tüm
gücüyle çarşafa doğru atarak, krala “Onun kıymeti, gözümle hedeflediğim yere
yükselebildiği kadardır” demiştir. Kral es- Sabbâh’ın bu sözünü çok beğenmiş ve
Halife Harun Reşid’e gönderilmek üzere eşsiz mücevherler hediye etmiştir” 8. Bu
şekilde es-Sabbâh kendisine verilen görevi başarmıştır9.
1071 Malazgirt savaşından sonra Anadolu coğrafyasında siyasi bir güç
olarak sahneye çıkan Selçuklu devletinde de altın ve mücevher kullanılmıştır. Altın, mücevher
ve gümüşten yapılmış olan takılar ve eşyalar daha çok gücü elinde tutan Selçuklu sultanları
tarafından tercih edilmiştir. Mücevher, hem hediyeleşme hem de satın alma yoluyla devlet
hazinesine alınmıştır. Selçuklu devleti, kurulduğu coğrafyada siyasi anlaşmazlıklar yaşadığı
4 Ebu’r Reyhân Muhammed b. Ahmed el-Bîrûnî, Kıymetli Taşlar ve Metaller Kitabı (el-Cemahir Fi
Ma’rifeti’l-Cevahir), çev: Emine Sonnur Özcan, Ankara, 2017, s. 70
5 Nahide Bozkurt, “Hârûnürreşid”, TDV, c. 16, İstanbul, 1997, s. 258-261.
6 El-Bîrûnî, a.g.e, s. 79.
7 El-Kindi: İlk İslam filozofu ve Meşşal okulunun kurucusu. Kindi ailesi, İslam öncesinde olduğu gibi
İslami dönemde de hem Emevi hem Abbasi hilafetinde önemli devlet görevlerinde bulunmuş, babası
İshak b. Sabbah, Halife Mehdi Billah, Hadi İlelhak ve Harun Reşid zamanlarında yıllarca Küfe valiliği
yapmıştır. Bkz: Mahmut Kaya, “Kindî, Ya‘kūb b. İshak”, TDV, c. 26, Ankara, 2002, s. 41-58.
8 El-Bîrûnî, a.g.e, s. 79.
9 El-Bîrûnî, a.g e, s. 79.
3
Bizans imparatorluğu ile zaman zaman karşılıklı hediyeleştikleri bilinmektedir. Örneğin;
Miryokefelan savaşı öncesi Sultan II. Kılıçarslan’ın kendisine karşı kurulan siyasi ittifakları
önlemek maksadıyla I. Manuel’i İstanbul’da ziyaret etmiş ve I. Manuel, Sultan için 80 gün
boyunca kaldığı İstanbul’da ziyafetler, at yarışları ve çeşitli eğlenceler düzenlettirmiştir.
Selçuklu sultanına günde 2 kez altın ve gümüş tabaklarda yemekler gönderilmiş ve bu tabaklar
geri alınmamıştır10. Bu hediyelerin karşılığı Miryokefelan savaşında I. Manuel’in canını
kurtarmasına müsaade edilerek ödenmiştir. Kaynaklar, Sultan II. Kılıçarslan’ın, savaşta
yenilen I. Manuel’e, Gabras ismindeki elçi ile gümüş koşumlu at ve değerli bir kılıç
göndererek İstanbul’a geri dönüşüne müsaade ettiğini aktarmaktadır11. Böylelikle Selçuklu
sultanı kadirşinaslığını ve âlîcenaplığını I. Manuel’in gitmesine izin vererek bir kere daha
göstermiştir.
Araştırma konumuz olan Osmanlı Sarayında ve Osmanlı Ümerası arasında altın ve
mücevher kullanımına geldiğimizde görüyoruz ki altın ve mücevher Osmanlı padişahları,
devlet adamları ve kadın sultanları tarafından güç ve ihtişam göstergesi olarak tercih edilmiştir.
Osmanlı sarayında mücevher, “Ehl-i hıref12” denilen ve el sanatlarıyla uğraşan kişilerin
oluşturduğu zümre tarafından işlenmiştir13. Böyle bir zümrenin varlığı gelişmiş bir
kuyumculuk mesleğinin Osmanlı sarayında var olduğunu göstermektedir. Ehl-i hıref devletin
kuruluş aşamasında yer alan çeşitli hizmet ehli sınıflardan biridir. Ehl-i hıref teşkilatında
kuyumculukla uğraşan pek çok ustanın ve çeşitli bölüklerin yer aldığı Osmanlı arşiv
belgelerinden anlaşılmaktadır14. Ehl-i hıref’te hizmete alınan acemiler, ustalarının yanında
sahip oldukları yeteneğe göre yetiştirilmektedir. Ehl-i hıref dediğimiz bu zümre arasında yer
alan kuyumcular, Topkapı Sarayı’nın Orta Kapısı ile Ak Ağalar Kapısı arasında kalan Bîrun
bölümünde yaşamaktadırlar. Kuyumcuların başında bulunan amirlerine kuyumcubaşı (serzergerân)
15 denilmektedir. Kuyumcubaşı saray dışındaki kuyumcu esnafının usta ve
10 Mehmet Ersan, “Türkiye Selçuklularında Hediye ve Hediyeleşme-I”, Tarih İncelemeleri Dergisi, Sayı
XIV, 1999, s. 65-78. Osman Turan, Selçuklular zamanında Türkiye, İstanbul, 2002, s. 202.
11 M. Abdulhaluk Çay, Anadolu’nun Türkleşmesinde Dönüm Noktası, İstanbul, 1984, s.116.
12 Ehl-i Hıref: Padişah ve saray görevlileri; devletin ileri gelenleri için gerekli olan mekânların
düzenlenmesi; başlık, kürk, ayakkabı gibi giyim kuşam; kılıç, kalkan, ok, yay gibi silah; kitap, mürekkep,
cild gibi kültürel ihtiyaçların karşılanması gibi amaçlara yönelik faaliyette bulunan teşkilattır. Bkz:
Bahattin Yaman, Osmanlı Saray Sanatkârları-18.yüzyılda Ehl-i Hıref, İstanbul, 2008, s. 10.
13 A. Gözen, İstanbul’un 100 Mücevheri ve Sanatçısı, İstanbul, 2011, s. 12.
14 A. Gözen, a.g.e, s. 12.
15 Kuyumcubaşı: Sarayın bîrûn kısmına mensup sanat erbabı arasındaki kuyumcuların âmiri. Bu
kuyumcular, devşirmelerin kabiliyetlilerinden yetiştirilirdi. Kuyumcubaşı arasından yetişme olmayıp
saray dışındaki kuyumcu esnafının usta, ihtiyar ve mutemedlerinden tayin olunurdu. Bunlar, saray
kuyumcularına nezaret ederler ve onları yetiştirirlerdi. Saray için alınacak mücevherler ile yabancı
hükümdarlara hediye olarak yaptırılan mücevherat kuyumcubaşı tarafından muayene ve kıymeti takdir
olunurdu. Bkz: Mehmet Ali Ünal, Osmanlı Tarih Sözlüğü, İstanbul, 2011, s. 421.
4
ihtiyarlarından atanmaktadır. Saray için alınacak olan mücevherler ve yabancı hükümdarlara
hediye olarak yaptırılan mücevherler kuyumcubaşı tarafından kontrol edilmektedir.
Osmanlı Saray kuyumculuğu ile ilgili bilgileri Evliya Çelebi’nin kaleme aldığı
Seyahatname’den öğrenmekteyiz. Evliya Çelebinin babası Sarây-ı Âmire kuyumcubaşısı
Derviş Mehmet Zıllî Efendi’dir. Evliya Çelebi’nin verdiği bilgilere göre İstanbul’da 3000
kadar kuyumcu dükkânı ve bu kuyumcu dükkânlarında 5000 kadar çalışan görev almaktadır16.
Evliya Çelebi, Seyahatnamesinde her biri bir sanat dalında mahir olan Osmanlı
Sultanları arasından Yavuz Sultan Selim ve Kanuni Sultan Süleyman’ın, kuyumculuk
mesleğinde ileri derecede sanatkâr olduklarından bahsetmektedir. Seyahatnameden
edindiğimiz bilgilere göre Osmanlı padişahlarının kuyumculuk mesleğine özel bir önem
verdikleri anlaşılmaktadır. Osmanlı padişahları 1500’lü yılların başında Kâğıthane’de 5-6 bin
çadırdan oluşan bir Kuyumcular Mesiresi kurdukları bilinmektedir. 20 gün süren bu
şenliklerde kuyumcu çavuşları diğer illere gönderilip, birçok kuyumcu Kâğıthane şenliklerine
davet edilirmiş. Osmanlı Devleti’nde dört bir yandan gelen usta kuyumcular mesirede
hünerlerini sergilerler ve Evliya Çelebi’nin kaydına göre en çok beğenilen eserin ustası da
“Baş Kuyumcu” olarak adlandırılırmış. Padişah, mesireye bizzat katılarak Baş kuyumcuyu 12
keselik altınla ödüllendirirmiş17.
Osmanlı’da mücevher işçiliğinde (kuyumculukta) kullanılan taşlar değişik bölgelerden
getirilmektedir. Örneğin firuze Nişabur’dan, elmas Hindistan’dan, lal taşı Bedehşan’dan, yakut
Seylan’dan, zümrüt Mısır’dan, inci ve akik ise Yemen’den temin edilmiştir. Kuyumculuk,
İstanbul’un dışında Trabzon, Samsun, Sivas, Van, Erzurum, Erzincan, Gümüşhane, Bitlis,
Kula, Eskişehir, Diyarbakır, Mardin, Midyat, Şam, Halep, Kıbrıs, Prizren gibi farklı şehirlerde
madenler işlenerek geliştirilmiş, değişik tekniklerle altın, gümüş ve taş işçiliği yapılmıştır.
Osmanlı mücevherleri sarayın beğenisi ve gereksinimleri temel alınarak tasarlanmaya
çalışılmıştır. Mücevherlere Horasan, Tebriz, Bosna, Balkanlar’ın değişik bölgeleri, Gürcü ve
Çerkes kuyumcu ustaları şekil vermiştir. Bu kuyumcu ustaları, Osmanlı’nın başkenti
İstanbul’da bir araya gelerek devletin kendine has ürünlerini oluşturmuşlardır. Farklı
bölgelerden gelen kuyumcu ustaları Kur’an kabı, kılıç, hançer, gürz, gaddere, tüfek, tesbih,
şerbetlik, matara, gülabdan, yelpaze, ayna, tarak, askı, taht, beşik, örtü, kaftan, at koşum takımı
gibi günlük eşyaların yanında sorguç, hotoz, zülüflük, enselik, gerdanlık, iğne, küpe, bilezik,
16 Evliya Çelebi, Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Haz. Robert Dankoff-Yücel Dağlı-Seyit Ali Kahraman,
İstanbul, 2006, c. 1, s. 309.
17 E. Çelebi, a.g.e, c. I, s. 309-310.
5
yüzük, zihgir, halhal, zincir, saat, kemer tokası gibi süs amaçlı birçok mücevher eşyalar
yapmışlardır.
Yapılan araştırmalarda Osmanlı Sarayında ve Osmanlı Ümerası arasında altın ve
mücevher kullanımı ile ilgili şu ana kadar yapılmış müstakil bir çalışmanın olmadığı
görülmektedir. Osmanlı mücevher tarihine yönelik detaylı bir çalışma Gül İrepoğlu tarafından
Osmanlı Saray Mücevheri-Mücevher Üzerinden Tarihi Okumak18 adlı eserinde ortaya
konmuştur. İrepoğlu, mücevherlerin tarihi anlattığını, kim tarafından nasıl yapıldığıyla ilgili
bilgiler verdiğini öne sürmüş ve Osmanlı’da mücevher deyince yalnızca takılardan değil
mücevher eşyalardan da bahsetmiştir. Tezin temel kaynağı Osmanlı kronikleri taranarak
kroniklerde geçen altın ve mücevher kullanımına dair bilgiler derlenmiştir. Yine tezde
yayımlanmış olan muhallefatlar19, terekeler20 ve müsadereler21 incelenmiş ve konu ile ilgili
olanlar kullanılmıştır. Bunların yanında altın ve mücevherâtla ilgili yerli ve yabancı
araştırmacıların eserlerine ulaşılmaya çalışılmıştır.
Tez üç bölüm halinde planlanmıştır. Bu bağlamda tezin birinci bölümünde padişahlar
tarafından kullanılmış olan altın ve mücevherât ile ilgili bilgi verilmiştir. İkinci bölümde ise
yüksek dereceli devlet adamlarının sahip olduğu altın ve mücevherâtın neler olduğuna ve bu
mücevherâtı nasıl elde ettiklerine dair bilgiler aktarılmaya çalışılmıştır. Son bölüm olan üçüncü
bölümde ise saray kadınları tarafından kullanılan mücevherât ile ilgili bilgiler verilmiştir.
18 Gül İrepoğlu, Osmanlı Saray Mücevheri - Mücevher Üzerinden Tarihi Okumak, Bilkent yayınları,
İstanbul 2012.
19 Muhallefat: Osmanlı miras hukukunda ölen kişilerin geride bıraktığı mallar. Para, eşya, mal, alacak
nev’inden terk ettiği her şey muhallefat sayılırdı. Bkz: M. A. Ünal, a.g.e, s. 485.
20 Tereke: 1.Ölen bir insanın terk ettiği eşya, muhallefat. 2. Her cins zahire. Bkz: M. A. Ünal, a.g.e, s.
679.
21 Müsadere: Özel mülkiyetin herhangi bir bedel ödemeden, devlet adına alınması manasına gelir. Bkz:
M. A. Ünal, a.g.e, s. 502.
6
BİRİNCİ BÖLÜM
PADİŞAHLAR NAZARINDA ALTIN VE MÜCEVHERÂT
Osmanlı, 600 yüzyıl boyunca üç kıtaya hükümetmiş büyük bir devlettir. Kurulduğunda
küçük bir uç beyliği olan devlet zamanla yeni fetihler ile Anadolu’da önemli bir güç olarak
ortaya çıkmıştır. Kazanılan zaferlerde ele geçirilen bölgeler Osmanlı devletinin ilerlemesini ve
değişimini hızlandırmıştır. Güçlenen ve zenginleşen devlet zamanla kendi sanatını
oluşturmaya ve geliştirmeye başlamıştır.
Osmanlı Devleti’nin kuruluş dönemlerinde mücevher kullanımının yaygın olmadığı
padişahların terekesinde çıkan eşyalardan anlaşılmaktadır. Osmanlı Devleti’nin kurucularından
Osman Gazi vefat ettiğinde terekesinde Denizli bezinden içi âlemli yeni sarıklık bez, bir at
zırhı, tuzluk, kaşıklık, bir çift çizme, Alaşehir dokumasından kırmızı renkli sancaklar, bir de iki
uçlu kılıç, bir tirkeş22, bir mızrak, birkaç at, üç sürü de koyun çıkmıştır23. Buradan hareketle
devletin kuruluş döneminde kullandığı eşyalarda, giyim ve kuşamda sadelik ön plandadır.
Osmanlı Devleti’nde kuyumculuğun padişahlar tarafından ilgi gördüğünü ve
desteklendiğini, Yavuz Sultan Selim ve Kanunî Sultan Süleyman’ın şehzade iken kuyumculuk
eğitimi aldıklarına girişte değinmiştik. Evliya Çelebi, seyahatnamesinde Kanunî Sultan
Süleyman’ın şehzadelik yıllarında Unkapanı’nda Konstantin adında Rum bir ustadan
kuyumculuk mesleğine dair dersler aldığını belirterek, bu dersler esnasında Kanunî Sultan
Süleyman’ın hocası ile yaşadığı bir olayı bize aktarmıştır.
“Konstantin bir gün öğrencisi Sultan Süleyman’a kızmış ve “sana bin değnek
vururum” diye yemin etmiştir. Bu hadiseden haberi olan Süleyman Han’ın
validesi Hafsa Sultan, oğlunun suçunu affettirmek için ustaya 1.000 altın
göndermiştir. Usta bu altınları alarak Sultan Süleyman Han’dan 500 altın çubuk
tel yapmasını istemiş ve yaptırdığı çubuk teller ile iki kere Süleyman Han’ın
ayağına vurmuş ve böylece hem yeminini tutmuş hem de Şehzade Süleyman Han’ı
cezasından kurtarmıştır24”.
22 Tirkeş: 1. İçinde ok bulunan ve sırtta taşınan ok mahfazası, kubur. 2. Yayı kızılcıktan yapılan,
savaşlarda kullanılan bir ok çeşidi. Tirkeş okların boy ve ağırlıkları menzi oklarından fazla, yelekleri daha
uzundur. Uçları değişik biçim ve büyüklükte çelik temrenlidir. Bkz: M. A. Ünal, a.g.e, s. 689.
23 Enver Behnan Şapolyo, Büyük Osmanlı Sultanları Tarihi, İstanbul, 1961, s. 28.
24 E. Çelebi, a.g.e, c. I, s. 309.
7
Kanuni Sultan Süleyman kuyumculuk mesleğini öğrenirken usta çırak ilişkisi üzerine
kurulan bir eğitimden geçmiştir. Hocası Rum Konstantin, validesi Hafsa Sultan’ın gönderdiği
ihsanı kabul etmiş ve ustalığını göstererek Şehzade Süleyman’a cezasını vermekten geri
kalmamıştır.
Osmanlı devletine ziyaret eden yabancı seyyahlar, devlet hazinesiyle ilgili
gözlemlerine eserlerinde yer vermektedir. Gelen seyyahlardan Tavernier, padişahın hazinesini
sarayda çalışanlardan duydukları ile hazine dairesinin içine girmiş gibi anlatmaktadır.
Tavernier’in anlatımıyla hazine dairesi şöyledir;
Bu odadaki en değerli şey, bütünüyle demirden yapılmış bir sandık; sandığın
içinde, kenarları yaklaşık bir buçuk ayak uzunluğunda kare biçimli, içinde çok
değerli taşlar bulunan bir başka sandık daha var. Bu sandık açıldığında paha
biçilmez her çeşit yüzüğün, elmasların, yakutların, zümrütlerin, çok sayıda güzel
sarı yakutun ve eşsiz güzellikleri ile paha biçilmez değerde dört kedigözünün içine
yerleştirildiği bir çeşit yüzük kutusu görülüyor. Bu ilk kutu kaldırıldığında, çeşitli
mücevherler, büyük roza elmasları, salkım küpeler, başka roza yakut ve
zümrütleri, dizi dizi inciler ve inci kolyeler, bilezikler bulunuyor25.
Padişahlar tarafından kullanılan altın ve mücevherât ile ilgili bilgiler alt
başlıklarda ele alınacaktır.
1.1. Mücevherât ve Takılar
Osmanlı devlet hazinesinde yer alan mücevherât ve takılar yüzyıllar boyunca artmış,
eksilmiş ve sürekli olarak değişime uğramıştır. Padişahlar gücünü göstermek, kulları üzerinde
hâkimiyetini arttırmak için katıldığı alay ve törenlerde mücevherli eşyaları kullanmışlardır.
Altın, elmas, yakut, zümrüt, sorguç, yüzük vb. mücevherât ve takılar padişahların gündelik
hayatlarında da yer almıştır. Alt başlıklarda padişahların kullanmış olduğu mücevherât ve
takılar ile ilgi bilgi verilecektir.
1. 1. 1. Altın, Elmas, Yakut, Zümrüt, İnci
Osmanlı devletinde altın kullanımının kaynaklarda ulaşabildiğimiz ilk örneklerini
Sultan I. Murat’ın (1362-1389) oğlu Yıldırım Bayezid’in (1389-1402) düğününde Akıncı
Evrenos Gazi tarafından hediye sunulan altın tepsiler ve çeşitli evaniler26 oluşturmaktadır27. Bu
da göstermektedir ki devletin kuruluş dönemlerinde altın hediye olarak kullanılmıştır.
25 Jean-Baptiste Tavernier, 17. Yüzyılda Topkapı Sarayı (1675),ed. Necdet Sakaoğlu, çev. Teoman
Tunçdoğan, İstanbul, 2007, s. 91.
26 Evâni: Altın, gümüş, bakır, pirinç, tunç gibi madenlerden yahût billûr veya çiniden yapılmış sofra,
kahve takımları, ibrikler, leğenler ve saire için kullanılan tabir. Bkz: M. A. Ünal, a.g.e, s. 238.
27 E. Şapolyo, a.g.e, s. 47.
8
Devletin gücünü ve ihtişamını gösteren elçi kabul törenleri aynı zamanda altın ve
mücevherin devlet hazinesine girmesinde önemli rol oynamaktadır. Çünkü padişahlara
elçilerle muazzam hediyeler gönderilmektedir. 16 Şubat 1568’de II. Selim’e Safevi devleti
tarafından gönderilen elçi Şahkulu, Edirne’de huzura kabul edilmiştir. Elçi Şahkulu, Edirne’de
huzura çıktığında Osmanlı ve Almanya arasındaki antlaşmanın tekrar yenilenmesi için
Almanya, Fransa, Venedik ve Lehistan büyükelçileri de o sırada orada bulunmaktadır. 1000
kişilik maiyeti ile gelen Safevi elçisinin heyetinde 120 Türk asilzadeleri olduğu üzerinde
bulunan elbiselerinin düğmelerinin elmastan olduğu verilen bilgiler arasındadır. Bu elmas
düğmeler ile ilgili bilgi elbiseler bölümünde verilecektir. Elçilik heyetinin getirdiği diğer
hediyeler arasında 20’şer dirhem ağırlığında 2 adet inci ve armut büyüklüğünde 1 adet lâ’l
(bedahşan yakutu) bulunmaktadır. II. Selim’e sunulan bu hediyelerin tamamı 44 deve yükü
tutmaktadır28. İran Şahı gücünü ve ihtişamını gönderdiği bu hediyeler ile göstermek istemiştir.
III. Murat döneminde İstanbul’a gelen Safevi elçisi Tokmak Han’a muazzam bir
karşılama töreni yapılmıştır. Bu döneme kadar Osmanlı padişahlarının hiçbiri Safevi elçisine
bu kadar görkemli bir karşılama töreni yapmamıştır29. Bunun sebebi, padişahın Safevi
devletine gücünü ve kudretini göstererek karşı hamle yapmalarına engel olmak istemesidir.
Safevi elçisi toplamda III. Murat’a 50.000 duka değerinde hediye takdim etmiştir. Bu
hediyelerin içinde altı adet zümrüt, yakut, firuze, inci, bir çeşit siyah elmas, Bezoar taşı ile
bezenmiş kutu ve kese dolusu ham cevahir bulunmaktadır30.
Yine III. Murat döneminde İngiliz kraliçesi I. Elizabeth tarafından (1593) gönderilen
elçi, huzura çıktığında Sultan’ın ayaklarının altındaki döşemeye gümüş, doğu incileri ve
turkuvazlarla en zengin biçimde bezenmiş yeşil saten bir halının serildiğini aktarmıştır31.
İngiliz elçisinin verdiği bu bilgi 16. yüzyılda devletin ihtişamı hakkında bir fikir verebilir.
Büyük özen gösterilerek hazırlanan kuyum işlerinin başında padişahlar tarafından
Kâbe’ye surre alayları ile gönderilen mücevherler gelmektedir. Osmanlı padişahlarının Mekke
ve Medine’ye Surre alayları gönderme geleneği devlet idaresinin bir uygulaması olup esas
amaç dine bağlılık ve Hz. Muhammed’e duyulan sevgidir. Her padişah Mekke ve Medine’de
kendi saltanatını boyunca yapılması gereken bütün tadilat ve yenilemeleri yaptırmıştır. Son
derece dindar olan I. Ahmet de pek çok Osmanlı padişahı gibi Mekke ve Medine’de tadilatlar
yaptırmış ve Hz. Muhammed’in kabrine ve Kâbe’ye paha biçilmez hediyeler göndermiştir. Bu
28 Yılmaz Öztuna, Büyük Türkiye Tarihi, İstanbul, 1977, c. 4, s. 267.
29 Stephan Gerlach, Türkiye Günlüğü 1573-1576, (Editör Kemal Beydilli Çeviri; Türkis Noyan), İstanbul,
2007, s. 336.
30 S. Gerlach, a.g.e, c.1, s. 339.
31 Stanley Mayes, Sultan’ın Orgu, İstanbul, 2000, s. 69.
9
hediyelerden biri de Kevkeb-i Dürri elmasıdır32. Kevkeb-i Dürri’nin ortasında Sultan I.
Ahmet’in babası tarafından 50.000 altına satın alınmış büyük bir elmas ve etrafında daha az
kıymetli 227 elmas yer almaktadır33. Mihrap biçiminde yapılmış altın plakanın üst kısmında
“Şefaat Ya Resulallah şefaat, Sultan Ahmet bin Mehmet han” yazmaktadır34. I Ahmet
tarafından Peygamberin kabrine gönderilen hediye dine ve peygambere bağlılığını ona olan
sevgisinin her şeyden üstün olduğunu göstermektedir.
Osmanlı saray hazinesine dâhil olduktan sonra hazinenin en önemli parçalarından olan
Kaşıkçı elmasının, saraya geliş serüveni çeşitli rivayetlerle anlatılmaktadır. Saray hazinesine ait
elmasların içinde en meşhuru ve en büyüğüdür. 17. yüzyıllarda saray hazinesine alınan 86
karatlık kaşıkçı elması ile ilgili ayrıntılı bilgiyi Defterdar Sarı Mehmet Paşa’nın Zübde-i
Vekaiyat isimli eserinden öğrenmekteyiz. Kaşıkçı elmasından eserde Zuhur şuden-i elmas-ı zikıymet
olarak bahsedilmektedir. 1699 yılında Eğri kapı çöplüğünde bu taşı bulan kişi cam
zannederek üç kaşık karşılığında kaşıkçıyla değiştirmiştir. Taşı kaşıkçıda gören kuyumcu 10
akçeye satın almıştır. Kuyumcu taşın gerçek değerini öğrenmek için arkadaşına göstermiş;
gerçekten elmas olduğu anlaşılınca arkadaşı kendine de pay istemiştir. İkisi arasında çıkan
anlaşmazlık nedeniyle olay kuyumcubaşıya kadar duyulmuştur. Bu defa kuyumcu başı iki
tarafa da birer kese akçe vererek taşı kendisi almıştır. Dönemin sadrazamı olayı duyup taşı
kendine almak isterken haber padişah IV. Mehmet’e ulaşmıştır ve taş saray hazinesine
alınmıştır. Taş işlendikten sonra 84 karat bir pırlanta olmuştur. İstemeyerek de olsa bu taştan
sarayın haberdar olmasını sağlayan kuyumcubaşıya da kapıcıbaşılık rütbesiyle birkaç kese
altın verilmiştir35.
Altın, elmas, yakut, zümrüt, inci gibi mücevherler Padişah tarafından kullarını taltif
etmek amacıyla da kullanılmıştır. Kendisi de hattat olan III. Ahmet devrin meşhur hattatlarını
sarayına davet etmiş ve üstatların çalışmalarını gördükten sonra her birine altınlar vererek taltif
32 Naima, Kevkeb-i dürrî’nin yenilenmesini şöyle anlatmaktadır; “… Padişahın pederleri Ebul-cihad
Murat Han oğlu Sultan Mehmed Han zamanında elli bin dinara satın alınıp bazı zamanlarda enküster-i
hınsar-ı saadetlerinde kullanılan kıymetli elmas ki, karanlık gecelerde parlamasının şiddeti, duvarları
ışıklandırır, “gevher-i şeb-i girağ” ünvaniyle isimlendirilmiş idi. Muvakkat olan dünya süsünden ziyade
ahıret zahiresi olmak daha layıktır deyu, Resul-i Ekrem’in merkadının, yüzlerinini bulunduğu taraf
kubbesine konulmuş olan “kevkeb-i dürri” namındaki mücevherin yerine konulmak murad-ı şerifleri
olup, bir altın sahifenin ortasına dikip etrafına 227 kıta kıymetli elmas parçaları dahi yerleştirip mezkûr
Hasan Paşa ile gönderilip, ol mahalde nice seneler meks ile kesb-i şeref ettiğinden maada, kıymet
bakımından buna eş olmayan cevheri kaldırıp çok kıymetli mücevheri ânın yerine va’z eylediler. Egerçi
ol mübârek mahal, böyle şeylerle süslenmekten müstağni idi. Ama murad-ı hümayun bunca emvali anda
Allah rızası için vakfetmekti idi…” Naîmâ Mustafa Efendi, Naîma Tarihi, çev: Zuhuri Danışman,
İstanbul, 1968, c. II, s. 643-644.
33 Hammer, Büyük Osmanlı Tarihi, İstanbul, 2010, c. IV, s. 1231.
34 http://www.islamveihsan.com/kevkeb-i-durri-elmasi.html saat:17.50
35 Defterdar Sarı Mehmed Paşa, Zübde-i Vekayiât (Tahlil ve Metin 1066-1116/1656-1704), haz:
Abdülkadir Özcan, Ankara, 1995, s. 107-108.
10
etmiştir. III. Ahmet bir gün Hattat Hafız Osman’ı sarayında yazı yazarken görmüş,
kendisinden hokkasını istemiştir. Hafız Osman da padişahın hokkasını beğendiğini düşünerek
hemen III. Ahmet’e takdim etmiştir. III. Ahmet bu hokkanın mürekkebini boşalttırarak, içini
elmas ve yakutlarla doldurtmuş Hafız Osman’a göndertmiştir36. III. Ahmet yüce gönüllülüğü
ve cömertliği ile hattat Osman’ı zarif bir şekilde takdir ettiğini belirtmiştir.
18. yüzyılın ilk yarısında Osmanlı’dan İran’a geçtiğimiz zaman altın, elmas ve
mücevher kullanımının sadece Osmanlı devletinde olmadığını görmekteyiz. Nadir Şah 1739
yılında Hindistan’ı istila etmiş ve Hindistan’ın hazinesini İran’a taşımıştır. Bu sefer sırasında
Hindistan’a ait çok önemli mücevherleri ele geçirmiştir. Bunların en bilineni Kûh-i Nûr ve
Deryâ-yı Nûr isminde elmaslardır. Derya-yı Nûr hala İran hazinesindedir ama Kûh-i Nûr,
Nadir Şah’ın katlinde Ahmet Han-ı Afgan’ın eline geçmiştir. Ahmet Han- Afgan’dan
torunlarına kalan Kûh-i Nûr elması İngilizler tarafından ele geçirilmiştir37. İngilizler tarafından
büyük önem verilerek incelikle işletilmiş ve Londra’da açılan sergide gösterilmiştir38.
Nadir Şah’ın Hindistan’dan getirmiş olduğu elmaslardan bir diğeri de 60 karata yakın
Nur-ül Ayn adıyla anılan piramid şeklinde bir elmastır. Onu da hançerinin ucuna yerleştirerek
kullanmıştır.
“Nadir şah öldüğünde hazinedar olarak görev yapan Cevher Ağa’nın
elinde kalmıştır. Daha sonra İran’ın nüfuzlu kişilerine miras kalmıştır. Elmas el
değiştirerek İran’a bağlı Ekrad vilayetinde Rocan adlı bölgede bir imama
verilmiştir. İmam da ağalardan biri zorla elinden alır korkusuyla satmaya karar
verdiğini İstanbullu bir tüccara söylemiştir. Tüccar Darbhane emini ve Valide
Sultan kethüdası Yusuf Ağa’ya haber vermiştir. Böyle ender rastlanır bir şeyin
İran’dan çıkarılmasına İran Hanlarının engel olacakları düşünülerek gizli bir
şekilde Sultan III. Selim tarafından devlet hazinesine satın alınmıştır. Yusuf Ağa
1.500 kese akçe istenilen elmas pazarlık sonucunda 600 kese akçeye satın
almıştır. Elmas hiç işlenmemiş saf ve şeffaf olarak bulunmuştur. Hemen bir
padişah iradesi çıkarılarak Avrupa’dan elması işleyecek kişiler istenmiştir; bu
iradeye karşılık Fransa’dan iki kişi gönderilmiştir. İstanbul’a geldiklerinde
darphanede kendilerine yer verilmiştir ve bu taşı pırlanta olarak işleyip
görevlerini tamamlamışlardır. İşlem sırasında 20 karat eksilmiş olsa da parlaklığı
36 E. Şapolyo, a.g.e, s. 300-301.
37 Iradj Amini, (Ed.) (July 20, 2002). "Koh-ı-Noor", United States: Encyclopædia Iranica - Online
Version,. 17 Kasım 2015.
38 Ahmed Cevdet Paşa, Tarihi Cevdet, haz: Mümin Çevik, İstanbul, 1976, c. 6, s. 138.
11
ve görünüşü ile değeri artmıştır. Nur-ül Ayn ismindeki elmasın getirilmesinde
aracı rolü üstlenen tüccara 15.000 kuruş verilmiştir39”.
Nur-ül Ayn elmasını getirmeye aracı olan tüccar bundan başka İran’dan bir ham elmas
satın alıp Felemenk’e göndererek orada işletmiş ve 20 karatlık bu elması da Sultan Selim Han
için Yusuf Ağa 250 kese akçe’ye satın almıştır40. Böyle bir elmasın devlet hazinesine almak
için nasıl bir yol izlendiği açıktır.
Saray mücevherlerinin başına tuhaf olaylar da gelmektedir. Sultan IV. Murat bir gün
sarayda çok değerli bir elmasını kaybetmiş, kaybolan elması bulmak için birilerini
görevlendirmiştir. Kaybolan elmasının bir İngiliz tacirinin eline geçtiğini öğrenince
bostancıbaşını göndermiş, bunun üzerine tacir saraya getirilince elindeki elmasın IV. Murat’a
ait olmadığı anlaşılmış ama saraya ait başka bir çavuşun tacire sattığı elmas olduğu
anlaşılmıştır. Görülen o ki saraydaki elmaslar sarayda çalışanlar tarafından dışarıya
satılmaktadır41. Elmas hırsızlığı Osmanlı Devleti’nde de görülmektedir.
Görülmektedir ki altın, elmas, yakut, zümrüt ve çeşitli sebeplerle hem hediye edilmiş
hem de saray hazinesine alınmıştır. Bunların her biri takıları, elbiseleri üzerine mükemmel bir
işçilik ile oturtulmuştur. Bu takılardan yüzüklerin işlenmesinde altın, elmas, yakut, zümrüt
kullanılmıştır.
1. 1. 2. Yüzük
Arapça karşılığı hatem olan yüzük, bütün toplumlarda hem erkeklerin hem de
kadınların taktığı bir süs öğesidir42. Yüzüklerin yapım aşamasında daha çok zümrüt, akik,
elmas ve yeşim gibi taşlar kullanılmıştır.
Yüzük Osmanlı sarayında mühür olarak da kullanılmıştır. Her padişah için, kendi
isimleriyle birlikte babasının ismini içeren biri zümrüt, diğerleri altın 4 mühür yüzük
hazırlanmaktadır. Bu Mühr-i Hümâyûnlardan biri sadrazamda, diğer ikisi padişah adına has
odabaşında ve Harem-i Hümâyûn hazinedarı kalfa kadında, köşeleri kesik dört köşe olan
zümrüt mühürse parmağında yüzük olarak padişahta bulunur43.
Mühür olarak kullanılan yüzük, elçi kabul törenlerinde daha şatafatlı bir görünüşe
bürünmektedir. Osmanlı devletinde elçi kabul törenleri, devletin bir güç gösterisi olduğu için
padişahın kullandığı her detay önemlidir. Eline taktığı yüzükler, kullandığı diğer mücevherler
gibi. Elçiler ve mahiyetinde gelen görevliler padişahın üzerinde bulunan bütün kıyafet ve
39 A. Cevdet Paşa, a.g.e, c.6, s. 138.
40 A. Cevdet Paşa, a.g.e, c.6, s.139.
41 Özlem Kumrular, Kösem Sultan, İstanbul, 2015, s. 45.
42 Mustafa Sabri Küçükaşcı, “Yüzük”, TDV, c. 44, İstanbul, 2013, s. 55-57.
43 G. İrepoğlu, a.g.e, s. 236.
12
mücevherleri notlarında yer vermektedir. İşte I. Ahmet döneminde saraya elçi olarak gelen
Adam Werner notlarında padişahın parmağında fındık büyüklüğünde elmas bir yüzük
olduğunu belirterek hayranlığını gizleyememiştir44.
Yüzük, Osmanlı padişahına bağlılıklarını göstermek isteyen yüksek rütbeli devlet
adamları tarafından sultana hediye olarak da sunulmuştur. 16.yüzyılda Akdeniz’de yaptığı
başarılı fetihler ile adından söz ettiren Barbaros Hayreddin Paşa, Kanuni Sultan Süleyman Han
tarafından 6 Nisan 1534 yılında Kaptan-ı Deryâ olarak tayin edilerek taltif edilmiştir. Paşa
uzun yıllar boyunca Akdeniz’de başarılı fetihler yapmış ve birçok seferde başarılı olmuştur. Bu
seferlerden elde ettiği ganimetlerden pusulalı elmas bir yüzüğü Sultan Süleyman Han’a takdim
ederek bağlılığını göstermiş ve padişahın muhabbetine mazhar olmuştur45.
Osmanlı devletinin askeri teşekkülü içinde yer alan yeniçeriler de Padişahın gücünü ve
desteğini almak için hediyeler sunmuşlardır. III. Ahmet döneminde yeniçeri ağalığı yapan
Çalık Ahmet ağa, padişaha bağlılıklarını ve teşekkürlerini sunmak için cuma selamlığında
elmas bir yüzük takdim etmiştir46.
Padişahlar, sadrazamlık payesiyle taltif ettiği kişileri verdiği hediyeler ile yüceltmiştir.
Örneğin Sultan III. Ahmet takdir ve sevgisinin bir nişanesi olarak alışılmış uygulamanın dışına
çıkarak ve kendi zümrüt mühür yüzüğünü sadrazamı Nevşehirli Damat İbrahim Paşa’ya
hediye etmiştir47. Bu şekilde hediye verilerek hazineden çıkan yüzükler yapılan müsadereler
ile tekrar hazineye geri alınmıştır.
III. Ahmet gibi I. Mahmut da hazineden çok değerli bir yüzüğü sadrazamı Seyyit Hasan
Paşa’ya hediye etmiştir48. Yüzük, Hasan Paşa’ya öldüğünde geri alınmak üzere verilmiş olup
vefatında parmağından çalınmıştır. Böylelikle hazineden çıkan bu yüzük geri alınamamıştır.
1. 1. 3. Sorguç, At sorguçları
Sorguç, padişahların başlıklarında kullandıkları önemli unsurlardan biridir. “Başa
takılan tuğ, çelenk. Serpuşların ön tarafına takılan süs nev’inde muhtelif şeyler; beyaz veya
siyah tüyden, balıkçıl kuşu tüyünden mücevherden olurdu. Çelenk ismi de bu mânada
kullanılır49.”
44 Ö. Kumrular, a. g.e, s. 100.
45 M. Ertuğrul Düzdağ, Barbaros Hayreddin Paşa’nın Hatıraları, İstanbul, c. 2, s. 168-169.
46 Silâhdar Fındıklı Mehmet Ağa, Nusretnâme, sad: İsmet Parmaksızoğlu, c. II, İstanbul, 1969, s. 202.
47 G. İrepoğlu, a. g.e, s. 236. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devletinin Saray Teşkilatı, Ankara, 1984,
s. 235
48 G. İrepoğlu, a. g.e, s. 53.
49 Reşad Ekrem Koçu, Türk Giyim Kuşam Sözlüğü, Ankara, 1967, s. 208. Sorguç: Kavukların veya diğer
serpuşların ön tarafına takılan muhtelif süsler. Bunlar, beyaz veya siyah tüyden, balıkçıl tüyünden veya
kıymetli mücevherlerden olabilirdi. Bkz: M. A. Ünal, a. g.e, s. 623. Zeynep Tarım Ertuğ, “Sorguç”,
TDV, c. 37, İstanbul, 2009, s. 378-380.
13
Osmanlı padişahları merasimlerde, kabul günlerinde, tahta çıktıklarında serpuşlarının
üstüne bir güç simgesi olarak bir ya da iki adet sorguç takmışlardır. Padişah sorguçları,
kullanılan taşların kalitesi ve görkemiyle diğerlerinden daha şaşalıdır. İsmail Hakkı Uzunçarşılı
bu sorguçların kıymeti hakkında fikir verebilmek için iki farklı sorguçu şöyle tasvir etmiştir;
sorgucun ortasında bir zümrüt büyük etrafında ve zincirlerinde ve top kısmında orta kıt’ada 50
ve küçük kıt’ada 28 elmaslı ve sekiz kıt’a vasati ve 70 habbe zümrüt ve 98 inci ve 26 yakutlu ve
etraf askılarında 2 büyük lal renkli 6 büyük inci bir vasat elmas hai ve üç büyük ve üç küçük
habbe zümrüt ile müzeyyen Hintkâri sorguç. Bir diğer tasviri; yine ortasında bir büyük ve
topunda 31 orta derecede ve güllerinde 56 küçük elmaslı, orta kıt’ada 5 incili ve bir de orta
kıt’ada zümrüt askılar ve topunda ve zincirinde 74 habbe inciyi havi ve 42 hurda yakutlu ve 32
minekârî altun hubbeli Hindkârî sorguç50. Tasvirde de belirtildiği gibi sorguçlar elmas,
zümrüt, yakut, inci gibi kıymetli taşlarla bezenmiştir. Ayrıca Osmanlı sarayında ehl-i hiref
bünyesinde sorguçları işleyen bir zümre görev yapmaktadır51.
Padişahlar, cülûs, düğün gibi merasimlerde veya kılıç kuşanma gibi alayla şehir içine
çıktıkları zaman başlıkları üzerinde mücevherli sorguçlar kullanmışlardır. IV. Mehmet tahta
çıktığında kılıç alayı yapılmış ve bu alay töreninde padişah selimi kavuğuna bir sorguç ve bu
sorgucun üzerinde yarım yumurta büyüklüğünde bir zümrüt kullanılmıştır52. Yine Edirne’de
tahta çıkan Sultan II. Ahmet tören için iki büyük yumru zümrüt sorguç takmıştır53. Silahdar
Fındıklılı Mehmet Ağa Nusretname isimli eserinde Sultan III. Ahmet’in 1703 yılında
Edirne’den İstanbul’a gelip Eyüp Sultan’daki kılıç kuşanma töreninde mücevherli bir sorguç
takmış olduğunu bize aktarmaktadır54.
Padişahların cülûs, düğün merasimlerinde veya kılıç kuşanma törenlerinde kullanılan
sorguç şehzadeler tarafından da sünnet düğünlerinde kullanılmıştır. Şehzadeler için yapılan
sünnet şenliklerinde devletin ihtişam ve kudretini göstermek amacıyla hiçbir harcamadan
kaçınılmamıştır. III. Murat da oğlu şehzade Mehmet’in sünnet töreni için devletin bütün
50 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devletinin Saray Teşkilâtı, Ankara, 2014, s. 210.
51 Evliya Çelebi seyahatnamesinde sorguçta kullanılacak tüyleri sağlayan bir esnaf olduğundan bahsetmiş
ve “sorguç otağcıları esnafı” olarak tanımlamıştır. Seyahatnameden edindiğimiz bilgilere göre
sorguçlarda kullanılan en değerli tüy turna teli, sonra balıkçıl tüyü olmak üzere şahin ve deve kuşu tüyü
gelmektedir. E. Çelebi, a.g.e, c. I, s. 317.
52E. Şapolyo, Osmanlı Sultanları, s. 267. Naima Mustafa Efendi eserinde şöyle aktarmaktadır: …Harem-i
hasdan çıkan Mir-Ahur-ı kebir Hüseyin Ağa padişah süvar olduğu atı inanından tutup yider idi. İçeri
libasları kibriti zer-beft üzerine benlü erguuvanizerbet giyip, başlarına münasib Selimi mücevveze üzerine
iki aruuze sorguç vaz’olunup teepe sorgucunda nim biza-i decace kadar zümrüd-i hadra var idi. Bkz:
Naîmâ Mustafa Efendi, Naima Tarihi, Ankara, 2007, c. IV, s. 1170-71.
53 G. İrepoğlu, a.g.e, s. 206.
54 Silahdar Mehmet Ağa, a.g.e, c. II, s. 197. III. Ahmet tahta çıktığında Osmanlı sarayının eski âdetine
uygun olarak başında Yusufî kavuğu, taht üzerine oturarak 1703 yılının Ağustos günü, imparatorluğun
ileri gelenlerinin sadakât yeminlerini kabul etti; Yusufî kavuğunda balıkçıl kuşu tüyünden üç sorguç
vardı. Bkz: Hammer, a.g.e, c.6, s. 1941.
14
imkânlarıyla At meydanında günlerce süren şenlikler düzenlettirmiş ve çeşitli ülkelerin devlet
adamlarını At meydanındaki şenliklerde konuk etmiştir. Şehzade Mehmet’in sünnet töreni
Osmanlı devletinin en görkemli ve en masraflı sünnet törenlerinden biridir. O gün için bütün
hazırlıklar önceden tamamlanmış olup şehzadenin giyim ve kuşamında her detay için ekstra
özen gösterilmiştir. Şehzade Mehmet, 1582 yılında At meydanında yapılan bu törende başına
iki siyah sorguçlu bir kavuk takmıştır55.
Osmanlı Sultanları, bayram namazı ve cuma selamlığı için saray dışına çıktıkları
zamanlarda da mücevherli sorguçlar kullanmışlardır. Örneğin; Bayram namazı için Selimiye
Camii’ne giden IV. Mehmet kavuğuna balıkçıl tüyleri arasında çok iri bir elmaslı bir sorguç
takmıştır56. Yine III. Ahmet’in (22 Ağustos 1703-1 Ekim 1730) camiye giderken kavuğuna
taktığı sorgucundaki elmasların göz kamaştırdığı bilinmektedir57.
Osmanlı’da törenlerde, düğünlerde ya da bayramlarda kullanımına dair örnekler
verdiğimiz sorguç diğer devletlere gönderilen elçilik heyetlerinde hediye olarak sunulmuştur.
1656 yılında Sultan IV. Mehmet tarafından Hüseyin Bey Hint diyarına elçi olarak
gönderilmiştir. Hindistan şahına padişah tarafından değerli hediyeler yollanmıştır. Bu
gönderilen hediyelerin arasında büyük zümrütlü bir kıta sorguç bulunmaktadır58.
Osmanlı tarihi kroniklerinden Anonim Osmanlı tarihi eserinde 1699 yılında Avusturya
devletine elçilik heyetiyle hediyeler gönderildiği aktarılmaktadır. Bu elçilik heyeti 26 Ocak
1699 imzalanan Karlofça antlaşması sonrasında gönderilmiştir. İbrahim Paşa’nın elçiliğinde
Avusturya kralına bir tane büyük 52 elmaslı murassa bir sorguç sunulmuştur59. Osmanlı
devleti tarafından yabancı ülkelere gönderilen hediyeler devletin güç ve itibarını yansıttığı için
daha büyük parçalar seçilmiştir.
Sorguç zafer kazanan komutanları taltif ve mükâfatlandırma olarak da
kullanılmaktadır. 1526 yılında Kanuni Sultan Süleyman’ın Mohaç Zaferi’nden sonra sadrazam
İbrahim Paşa, padişahın ayağını öpme şerefini kazanmış; padişah da sadrazamın başına altınla
işlenmiş bir sorguç takmış60 ve paşanın şanını arttırmıştır61. Yine 1599’da Damat İbrahim
55 Nevin Özkan, “Bir İtalyan Arşiv Belgesine Göre Şehzade Mehmet’in Sünnet Düğünü”, U. Ü. Fen
Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Yıl:4, 4, 2003/1, s. 92.
56 Yılmaz Öztuna, Türk Tarihinden Yapraklar, İstanbul, 2013, s. 303.
57 E. Şapolyo, a.g.e, s. 306.
58 Naîma Mustafa Efendi, a.g.e, c. IV, s. 1691.
59 Anonim Osmanlı Tarihi (1099-1116/1688-1704), haz: Abdülkadir Özcan, Ankara, 2000, s.139, Bkz:
Kebîr ve vasat ve sâgir ve hurde elli iki elmas ile murassa sorguç bir kıt’a diye geçmektedir.
60 Peçevi İbrahim Efendi Kanuni Sultan Süleyman sadrazam İbrahim Paşayı nasıl ödüllendirildiğini şöyle
anlatmaktadır; “ … Sabah oldu, her taraf düşman ölüleriyle dolu idi. Bir iki at koşumu kadar yere hareket
edildi. Padişah çadırı ve asker çadırları kuruldu. Padişah çadırının önüne altın işlemeli, çok süslü bir taht
kuruldu. Padişah üzerine oturdu. Vezirler, Beylerbeyi ve diğer asker büyükleri ve askerler gelerek (
Savaşın kutlu olsun) dediler. Sadrazam İbrahim Paşa, padişahın ayağını öpmek şerefini kazandı. Padişah
15
Paşa’ya, Macaristan seferine gönderildiği zaman vakit üç sorguç ile taltif edilmiştir62. I.
Ahmet, 1608 yılında Anadolu’daki celali isyanlarını bastıran Kuyucu Murat Paşa’ya mücevher
sorguç takarak iltifat etmiştir63. Görüyoruz ki sorguç, padişahların onurlandırmak üzere
verdikleri en önemli takılardan biridir.
Son olarak sorguç vefat eden padişahların tabutlarının başlarına da konulmaktadır64. II.
Mustafa vefat ettiği zaman tabutuna üç sorguçlu mücevveze65 konulmuştur66. Padişah
cenazelerinde tabutun başına sorguçlu kavuk koyma geleneği yüzyıllar boyu devam
ettirilmiştir.
Sorguç Osmanlı devletinde bir saltanat işareti olmuş ve padişahların kavuklarında
kullanılmıştır. Devlet geliştikçe padişahların sorguçları da gösterişli bir hal almıştır. Osmanlı
sarayında kullanılan mücevherât ve takılardan sonra altın ve gümüş eşyalar ele alınmıştır.
1. 2. Altın ve Gümüş Eşyalar
Osmanlı sarayında altın, gümüş ve mücevherden yapılmış değerli eşyalar hem
gündelik yaşamda hem de törenlerde kullanılmak amacıyla yapılmıştır. Elbette törenlerde
padişahın kullanımı için hazırlanan eşyalar, padişahın kullarından farklı konumunu
vurgulamak amacıyla daha gösterişli olarak tasarlanmıştır. Taht, hançer, kılıç, at koşum
takımları, üzengi, topuz, kalkan, tirkeş, kitap, sahan, tabak, kâse, kaşık, çatal, leğen ve ibrik
hepsi Osmanlı saray eşyalarının örnekleridir. Değerli taşlarla bezenmiş bu eşyalar Osmanlı
kuyumculuğunun en değerli örnekleridir.
1. 2. 1. Taht
Taht, hükümdarlık ve saltanat alameti olarak yüzyıllardır kullanıla gelmiştir. Osmanlı
sarayında taht mücevher işçiliğinin en güzel örnekleri görülür.
Osmanlı Devleti’nde saltanat alameti olan taht, padişahın güç göstergesi olarak cülus
törenlerinde, elçi kabullerinde ve padişahın ordu ile sefere çıktığı zamanlarda kullanılmıştır.
Altın ve mücevherle murassa taht, sefer sırasında padişah otağının önüne kurulduğu
bilinmektedir. Örneğin; Kanuni Sultan Süleyman 1532’de Macaristan seferi sırasında
da sadrazamın başına altın işlenmiş bir sorguç koyarak kaderini ve şanını yükseltti. Diğer vezirler ve
âmirlere dahi derecelerine göre hil’atlar giydirildi ve başka ihsanlarla da değerlendirildiler…” Bkz:
İbrahim Peçevi, Peçevi Tarihi, İstanbul, 1968, c. 1, s. 57.
61 G. İrepoğlu, a.g.e, s. 222.
62 Selâniki Mustafa Efendi, Tarih-i Selâniki, haz: Mehmet İpşirli, Ankara, 1999, c. 2, s. 806.
63 G. İrepoğlu, a.g.e, s. 224.
64 Z. Tarım Ertuğ, a.g.m, c. 37, s. 378-380.
65Mücevveze: Başa giyilen bir nevi serpuş. Eski kavuk nevilerinden biri. Ağzı yukarısına nazaran daha
dar, üstüvane şeklinde tepesi kırmızı renkte çıkıntılı, etrafına tülbent sarılı otuz iki otuz üç santim
yüksekliğinde olurdu. Evvelâ Yıldırım Bayezid zamanında kullanılmıştır. Bkz: Ünal, a.g.e, s. 498-494.
66 Silahdar Mehmet Ağa, a.g.e, c. I, s. 113. Tarihçi Silahdar Fındıklı Mehmed Ağa eserinde “Tabutuna üç
sorguçlu mücevveze konulduktan sonra kaldırıldı” diye belirtmiştir.
16
Habsburg imparatoru I. Ferdinand’ın elçilerini arz çadırında altın bir taht üzerinde kabul
etmiştir67. Kanuni Sultan Süleyman’ın bu tahtı sedef işçiliği ile yapılmıştır ve üzerinde tek bir
firuze konulmuştur. Burada amaç padişahın hükümranlığını ve gücünü göstermektir.
Sultan IV. Murat Bağdat seferindeyken topladığı divanda mücevherlerle süslü ve üzeri
altın işlemeli ağaçtan ve abanozdan yapılmış bir taht üzerine oturmuştur68. Peçevi, Sultan IV.
Murat’ın üzerindeki mücevherli başlığın69 ve tahtın ışıltısının otağı bir güneş, ay doğmuş gibi
aydınlattığını devamında aktarmıştır. Görüyoruz ki taht alayla sefere çıkan padişahların
otağlarında kurulmuş ve kullanılmıştır.
Taht, Padişah tarafından takdir almak isteyen devlet adamları tarafından sultana hediye
olarak da sunulmuştur. Örneğin; Osmanlı padişahlarının muayedelerde70 oturdukları Taht-ı
Zümrüdîn, Mısır Beylerbeyisi Vezir İbrahim Paşa tarafından yaptırılmış ve 1585 yılında
padişaha takdim edilmiştir. Ceviz ağacından yapılmış bayram tahtının üzeri som altından bir
levha ile kaplanmıştır71. Tarih-i Selâniki’de anlatıldığına göre 80.000 miskal altından, en
değerli ustalar tarafından özenle yapıldığını, ender bulunan zebercetlerle, gök rengi gibi
firuzeler, narçiçeği rengindeki yakutlarla, gök yakutlarla, sarı yakutlarla ve gözü kör edecek
kadar parlak zümrütlerle donatılmıştır. Bu taht Mısır sanatkârlarından (Derviş Bey) nezareti
altında kuyumcu İbrahim Bey tarafından yapılmıştır72. Bu tahtın tahmini değerinin 80.000
duka olduğu tahmin edilmektedir. Bu taht son zamanlara kadar padişahlar tarafından
kullanılmıştır. Devlet adamları böylece hem Padişahın yüceliğini ve tekliğini kabul etmiş hem
de kendi makam ve mevkisini garanti altına almıştır.
Aynı zamanda taht diğer devletler tarafından da sultana hediye edilmiştir. I. Mahmut’a
(1730-1754) İran hükümdarı Nadir Şah tarafından diplomatik armağan olarak gönderilen Taht-
Tavus, altın levhalara gömülmüş yakut, zümrüt ve hepsi aynı büyüklükte incilerle bezenmiş
olup Hint işçiliğiyle yapılmıştır73. Bu taht kıymetli taşları, incileri, biçimi, minaları ve tezyin
süslemeleri ile büyük sanat eseridir. Dünyanın en büyük taç ve taht sahibi olan İngiliz Kralı
67 Erdoğan Merçil, “ Taht”, TDV, c.39, İstanbul, 2006, s. 435.
68 Peçevi İbrahim Efendi, a.g.e, c.2, 1969, s. 497.
69 Bu başlığı ise şu şekilde tasvir ediyor; …“Başındaki (üç kıta otağa) üzerindeki yakutların ve elmasların
parıltısı” Bkz: Peçevi İbrahim Efendi, a.g.e, c. 2, 1969, s. 497.
70 Muâyede: Bayramlaşma demektir. Bayramlarda padişahlar bâbü’s-sa’âde önünde kurulan tahta
oturarak bayram tebriklerini kabul ederdi. Bkz, Ünal, a.g.e, s. 483.
71 Danişmend, a.g.e, c. 1, s. 364-368.
72 Hammer, a.g.e, c. 4, s. 1077. Ayrıca İbrahim Paşa aynı zamanda III. Murat’ın kızı ile evlendirilmiştir. Bkz:
III. Murat’ın kızına damat adayı olarak İbrahim paşanın seçilmesinin arkasında zenginliğinin etkisi
olduğu üzerinde durulmaktadır. Mısır beylerbeyliğinden İstanbul’a döndüğünde Padişah’a sunduğu
hediyelerin 2 milyon altın değerinden fazla olması damat seçilmesinde etkili olmuş olmalıdır. Bkz,
Zübeyde Güneş Yağcı, Mustafa Akkaya, III. Murad ve Safiye Sultan’ın Kızları Ayşe Sultan, Ankara,
2018, s. 59.
73 M. Münir Aktepe, “Nadir Şah’ın Osmanlı Padişahı I. Mahmud’a Gönderdiği Taht-ı Tavus Hakkında”,
İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, sayı 28-29, yıl 1974-75, s. 115.
17
sekizinci Edward, Atatürk’ü ve İstanbul’u ziyaret ettiği zaman Müzeyi gezerken bu tahtın
önünde uzun uzun durmuş, hayranlığını belirtmiş ve birçok resimlerini çekmiştir74. İşte taht o
günden beri Topkapı sarayında teşhir edilmektedir.
Tahtın padişahlara hediye olarak sunulduğunu biliyoruz. Ama dönem dönem Osmanlı
padişahları kuyumcu ustalarına kendi arzularına göre tahtlar yaptırmışlardır. Bunlardan bir
tanesi bayramlardan önce, arife günleri yapılan törenlerde kullanılan Arife tahtıdır75. Bu taht I
Ahmet tarafından Sultan Ahmet Camii’nin mimarbaşı Sedefkâr Mehmet Ağa’ya
yaptırılmıştır76. I. Ahmet’in sadece bu amaçla 1610 yılında yaptırdığı taht abanoz, fildişi ve
sedef kakmalı gölgelikli olarak tasarlanmıştır.
Bir diğeri de IV. Murat’ın sarayın meşhur kuyumcubaşısı Evliya Çelebi’nin babası
Derviş Zılli Mehmet’e yaptırdığı gümüş üzerine altın yaldızlı sayebanlı tahttır77.
Padişahların iştirak ettiği evlenme ve sünnet düğünlerinde de taht kurulmuştur.
Örneğin; III. Ahmet şehzadeleri için düzenlenen sünnet düğününde gümüş ile murassa bir
tahta oturmuştur. Sünnet düğünü için gelen konukları burada kabul etmiştir78.
Osmanlı sarayına gelen seyyahların raporlarında yer alan taht tasvirleri devletin
gücünü ve ihtişamını bir kez daha göstermektedir. Fransız seyyah Tavernier, padişahın elçi
kabulü esnasında arz odasına girme fırsatı bulmuş ve padişahın oturduğu tahtı tasvir etmiştir:
“Bu oldukça gösterişli bir sunağa benziyor; padişah büyükelçileri kabul etmek
istediğinde ya da padişahın seçtiği Küçük Tataristan (Kırım) Hanı’nın tahta
çıkmak için onay almaya geldiği ve alışıldığı üzere biat ettiği günlerde, taht
buraya getiriliyor. Tahtın arkası, tahtan yarım ayak daha yüksek bir duvara
yaslanıyor ve padişahın minderleri bu duvar tutuyor. Hazinede bu tahta yayılmak
amacıyla yapılmış çok gösterişli ve zengin sekiz örtü var; bunlar üç yandan, yani
ön, sağ ve soldan yere kadar sarkıyor, çünkü dördüncü yan-daha önce söylediğim
gibi duvara yaslanıyor. Örtülerden en gösterişli olanı, siyah atlastan yapılmış ve
üzeri incilerle işlenmiş; incilerin kimi uzun, kimi düğme biçiminde. Yakut ve
zümrüt işlemeli, beyaz atlastan başka bir örtü daha var; yakut ve zümrütler, daha
iyi tespit edilmeleri için yuvalara yerleştirilmiş. Firuze ve inci işlemeli, mor
atlastan üçüncü bir örtü daha bulunuyor. Diğer üç taht örtüsü de çeşitli renklerde
74 Adnan Giz, “Şah İsmail’in Tahtı”, Tarih Dünyası, yıl 1, sayı:4, Haziran 1950, s. 163-164.
75 Bayramlardan bir gün evvel sarayın ikinci avlusunda ve kubbe altındaki Adil köşküne karşı durulup
mehterhâne çalınır ve arife merasimi yapılırdı. Bkz, İ. H. Uzunçarşılı, a.g.e, Ankara 2014, s. 191.
76 G. İrepoğlu, a.g.e, s. 41.
77 İlber Ortaylı, Osmanlı sarayında Hayat, İstanbul, 2008, s. 111.
78 Hâfız Mehmed Efendi, Şehzadelerin Sünnet Düğünü, Sûr-Hümâyûn, 1720, haz: Seyit Ali Kahraman,
İstanbul, 2008, s. 46.
18
atlastan yapılmış ve gösterişli altın sırmalı. Son ikisiyse, kendilerine has bir
güzelliği olan serâser. Padişahın büyükelçisini kabul edeceği krala verdiği öneme
göre bağlı olarak, taht bu örtülerden biriyle bezeniyor ve bu örtü onurlandırmak
istediği kralın saygınlığına göre seçiliyor79.”
Ulaşabildiğimiz kaynaklardan elde etiğimiz verilere göre hükümdarlık alameti olan
taht büyükelçi kabullerinde, düğünlerde, cûlüs törenlerinde ve sefer zamanlarında
kullanılmıştır. Tahtın üzerindeki bezemeler sık sık yinelenen gücü, ihtişamı göstermektedir.
1. 2. 2. Hançer, Kılıç
Osmanlı Devleti’nde hançer ve kılıç gibi savunma silahları da mücevher ile
bezenmiştir. Bunlar daha çok törensel parçalar olarak tasarlanmış olup amaç ihtişam ve
kudreti göstermektir.
Osmanlı saray geleneğine göre tahta çıkan her padişah için beş ile on beş gün içinde
devlet erkânın bulunduğu bir alayla Halid bin Zeyd Ebu Eyyüb El-Ensari'nin türbesine gidilir
ve orada "kılıç kuşanma" merasimi yapılırdı. Bu tören esnasında Padişahın kuşanacağı kılıç,
hazinede korunmakta olan Hz. Muhammed ve dört büyük halifenin kılıçlarından seçilirdi.
Şeyhülislâm, nakibüleşraf, vezirler, kazaskerler ve yeniçeri ağası da buraya davet edildikten
sonra tercih edilen bir kılıç silahtar ağa tarafından alınıp, şeyhülislâm, nakibüleşraf veya
meşayihden birisi tarafından dua edilerek padişaha kuşandırılırdı. Kılıç kuşandırılırken
padişahın kaftanını silahtar kaldırarak yardım ederdi. Bu arada dışarıda da dualar edilip,
kurbanlar kesilir, sadakalar dağıtılırdı. İslam dininde önemli bir yere sahip olan Ebu Eyyüb El-
Ensari'nin türbesinde kılıç kuşanan padişahın manevi yönü gösterilirken aynı zamanda yüceliği
ve gücü de vurgulanmaktadır. Osmanlı sarayındaki bu gelenek Avrupa coğrafyasındaki taç
giyme töreni ile mukayese edilebilir. Avrupalı kral ve kraliçeler de tacı din adamlarının elinden
giymektedir. Her ikisinde vurgulanan şey, uzun süre devam edecek saltanın görkem ve
ihtişamıdır.
Mücevherli kılıçlar ve hançerler merasim alaylarında güç ve ihtişamı göstermek için
kullanılmıştır. Sultan III. Murat büyük oğlu şehzade Mehmet’in, sünnet merasiminin geçit
töreninde beline çok kıymetli taşlarla ve mücevherlerle süslenmiş bir kılıç ve ayrıca çok değerli
bir hançer kuşanmıştır80. III. Murat döneminde Rumeli beylerbeyisi olan Siyavuş Paşa,
şehzade Mehmet’e kabzasında kıymetli taşlar olan murassa şahane bir kılıç hediye etmiştir.
Osmanlı saray teşrifatında sünnet düğünleri önemli bir yere sahiptir. Bu düğünlerde hiçbir
79 Tavernier, 17. Yüzyılda Topkapı Sarayı, İstanbul, 2007, s. 75-76.
80 Hafız Mehmed Efendi, a.g.e, s. 10.
19
masraftan kaçınılmayıp gelen konuklar için tüm detaylar düşünülmüştür. Şehzade Mehmet’in
sünnet düğünü için de her ayrıntı düşünülmüş, devletin kudret ve ihtişamı gösterilmiştir.
Mücevherli kılıç ve hançer, Padişahın taltif etmek istediği kişiye armağan olarak
verilmiştir. Örneğin Yavuz Sultan Selim, bu dönemin denizcilerinden Hızır ve Oruç Reis’e iki
elmas kabzalı kılıç hediye göndermiştir81. Yavuz Sultan Selim’in bu hediyesi iki büyük
denizciyi onore etmiş ve bu dönemde önemli başarılar elde edilmiştir.
Kanuni Sultan Süleyman zamanında ise Cezayir valiliği yapan Gazi Hasan Ağa’ya,
yaptığı gazanın karşılığı bir cevâhir kabza sonkur kılıç ve filândıra göndermiştir82. Sultan
Süleyman han tarafından taltif edilen Cezayir valisi Gazi Hasan Ağa böylece gücünü ve ününü
arttırmıştır.
Yaptığı başarılı deniz fetihleri sonucu Kanuni Sultan Süleyman’ın sohbetine mazhar
olan Barbaros Hayreddin Paşa da gösterdiği yararlılıkların sonucu cevahir oturtma bir kılıç ile
taltif etmiştir83. İki taraf da karşılıklı olarak güven ve dostluğunu pekiştirmişlerdir. Paşa’nın
itibarı diğer devlet adamlarına nazaran hayli yükselmiştir.
Padişahların devlet adamlarına verdiği hediyeler güç imgesinin iletimidir. Aynı
zamanda padişahlara sunulan hediyeler ise kendisine duyulan saygının göstergesidir. Zaman
zaman padişah anneleri de çeşitli vesilelerle oğullarına hediyeler sunmuştur. Hatice Turhan
Sultan da Eminönü’ndeki Yenicami’nin 1664 yılındaki açılış töreninde oğlu IV. Mehmet’e
zümrüt kabzalı bir hançer hediye etmiştir84. Hançer som zümrütten yapılmış olup iki yanında
elmas ejderha başları, ortası çiçek motifli rengârenk mineli altın kınıyla döneminin ihtişamını
yansıtmaktadır.
Sultan I. Mahmut’un Nadir şah için yaptırdığı meşhur Topkapı Hançerinin ilginç bir
hikâyesi vardır. Bir önceki bölümde Nadir Şah’ın Sultan I. Mahmut’a gönderdiği Taht-ı
tavustan bahsetmiştik. Sultan bu değerli hediyeye karşılık olarak bu mücevherli hançeri
yaptırtmıştır. Diğer hediyeler ile birlikte şaha gönderilen hançer yolda İran şahının ölüm
haberinin ulaşması üzerine Topkapı sarayına geri getirilmiş ve hazine kayıtlarına alınmıştır.
Özel yapım olan hançerin kabzasında üç iri zümrüt, kabzasını üst kısmında kapaklı İngiliz
saati, elmaslı kınının ortasında meyve ve çiçeklerden oluşan bir natürmort yer almaktadır85.
Hançer, o dönem Osmanlı-İran siyasi ilişkilerinde devletin gücünün, zenginliğinin ve iyi
81 E. Düzdağ, a.g.e, c. 1, s. 127-128.
82 E. Düzdağ, a.g.e, c. 2, s. 224.
83 E. Düzdağ, a.g.e, c. 2, s. 75.
84 G. İrepoğlu, a.g.e, s. 157- 158.
85 A. Gözen, a.g.e, s. 7.
20
niyetinin göstergesi olarak gönderilmiştir. Bugün “Topkapı hançeri” olarak bilinen bu hançer
sarayın hazine dairesi bölümünde sergilenmektedir.
Osmanlı Devleti’nde yabancı devletlere gönderilen elçilik heyetlerinde mücevherli
hançer ve kılıçlar gönderilmiştir. Örneğin III. Mehmet Fransa ile dostluğu devam ettirmek için
Müteferrika Mutahhar Ağa ile IV. Henri’ye değerli taşlar ile yapılmış bir kılıç göndermiştir86.
Sonuç olarak mücevher ile murassa kılıç ve hançerler padişah tarafından güven ve
takdir göstermek üzere verilen armağanlardır. Hançer ve kılıç günlük hayatta kullanımından
daha çok aslında bir saltanat simgesi olarak kullanılmıştır.
1. 2. 3. At koşum Takımları, Üzengi
Diğer bütün eşyalarda olduğu gibi at koşum takımları da mücevher ile bezenmiştir. At
koşum takımları için Raht hazinesi denilen ayrı bir hazine oluşturulmuştur87. Padişahın
atlarının koşumları ve üzengileri bu hazinede muhafaza edilmiştir.
Ayrı bir hazine oluşturulacak kadar değerli parçalar olan koşum takımları, Osmanlı
devletine gelen seyyahların ve elçilerin notlarında yer almaktadır. Bu seyyahlardan biri Kanuni
Sultan Süleyman döneminde Osmanlı ülkesine gelen Busbecq’tir. Bir sefer sırasında ordunun
geçişini hayranlıkla izlediğini belirterek sipahilerin Kapadokya, Suriye ve başka cins soylu
atların üzerinde gümüş, altın pullar ve kıymetli taşlar ile işlenmiş örtüleri koşum takımlarıyla
geçişlerinin muhteşem olduğunu aktarmıştır88. Adet olduğu için padişah sefere giderken
yanında kendisine mahsus dokuz yedek at götürülür, bunların dizginleri, eğer takımları,
örtüleri altın işlenmiş ve kıymetli mücevherlerle çeşitli elmaslar ve yakutlarla süslenmiştir89.
1573 yılında Avusturya elçisinin sefaret heyetinde vaiz olarak gelen Stephan Gerlach,
1577 yılında sultan III. Murat’ı Cuma namazına giderken görmüş ve at koşum takımlarını
şöyle anlatmıştır: “3 Mayıs’ta padişah, atı üzerinde konutumuzun önünden geçerek camiye
gitti. Daha önce çoğu kez olduğu gibi, gayet sade kırmızı ve beyaz ipekten yapılma bir elbise
giymişti. Oysa atı çok süslüydü ve eyerlerinin arka kısmı firuzelerle bezenmiştir.90” Stephan
Gerlach’ın dikkatini padişahın giyiminden çok atının mücevherle bezenmiş koşum takımları
çekmiştir.
Bir diğer seyyah Polonyalı Simeon’un notlarında da koşum takımları ile ilgili detaylar
yer almaktadır. Bu koşum takımlarının her biri ayrı bir sanat eseridir. Bunlar devletin gücünü,
padişahın ihtişamını gösteren önemli parçalardandır. Polonyalı Simeon I. Ahmet’in Cuma
86 Y. Öztuna, a.g.e, c. 5, s. 25.
87 İ. H. Uzunçarşılı, a.g.e, s. 491.
88 Busbecq, Türk mektupları Kanuni Döneminde Avrupalı Bir Elçinin Gözlemleri, çev: Derin Türktömer,
İstanbul, 2014, s. 101.
89 Peçevi İbrahim Efendi, a.g.e, c.2, s. 495.
90 S. Gerlach, a.g.e, c.2, s. 573.
21
namazı için saraydan çıkışını izlemiş ve padişahın büyük bir debdebe ile camiye gittiğini
belirtmiştir. Çünkü padişah saraydan çıkıp halkın içine karışmaktadır. I. Ahmet’in Cuma
namazı için hazırlanan atı, göz kamaştıran iri inciler ve mücevherlerle süslenmiştir91. Diğer
hiçbir kralda bulunmayan bu hazinenin ve altınların değerini takdir ve tasvir etmeninin
mümkün olmadığını belirtmiştir.
Polonyalı Simeon’un eserinin en son kısmında ek olarak verdiği bilgiler arasında IV.
Mehmet’in selamlık merasimi farklı bir yazardan aktarılmıştır. Polonyalı Simeon 1608- 1618
yılları arasında İstanbul’a geldiği için IV. Mehmet’i görmesi imkânsızdır. IV. Mehmet’in
Cuma namazı için binmiş olduğu atın muhteşem güzellikte siyah bir at olup örtü ve eğeri
üzerindeki mücevherâtın ağırlığı altında çökmüş gibi görünmektedir92. Padişahtan önce alayla
geçen dokuz at olduğunu ve bu atların altın, inci, yakut, zümrüt ve elmasla süslü örtülerinin ve
göz kamaştırıcı ihtişamını tasvir etmiştir. “Atların üç parmak genişliğinde altından örülmüş
dizginleri, altın ve gümüş levhalar ve nefis mücevherlerle süslenmişti93.”
Görkemli at koşum takımları devlet adamları tarafından padişaha hediye olarak
sunulmuştur. Örneğin III. Murat’ın oğlu Şehzade Mehmet’in sünnet düğününde Sadrazam
Koca Sinan Paşa 40.000 altın değerinde atlar ve mücevherli at koşumları hediye etmiştir94.
Padişahlar törenlerde mücevherli at koşum takımları kullanmışlardır. Örneğin Sultan
II. Mustafa törenlerde mücevher kuşamlı incili aba üzerine kaplan postu eyerlenmiş bir ata
binmiştir95. Bütün heybet ve ihtişamı ile devletin gücünü temsil etmiştir.
At koşum takımları, yabancı devletlere yollanan elçi heyetleriyle armağan olarak
gönderilmiştir. 1699 yılında Avusturya imparatoruna İbrahim Paşa ile muazzam at koşumları
gönderilmiştir. 1 adet 531 elmas ve 338 yakut ile murassa minakari altın raht, alınlık, enselik,
bilan üçer toplu sim zincir, som dizgin, 128 elmas ve 204 yakut ile murassa rikab, zümrüt ve
yakut ile müzeyyen 31 şemseli som sarı sırma incili abayı, kırmızı kadife üzerine som sırma
incili eyer, 112 zümrüt ve 380 yakut ile murassa raht, alınlık, enselik, 49 elmaslı bilan
Avusturya’ya gönderilmiştir96.
Kırım hanlarına da murassa at koşum takımları gönderilirdi. Hem seferlerde yaptıkları
hizmetler hem de Kırım hanı oldukları zaman bu hediyelerin gönderilmesi âdettendi. III.
91 Polonyalı Simeon, Polonyalı bir Seyyahın Gözünden 16. Asır Türkiyesi, çev: Hrand D. Andreasyan,
sadeleştiren: İsmail Özkan, İstanbul, 2016, 30.
92 Simeon, a.g.e, s. 227.
93 Simeon, a.g.e, s. 226.
94 Y. Öztuna, a.g.e, 2013, s.296-298.
95 Silahdar Mehmet Ağa, a.g.e, c.1, s. 36.
96 Anonim Osmanlı Tarihi, s. 139.
22
Mehmet 1598 yılında Gazi Giray’ın mirzaları ile birlikte katıldığı seferde yaptığı yardımlardan
dolayı, iki mücevher eyerli murassa rahtlı at hediye etmiştir97.
1. 2. 4. Tabak, Tepsi, Kâse, Bıçak, Kaşık, Çatal, Leğen, İbrik
Osmanlı devletinde önemli ziyafetlerde altın ve mücevherli eşyalar kullanıldığı
bilinmektedir. Cihanşümul bir devlet olan Osmanlı, ihtişam ve zarafeti her zaman ön planda
tutmuştur. Tabak, tepsi, kâse, kaşık, çatal, leğen ve ibrik gibi eşyalar da Osmanlı sarayında
mücevher ile bezenmiştir.
Devletin kuruluş yıllarında Sultan I. Murat’ın (1302- 1389) oğlu Yıldırım Bayezid’in
(1389- 1402) düğününde Akıncı Beyi Evrenos Gazi, on adet altın ve gümüş tepsi, altın leğenibrik,
altın ve gümüş kadehler hediye etmiştir98. Altın ve gümüşten yapılmış bu eşyaların
hediye olarak sunulması o dönemde saray ve çevresinde kullanıldığını göstermektedir.
Altın ve gümüşten yapılan leğen ve ibrikler savaş zamanında padişahların ve
sadrazamların otağında kullanılmıştır. Örneğin 1594 yılında Osmanlı ordusuna destek vermek
için gelen Kırım Hanı’na sadrazamın otağında elini yıkaması için murassa altın leğen ve ibrik
verilmiştir99.
Osmanlı padişahları Çin porselenine ayrı bir önem vermişlerdir. Çin porselenleri daha
çok 15.yüzyıldan itibaren Anadolu’da kullanılmaya başlanmıştır. Örneğin, 1457 yılında
Edirne’deki sarayda, Sultan II. Mehmet’in şehzadeleri Beyazıt ve Mustafa için yapılan sünnet
düğününde fağfuri100 üskürelerle şerbet sunulması, porselenlerin o zamanlarda kullanıldığını
göstermektedir101. Yine sultan III. Murat’ın oğlu şehzade Mehmet’e 1582 tarihinde yapılmış
olan sünnet düğününde 397 adet Çin porselenin yetmediği ve ek olarak çarşıdan 541 İznik
tabağı, kâsesi ve sahanı alınmıştır102. Porselenler Osmanlı sarayında sürekli kullanılmış ve hiç
değer kaybetmeden günümüze kadar gelmiştir. Çin porselenlerini en güzel örnekleri bugün
Topkapı sarayında teşhir edilmektedir.
1. 2. 5. Kitap
Kitaplar da mücevher ile bezenip özel mücevherli ciltler yapılmıştır. Diğer eşyalarda
olduğu gibi kitaplarda hediye olarak sunulmaktadır. Örneğin; Şahkulu Han, II. Selim’e hediye
97 Naîmâ Mustafa Efendi, a.g.e, c. 1, s.139.
98 E. Şapolyo, a.g.e, s. 47.
99 Ol esnâda Tatar Han dahi gelip âşir-i zilkade dede orduya erişip vezîr ile at arkasında musâfaha ile
görüşüp vezîria’zam otağına nüzûl eyledi. Ve bir mak’ada ale’t-tesâvi oturup bade’t-ta’âm bir murassa
altın leğen ve ibrik gelip el yuduktan sonra hanın silahdarına verildi… Bkz: Naîmâ Mustafa Efendi, a.g.e,
c.1, 71.
100 Fağfur: 1. Çin imparatoru. 2. Porselenden yapılmış Çin işi yarı şeffaf fincan, tabak v Bkz; Ünal, a.g.e,
s. 243.
101 Ayşe Erdoğdu, Serkan Gedük, “Topkapı Sarayının Mücevherli Çin Porselenleri”, II. Uluslararası Türk
Sanatları, Tarihi ve Folkloru Kongresi/Sanat Etkinlikleri, Konya 2015, s.286
102 Erdoğdu ve Gedük, a.g.e, s. 286.
23
olarak Hz. Ali’nin el yazısı olduğu söylenen tezhipli bir Kur’an, minyatürlü ve ciltli murassa
elmaslı Firdevsi’nin Şehnamesini göndermiştir103. Mücevher ile bezenmiş Kuran kapları
yüzyıllar boyunca Safevi’lerden gelen en değerli armağanlar arasında yer almıştır.
Sultan I. Ahmet, Sutanahmet Camii’nin yapımında 9.000 adet kitabı caminin mal
varlığına bağışlamıştır104.
III. Murat’ın kendine özel ayrı bir kütüphanesinin olduğundan bahsedilir. Bir de
sarayın ortak kütüphanesi vardır ki burada bütün kitaplar bulunmaktadır. Her biri üç karış
uzunluğunda ve genişliğinde, biri Büyük Konstantin hakkında olmak üzere ciltlerinin
güzellikleriyle büyüleyen 120 eser vardır. Aralarında Eski ve Yeni Ahit, tarih kitapları, aziz
menkıbeleri bulunur ve bunlar gümüş kaplı olup pek değerli taşlarla bezenmişlerdir105. Sultan
III. Murat’ın kitaplara olan ilgisi bilindiği için Damatı İbrahim Paşa, Mısır’dan dönüşünde ciltli
murassa iki Kur’ân hediye etmiştir106.
Osmanlı padişahlarının hepsinin kitaba ve kütüphaneye ilgisi vardır. Her biri kendi
dönemlerinde güzel ciltli kitapları hazinesine almıştır.
1.3. Elbiseler
Gücün ve ihtişamın göstergesi olan mücevher elbiselerde de kullanılmıştır. Osmanlı
padişahları giyimlerine daima özen göstermişlerdir. Özellikle halk ile buluşacağı sünnet, düğün
gibi törenlerde ve yabancı devlet elçilerini kabul edeceği zamanlarda padişahlar mücevherle
bezeli elbiseler giymişlerdir. Padişah için elbise de bir ihtişam ve kudret göstergesidir.
Kaftanlar, hilatler, kemerler, çizmeler vb. birçok üst giyim elbiseleri mücevher ile işlenmiştir.
Padişahların kıyafetlerinde bazen aşırıya kaçarak hocaları tarafından uyarıldığı
bilinmektedir. Örneğin; Fatih Sultan Mehmet’in hocası Molla Gürani, bir öğle yemeği vakti
Fatih Sultan Mehmet Han yemek yerken yanına girmiş, elbisenin ihtişamıyla yemek
takımlarının hepsinin som altından olduğunu görünce kızmış bağırarak: “Elbisen haram,
yemeklerin haram, haramdan kaçın” diyerek padişahı azarlamıştır. Hocasının emrini
hürmetle karşılayan padişah o günden sonra kıyafetini ve sofra takımlarını sadeleştirmiştir107.
Bir diğer örnek ise Yavuz Sultan Selim’in kıyafet konusunda Kanuni Sultan
Süleyman’ı azarlamasıdır. İsmail Hami Danişmend şöyle aktarmaktadır; Yavuz Sultan Selim
kıyafetinin sadeliği ile maruftur. Onun düşüncesine göre süs kadınlığın, sadelik de erkekliğin
özelliğidir. İşte bundan dolayı, kendisinden sonra (Kanuni) lakabıyla şöhret bulacak olan
103 Y.Öztuna, a.g.e, c. 4, s. 267.
104 Ö. Kumrular, a.g.e, s. 119.
105 Ö. Kumrular, a.g.e, s. 61.
106 Hammer, a.g.e, c. 4, s.1077.
107 Danişmend, a.g.e, c. 1, s. 185.
24
sevgili oğlu şehzade Süleyman bir gün pek muhteşem bir kıyafetle karşısına çıkıp elini öpmek
isteyince, şöyle azarladığından bahsedilir: Sen böyle giyinirsen anan ne giysin Süleyman? İşte
bunun üzerine geleceğin Kanuni’si de kılığını biraz sadeleştirmeye başlamıştır108.
Osmanlı devletine gelen elçi heyetlerinde görevli kişiler dönemin giyim ve kuşamına
dair önemli notlar kaydetmişlerdir. İngiliz Kraliçesi I. Elizabeth Osmanlı İmparatorluğu ile
ilişkileri iyileştirmek ve deniz ticaretinde söz sahibi olmak için payitahta bu zamana kadar
gönderilmemiş muazzam bir org hediye gönderir. Orgu yapan usta Dallam, beş yardımcısı ile
birlikte beş aylık bir deniz yolculuğuyla İstanbul’a gelmiş ve Sultan III. Mehmet’e orgu
sunmuştur. III. Mehmet İngiliz elçisini huzura kabul ettiği zaman elçi gözüne ilişen manzarayı
şu şekilde anlatmaktadır; Salon, altın sarısı bir ışığa boğulmuştu. Döşeme ile tavan arasında
ortalara rastlayan bir nokta üç yanından üç göğe açıktı. Bu duvarların önünde sultan’ın saray
erkânı toplanmışlardı. Hepsinin altın sarısı giysileri vardı; kavuklarının rengi ile biçimi
rütbelerini gösteriyordu109. Sultan’ın arkasında duran iki yüz içoğlanın altın sarısı entariler
giydiğinden bahsetmektedir. Dallam gözlemlerinde Sultan III. Mehmet’in sarı bir kaftan
giydiğini, parmağına elmas taşlı bir yüzük taktığını, eğri ağızlı kılıç kuşandığını, bunun
yanında ok ve yay taşıdığını aktarmıştır.
Alt başlıklar altında padişahın kullanmış olduğu elbise türleri ile ilgili bilgiler
verilecektir.
1.3. 1. Kaftan, Kürk, Serâser110
Kürk, ilk zamanlarda Osmanlı devletinde soğuktan korunmak amacıyla bir ihtiyaç
olarak kullanılırken zamanla lüks haline gelmiştir. XV. yüzyıl’da Osmanlı devlet ricâli
arasında farklı biçimlerde giyildiği görülen kürk kaftanlarının111 en değerlisi padişaha
mahsustur. Bu kürk kaftanlar arasında padişaha mahsus olanlar şöyledir; kapaniçe, samur ve
kakum.
Kürk, kaftan yararlılık gösteren devlet adamlarını taltif etmek amacıyla hediye olarak
verilmiştir. Örneğin; Kanuni Sultan Süleyman, Cezayir’de yaptığı seferlerin karşılığı olarak
108 Danişmend, a.g.e, c. 1, s. 176.
109 S. Mayes, a.g.e, s. 220.
110Serâser: İpek ve altın gümüş işlemeli, kalın ipekli kıymetli bir kumaş çeşidi. Dokumasında çok
miktarda altın ve gümüş kullanıldığı için çok pahalı bir kumaştı. Bkz: M. A. Ünal, a.g.e, s. 606.
111Kaftan: Her çeşit üst elbisesine umumî olarak verilen isim olup Arapçası hilat’tır. Ünal, OTS, 366.
Osmanlılar’da Kaftan Osmanlı giyiminin de en önemli unsuru olup önden açık, ayak bileklerine veya
yere kadar uzanan bir üst elbisesidir. Saray giyiminde kol boyları ya dirseğe ya da bileğe kadar ve
yanlardan sarkan, bazen etek boyuna kadar inen uzunlukta olabilir. Kol boyunda olanların üstüne tekrar
bir kat daha elbise giyilebilir. Dirseğe kadar olanlar için aynı kumaştan ek bir kol yapılır ve bir ilikle
omuzdaki bir düğmeye iliklenip uzun kollu hale getirilir. Nurhan Atasoy, "Kaftan", TDV İslâm
Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/kaftan#2-osmanlilarda (22.07.2019).
25
Gazi Hasan Ağa’ya bir samur kürk göndermiştir112. Gazi Hasan Ağa verilen samur kürk beyler
arasındaki konumunu yüceltmiştir.
Osmanlı şeyhülislamlarından Ebusuud Efendi (1450-1574) 1566 yılında İrşadü’l
Akli’s- selim ilâ Mezâye’l Kitâbi’l-Kerim isimli Arapça tefsirini tamamladığında Kanuni
Sultan Süleyman tarafından günlük ücreti 600 akçeye çıkarılmış ve yazlık ve kışlık iki samur
kürk verilmesi için emir vermiştir113.
Sultan III. Murat cülus bahşişi için vezirlere ve devletin büyük memurlarına kürkler
ihsan etmiştir. Sadrazama beyaz atlas kaplı samur kürk daha az kıymetli kumaş serasere kaplı
iki kürk, diğer beş vezirine 4.000 altın, iki hilat vermiştir114.
Bilindiği üzere padişahların cülus törenlerinde, kılıç alaylarında ya da bayram
tebriklerinde giydikleri kıyafetler mücevher ve altın ile murassa, oldukça gösterişli elbiselerdir.
Örneğin; Sultan IV. Mehmet Edirne Şenliği’nde yeşil ipek kaplı samur bir kürk giymiştir. II.
Mustafa’nın 1696 yılında düzenlettirdiği törende kalın mavi kumaştan yapılan Hırkalı bir kürk
giydiği bilinmektedir115. II. Mustafa serâserli kapaniçeler de kullanmıştır. Nusretname’de
“…padişah otağına dönerek kıyafetini değiştirdi ve serâserli kapaniçe giyerek, … 15 baş
kurbanlık koyundan üçünü bizzat kendisi kesti.116” Serâser kumaştan bir kapaniçe giymek bu
dönemde oldukça lükstür. Serâser’in değerli bir kumaş olduğuna ve daha çok padişahlar
tarafından kullanıldığını biliyoruz. 16. yüzyılın ortalarında serâser’in bir arşını 318 akçeye
denk gelmektedir117. Bu dönem için çok büyük bir rakamdır.
Osmanlı Devleti’nde Sultan I. İbrahim’in kürklere olan düşkünlüğü bilinmektedir.
Saltanatı süresince ülkedeki bütün kürkleri toplatmış ve en güzel kürklerin kendisinde olmasını
arzulamıştır. Sultan I. İbrahim giydiği kaftanlarda, oturduğu minderlerde samur kürk
kullanmıştır. Örneğin, İran şahına bir bostancıbaşı göndererek iki fil, beş yüz parça altın işli
kumaş ve kürk istemiştir118.
Teşrifat gereği İmparatorluğa gelen elçilere, Kırım hanlarına, Eflak ve Boğdan
voyvodalarına hilat hediye edilmiştir. Mesela Kırım hanına, seferlere katıldığı için, askeri
komutanlara, ulufe dağıtımı sonrası hilat ile birlikte diğer bölümlerde bahsettiğimiz kılıç,
112 E. Düzdağ, a.g.e, c. 2, s. 224.
113 Murat Akgündüz, “Padişah ile Şeyhülislam arasındaki Hediyeleşmeler”, Hediye Kitabı, İstanbul, 2007,
s. 134.
114 Hammer, a.g.e, c. 4, s. 1026-27
115 Silahdar Mustafa Efendi, a.g.e, c. 1, s. 31.
116 Silahdar Mustafa Efendi, a.g.e, c. 1, s. 46.
117 Seraser maddesi Bkz: M. A. Ünal, a.g.e, s. 606.
118 Ö. Kumrular, a.g.e, s.217.
26
hançer ve para gönderilmiştir. III. Mehmet (1595-1603) 1598 yılında Gazi Giray’a 100 adet
askeri ile sefere katıldığı için kendisine samur kürk, mirzalara ise hilat hediye edilmiştir119.
1. 3. 2. Miğfer, Zırh
Hem miğfer hem de zırh savaş zamanlarında vücudu korumak amacıyla yapılmış
savaş gereçleridir. Mücevherli miğfer, zırh ve üsküf daha çok resmigeçit törenlerinde
kullanılmıştır.
Apolonya Kalesi’ni fetheden I. Murat (Hüdavendigâr) ve askerleri kalede çok fazla
mücevher ele geçirmiştir. İçlerinden bir tane sipahi mücevherlerden bir altın tas alır ve
başındaki külahın altına saklar, ancak tam olarak saklayamadığı için padişahın dikkatini çeker.
Tası alan askere mücevherin 5’te 1 hazineye ait iken sen neden böyle kıymetli bir şeyi sakladın
diye sorar; Asker kılıcımın hakkını aldım diyerek cevap vermiştir. Bunun üzerine altın tası ona
hediye etmiştir. Bu olayın hatırası olarak bundan sonra muhafızlar ile subayların üsküf
dedikleri sırma işlemeli külah giymeleri emir verilmiştir120.
Topkapı Sarayı’nda sergilenen III. Mustafa’nın zırhı günümüze kadar ulaşmıştır. Bu
zırh takımı, gömlek, pantolon, eldiven, kemer, kolçak ve peçenekli miğferden oluşmaktadır.
Gömleğin yaka kenarları, dirsek hizasındaki kol ağızları ve eteği altın zincir örmedir. Göğüs
üzerinde elmaslı üç sıra altın çaprast ve üzerleri elmaslarla işli yuvarlak, güneş biçiminde
büyük madalyonlar vardır. Yakası elmaslı küçük yuvarlak ve dikdörtgen paftalarla süslüdür.
Ortaları elmaslı küçük altın paftalar, eldivenlerin üzerine ve pantolonun dizden aşağı kısmına
da serpme olarak yerleştirilmiştir121.
1.4. Saatler
Mücevher ya da altın ile bezenmiş saatler, Osmanlı Devleti’nde ihtişamı gösteren,
gücü temsil eden önemli aksesuarlardandır. Saat bir lüks göstergesidir. Saatler, Osmanlı
Devleti’nde Fatih Sultan Mehmet Han ile yaygın olarak kullanılmaya başlanmıştır.
Avrupa’dan saat siparişleri bu dönemden itibaren verilmiştir. 16. yüzyıllarda saate ve saat
ustasına yabancı olan Osmanlı Devleti’ne hediye saatler gönderilmiştir. Özellikle Fransa,
İngiltere, Avusturya ve İsviçre’den gelen saatler kullanılmıştır. Pek çok hediye saat
gönderilmiştir. Bu saatlerin çoğu padişahın gücünden faydalanmak isteyen ülkeler tarafından
gönderilmiştir.
119 Naîmâ Mustafa Efendi, a.g.e, c. 1, s. 139
120 E. Şapolyo, a.g.e, s. 47.
121 A. Gözen, a.g.e, s. 19.
27
1.4.1. Koyun saatleri
Mücevher ya da altın işlemeli yapılan koyun saati cebe sokulduğu için böyle bir tabir
kullanılmıştır. Cep saatleri zamanla padişahların kıyafetlerini tamamlayan bir aksesuara
dönüşmüştür.
Busbecq Türklerin vakti gösterecek saatlerinin olmadığını söyleyerek kendilerini ay
ışığına bakarak gün ağardı diye kandırdıklarından bahsetmektedir. Bu yüzden uykusunda
rahatsız edilmemek için Türk rehberlerine yanında cep saatleri bulunduğunu söyleyerek uyuya
kalmamalarının sorumluluğunu üstlenmiştir122.
Cep saatleri 16. yüzyıldan başlayarak, 17. yüzyıldan itibaren padişahlara sunulan
gözde hediyeler arasındadır. Özellikle Avrupa’dan gelen elçiler padişahın huzuruna olağanüstü
saatler ile gelmeye başlamıştır. Örneğin, Fransa kralı 1681 yılında IV. Mehmet’e pandül yani
sarkaçlı saatler göndermiştir123. Ve 1583 yılına gelindiğinde sultanın oğlunun sünnet töreni
büyük bir debdebeyle kutlanırken hediye olarak bir cep saati getirmişlerdir. Ancak III. Murat
Fransa kralının göndermiş olduğu bu hediyeyi küçümseme olarak algılamış ve içerlemiştir124.
Barbaros Hayreddin Paşa, dönemin padişahı Kanuni Sultan Süleyman’a cevahir
oturtma altın bir saat hediye etmiştir125. Paşa, padişahın takdirini kazanmış ve lala olmaya
layık görülmüştür.
Sultan II. Mustafa’ya her fırsatta değerli hediyeler sunan sadrazamı Ali Paşa bir de
murassa bir saat hediye etmiştir126. Görülüyor ki saatler bu dönemin değerli parçalarındandır.
Çünkü saat ihtişam ve lüks göstergesidir.
17. yüzyılda Osmanlı Devleti için az çok birbirine benzer cep saatleri yapılmıştır. Bu
saatlere örnek, imparatorluk ordusunun Osmanlı’yı yendiği St. Gotthard Muharebesi’nin
ganimeti olan, Viyana takvimli bir saattir. Kadranlar hâlâ muharebe gününde 8 Muharrem
Cuma, yani 1 Ağustos 1664’te durduğu andaki zamanı göstermektedir127.
Padişah da Sultan III. Mustafa’nın (1757-1774) sahil hanesinde oğlunu sünnet ettiren
Şeyhülislam Şerifzade Mehmet Efendi’ye tebdil hasekisi Emin Ağa vasıtasıyla mücevher bir
saat hediye etmiştir128.
122 Busbecq, a.g.e, s. 22.
123 Fatma Açıkgöz, “XIV. Louis Tarafından IV. Mehmet’e Gönderilen Tarziye Hediyeleri”, Kırıkkale
Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2011, c. 1, s 71.
124 Otto Kurz, Sultan İçin Bir Saat, çev: Ali Özdamar, İstanbul, 2005, s. 29.
125 E. Düzdağ, a.g.e, c. 2, s. 168-169.
126 Silahdar Mustafa Efendi, a.g.e, c. I, 8.
127 O. Kurz, a.g.e, s. 53.
128 M. Akgündüz, a.g.e, s. 135.
28
Reşat Ekrem Koçu’nun Peçevi’den aktardığı Uğursuz saat hikâyesi de bir hayli
ilginçtir129. Müverrih Peçevi İbrahim Efendi cellat mezadı ve uğursuz eşyalar üzerine son
derece etkileyici bir hikâye aktarmaktadır:
16. yüzyıl sonu saray ricalinden Kapıağası Gazanfer Ağa, Padişah III. Murat
üzerindeki sonsuz nüfuzu sayesinde rüşvet yolundan büyük bir servet yapmıştı. O zamanlar
İstanbul'da Rüstem Ağa isminde namlı bir saatçi ve kuyumcu vardı. Gerçekten büyük
sanatkârdı ve Gazanfer Ağa bu zata fevkalade kıymetli elmaslarla süslü bir koyun saati
yaptırmıştı. Saatin mücevherlerini de kendisi vermişti.
Kapı Ağası Gazanfer Ağa cellada verilince, Ağa'nın kıymetli taşlarla süslü saati
koynundan çıkmış, celladın eline düşmüştü. Cellatlar başlı başına bir servet olan bu saat için
bir mezat yaptılar. Saati Cellat mezadından Tırnakçı Hasan Paşa satın almıştı. Kısa süre sonra
Tırnakçı Paşa'da idam olundu, saat yine cellat mezadına düştü. Bu sefer de bu harikulade güzel
saati pek ucuz bir bedel karşılığında Kasım Paşa satın aldı. Bir iki ay geçmedi, Kasım Paşada
cellada verildi, saat onunda koynundan çıktı ve üçüncü defa cellat mezadına düştü. Bu sefer de
Gazanfer Ağa'nın uğursuz saatini Sadrazam Derviş Paşa satın aldı ve "Civan Bey" lakaplı
kardeşine hediye etti. Civan Bey'in asıl adı bilinmemektedir; çünkü pek genç yaşında, yani
tüysüz bir delikanlı iken sadrazamın himayesiyle Eğriboz Sancak Beyliği'ne tayin edilmiş ve
"Civan Bey" dene dene adı unutulmuştur.
Müverrih Peçevi İbrahim Efendi ile bu Civan Bey Eğriboz'daki Bey konağının deniz üstüne
kurulmuş salaş taraçasında sohbet ediyorlarmış. Söz saatten açılmış. İbrahim Efendi de saat
meraklısı imiş. Civan Bey koynundan çok süslü bir saat çıkararak müverrihe göstermiş.
İbrahim Efendi: "Ömrümde bu kadar güzel saat görmedim!" deyince Civan Bey de saatin
hikâyesini anlatmış. Peçevi elindeki saati hemen bırakarak "Bu nasıl hediye! Böyle uğursuz
saati insan düşmanına vermez!" demiş. Bu söz Civan Bey'i etkilemiş, hemen hançeriyle saatin
elmaslarını çıkarmış ve bir çekiç ile de çarklarını kırarak denize atmış...
Denizin dibinde saatin parıltısı bile görülüyormuş. Civan Bey'le İbrahim Efendi
taraçada otururlarken bir atlı gelmiş, Civan bey'e vazifesinden azledildiğini tebliğ etmiş. Civan
bey şaşırmış: "Azlimizi gerektiren bir şeyimiz yok idi!" demiş. Gelen adam: "Bey'im!
Sadrazam Derviş Paşa idam olundu. Sizin de idamınız için ferman çıkarıp Bostancıbaşılara
gönderildi, ama sonra şefaatçileriniz himmet ettiler. İkinci bir ferman ile ben gönderildim
ve idamınızla görevlendirilenlere ancak yarım saat önce yetişebildim!" cevabını vermiş.
129 Reşad Ekrem Koçu, “Cellatlar ve İdam Cezaları”, Tarihimiz Garip Vakalar, 1951, s. 23-30.
29
Bu olayı aktaranlar der ki, ikinci fermanı getiren adam, idam fermanını getirenlere
Civan Bey meşhur saati çekiç ile kırdığı anda yetişmişti.
1. 4. 2. Masa Saati
Cep saatlerinin yanında zamanla masa saatleri de kullanılmaya başlanmıştır. Bu masa
saatleri Avrupa’da üretildiği için Osmanlı devletine hediye olarak gönderilmiştir. Sultan
Süleyman 1541 yılında Macaristan’ı fethettikten sonra Kral Ferdinand zor durumdaydı ve
barış antlaşması yapılması için sultanı memnun etmesi gerekiyordu. Bu amaçla 1541 yılında
gönderilen elçilik heyeti ile altın ve mücevher bezeli bir saat gönderilmiştir. Masa saati dişli
çark ve ağırlıklardan oluşan karmaşık bir düzenek sayesinde Güneş, Ay ve tüm gezegenlerin
hareketlerini göstermektedir130.
Saatler çeşitli vesileler ile padişahlara hediye olarak sunulmuştur. Bunlardan bir tanesi
de cülus törenleridir. Örneğin, Sultan III. Mehmet’e Kraliçe Elizabeth tahta çıktıktan sonra saat
hizmeti gören ve birçok hava çalan bir org hediye etmiştir. Bu muazzam hediyeyi kraliçe
Elizabeth, Thomas Dallam adında bir ustaya yaptırmıştır. 31 Ocak 1599 tarihli yazdığı
mektubunda kraliçe şöyle diyor: “İşte size, Büyük Türk’e giden, kuşku yok ki üzerinde çok
konuşulacak, başka uluslar, özellikle Almanlar arasında ileri geri konuşmalara yol açacak,
onları son derece utandıracak büyük ve sıra dışı bir armağan131.” Bu armağan ile Kraliçe
Elizabeth aynı zamanda Osmanlı padişahından İngiliz ticareti için daha fazla ayrıcalık elde
etmek ve İspanya’ya karşı Osmanlı donanmasının yardımını sağlamak amacıyla göndermiştir.
Dallam bu saati kurması için İstanbul’a gönderilmiş ve 5 ay deniz yolcuğundan sonra saraya
ulaşılmıştır. Saati padişaha teslim eden Dallam’a kapıağası aracılığıyla 45.5 altı sikke
verilmiştir132. Bu saat günümüze kadar ulaşmamış ve Sultan I. Ahmet zamanında
parçalanmıştır. Sebebini ise padişah söyle söylemiştir: “Yeri puthaneler olan bu timsallerin ve
suretlerin bunun gibi ibadet yerinde ve hilafet konağında bulunması caiz olmaz ve bu münker
gitmeyince benim kademim bundan mütecâviz olmaz” diyerek saati darmadağın etmiş,
yakılacak parçaları yaktırmıştır133.
130 O. Kurz, a.g.e, s. 28.
131S. Mayes, a.g.e, s. 25.
132 Padişahın verdiği altın kesesi şu şekilde anlatılmaktadır: Dallam,”Orada, saat vuruncaya kadar ayakta
durarak böyle şeyler çaldım”. Diyor: Sonra başımı olabildiğince yere eğerek sırtımı dönüp uzaklaştım.
Cübbemi yerden alırken kapıağası yanıma geldi ve durmamı, cübbemin de yerde kalmasını söyledi; bir
süre durdum, kapıağası gidip orgun klavyesini kapamamı söyledi; onun üzerine tekrar Grand Signior’un
yanına gittim, eğilip selam vererek yeniden cübbemin yanına döndüm. Arkadaşlarım beni görünce
neşelendiler ve güldüler. Sonra, Grand Signior’un elini arkasına götürerek altın dolu bir kese çıkardığını
gördüm. Kapıağası keseyi alarak bana ‘chiker’ denen 45,5 altın sikke getirdi; sonra beni gene geldiğim
yere götürdüler; büyük başarımdan dolayı büyük sevinç duyuyordum.” Bkz: S. Mayes, a.g.e, s. 222.
133 S. Mayes, a.g.e, s. 279.
30
Günümüzde Dolmabahçe Sarayı’nın elçiler salonunda sergilenen saat, Abdülaziz’in
saltanatı döneminde sadrazamlık yapan Yusuf Kâmil Paşa tarafından Çırağan Sarayı’nın
inşasının bitişi ve padişahın burada yaşamaya başlaması üzerine hediye edilmiştir134. Dönemin
sadrazamı Yusuf Kâmil Paşa’nın amacı sadece saat hediye etmek değil, sarayın bitişini tebrik
amacıyla kaleme aldığı dörtlüğü sunmaktır. Yazmış olduğu bu dörtlüğü bir kâğıt üzerine
yazarak değil süslü ve görkemli bir saatin dört cephesine nakşettirerek takdim etmiştir.
Son olarak Osmanlı padişahları kendi saltanatının tekliği ve biricikliği göstermek için
altın ve mücevheri kullanmışlardır. Üç kıtaya hükmeden padişahı değerli taşlarla bezenmiş bir
tahta otururken üzerinde seraserden samur kürklü bir kaftan, kavuğunda zümrütlü, yakutlu bir
sorguç, kuşağında yakut kabzalı bir hançer ile padişahı betimleyip gücünü ve ihtişamını hayal
edebiliriz.
134 T. Cengiz Göncü, “Belgelerle Milli Saraylar”, Milli Saraylar, Kültür-Sanat-Tarih Dergisi, sayı 7,
İstanbul,2011, s. 169.
31
İKİNCİ BÖLÜM
YÜKSEK DERECELİ DEVLET ADAMALARI NAZARINDA
ALTIN VE MÜCEVHERÂT
Zenginlik yolu devlet kapısında görev almakla başlar. Yüksek dereceli devlet
ümerasının eline geçen servet hayli çoktur. Paşalar ve beyler kazandıkları paranın önemli bir
kısmını altın, mücevher ve mücevherle murassa eşyalara ve yine değerli kumaşlara
yatırmışlardır.
2.1. Mücevherât ve Takılar
Takı ve mücevherât, padişahın ihtişamını tamamlayan vazgeçilmez unsur olduğunu bir
önceki bölümde bahsettik. Devlet adamları da giyimlerinde mücevherleri kullanmışlardır.
Devlet adamları bir ülkeye elçi olarak gönderildiklerinde devletin gücünü ve ihtişamını temsil
ettikleri için değerli mücevherler ve eşyalar kullanmışlardır.
Osmanlı Devleti’nde çeşitli görevlere gelen paşalar ve devlet adamlarının mal varlığı
ile ilgili bilgileri yayınlanmış olan muhallefatlardan ve müsaderelerden öğrenmekteyiz.
Yapılan müsadereler ve muhallefatlar göstermektedir ki devlet adamları da mücevherâta ve
takıya önem vermiştir. Görev yaptıkları devlet kapısında muazzam servet biriktirmişlerdir.
2. 1. 1. Altın, Elmas, Yakut, Zümrüt, İnci
Mücevheri sadece padişahlar değil, padişahtan sonra en yetkili devlet adamları da
kullanmıştır.
Kanuni Sultan Süleyman’ın Damatı ve vezîriazamı Rüstem Paşa135 (1555-1561)
öldüğü zaman muazzam bir servet bırakmıştır. Rüstem Paşa’nın muhallefatında 30 tane değerli
mücevher tespit edilmiştir136. Bu mücevherlerin neler olduğu bilinmese de o dönemde değeri
oldukça yüksektir. Paşa’nın muhallefatındaki diğer eşyalar farklı bölümlerde bahsedilecektir.
27 Aralık 1533 Osmanlı Devleti’nin Kaptan-ı Deryası Barbaros Hayreddin Paşa137,
Kanuni Sultan Süleyman’ın emri ile payitahta gelmiştir. İstanbul limanından payitahta
muazzam bir alay ile geçmiştir. Paşa Sultan Süleyman’a 200 tane esir ve çok sayıda altın ve
gümüş para, başları ve boyunları mücevherlere boğulmuş 200 çocuk esir hediye etmiştir138. Bu
135 Erhan Afyoncu, “Rüstem Paşa”, TDV, c. 35, İstanbul, 2006, s. 288.
136 Peçevi İbrahim Efendi, a.g.e, 1968, c.1, s. 18.
137 Şerafettin Turan, “Barbaros Hayreddin Paşa”, TDV, c. 5, İstanbul, 1992, s. 65-67.
138 Y. Öztuna, a.g.e, c. 3, s. 454.
32
hediyeler göstermektedir ki paşanın ekonomik gücü hayli yüksektir. Barbaros Hayreddin
Paşa’nın takdim ettiği diğer hediyeler ile ilgili bilgi sonraki bölümlerde verilecektir.
16. yüzyılın ortalarında Mühimme defterinde geçen bir hüküm değerli bir taşla ilgilidir.
1564-1565 yılında Burdur kadısı, Şeyh Mehmet Buharî’de bir mücevher bulunduğunu
duyduğu vakit onu elde etmek için birtakım entrikalara başvurmuştur. Şeyh Mehmet Buharî
isminden de anlaşılacağı üzere Buhara’lıdır. Kadı bu mücevheri almak için Musa
Kasabası’nda yaşayan Paşa Bey, Hoca Lütfi, Şah Ali Kassab ve Mahmut Kethüda ile iş birliği
yaparak Şeyh Mehmet’i Gülşebe Hatun adlı bir kadın ile evlendirmişlerdir. Şeyh Mehmet
hemen evlenmeyi kabul ettiğine göre Gülşebe Hatun güzel bir kadın olmalıdır. Kadı
muhtemelen Gülşebe’ye para vadetmiş olmalıdır. Namuslu bir kadının böyle muvazaalı bir
evliliği kabul etmeyeceği göz önüne alınırsa Gülşebe en azından hafif-meşrep bir kadın
olmalıdır. Gülşebe’nin görevi Şeyh Mehmet’de bulunan kıymetli taşı çalmaktır. Şeyh
mücevheri sırtından pek çıkarmadığı anlaşılan zıbının iç kısmında saklamaktadır. Bir sabah
namazı vakti abdest almak için üzerindeki zıbını çıkarıp bir kenara koyunca mücevherin zıbın
içerisinde sakladığını bilen Gülşebe mücevheri alıp hemen başına sokmuş ve derhal kadıya
götürmüştür. Gülşebe hatun Kadı’ya “taşı aldım, görün de yine verin” demiştir. Burdur kadısı
taşı alarak kadını evine göndermiştir. Kadın eve geldiği zaman kocası mücevherinin gittiğini
anlamış ve kadını dövmeye çalışmıştır. Gülşebe’nin ifadesine göre Taşın büyüklüğü (nısf-ı
cevz-i Rûmî) Anadolu cevizinin yarısı kadardır. Burdur kadısı mücevheri Gülşebe hatunu
kullanarak hile ile ele geçirmiştir. Belki Şeyh Mehmet mücevherin peşini bırakmamış ve
hadise hükümetçe öğrenilmiştir. Kadı ile işbirliği yaptıkları suç ortakları olan diğer kişiler
İstanbul’a gönderilmiş139. Taşın ve hadisede rol alanların akıbeti konusunda Mühimme
defterinde bir kayıt yoktur. Ama kadı’nın kadılık görevinden azl edildiği ve en azından
sürgüne gönderildiği muhakkaktır. Şeyh Mehmet muhtemelen bu taşı çalmış ve izini
kaybettirmek için Buhara’dan Burdur gibi ücra bir kasabaya gelmiştir. Taş büyük ihtimal
Hazine-i âmireye alınmıştır. Anadolu cevzinin yarısı kadar büyüklükteki bir elmas henüz
yontulmamış ham bir taş olmalıdır. Burdur kadısının kadılığını riske atarak böyle bir kumpasa
girmesi taşın çok değerli olduğunu gösterir.
Osmanlı Devlet adamlarından Koca Sinan Paşa140 (1520- 1596) da muazzam bir
servet bırakmıştır. Servetinin büyük bir kısmını değerli taşlar oluşturmaktadır. 600.000 altın,
139 6 Numaralı Mühimme Defteri (972/ 1564-1565)< Özet-Transkripsiyon ve İndeks> I, Başbakanlık
Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Yayın No: 28.
140 Koca Sinan Paşa ile ilgili Bkz: Ahmet Önal, Koca Sinan Paşa’nın Hayatı ve Siyasi Faaliyetleri (1520-
1596), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Tarihi Anabilim Dalı, Basılmamış
Doktora Tezi, İstanbul 2012.
33
2.900.000 gümüş akça, 29 çekmece dolusu elmas, zümrüd, yâkut, fîrûze, 20 çekmece
zeberced, 62 çekmece inci ve 20 miskal altın tozu bulunmaktadır141. Ve yine paşanın
muhallefâtından 30 tane iri elmas çıkmıştır142. Koca Sinan Paşa zeki biridir. Sözlerine itibar
edilen bir paşadır. Bu muazzam serveti devlet kapısında görev aldığı süre boyunca elde
etmiştir.
Sultan I. Ahmet’in (1590-1617) sadrazamlarından Nasuh Paşa’nın 1614 yılında
vefatından sonra malları müsadere edilmiştir. Paşa kibirli olması ve rüşvet alması sonucu I.
Ahmet tarafından boğdurulmuştur. İlk Vak’anüvis Naîma Mustafa Efendi, Nasuh Paşa’nın
ölümünün âleme yeniden hayat verdiğini belirtmiştir143. Müsadere sonucunda Nasuh Paşa’ya
ait incilerle dolu sandukçeler144 ele geçirilmiştir. Bu servetinin milyonlarca duka altın
değerinde olduğu belirtilmektedir.
Sultan I. İbrahim145 dönemi (1640-1648) Osmanlı Devleti’nde kadınlar saltanatının
devam ettiği bir dönemdir. I. İbrahim’in validesi Kösem Sultan’ın, ağalar üzerinde etkinliği
artarak devam etmektedir. Bu dönemde Sultan İbrahim’in etrafında gücüne güç katan onu
dualar ile iyileştiren Cinci Hoca önemli bir servet biriktirmiştir. Cinci Hoca validesi Kösem
Sultan tarafından İbrahim’i tedavi ettirmek için getirilmiştir146. Tedavinin mucizevî şekilde
başarılı olması Cinci Hoca’nın sarayda nüfuzunu arttırmıştır. Evliya Çelebi Cinci hocanın
haksız yere bulunduğu mevkie geldiğinden bahsetmektedir. Evliya Çelebi Cinci Hoca’yı
“davet (dua) ilminden asla bir harf bilmez” biri olarak tanımlamıştır147. Cinci Hoca padişahın
yanından bir an olsun ayrılmayarak, sürekli onu pohpohlayarak yakınlığını kazanmıştır.
Padişahın yanında kaldığı sürece kendisinin her istediği padişahın hizmetlileri tarafından
yerine getirilmiştir. Hiç ilmi bilgisi olmamasına rağmen önce müderris sonra da hoca olmuştur.
Sultan İbrahim’in gücünü kullanmıştır. Devlet işlerine müdahale ederek söylediklerini
yaptırmış, rüşvetle yetkisiz kişileri kadı, müderris tayin ettirmiştir. Veziriazam ve şeyhülislâm
ve diğer ileri gelen devlet erkânı hocayı gücendirmemek için seslerini çıkarmamıştır. Padişah
da kendisine güzel bir konak tahsis etmiştir. Sarayda kurduğu bu düzen ile zengin bir hazineye
sahip olmuştur. Masrafları sürekli hazineden karşılanmaya başlanmış olup bu duruma kimse
müdahale edememektedir. Cinci Hoca’nın ne kadar servet biriktirdiğini Sultan İbrahim dışında
141 Y. Öztuna, Osmanlı Hareminde Üç Haseki Sultan, İstanbul, 2015, s. 65.
142 Hammer, a.g.e, c. 4, s. 1120-21.
143 Naîmâ Mustafa Efendi, a.g.e, c. 2, s. 131.
144 Sandukçe burada küçük sandık anlamında kullanılmış bir ölçü birimi olabilir. Sandık: Şeker, çini,
sabun, inci vb. türünden maddeler için kullanılan bir ağırlık ölçü birimi. Ancak standardı
belirlenememiştir. Bkz: M. A.Ünal, a.g.e, s. 593.
145 Sultan İbrahim ile ilgili bkz; Necdet Sakaoğlu, Bu Mülkün Sultanları, İstanbul, 2015, s. 241-254.
146 Ö. Kumrular, a.g.e, s. 213.
147 Ö. Kumrular, a.g.e, s. 213.
34
herkes bilmektedir. İbrahim’den sonra tahta geçen IV. Mehmet’in cülûsu için hazinede yeterli
para mevcut olmadığından Cinci Hüseyin Efendi’den 200 kese akçe istenmesine rağmen
vermemiştir; ama hocanın gayri meşru yollardan büyük bir servet biriktirdiği bilinmektedir.
Cinci Hoca’dan istenilen paranın alınmaması üzerine veziriazam, kayın pederi Kazasker
Mehmet Efendi aracılığıyla para istetmiştir. Fakat yine parayı vermeyi kabul etmemiştir. En
sonunda çavuşbaşı gönderilmiş; Cinci Hoca dayakla, zorla veziriazamın yanına götürülmüştür;
o da kendisinden para istemiş, yokluğundan bahsetmiştir; hapsedilmiş evine maliyeden bir
heyet gönderilmiş, 200 kese akçe ile bohça bohça hediyeler ve altınla dolu 2 sandık, 50’den
fazla samur kürk müsadere edilmiştir. Altınları, hediye gelen eşyaları ve evinde çeşitli yerlere
sakladığı akçeleri devlet hazinesine geçmiştir148. Ele geçen paralar halk arasında “Cinci parası”
olarak ün kazanmıştır. Ancak sonra bu paralar eritilerek yok edilmiştir. Cinci Hoca boğularak
öldürülmüştür.
Evliya Çelebi, seyahatnamesinde Bektaşi dedesi ile yaptığı sohbet sonunda dervişin
kendisine 87 sikke, 7 taş yakut, zümrüt, elmas, lâl, seylân, piruze ve zeberced verip kendisine
bir ömür yeteceğini söylediğinden bahsetmektedir. Bu taşların değerini Bektaşi dervişinin şu
sözlerinden anlayabiliriz “Ey ömrüm Evliya, bu altunların her birinin birer sene harc eylesen
berekât-ı Halîl ile sana kifâyet edüp ömrün oldukça harc eyle” demiştir149. Bu taşların ömrü
boyunca yeteceğinden bahsetmektedir.
Van Valisi ve Evliya Çelebi’nin dayısı olan Melek Ahmet Paşa Bitlis ve etrafının
hâkimi Abdal Han üzerine 5 Temmuz 1655 yılında sefere çıkmıştır. Sefer sonunda Bitlis Hanı
Abdal Han tüm mal varlığını bırakarak kaçmıştır. Bitlis Hanı ile ilgili bilgi veren Evliya Çelebi
hanın muazzam bir servet bıraktığından bahsetmektedir. Bitlis hanına ait kıymetli mücevherler
ve sandıklar dolusu eşyalar kalmıştır. Açılan sandıkların içinden tam 700 adet parlak bedahşan
la’li, 300 adet kırmızı yakut, sarı yakut ve mavi yakut, tam 3.000 adet Nişabur firuzesi
çıkmıştır. Ayrı bir sarı kutu içinde 70 adet mühürsüz elmaslar her biri şeb-çerağ gibi Rum
haracı değer serendil elmasları bulunmuştur150. Bu değerli mücevherlerin hepsi Bitlis Hanı’na
ait olup zenginliğinin göstergesidir.
Şam Valisi Emir’ül Hac Süleyman Paşa’nın muhallefatı içerisindeki servetinin büyük
bir bölümünü ise çeşitli altınlar oluşturmaktadır. Görev yaptığı sürede ticaretle uğraşmış olup
bu ticaret sayesinde Osmanlı Devleti’nin her bölgesine ait altını toplamıştır. Süleyman Paşa
148 Naîmâ Mustafa Efendi, a.g.e, c. III, s. 1176.
149 Evliya Çelebi, Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Haz. Robert Dankoff-Yücel Dağlı-Seyit Ali Kahraman,
İstanbul, 1999, c. III, s. 281.
150 E. Çelebi, Evliya Çelebi, Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Haz. Robert Dankoff-Yücel Dağlı-Seyit Ali
Kahraman, İstanbul, 2001, c. IV, s. 157.
35
sahibi olduğu altınları konağında farklı yerlerde saklamıştır. Muhallefatındaki altınların
miktarları şöyledir; Cedîd âsitâne altını 25.962 adet, zincirli altın 38.173 adet, tuğralı altın
13.106 adet, frengi altın 5.871 adet, İstanbulî altın 19 adet, ters altın 9 adet, mahallî altın 29
adettir. Bu altınların muhallefat içindeki toplam değeri 255.972 kuruştur151.
2. 1. 2. Yüzük
Arapça karşılığı hâtem olan yüzüğün yaygın bir kullanım şekli de zihgirlerdir. Altın,
elmas, yakut, zümrüt gibi madenlerden yapılan yüzük padişahlardan sonra devlet adamları da
süs ve güç göstergesi olarak kullanmışlardır.
Değerli taşlar ile oluşturulmuş yüzükler, devlet adamları tarafından da kullanılmıştır.
Altın yüzük veya yüzüğün üzerindeki kıymetli taş, kişinin ekonomik durumunun ve sosyal
statüsünün bir göstergesi olmuştur.
Padişahların taltif etmek istediği devlet adamlarına verdiği hediyeler arasında yüzükler
de yer almaktadır. Örneğin, Barbaros Hayreddin Paşa’ya, Sultan Süleyman han tarafından bir
adet pusulalı elmas bir yüzük hediye edilerek paşayı Kaptan-ı Derya ilan etmiştir152.
Devlet adamlarının muhallefatları içinde yüzükler önemli bir yere sahiptir. Bunları ne
için aldığını bilemiyoruz. Ancak devlet kapısında yer aldığı için belki hediye edilmiş olabilir
belki de hediye etmek için saklanmış olabilir. Örneğin, Köprülü Mehmet Paşa’nın yeğeni
Amca-zâde Hüseyin Paşa’nın153 (1644-1702) muhallefâtında çeşitli yüzükler bulunmuştur.
Amca-zâde Hüseyin Paşa’ya ait 3 elmas yüzük, 1 sarı yakut yüzük, 1 kırmızı yakut yüzük, 1
sade yüzük ve 1 büyük incili yüzük bulunmaktadır154. Bu yüzüklerden sadece bir tanesinin
değerinin 8.000 akçe değerinde olduğu bilinmektedir. Paşanın maddi durumunun oldukça iyi
olduğu mal varlığında çıkan yüzüklerden anlaşılmaktadır.
Şam valisi ve Emirü’l hac Süleyman Paşa’nın da mücevherâtları arasında kırmızı
yakut yüzük, gül yakut yüzük, tahtta lâ’l yüzük, zümrüt yüzük, buzlu elmas yüzük, firuze taşlı
yüzük ve sarı yakut yüzük çıkmıştır155. Bu yüzükler muhtemelen hanımına ve cariyelerine
aittir. Mal varlığının geneli incelendiğinde yüzükler önemli bir yere sahiptir.
151 Tahir Sevinç, “Şam Valisi Emirü’l-Hac Süleyman Paşa’nın Muhallefâtı (1743-1744), Belleten, Cilt
LXXVII, sayı 279, 2013, s. 480-482.
152 E. Düzdağ, a.g.e, c. 1, s. 168-69.
153 Amcazade Hüseyin Paşa’nın hayatı ile ilgili Bkz: Selim Hilmi Özkan, Köprülü Amcazade Hüseyin
Paşa (1644-1702), Samsun.
154 Murat Yıldız, “Bir Osmanlı Veziriazamının Mal Varlığı: Amcazâde Hüseyin Paşa’nın Muhallefatı”,
Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, sayı 26, İstanbul 2012, s. 102.
155 T. Sevinç, a.g.m, s.480-482.
36
1739’lu yıllarda Osmanlı Devleti’nin Trabzon Valisi Üçünzâde Ömer Paşa’nın da
muhallefatında 63 miskal156 1 adet yakut yüzük bulunmaktadır. Bir valinin harcamaları
arasında mücevherâta yer vermiş olması maddi durumu hakkında bilgi sahibi olmamızı sağlar.
2. 1. 3. Sorguç
Sorguç padişahın kendine bağlı başarılı bir vezirini ya da komutanını taltif etmek için
verdiği değerli hediyelerden biridir. Devlet adamlarına sorguç verilmesi üst düzey bir iltifat
olduğu için çok özel durumlarda verilmiştir. Sorguç, gücü dolaysız olarak belirten bir ihtişam
göstergesi, takan kişinin konumunu belirleyen bir baş takısıdır.
1640 yılına ait narh defterinde çeşitli grupların takmış olduğu sorguç fiyatları ve adı şu
şekildedir: Beylerbeyi ve gazilerin takmış oldukları üç laleli sırmalı telsiz sorguç 320 akçe, bir
laleli telsiz sorguç 80 akçe, alay çavuşlarına mahsus otuz taneli haydâri 320 akçe, çelengi 40
akçe, boyama beş taşlı karkara sorguç 150 akçe, erbab-ı tımara mahsus üçü bir yerde turna telli
sorguç 25 akçe, Rumeli harcı üçerli deve kuşu sorguç 5 akçe olarak tespit edilmiştir157.
Sorguç, özellikle sefere giderken padişah ve devlet adamları tarafından kullanıldığı
gibi askeri teşkilat içinde de muhzır, peyk, şatır ve solaklarla alaylara katılan müteferrikalar,
kumandan mevkiinde olanlar, mehter takımı mensupları tüylü sorguç kullanmışlardır.
Sorguç diğer takılarda olduğu gibi devlet adamlarını taltif etmek amacıyla
kullanılmıştır. Orduyla sefere çıkan komutanlar, seferden başarıyla dönen devlet adamlarına
sorguç hediye edilmiştir. Örneğin; Yavuz Sultan Selim 1519 yılında Barbaros Hayreddin
Paşa’ya Cezayir’deki başarılarından dolayı hazineden çıkma cevahir taş oturtma 2 sorguç ve
som sırma ayetler yazılı yeşil bir sancak hediye etmiştir158. Yine Yavuz Sultan Selim, Barbaros
Hayreddin Paşa’nın yanında görevli gelen Aydın Kaptana da cevahir bir sorguç hediye
etmiştir.
III. Murat sadrazamlarından Damat İbrahim Paşa’yı 1599 yılında Macaristan seferi ile
görevlendirmiş ve kendisine 1 adet sorguç hediye etmiştir159. Bu hediye ile paşanın asker
arasındaki saygınlığı, gücü artmıştır.
Osmanlı devletinde Sadrazam serdâr-ı ekrem olarak tayin edildiğinde padişah, sancağı
Bâbüssaâde önünde merasimle kendisine teslim ederdi. XVIII. yüzyıl ve sonrasında sancak
teslim edildikten sonra üzerine iki sorguç konulmuş selîmî başlıkla samur kürklü has hil‘at
156 Miskâl: Bir cismin vezni, tartısı. Bir buçuk dirhem veya 24 kırat ağırlığında eski bir ağırlık ölçüsü.
Daha çok altın, gümüş ve mücevherat gibi kıymetli madenlerin tartılmasında kullanırdı. Bkz: M. A. Ünal,
a.g.e, s. 479.
157 B.Yaman, Saray Sanatkârları-18.yüzyılda Ehl-i Hıref, İstanbul, 2008, s. 65.
158 Barbaros Hayreddin Paşanın Hatırları, c. 2, 52-53.
159 Selaniki Mustafa Efendi, Tarih-i Selâniki (1003-1008/1595-1600), haz: Mehmet İpşirli, Ankara, 1999,
c. 2, s. 807.
37
verilirdi. Sefer dönüşü sancak tesliminde sadece hil‘at giydirilir, sorguç verilmezdi. Mesela
Sultan IV. Mehmet, Köprülü Mehmet Paşa’yı Erdel seferine gidecek olan askerin başına
serdar tayin edip, başına iki kıt’a murassa ve mücevher sorguç takmıştır160. Sadrazam Köprülü
Mehmet Paşa sözü dinlenir, güçlü bir sadrazamdır. Etrafındaki kişiler arasında iktidarını
kuvvetlendirmiş, gece gündüz memleketin asayişini sağlamak için uğraşmış ve çok sert
önlemler almıştır. Köprülü Mehmet Paşa 5 yıllık sadaretten sonra Osmanlı Devleti’nin devlet
düzenini ve otoritesini yeniden kurmuştur. Ahmet Cevdet Paşa Köprülü Mehmet Paşa’nın
başarısını şu cümle ile aktarır; “Hasta devlet yeniden sıhatine kavuştu”161.
IV. Mehmet 1684 yılının 15 Temmuz’unda başlayıp 3 Kasım’a kadar süren Budin
(Budapeşte) kuşatmasında yararlığı ile öne çıkan Damat Şeytan İbrahim Paşa’yı mücevher bir
sorguç ile taltif etmiştir162. Budin Kalesi kuşatmasında cesaretiyle ve başarısıyla ün
kazananlardan biri de Siyavuş Paşa’dır. Buradaki başarısından dolayı önce Bosna
Beylerbeyliği’ne sonra Halep Valiliği’ne getirilmiştir. (13 Aralık 1686) Siyavuş Paşa aynı
zamanda Köprülü Mehmet Paşa’nın kızı Ayşe Hatun ile evlenerek Köprülü Mehmet Paşa’nın
gücünü kullanmıştır. Siyavuş Paşa163 1687 yılı Zi’l Kade’nin 27. günü veziriazam ilan edilmiş
ve asker ile birlikte Belgrad’dan Niş’e gelmiştir. Buraya gelince sancak-ı şerif ve mührü teslim
aldıktan sonra çeşitli hediyelerin yanında iki kıta mücevherli sorguç hediye edilmiştir164.
Melek Ahmet Paşa ise 1658 yılında Özi kalesinin fethinden sonra hem haberi ulaştıran
Evliya Çelebi’ye hem de diğer bütün beylere çelenk165 hediye etmiştir. Evliya Çelebi
Seyahatnamesinde Melek Ahmet Paşa sefasından Özi Beyi’ne, 7 adet alaybeylerine, bütün Özi
ağalarına, Yusuf Kethüda’ya, 27 adet bayrak sahibi bölükbaşlarımıza ve Akkirman askeri
serdarına 100 adet çelenk armağan ettiğinden bahsetmektedir166. Paşa yararlılık gösteren
herkesi ödüllendirmiştir.
I. Mahmut da 1732 yılında İran’a karşı yaptığı başarılı antlaşmanın (Ahmet Paşa
Antlaşması) sonucu Ahmet Paşa’ya mücevher bir sorguç vermiştir167.
160 Naîmâ Mustafa Efendi, a.g.e, c. IV, s. 1779.
161 A. Cevdet Paşa, a.g.e, c.1, s.79.
162 Defterdar Sarı Mehmed Paşa, Zübde-i Vekayiât (Tahlil ve Metin1066-1116/1656-1704), Ankara, 1995,
s. 188.
163 Siyavuş Paşa ile ilgili Bkz: Fikret Sarıcaoğlu, “Siyavuş Paşa”, TDV, c.37, İstanbul, 2006, s. 313-315.
164 D. S. Mehmed Paşa, a.g.e, s. 242- 243.
165 Çelenk: Osmanlı İmparatorluğunda nişan ve madalyanın bulunmadığı devirlerde savaşlarda yararlılık
gösteren gazilere eskiden nişan karşılığı verilen gümüş, altın ve mücevherli sorguç. Gümüş, altın ve
mücevherli olmak üzere üç çeşidi vardı. Başlığın üzerine sorguç gibi asılırdı. Bkz: M. A. Ünal, a.g.e, s.
165.
166 Evliya Çelebi, Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Haz. Robert Dankoff-Yücel Dağlı-Seyit Ali Kahraman,
İstanbul, 2001, c. 5, s.103.
167 Vak’anüvis Subhî Mehmed Efendi, Subhi Tarihi, haz: Mesut Aydıner, İstanbul, 2007, s.211.
38
Düğün, bayram ve cülus tebriki gibi vesilelerle alınıp verilen hediyeler arasında sorguç
da vardır. Mesela, Acem168 Şahı I. Hüseyin, II. Mustafa’nın (6 Şubat 1695-22 Ağustos 1703)
cülusunu tebrik etmek maksadıyla Osmanlı Devleti’ne Ebü’l Masum isimli bir elçi
göndermiştir. Elçi Acem Şahı adına birçok hediye sunmuştur. Bu hediyelere karşılık olarak
elçiye elmas ile murassa sorguç ve bunun yanında birçok önemli hediye gönderilmiştir169. Bu
hediyeler yeri geldiği zaman anlatılacaktır.
Devlet adamlarının muhallefat kayıtları sorguç kullandıklarına dair bilgi vermektedir.
Amca-zâde Hüseyin Paşa’nın muhallefat kayıtlarında belki hediye belki kendisinin aldığı ama
muhtemelen resmî törenlerde kullanmak üzere sahip olduğu 57 küçük elmasla murassa 1 adet
sorguç, 3 küçük ve hurda elmasla süslenmiş zenne sorguç bulunmaktadır170. Padişahların
yanında sadrazamlar ve devlet görevlileri de törenlere katıldığı zaman giyim ve kuşamlarına
dikkat etmek zorundaydılar. Çünkü devleti temsil etmektedirler.
Sonuç olarak sorguç devlet adamları tarafından kullanılmış ancak burada amaç
devletin gücünü göstermektir. Örneklerde sorguç ile ilgili verilen bilgiler hepsinin maddi
değerinin ne kadar yüksek olduğunu göstermektedir.
2. 1. 4. Bilezik, Künye, İstefan, Gerdanlık
Daha çok kadın takısı olan bilezik, künye, İstefan171 ve gerdanlık devlet adamlarının
mal varlıkları arasında kayıtlarda yer almaktadır. Bu takılar devlet adamları tarafından hediye
edilmek amacıyla alınmış olması ihtimaldir. Mesela malları müsadere edilen Koca Sinan
Paşa’ya ait kıymetli taşlarla süslü 16 bilezik ve 2 elmas gerdanlık mevcuttur172. Paşanın takıları
ne amaçla kullandığını bilemiyoruz. Ancak kaynaklarda ulaştığımız şu bilgi kullanım amacına
ışık tutmaktadır. Koca Sinan Paşa 1582’de görevinden alınmış ve Malkara’ya sürgün
edilmiştir. Bu sürgün sırasında kendisini destekleyen harem halkına sunduğu hediyeler
sayesinde III. Murat’ın güvenini kazanmıştır. Harem, padişahın hususî dairesi olduğu
düşünüldüğünde Sinan Paşa harem halkına verdiği hediyeler sayesinde görevini yeniden
almıştır. Yani Sinan Paşa ait olan bu bilezikler hediye etmek ve yeri korumak amacıyla
kullanılmıştır.
Osmanlı Devleti’nde sadrazamlık yaptığı süre boyunca muazzam bir servet biriktiren
Amca-zâde Hüseyin Paşa’nın müsaderesinde de elmasla süslenmiş 2 tane bilezik, 2 tane
168 Arapların Arap olmayanlara verdikleri ve özellikle İranlılar’a verdikleri isimdir. Sonraları Acem
kelimesi İran’ın bütünü için kullanıldığı gibi. Farsça’da ve Türkçe’de “İranlı” “İranlılar” manasında
kullanılmıştır. Bkz: Adnan Karaismailoğlu, “Acem”, TDV, c. 1, İstanbul 2006, 321.
169 Defterdar Sarı Mehmed Paşa, a.g.e, s. 605-606.
170 Yıldız, a.g.e, s. 102.
171 İstefan: Taç, çelenk. Bkz: M. A. Ünal, a.g.e, s. 35.
172 Hammer, a.g.e, c. 4, s. 1120-21.
39
elmaslı künye,1 adet incili askılı zümrüt künye ve 3 adet içinde üç hurda elmas bulunan
zümrüt künye mevcuttur. Paşaya ait olan mücevherâtlar yükte hafif kıymette pahalıdır.
Bildiğimiz üzere Amca-zâde Hüseyin Paşa zeki, ileri görüşlü bir devlet adamıdır. Bunu
şuradan anlayabiliriz, IV. Mehmet Lehistan’a sefer için giderken vezir-i âzamının köyünden
geçmiş ve paşanın çiftliğinde misafir olmuştur. Amca-zâde Hüseyin Paşa, padişaha eğerlenmiş
yorga at ve Haseki Sultan’a birkaç bohça kumaş takdim etmiştir173. Bu kumaşlar muhtemelen
kıymetli kumaşlardandır. Harem’in ilgisini çekeceğini düşünmüş olabilir.
Evliya Çelebinin Seyahatnamesinde Bitlis hanı ile ilgili birçok bilgiye yer
verilmektedir. Bitlis hanın ele geçirilen mal varlığından yeri geldikçe bahsetmekteyiz. Bitlis
hanı Abdal Han muazzam bir servet bırakmış olup servetinde nadide parçalar bulunmaktadır.
Hanın 1655 yılında ele geçirilen eşyaları arasında birçok altın ve gümüş bilezik, halhal,
gerdanlık ve istefanlar çıkmıştır174. Bu muazzam mücevherleri han muhtemelen kendi
kullanmamıştır ama kudretini görmeye ve anlamaya yetmektedir.
Şam valisi ve Emirü’l Hac Süleyman Paşa mücevherâtları arasında incili altın bilezik
ve sade bir bilezik bulunmaktadır175. Bunlar muhtemelen eşine veya cariyelerine aittir.
Osmanlı sarayına 12 yaşında gelerek eğitimine başlayan Üçünoğlu Ömer Paşa
vezirliğe kadar yükselmiş ve I. Mahmut zamanında Dersim isyanını bastırarak padişahın
gözüne girmeyi başarmıştır. Üçüncüzâde Ömer Paşa, vali olduktan sonra eyaletin idaresiyle
uğraşırken mal mülk edinmeyi, hayır hasenat faaliyetlerinde bulunmayı ihmal etmemiştir. Paşa
vali olduktan sonra kendine bir saray yaptırmış, Trabzon sancağında görevliyken güç ve servet
sahibi olmuştur. Ömer Paşa Van muhafızlığı görevinde iken idam edilmiş, malı mülkü ne
varsa devlet tarafından el konulmuştur. Ömer Paşa’ya ait birçok eşya kaydedilmiştir.
Muhallefatında mücevherât bilgisine çok fazla rastlanmamıştır. Ancak Ömer Paşa’ya ait 37
miskal 2 çift altın bilezik, 7,5 miskal 1 çift altın bilezik, altın bilezik bulunmaktadır176.
2.2. Altın ve Gümüş Eşyalar
Altın ve gümüş eşyalar devlet adamları tarafından da kullanılmıştır. Osmanlı’da devlet
kapısında görev alan devlet adamları kendi konaklarında ayrı bir kapı halkı ile sarayın bir
örneğini oluşturmuşlardır. Sadrazamlar zaman zaman elçileri kendi ikametgâhı olan
konaklarında ağırlamışlardır. Devletin temsil ettiği böyle zamanlarda gündelik hayatta
173 Nazım Tektaş, Sadrazamlar, İstanbul, 2002, s. 325.
174 E. Çelebi, a.g.e, c. 4, s.157.
175 T. Sevinç, a.g.m, s. 480-482.
176 Necmettin Aygün, “XVIII. yy’da Bir Osmanlı Valisi Üçüncüoğlu Ömer Paşa ve Muhallefatı”,
Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi, c.7, sayı 26, 2010, s. 25.
40
kullanılan eşyalar yerine daha gösterişli eşyalar kullanmışlardır. Alt başlıklar altında kullanılan
altın ve gümüş eşyalar ile ilgili bilgi verilecektir.
2. 2. 1. Hançer, Kılıç
Altın ve mücevherle murassa kılıçların ve hançerlerin daha çok resmigeçit törenlerinde
kullanıldığını biliyoruz. Devlet adamlarının muhallefat ve müsadere kayıtlarında rastlanan
mücevherle bezeli hançerler ve kılıçlar göreve geldikleri makamın gücünün göstergesidir.
Mesela Kanuni Sultan Süleyman Han’ın Damatı aynı zamanda sadrazamı Rüstem Paşa’nın
muhallefatında 860 adet altın kakmalı kılıç kaydedilmiştir177. Rüstem paşaya ait 860 adet kılıç
paşanın gücünü ve emri altındaki kapı halkını göstermektedir.
Osmanlı devletinde saraya damat olan sadrazamlar bulunduğu mevkii ve kudreti
korumak için padişaha eşsiz hediyeler sunmuşlardır. Örneğin, III. Murat’ın sadrazamlarından
Damat İbrahim Paşa Mısır’dan dönüşünde padişaha güzel işlenmiş murassa üç kılıç, yakut ve
elmas kabzalı İran hançeri ve 3 İran bıçağı hediye etmiştir178. Bu hediyelerin yanında pek çok
muazzam eşyalar getirmiştir. Sonraki bölümde bunlardan bahsedilecektir.
Evliya Çelebi, seyahatnamesinde Melek Ahmet Paşaya ve diğer beylere sunulan kılıç
ve hançerlerden yer yer bahsetmektedir. Mesela, 1635 yılında Bitlis Hanın misafiri olan Melek
Ahmet Paşaya, Bitlis hanı tarafından 40 tane türlü kılıçlar hediye edilmiştir. Melek Ahmet
paşanın ise bu hediyelerin altında kalmayarak belinden çıkardığı cevahir bıçağını ve mücevher
hançerini hanın kemerine takmıştır179.
Evliya Çelebi 1637 yılında Melek Ahmet paşa tarafından Tebriz Hanı’na elçi olarak
gönderilmiştir. Evliya Çelebi ile Tebriz hanına, cevahirli bir hançer hediye edilmiştir180. Han
Evliya Çelebi’nin sunduğu bu hançere baka baka ve divandakilere baktıra baktıra kuşağına
takmıştır.
1655 yılında Bitlis Hanına yapılan seferden ve bunun sonucunda hanın ele geçen mal
varlığına değinmiştik. Hanın ele geçen eşyaları arasında farklı ustalar tarafından yapılmış 380
adet mücevher ve sanatlı kılıflı kılıçlar bulunmuştur181. Bunların her biri Şeyhani, Ma’arravî,
Sunkurî, Esedî, Cıskâvî, Davudî, Hind demiri, Kum, Isfahan, Şam, Mısır eski İstanbul, Firenk,
177 Peçevi İbrahim Efendi, a.g.e, 1968, c. 1, s. 18.
178 Hammer, a.g.e, c.4, s. 1077.
179 E. Çelebi, a.g.e, c.IV, s. 84.
180 Ve ol ân şâha nâmeler ve huccetler ve hakîrin koyun tahsîl etdiği defteri çapar ile şâha gönderüp ancak
hân ile şâh akası Tebrîz hânı yanında müsâfir oldular. Hakîr ile Murtezâ Paşa ağası hân kethudâsına
mihmân olmak fermân olıcak {hemân hakîr Tebrîz hânına eyitdim}: "Hânım, Melek Ahmed Paşa karındaşınız
hâna selâm edüp bu cevâhirli hançer-i zerrîni pîşkeş gönderdi." deyü hançer-i murassa‘ı hânın
destine verince hân dikkat-i tâm ve temâşâ-yı ihtimâm sarf edüp baka baka ve dîvânda halka bakdıra
bakdıra tamâm oldular. Ba‘dehû kemerine bend kıldılar. E. Çelebi, a.g.e, c. IV, s. 196.
181 E. Çelebi, a.g.e, c. IV, s. 156.
41
Alman, Selânik ve Kalara demirlerinden olup mücevherle bezenmiştir. Üç sandık kılıflı ve
çıplak altı bin kürt işi hançerler çıkmıştır182. Bunlar hanın emri altındaki kapı halkının ve
kudretinin göstergesidir.
Seydi Ali Paşa 1647 yılında Tortum sancakbeyliği yapmıştır. Görev yaptığı süre
boyunca Şuşik ve Gönye kalesini geri almıştır. Trabzon eyaletinin halkı Seydi Ali Paşaya
teşekkür etmek için kılıç ve mücevher bir gaddere183 armağan etmişlerdir.
1656 yılında Bağdad’a giren Evliya Çelebi Irak valisi Kara Murtaza Paşa’nın huzuruna
varıp Melek Ahmet paşanın gönderdiği murassa kılıflı kılıcı, bir cevahirli hançeri hediye
etmiştir184. Kara Murtaza Paşa’nın bu hediye karşısında dünya kadar hoşlanmış ve memnun
kalmıştır.
XVII. yüzyıl dönemi sadrazamlarından Nasuh Paşa halefleri gibi muazzam servet
bırakmış ve hazinesi padişahın boşalmış hazinesini doldurmuştur. Altın ve gümüş işlemeli,
murassa 1018 kılıç bulunmaktadır. 1118 kılıç hem altın hem de gümüş işlemeli ki bunlar
maddi değerinin 50.000 altın olduğu tahmin edilmektedir185. Bu kılıçlar paşanın gücünü ve
büyüklüğünü göstermektedir. Birçok defa bahsettiğimiz gibi büyük paşaların emri altında olan
kapı halkları da altın ve mücevher bezeli kılıçları kullanmışlardır.
Amcazade Hüseyin paşa’nın 1702 yılında müsadere edilen eşyaları arasında çeşitli tür
ve ebatta hançer ve kılıç kaydedilmiştir. Paşanın malları içinde bir adet kabzası elmasla
murassa altın hançer, bir adet kabzasıyla burnu elmasla murassa hançer, bir adet balık dişi
kabzalı altın kılıç, bir adet demirli zernişân kılıç, sekiz adet sim gaddare, iki adet sim çukadar
gaddare bulunmaktadır186. Bunlar devletin resmigeçit törenlerinde kullanılmıştır.
Osmanlı devletinden Avrupa’ya gönderilen elçiler gittikleri ülkelerde padişahı temsil
etmektedirler. Bu sebeple de giyim kuşam ve kullanılan diğer eşyalar devlet tarafından elçiye
verilmektedir. Bu eşyalar ile ihtişam ve gösteriş ön planda tutulacaktır. Örneğin, II. Mustafa
döneminde İbrahim Paşa, Avusturya çarına takdim edilecek hediyeleri götürmek ile
görevlendirilmiştir. Masrafı için kendisine harçlık verilmiş yanına da Yeniçeri Ocağından 50
nefer tüfenkçi ve 20 nefer ulûfeli divân çavuşları tayin olunmuştur. Geri döndüğü zaman
hazineye teslim etmek şartıyla da murassa kılıç ve hançer verilmiştir187.
182 E. Çelebi, a.g.e, c. IV, s. 156.
183 Gaddâre: Ağız ve uç kısmı çok keskin pala çeşidinden bir silah. Ağızı tamamen ve uç tarafının sırtı
yarıya kadar keskin, irice ve iğri bir cins kesici silah. Bkz: Ünal, OTS, 258.
184 E. Çelebi, a.g.e, c. IV, s. 238.
185 Hammer, a.g.e, c. 4, s. 1239.
186 M. Yıldız, a.g.e, s. 94.
187 Anonim Osmanlı Tarihi, s. 138.
42
Hanım sultanlar, gösterdiği yararlılıkların sonucu olarak zamanın devlet adamlarına
hediyeler vermişlerdir. 1703 yılında valide Rabia Gülnuş Emetullah Sultan, kahvecibaşı
aracılığıyla Sadrazam Daltaban Mustafa Paşa’ya mücevher kakma kabzalı bir hançer
göndermiştir188.
2. 2. 2. At Koşum Takımları, At Sorguçları, Üzengi
Osmanlı Devleti’nde padişahlarda olduğu gibi devlet adamları da mücevher koşum
takımlarını kullanmışlardır. Osmanlı Devleti’nde teşrifat gereği devlet adamları resmi
törenlerde atını mücevherli koşum takımlarıyla donatmak zorundaydı.
Görkemli ve ihtişamlı koşum takımları devletin gücünün simgelerindendir. Devlet
adamları padişahı temsil ettikleri zamanlarda güçlü görünmek amacıyla mücevherli at koşum
takımları kullanmışlardır. İbrahim Paşa 1524 yılında büyük bir ihtişam ve tantanayla
Kahire’ye girmiştir. İbrahim Paşa’nın Kahire’ye girişte bindiği at ve koşum takımları padişaha
ait olup 150.000 altından daha kıymetli olduğu bilinmektedir. İbrahim Paşa 14 Haziran 1525
Kahire’den ayrılmış ve Kahire’ye girdiği zamanki gibi şaşa ile İstanbul’a geri dönmüştür.
Dönüşte ise padişaha kıymetli taşlarla müzeyyen at koşum takımı ve 200.000 duka kıymetinde
bir Arap atı hediye emiştir189.
Osmanlı devletine bir elçilik heyeti ile gelen Busbecq, Osmanlı askerlerinin hem
giyimlerini hem de at koşumlarını şöyle tasvir etmektedir: “Parlak boyalı kalkanları,
mızrakları, değerli taşlarla süslü palaları, rengârenk sorguçları, kar beyazı sarıkları, pembe
veya mavimsi yeşil kıyafetleri, muhteşem atları ve koşum takımlarıyla gözlerimin alışık
olmadığı pek hoş bir manzara karşısındaydım”190. Busbecq’in mektuplarında yazdığı bu
cümleler Osmanlı devlet adamları ve askerlerinin ihtişamını göz önüne sermektedir.
Osmanlı Devleti’nde paşaların, vezirlerin ve diğer devlet görevlilerinin
muhallefatlarından tutulan bilgiler de o dönemin at koşum takımları ile ilgili bilgi
sağlamaktadır. Osmanlı tarihçisi Peçevi İbrahim Efendi’nin aktardığına göre; Osmanlı
Devleti’nin en güçlü sadrazamlarından Rüstem Paşa’nın 2.900 adet at, 1.160 adet deve, 600
adet gümüş eyer, 500 adet altın işlemeli eyer ve 130 adet gümüş üzengi sahibi olduğu
kayıtlarda yer almaktadır191. Bunlar sadrazamın muazzam servetini bir kez daha
göstermektedir.
188 Betül İpşirli Argıt, Rabia Gülnuş Emetullah Sultan 1640-1715, İstanbul, 2014, s. 166.
189 Hammer, a.g.e, c. 3, s. 677.
190 Busbecq, a.g.e, s. 18.
191 Peçevi İbrahim Efendi, a.g.e, 1968, c. 1, s. 18.
43
5 defa sadâret makamına gelen, padişahın nüfuz ve kudretiyle her daim kullanan Koca
Sinan Paşa’nın müsadere edilen mülkü arasında inci ile işlenmiş 30 eyer, 16 mücevherli ve
incili eyer ve 34 altın üzengi ve 16 mücevherli at zırhı bulunmaktadır192.
Amcazade Hüseyin Paşa’nın muhallefatında ise murassa altın raht, 4 sim koşum
takımı, 2 kadife eğer, 2 kısrak rahtı, 2 midilli eğer, bir adet kusgun193, 5 çift sim rikap, 5 gümüş
rişme, 5 sim yular, 8 gümüş eğer, 2 sim eğer bulunmaktadır194. Muhallefatında büyük bir pay
ayrılmıştır. 4 sim koşum takımı için 47.000 akçe ayrılmıştır.
Nasuh Paşa’nın da altından yapılmış 40 çift geniş üzengi, 400 Arab kısrağı olmak
üzere 1.100 at, kısrak ve tay bulunmaktadır195. Paşaların muhallefat kayıtlarında verilen bilgiye
göre devlet adamları bulunduğu makamın gücünü kullanmışlardır.
Evliya Çelebi de seyahatnamede Melek Ahmet Paşa’ya hediye verilen ve paşanın
hediye ettiği koşum takımlarından bahsetmiştir. 1639 yılında Bitlis Hanı Abdal Han, Melek
Ahmet Paşa’ya 10 adet küheyl-i cilfidan muteber soylu at, biri murassa koşumlu ve altın
zincirli küheylan takdim etmiştir196.
1655 yılında Melek Ahmet Paşa 40.000 asker ile Bitlis Hanı Abdal Han üzerine sefere
giderken Erciş kalesine geldiklerinde Erciş Beyi Deli Ferhad Bey, paşaya ziyafetler verip
gümüş koşumlu at hediye etmiştir197.
Melek Ahmet Paşa 1657 yılında Mehmet Giray Han’a Akkirman ovasında ziyafet
verir. Bu ziyafet için hanı karşılamaya çıkmıştır; Akkirman’dan cevahir ve murassa eyerli,
cevahir koşum ve altın zincirli siyah bir küheylân ile karşılamıştır. Yemekler yenildikten sonra
hana 3 küheylan at; biri murassa ve mücevher eyerli at vermiştir. Bu ziyafetin sonunda han
80.000 altın vermiştir. Melek Ahmet Paşa altınları kabul edip hana bir at, altınlarla kaplanmış
mücevher eyer, murassa ve zerrin koşum, gümüş ve yaldızlı altın yularıyla ve murassa gaddare
ve topuzuyla hana hediye ettiler. 211 kişiye de 11’i sırma eyerli, gümüş koşumlu altın yaldızlı
üzengili atlar hediye edilmiştir. Melek Ahmet Paşa Osmanlı padişahının gücünü göstermiştir.
Han da bütün bu hediyelere karşılık paşaya 50 safkan at, 50 yorga beygir ki her biri şimşekten
haber verir, tamamı gümüş Tatar eyerli, hepsi gümüşten Macar üzengili 100 adet at hediye
etmiştir198. İki taraf da karşılıklı birbirine hediyeler sunmuştur.
192 Hammer, a.g.e, c. 4, s. 1120-21.
193 Kuskun: Atın eğerine bağlı olup kuyruğunun altından geçirilen kayış, kolan. Bkz: M. A. Ünal, a.g.e, s.
419.
194 M. Yıldız, a.g.m, s. 95.
195 Hammer, a.g.e, c. 4, s. 1239.
196 E. Çelebi, a.g.e, c. IV, s. 84.
197 E. Çelebi, a.g.e, c. IV, s.84.
198 E. Çelebi, a.g.e, c. V, s. 86.
44
Bitlis hanının ele geçirilen malları arasında 80 adet gümüş eyer, 1.000 adet sırma fitilli
kadife ve çuka eyerler, 200 adet Şam ve Mardin at zırhı, 80 adet renkli örtü, 200 adet sırmalı
Şam, Mardin ve Bağdad eyer örtüsü, 600 çift altın kaplı demir üzengi, 80 çift has gümüş çeşit
çeşit üzengiler bulunmaktadır199.
2. 2. 3. Topuz, Kalkan, Tirkeş
Topuz, gürz, kalkan, ok ve yay kesesi Osmanlı Devleti’nde yaygın olarak kullanılan
savaş gereçleridir. Mücevherle bezeli tüm savaş gereçleri resmigeçit törenlerinde ve sefer
alaylarında kullanılmıştır.
Devlet adamları da mücevherle murassa savaş gereçlerini kullanmıştır. Örneğin
Rüstem paşa’nın yayınlanan muhallefatında 100 adet altın topuz kaydedilmiştir200 . Rüstem
Paşa devletin parlak zamanlarında sadrazam olmuş ve bu dönemlerde muazzam bir servet
biriktirmiştir.
Sinan Paşa da Rüstem Paşa gibi güzel taşlarla müzeyyen 32 mücevherli kalkan
bırakmıştır201. Bu örnekler göstermektedir ki devlet adamları da kendi bulunduğu görevde
gücünü korumak için altın ve mücevherli eşyaları kullanmışlardır.
Bitlis Hanı, Abdal Han ise ele geçirilen zengin mal varlığı arasında 70 adet mücevher
topuz, 200 adet saf gümüş topuz, 1.000 adet demir topuz ve 200 demir mücevher bozdoğan
topuzlar bulunmaktadır202.
2. 2. 4. Sahan, Tabak, Tepsi, Kâse, Kaşık, Leğen, İbrik
Devlet adamları kendi konaklarında önemli bir misafir ağırladıkları zamanlarda
mücevherle murassa mutfak gereçlerini kullanmışlardır. Osmanlı sarayına gelen bir elçi
padişahın huzuruna çıkmadan evvel sadrazamın konağında misafir olmaktadır.
1593’lerde Sinan Paşa’nın müsadere edilen malları arasında 20 ibrik, elmas ile
süslenmiş meşinden yedi sofra örtüsü, sahanlar, murassa 2 örtü, yüzlerce parça altın tabak, 100
kantardan fazla gümüş tabaklar, kâseler ve ibrikler mevcuttur203.
Evliya Çelebi seyahatnamede, Melek Ahmet Paşa’nın verdiği bir ziyafette saf gümüş
sahanlar, mücevher fağfuriler ve nakışlı cam kâseler kullanıldığını aktarmaktadır. Ayrıca
sofrada mücevher saplı kaşıklar, şerbet kâseleri ve sofra kap kaçaklarının göz alıcı
ihtişamından bahsetmektedir204.
199 E. Çelebi, a.g.e, c. IV, s. 156.
200 Peçevi İbrahim Efendi, a.g.e, 1968, c. 1, s. 18.
201 Hammer, Büyük Osmanlı Tarihi, c. 4, 1120-21.
202 E. Çelebi, a.g.e, c. IV, s. 156.
203 Hammer, a.g.e, c. 4, s. 1120-21.
204Mezkûr iki yüz sîm-i hâlis sahûnlardan mâ‘adâ yine pençe-i âfitâb serbendlerin kec kılmış hânın ol
mahbûb-ı zamân siyâvûşları ve Kâzım Sührâbları ve Hüsrev Bâkır nâmân gulâmları zer u zîvere gark
45
Bitlis hanı Abdal hanın ele geçirilen eşyaları arasında 7 adet firuzeden şerbet kâsesi, 7
adet firuzeden fincan, 3 adet zümrüt fincan, 1 zümrüt hokka, 6 adet akik kâse, 7 adet Seylan
tabak olup, hepsi değerli cevahirler ile murassa edilmiştir205.
Devlet tarafından mallarına el konulan görevlilerin eşya ve paraları hazineye kaynak
sağladığı için İstanbul’a gönderilmiştir. Şam Valisi Emir’ül Hac Süleyman Paşa’nın
muhallefatı kıymetli olan mutfak eşyaları imparatorluk hazinesine gönderilmiştir. Lâcivert
tabak, vasat münakkaş tabak, beyaz vasat tabak, kebîr münakkaş kâse, beyaz kâse, eski maden
kayık, kebîr lâcivert kâse, eski maden sagîr kase ve kayık, minekârî tepsi, derûnu yaldızlı
beyaz sagîr kase, minekârî tepsinin tabakları, kebîr beyaz derûnî tabak, revânî tepsi, minekârî
leğen ve ibrik ve revânî tepsisinin tabakları İstanbul’a gönderilmiştir206.
2.2.5. Kitap
Osmanlı Devleti’nde devlet adamlarının, veziriazamların zengin içerikli
kütüphanelerinde yaldızlı binlerce Mushaflar, rengârenk ciltlerle süslü kitaplar yer almaktadır.
1582 yılında III. Murat’ın oğlu Şehzade Mehmet’in sünnet düğününde Acem Şahı’nın
armağanları arasında murassa ciltli Kuranlar yer almaktadır207.
Osmanlı Devleti’nde sadrazamların sahip olduğu büyük kütüphaneler vardır.
Kitapların çoğunluğu ciltli Mushaflar ve dönemin en kıymetli eserleridir. Kanuni Sultan
Süleyman’ın Damatı ve sadrazamı Rüstem Paşa da ilimle uğraşmış olup o da selefleri Ayas ve
Lütfi Paşalar gibi Osmanlı tarihi yazmıştır. Kitabında, Oğuz Han’dan başlayarak 1561 yılına
kadar Osmanlı tarihini anlatır ve Rüstem Paşa Tarihi diye bilinmektedir. Rüstem Paşa’nın
muhallefatı arasında 8.000 tane güzel yazı ile Mushaf, 130 tane değerli taşlarla bezenmiş ciltli
Mushaf ve 500 tane farklı türde kitapları vardır208. Kitapların değerli taşlarla bezeli olması
onların hem maddi hem de manevi anlamda ne kadar değerli olduğunu göstermektedir. Bu
kitaplar Rüstem Paşa’nın muazzam servetinin yarısını oluşturmaktadır.
Amcazade Hüseyin Paşa’nın da zengin bir kütüphanesi bulunmaktadır. Amcazade
Hüseyin bir kütüphane kurmuş ve oraya çok sayıda kitap bağışlamıştır. Terekesinden çıkan
kitaplar paşanın hem entelektüel bir sadrazam olduğunu hem de ne tür kitaplara ilgi
duyduğunu öğrenmemize imkân vermektedir. Ayrıca 1702 yılının kitap fiyatlarına dair bilgi
olup bellerinde kenârları sırmalı peştemâller ve her birinin ellerinde birer mücevher fağfûrî ibret-nümâlar
ile mümessek ve mu‘amber ta‘âmlar ile kâmil iki yüz gulâm-ı nâresîde benâm meh-pâreler kânûnları üzre
paşanın huzûruna Hıtâyî ve fağfûrîleri ve münebbit kâseleri ve mertebânî gurîleri yerlü yerlerine dizüp
her biri serv-misâl dîvân durdular. Bu somat-ı Muhammedî'de olan pişkîr ve mücevher saplı kaşıkların ve
şerbet kâselerinin ve sâ’ir avânî-i sofranın midhatinde lisân kâsırdır. Bkz: E. Çelebi, a.g.e, c. IV, s. 76.
205 E. Çelebi, a.g.e, c. IV, s. 76.
206 T. Sevinç, a.g.m, s.480-482.
207G. İrepoğlu, a.g.e, s.112.
208 Peçevi İbrahim Efendi, a.g.e, c. 1, s. 18.
46
edinmemizi sağlamaktadır. Amcazade Hüseyin Paşa, Kuran ve hadis gibi dini kitaplar başta
olmak üzere tarih, edebiyat, tıp, coğrafya, siyaset, ahlak ile ilgili kitaplar okumuştur. 1702
yılında kitapların maddî değeri hakkında önemli bilgiler veren kitapları şunlardır209.
Tablo 1: Amcazade Hüseyin Paşa’nın Kütüphanesinde Bulunan Kitapların Listesi
Kitap Adı Adedi Akça Cinsinden Değeri
Acâ’ibü’l- Mahlûkāt 1 16.000
Ahlâk-ı Alâyî 1 3.200
Ahlâk-ı Alâyî 1 3.600
Ahlâk-ı Müftî-zâde 1 4.850
Ahlâk-i Alâyi ve Tenvîrü’l-Ebsâr 1 5.100
Câmi‘u’t-Tirmizi 1 4.050
Dîvân-ı Arabî 1 3.500
Dîvân-ı Hâfız 1 5.300
Dîvân-ı Sâ’ib 1 2.200
Dürrü’l-Menâkıb 1 1.200
Enisü’l-Mülûk 1 1.350
Enmûzec-i Tıbb 1 1.600
Envâr Siccili 1 900
Ferâyiz Şerhi 1 400
Ferec Ba‘de’ş-Şidde 1 2.500
Fethü’l-Müte‘âl 1 1.150
Fezâ’il-i Cihâd 1 2.000
Fezâ’ilü’l-Cihâd 1 4.050
Fezleke (nâkıs) 1 1.400
Gülistân-ı Serverî 1 650
Hadîs 1 1.400
Hamse-i Nizâmî 1 8.400
Hısn-i Hasîn 1 400
Hidâye 1 2.500
İmâdü’l-İslâm 1 900
Kādı İyâz 1 4.400
209 M. Yıldız, a.g.m, s. 92.
47
Kâmilü’t-Ta‘bîr 1 1.700
Kasîde-i Bürde 1 600
Maksad-ı Us 1 2.000
Mecmû‘a 2 400
Mecmû‘a-i Gazel 4 200
Mecmu‘atü’l- Eşkâl 1 200
Menâkıb-ı Mevlânâ 1 1.500
Menâkıbü’l-Evliyâ 1 1.200
Menâr 1 1.600
Mesnevî-i Şerîf 1 5.300
Minhâcü’l-Adâle 1 900
Mir’ât-ı Kâ’inât (nâkıs) 1 4.000
Mu‘îde-i Aristales 1 2.700
Murakka‘ 1 5.45083
Mushaf-ı Şerîf ve sim alem 9.100
Mushaf-ı Şerîf 1 1.050
Mushaf-ı Şerîf 1 2.000
Mushaf-ı Şerîf 1 3.200
Mülemmehe 1 300
Mültekā (nâkıs) 1 300
Nasîhatü’l-Mülûk 1 1.600
Nasîhatü’s- Selâtîn 1 850
Nûru’l-Hüdâ 1 3.600
Ravzâ-ı Nigâristân 1 2.900
Ravzatü’l- Ebrâr 1 900
Ravzatü’l-Hayât 1 5.50084
Rübâ’îler 11 600
Seyr-i Veysî? 1 3.450
Şâhnâme-i Musavver 24.000
Şakāyik-i Hakāyik 1 3.200
Şifâ-ı Kādızâde 1 6.000
Târîh-i Azîz Efendi 1 4.050
Târîh-i Bağdad 1 800
48
Târîh-i Beyt-i Şerîf ve Mekke 1 700
Târîh-i Hâce 1 3.050
Târîh-i Hezârfen 5.15086
Târîh-i Süleymanî 1 5.000
Tasavvuf Kitabı 800
Tedbîrü’l-Mülûk 1 3.700
Tercüme-i Lârî 1 5.050
Tercüme- i Nizâmî 1 2.500
Tevârîh-i Hullegân 1 4.000
Tezkeretü’ş-Şu‘arâ 1 405087
Tezkîretü’l-Evliyâ 500
Türkî Hikâye Mecmu‘a 240
Türkî Hikâye 250
Türkî Tasavvuf 300
Vekâyi‘-i Zülfikâr Efendi 1 750
Zafernâme 1 2.250
Tabloda da görüldüğü gibi Amcazade Hüseyin Paşa, bu kitaplara büyük bir yatırım
yapmıştır. Osmanlı Devleti’nde bir devlet adamı, sadrazamın muhallefatında bu kadar kitaba
yer verilmesi bütçesinden ilmi faaliyetlere bir pay ayırdığını göstermektedir. Amcazade
Hüseyin Paşa’nın çok sayıdaki kitabı çok farklı dillerde yazılmıştır. Arapça, Farsça ve Türkçe
olarak kaleme alınmış bu kitaplar alanlarında yazılmış en iyi kitaplar olması muhtemeldir.
Melek Ahmet Paşa IV. Murat’ın kızı Esmehan Kaya Sultan ile evlenmiştir. Paşa Kaya
Sultan’a aşk ile bağlanmış zamanla eşi de Melek Ahmet Paşa’ya karşı boş olmadığını anlamış
ve aşkları dillere destan olmuştur. 1654 yılında Melek Ahmet Paşa Van’a görevlendirilmiştir.
Gitmeden önce eşi Esmehan Kaya Sultan’a sahaflar çarşısında yaptırdığı, özenle yazdırılarak
minyatürlenmiş, oğlak derisiyle ciltlenmiş Mesnevi Şerhi’ni hediye etmiştir210.
Evliya Çelebinin seyahatnamesinde bahsettiği Bitlis hanını Abdal han kitaba ayrı bir
önem vermektedir. Abdal han bir kitap yazarıdır211. Hanın kütüphanesinde en kıymetli kitaplar
Kur’an-ı Kerimlerdir. Bunlar 17 cilt melikler için yazılmış mücevher ciltli Ya’kût-ı
Musta’sımî, Ahmet Karahisarî, Şeyh-i Bayezid-i Velî hattı Kur’ân- Kerim’in yarısı ciltsiz,
210 Mine Sultan Ünver, Sultanın Rüyası, İstanbul, 2012, s. 91.
211 Yasemin Beyazıt, “Evliya Çelebinin Sunduğu Önemli Bir Portre: Bitlis Hanı Abdal Han”, PAUSBED,
sayı 10, s. 77.
49
Şeyhzade Dede Mehmet, 1 adet Abdullah Kırımî hattı Kelâm-ı izzet, Üsküdarî Hasan Çelebi,
Hâlid Efendi, Demircikulu, Karahisarî öğrencisi Hasan Çelebi ve Bekrî hattı, kısacası 17 adet
mushaflar ki her biri adı geçen hattatların hatlarıyla birer padişah için yazılmış Kur’ân
Kerimlerdir212.
Tamamı 1.300 adet ciltli nefis kitaplar ve tefsirler ki her biri âharlı hıtayî, dımışkî,
semerkandî ve âbâdî kâğıtlar üzerine yazılmış güzel hatlı Kur’ân-ı Kerîmler, tarih kitapları ve
700 cilt türlü türlü değerli kitaplar idi. 70 adet ciltli tefsirler ki bunlar her biri bin şeyhülislamda
bulunmaz değerli tefsirler idi213.
1.300 adet ciltli peygamberimizin hadisleri bulunan kitaplardır214. Bu ve buna benzer
muazzam kitaplar bulunmaktadır. Kitaplar göz önüne alındığında Abdal Han’ın okumayı
seven biri olduğu ve özellikle dini kitaplar ve edebi kitaplar okuduğuna dair bilgi sahibi
olabiliriz. Bitlis Hanı Abdal 1639 yılında Melek Ahmet Paşa’nın verdiği bir ziyafette paşaya
20 cilt Kadı tefsiri, Keşşaf tefsiri, Kâmûs, Takvîmü’l- Büldân ve birçok meliklere özgü değerli
ve nefis kitaplar hediye etmiştir215. Kitaplar Bitlis Hanın hediyeleşme için kullandığı önemli
bir unsurdur.
2.3. Elbiseler
Saray giyiminde mücevheri giysiden ayrı düşünmek imkânsızdır. Yüksek makamlarda
görev yapan devlet adamlarının da saraydaki yetkilerine bağlı olarak elbiselerinde ihtişamı ön
planda tutmuşlardır.
Osmanlı Devleti’ne gelen seyyahların verdiği notlar o dönemin kıyafet algısını
göstermektedir. 16.yüzyılda bir elçilik heyetiyle görevli olarak gelen Busbecq, yeniçeriler ’in
elbiselerini şöyle tasvir etmektedir. “Yeniçeriler ayak bileklerine kadar inen bir kaftan,
başlarına da harmaniye kolundan serpuş giyerler. Bunun bir ucu başa geçer, diğer ucu da
arkaya sarkarak enseyi örter. Alın kısmında üstü değersiz taşlarla süslü gümüş bir dikdörtgen
külah yükselmektedir216. Bu bilgi Osmanlı askerinin giyim kuşamı ile ilgili önemli bir
detaydır.
Busbecq halkın giyimini ise şöyle tasvir etmektedir: “Rengârenk kıyafetler, her tarafta
altın, gümüş mor renklerin, ipek ve atlas kumaşların pırıltısı. Bunları ayrıntılarıyla anlatmaya
kelimelerin yetmeyeceğini söylemektedir. Bugüne kadar böyle bir manzara görmediğini
aktarmaktadır. Makamı ne olursa olsun herkesin kıyafetinin aynı biçimde olduğunu
212 E. Çelebi, a.g.e, c. IV, s. 153.
213 E. Çelebi, a.g.e, c. IV, s. 153.
214 E. Çelebi, a.g.e, c. IV, s. 153.
215 E. Çelebi, a.g.e, c. IV, s. 84.
216 Busbecq, a.g.e, s. 20.
50
söylemektedir”217. Osmanlı her kesim aynı kıyafet giymektedir. Ancak devletin yöneticisi ve
sahibi olan padişah ve efradı halkından daha gösterişli bir kıyafet giymektedir.
Osmanlı devlet adamları içinde zamanla kendi tarzını oluşturan kişiler de
bulunmaktadır. Örneğin, Osmanlı Devleti’nde askeri bölükte görevli olan Abaza Hasan
Paşa’nın giyimi Osmanlı sarayında “Abaza-vârî” diye tanımlanan bir giyinme modası
oluşturmuştur. Bir rivayete Abaza Hasan Paşa nasıl giyinirse Sultan IV. Murat’ın da öyle
giydiğinden bahsedilir. Abaza Hasan Paşa’dan sonra Abaza kesimi kaftan, Abaza vârî kavuk,
Abaza tarzı raht ve kılıç halk arasında uzun süre kullanılmıştır218.
2. 3. 1. Kaftan, Kürk, Hilat
Osmanlı padişahları çeşitli sebeplerle devlet adamlarını ödüllendirmek veya taltif
etmek amacıyla kaftan, kürk ve hilat gibi değerli kumaşlardan yapılmış kıyafetler armağan
etmişlerdir
Gücü elinde tutan devlet adamlarının muhallefat kayıtlarında değerli kumaşlardan
yapılmış çok sayıda kürk ve kaftan bulunmaktadır. Mesela, Rüstem Paşa’ya ait 5.000 adet
çeşitli kaftan kaydedilmiştir219. Bu rakam dönemi incelendiğinde az bir sayı değildir. Sadece
kaftanlar başlı başına muazzam bir servet değerindedir.
Bir diğer sadrazam Koca Sinan Paşa’nın mal varlığı arasında 600 samur kürk, 600
vaşak kürk, 30 siyah tilki kürk, 900 adet çeşitli kürk bulunmuştur220. Samur, vaşak ve tilki
derisinden yapılan kürkler çok değerli olup bu kürklere sahip olan kişinin zenginliğinin ve
ihtişamının bir göstergesidir.
Amcazade Hüseyin Paşa’nın da el konulan malları arasında maddi değeri yüksek çok
sayıda kürk çıkmıştır. Bir keremsûd kaplı samur bace kürk; 56.100, bir vaşak kürk 35.200, 8
kantûre kaftan 32.000, 1 yemeni kakım kürk 10.700, bir kapaniçe 6.000, bir sof kürk 4.500, bir
nimten kürk-i sincab 1.500 akça ve değerleri bilinmeyen üç samur erkân kürk, bir serhadî
samur kürk ve dört kalma kürk mevcuttur221. Kürklerin akçe değerinde fiyatları bakıldığında
önemli bir bütçe ayrıldığı görülmektedir. Bu kayıtlar Osmanlı devlet adamının alım gücünü
göstermektedir. Devletin padişahtan sonra gelen en yetkili kişisi olan sadrazam da kendi emri
altındaki görevlilere karşı gücü elinde tutmak istemiştir.
Kaftan, Kürk ve hilat, Padişah tarafından gösterdikleri yararlılıklar sonucu takdir ve
tebrik edilmek istenen devlet adamlarına giydirilmiştir. Örneğin, 1606 yılında I.Ahmet’in
217 Busbecq, a.g.e, s. 52.
218 Hammer, a.g.e, s. 1403.
219 Peçevi İbrahim Efendi, a.g.e, c. 1, s.18
220 Hammer, a.g.e, c. 4, s. 1120-21.
221 M. Yıldız, a.g.m, s. 93.
51
sadrazamı olan Kuyucu Murat Paşa devam eden Celali isyanlarını bastırmış ve I. Ahmet
tarafından iki kat hilat ile taltif edilmiştir222.
Sultan IV. Mehmet, 1650 yılında Melek Ahmet Paşa’yı Bağdat eyaletinin yönetimini
verip Serdarlık fermanıyla kendisine hilat armağan etmiştir. Ancak Melek Ahmet Paşa Bağdat
gitmek üzere iken IV. Mehmet Han, Paşa’ya mühür-ü şerifi vererek sadrazam olduğunu
bildirmiştir223. Melek Ahmet Paşa daha sonra padişahın armağan ettiği iki samur hil’at-i
fâhireyi birbiri üzerine giyip büyük bir alay ile kendi sarayına gitmiştir224. Paşa burada
verildiği görev ile yüceltilmiştir. Takdim edilen hilat ile başarısı taltif edilmiştir.
Evliya Çelebi seyahatname’de 1655 yılında Abdal Hanın açılan sandıklarından çıkan
kaftan ve kıyafetlerden bahsetmektedir. Bu sandıkların içinden birbirinden değerli ipek hilatler,
kaftanlar çıkmıştır. Bir sandıktan ise sadece kadın kaftanları çıktığından ve bunların inci ile
işlenmiş olduğu belirtir225.
2. 3. 2. Tesbih
İslam dinine mensup Osmanlı Devleti’nde sadrazamlar ve beyler tarafından tesbih
kullanılmış ve aynı zamanda hediye olarak da sunulmuştur.
Çeşitli taşlardan ve mücevherlerden yapılmış tesbihler devlet adamlarının kullandığı
aksesuarlardandır. Amcazade Hüseyin Paşa’nın yayınlanan muhallefâtında on üç adet incili bir
tesbih, üç adet mercan bir tesbih, bir mercan tesbih ve bir adet deve dişinden yapılmış tesbih
kaydedilmiştir226.
Tesbih, devlet adamları tarafından padişaha hediye olarak sunulmuştur. Örneğin,
Yeniçeri Ağası Çalık Ahmet Ağa, padişahla birlikte bulunduğu bir ziyafette padişaha olan
bağlılığını göstermek için inci bir tesbih hediye etmiştir227. Buradan anlaşılacağı üzere inci
tesbih makbul bir armağandır.
222 G. İrepoğlu, a.g.e, s. 224.
223 "Melek lalam, yolun yakîn olup Bağdâd'a gitmeden halâs oldun. Sana mühr-i şerîfim ihsân edüp kabûl
edesin. Vallahi böyledir kim bir ferdin ilkâsıyla ve bir merdin iltimâsıyla değil. Hâssaten kendü
karîhamdan sana mührüm verüp vekîl-i mutlak etdim" derken Vezîr-i â‘zam Murâd Paşa'dan mührü alup
dest-i şerîfiyle sa‘âdetlü pâdişâh mührü Melek Ahmed Paşa'ya verdi. Bkz: E. Çelebi, a.g.e, c. III, s. 154-
155..
224 E. Çelebi, a.g.e,, c. III, s. 155.
225 Paşa eyitdi: "Bu avretlere mahsûsdur, Merdâne şey değildir, şöyle dursun." dedi. Ve bir sandûk dahi
açdılar ammâ dörd kişi meydâna güc ile getirdiler, anı gördüler kim sâfî avret haftânları. Cümle dal dal
sırma ve cevâhir ve lü’lü-i dürr-i yetîm ile işlenmiş çârkâb hil‘atler kim cümle düğmeleri fındık kadar
incü-yi dühlek-i Habeş idi. Niçe bin düğmeleri cümle zümürrüd-i İsvânî idi. Paşa âlem-i hayretde kaldı.
Bkz: E. Çelebi, a.g.e, c. IV, s. 157.
226 M. Yıldız, a.g.m, s. 104.
227 Silahdar Mustafa Efendi, a.g.e, c.2, s. 202.
52
Devlet adamları ve beyler kendi aralarında çeşitli vesilelerle birbirlerine tesbih
armağan etmişlerdir. Evliya Çelebi ulaklık görevi 1647 yılında Varvar Ali Paşa’ya gönderilir.
Varvar Ali Paşa ile karşılaşmasında paşa Evliya Çelebi’ye mercan bir tesbih hediye etmiştir228.
Evliya Çelebi’nin Seyahatname’de bahsettiğine göre 1655 yılında Melek Ahmet
Paşa’nın yanında gittiği Tebriz’de han, Evliya Çelebi’ye bir inci tesbih vermiştir229.
2. 4. Saatler
Osmanlı Devleti’nde lüks yaşamın, şaşanının, gücün göstergelerinden olan saatlerden
bin önceki bölümde bahsetmiştik. Padişahların kullandığı saatlerin daha gösterişli ve özel
tasarım saatler olduğunu biliyoruz.
Devlet adamları ise bulundukları makam ve maddi imkânları dâhilinde lüks göstergesi
olan saatler kullanmışlardır. Osmanlı devletine gelen elçilik heyetleri payitahta gelirken yol
üzerindeki mahalli paşalara saat takdim edip her birini ziyaret ettikleri bilinmektedir. Elçilik
heyetleri bu şekilde paşaların himayesine girmiş olup kendilerini güvende hissetmektedirler230.
2. 4. 1. Koyun Saatleri
Kullanım kolaylığı olan koyun saatleri diğer saat çeşitlerine oranla daha çok
kullanılmıştır. Örneğin, 1616 yılında İstanbul’a gelen Roma-Germen Devleti elçisi padişaha
sunduğu hediyelerin yanında devlet görevlilerine de altın kaplama saatler hediye etmiştir231.
Devlet adamları tarafından padişaha sunulan hediyeler arasında saatlerin yer alması
zenginliklerinin göstergesidir. Mesela, Yeniçeri Ağası Çalık Ahmet Ağa, padişahı bir Cuma
namazı sonrası ağa kapısına davet etmiş ve bu davetten sonra padişah altın bir saat armağan
etmiştir232. Bu şekilde yeniçeri ağası padişahın takdirini ve güvenini kazanmıştır. Bu bağlamda
ele aldığımızda saatler zengin ve güçlü kişilerin elinde olan daha çok hediyeleşmede
kullanılmış önemli aksesuarlardandır.
1647 yılında Evliya Çelebi, Defterzâde Mehmet Paşa ile Erzurum’a gitmiştir. Bu
sırada Osmanlı devleti, Varvar Ali Paşa isyanına karşı, Anadolu’daki paşalarla anlaşmaya
çabalarken, Evliya Çelebi; mektup getirip-götürmekle görevlendirilir. Varvar Ali Paşa ile
buluşan Evliya Çelebi Defterzâde Mehmet Paşa oğlunu mektubunu getirmiştir. Evliya ile
yaptığı sohbetten sonra yüz altın ve koynundan mücevher saat armağan etmiştir233.
228“….hakîre yüz altun ve bir mercân tesbîh ve koynundan bir mücevher sâ‘at ihsân edüp hazînedâra
"Müsâfirindir, bir hoş ikrâm edüp bir kat esbâb ver" deyü tenbîh etdi.” Bkz: E. Çelebi, a.g.e, c. II, s. 233.
229 E. Çelebi, a.g.e, c. II, s. 115.
230 O. Kurz, a.g.e, s. 32.
231 G. İrepoğlu, a.g.e, s. 155.
232 Silahdar Mustafa Efendi, a.g.e, c. 2, s. 202.
233 E. Çelebi, a.g.e, c. II, s. 233.
53
Evliya Çelebi, Kara Haydaroğlu namlı eşkıya ile sohbet edip ona teselli verdikten
sonra eşkıya koynundan bir altın mine kılıflı saati hediye etmiştir234. Kara Haydaroğlu saati
verirken şöyle bir şey söyler; “ Şu kendi bağının koruğu helvasıdır. Yine sana nasip oldu”.
Evliya Çelebi 21 yıl önce Şam’a giderken İshak kasabasında Kara Haydaroğlu tarafından
soyulmuştur. 77 gün onunla dağlarda kalmıştır. O esnada bu Kaya Sultan’ın hediyesi bu saat
eşkıyanın eline geçmiştir.
Rumeli şehrinde bir menzilde konaklayan Evliye Çelebi, han ile zevki sefa yapmıştır.
Han Evliya Çelebi’ye koynundan 300 adet mümessek Şah sikke altın, 200 kuruş ve bir saat
armağan etmiştir235.
2. 4. 2. Masa Saatleri
Masa saatlerinin kullanımı koyun saatlerine göre kısıtlı olduğu için çok fazla tercih
edilmemiştir. Bu saatler de hediye olarak sunulmuş ve kullanılmıştır. Avusturya elçisinin
İstanbul’a gelişinde, dönemin sadrazamı Ferhat Paşa’ya sunduğu armağanlar arasında yaldızlı
atın üzerinde başında ok bulunan Türk figürünün oturduğu büyük bir saat, üzerinde çaldıkça
ağızlarını açan iki figür bulunan bir saat ve Türk gürzüne benzeyen altı köşeli mahfaza içinde
çalar saat bulunmaktadır236. Mücevher saatler sadece padişahlar tarafından değil çevresindeki
devlet adamları tarafından da kullanılmıştır.
Sonuç olarak Devlet adamları geldikleri makam ve mevkilerde çeşitli yollarla altın ve
mücevhere sahip olmuşlardır. Sahip oldukları altın ve mücevherleri güçlerini pekiştirmek için
kullanmışlardır. Bir Osmanlı sadrazamı kavuğuna taktığı elmas sorgucu ile üzerine giydiği
hilatı ile kuşağına taktığı altınla murassa kılıcıyla divan toplantıları ve törenlerde dikkat
çekmiştir. Devlet adamları göreve geldikleri makamlarda devleti temsilen yer aldıkları için
ihtişamlı görünmek zorundaydılar. Burada aktarılan bütün altın ve mücevher eşya ve takılar
devlet adamlarının görünümün inceliklerini betimlemektedir.
234 E. Çelebi, a.g.e, c. II, s. 254.
235 E. Çelebi, a.g.e, c. IV, s. 191.
236 G. İrepoğlu, a.g.e, s. 153.
54
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
SARAY KADINLARI NAZARINDA ALTIN VE MÜCEVHERÂT
Saray kadınlarına baktığımızda altın ve mücevherât, daha çok güzelliklerini
tamamlayan önemli bir öğe olarak kullanılmıştır. Altın ve mücevherât sadece Osmanlı saray
kadınlarının değil yüzyıllar boyunca bütün kadınların ışıltısı olmuştur. Kadınlar kendi
ışıltılarıyla taşların ve mücevherâtın ışıltılarını yarıştırmak için farklı formlarda takıları
takmışlardır. Aslında insanlık tarihi boyunca takılar ve mücevherler, gücün, zenginliğin,
inancın ve asaletin sembolü olarak kullanılagelmiştir.
Valide sultanlar, hanım sultanlar ve gözdeler sarayın en güzel ve en gösterişli
mücevherlerini kullanmışlardır.
2.1. Mücevherât ve Takılar
Sultanlar, mücevher ve takıları hem günlük hayatta hem de nişan ve evlilik gibi özel
günlerinde kullanmışlardır. Mesela, elmas bir bilezik, elmas bir istefan, som zümrütten
yapılmış bir küpe, üzerine altın işlemeli giysiler ve ayaklarına mücevherli pabuçlar, kadın
sultanların kullandığı önemli parçalardır.
Mücevherât ve takılar Saray kadınlarının beğenisi üzerine özel tasarım olarak
yapılmaktadır. Ve sultanlar bunların bakım ve onarımlarıyla kendileri ilgilenmişlerdir.
Örneğin, Kösem Sultan mücevherlerine gözü gibi bakmış, tamir ve bakımlarıyla kendisi
ilgilenmiştir. Kösem Sultan değerli taşlar ve takılara düşkün olup yaşlandığı zamanlarda bile
mücevherlerini kullanmaya devam etmiştir237.
Tanzimat ile birlikte sultanların mücevheri daha çok ön plana çıkardığı
anlaşılmaktadır. I. Abdülmecid’in kızı Medîha Sultan’ın mücevher koleksiyonu çok ünlü olup
“mermer hazine” diye bilinmektedir. Hediye olarak verdiği küçük bir mücevherin bile orta
halli bir aile için sayılacak derecede muazzamdır. Yarım asırda mermer hazinesini bitirmiştir.
Eşi Damat Ferit Paşa ile Fransa’ya gittiği vakit mücevher koleksiyonundan sadece zümrüt bir
yüzük kalmıştır. O mücevheri satarak Fransa’da geçimlerini sağlamışlardır 238.
Çeşitli alt başlıklar Saray kadınlarının kullandığı altın ve mücevherât ile ilgili bilgi
verilecektir.
237 Ö. Kumrular, a.g.e, s.300.
238 Y. Öztuna, a.g.e, 1978, c. 8, s. 180.
55
3. 1. 1. Altın, Elmas, Yakut, Zümrüt, Gümüş, İnci
Osmanlı’da bir şehzade doğduğu zaman teşrifat gereği öncesinde ve sonrasında
muazzam hediyeler gönderilmekte ve bunun için özel hazırlıklar yapılmaktadır. Doğum için,
haremdeki büyük odalardan bir tanesi hazırlandıktan sonra bu oda inciler, pırlantalar ve değerli
taşlar ile süslenmektedir239.
Osmanlı padişahı Yavuz Sultan Selim döneminde yapılan Çaldıran Zaferi sonucunda
Safevi hükümdarı Şah İsmail savaşta yenilmiş ve savaşın sonunda şahın eşi Taclı Hanım esir
düşmüştür. Şahın esir düşen karısı Taclı Hanımın üzerinde bulunan bütün mücevherler
ganimet olarak alınmıştır. Taclı Hanım’ın üzerinde 36 tane “Emrudî bikr” incisi ve 96 tane iri
inci bulunmuştur240.
Safiye Sultan’ın günlük gelirinin 3.000 akça olarak belirlendiği ve bunun dışında 6
ayda bir 300.000 akça bilinmektedir. Valide Safiye Sultan’ın hediyeler dışında eline geçen
para yılda 2.680.000 akçaya ulaştığı kaynaklarda belirtilmektedir241. Bu gelirler ile Safiye
Sultan döneminde yaşayan kraliçeler arasında Fransa’da Catherine de Medicis’nin, İngiltere I.
Elizabeth’in hâkim olduğu sıralarda Osmanlı’da kadın sultanın siyasi nüfuz kazandığı,
vezirlerin azlinde ve görevlerinde söz sahibi olduğu görülmüştür.
Safiye Sultan ile I. Elizabeth’in birbirlerine hediyeler gönderdiği bilinmektedir.1593
yılında Kraliçe Elizabeth, Safiye Sultan için üzerinde elmas ve yakutlarla çevrilmiş Kraliçenin
resmi bulunan bezemeli bir taş göndermiştir242. İki tarafta diplomatik ilişkilerin gelişmesinde
önemli rol oynamıştır. Saray kadınlarının da siyasi nüfuzlarını kullanarak baskın geldikleri
bilinmektedir.
1612 yılında Kapdan Paşa ile Sultan I. Ahmet’in büyük kız kardeşinin düğünleri
yapılmış ve gelinin çeyizi içinde murassa bir mücevherât mahfazası ve inciden sandıklar
bulunmaktadır243. Elbette cihan padişahının hemşiresinin çeyizi bununla bitmez. Diğer
bölümlerde ayrıntılı olarak bahsedilecektir
Sultan I. İbrahim’e validesi Kösem Sultan tarafından sunulan cariye Şekerpare, kısa
sürede padişahın gözdelerinden olmuştur. Şekerpare, tatlı dilliliği ile Sultan I. İbrahim’e her
istediğini yaptırmıştır. I. İbrahim’in desteğini almış ve padişahın gücünü kullanmıştır.
Şekerpare bir müddet sonra durumdan faydalanıp durumu kendi lehine çevirmiştir. Daha sonra
239 M. Çağatay Uluçay, Harem II, İstanbul, 2013, s. 138.
240 Öztuna, a.g.e, 1977, c. 3, s. 216.
241 Öztuna, a.g.e, 1977, c. 5, s. 15.
242 S. Mayes, a.g.e, s. 62.
243 Hammer, a.g.e, c. 4, s. 1228.
56
Şekerparenin bütün mal varlığı müsadere edilmiştir. Valide Sultan’ın yaptırdığı bir odada 16
sandık mücevher ve “zer ü sîm ile mâl-â-mâl” idi. Şekerpare’ye ait sandıklar açıldığı vakit,
içinden mücevherler, inciler, altınlar, riyaller ve Hind yadigârları çıkmıştır. Sultan I. İbrahim
bunu görünce “hey kâfir bana akşam ekmek alacak akçem yoktur diye yemin ederdi, bak neleri
çıktı, hep benim malımdır” diyerek şaşkına dönmüştür 244.
Osmanlı Devleti’nde makam sahibi olmanın yollarından biri de padişahların kızları ile
evlenmekten geçmektedir. IV. Murat’ın kız kardeşi Ayşe sultan Hafız Ahmet Paşa ile izdivaç
etmiştir. Ayşe sultan eşinin vezirlik payesine ulaşması için abisi IV. Murat’a ısrar etmiş ve
Kösem sultan ve IV. Murat’a verilen altın ve pek kıymetli hediyeler sayesinde bu göreve
gelmiştir245.
Sultan IV. Murat’ın vezirlerinden Melek Ahmet Paşa’nın önceki bölümlerde seferleri
sırasında elde ettiği mal varlığına değinmiştik. Paşa, IV. Murat’ın isteğiyle kızı İsmihan Kaya
Sultan ile evlenmiştir. Melek Ahmet Paşa’nın eşine gönderdiği hediyeler ise gün yüzüne
çıkmaya değer niteliktedir. 3 kese bundukanî altın, 40 adet yakut, 100 adet Bedahşan La’li, 100
adet firuze, 50 adet zeberced, 50 adet onar kırat gelir elmas göndermiştir246.
Kösem Sultan vefat ettiği zaman yağmalanan eşyaları hariç, 20 sandık dolusu filorin,
sandıklar dolusu mücevherât çıkmıştır. Bunların yanında yıllık gelirleri toplam 250 bin
riyaldir. Muhtemelen bu mal varlığı siyasi nüfuzu sayesinde kazanmıştır. Osmanlı Devleti’nde
en uzun süre devlet işlerini yürüten Kösem Sultan güçlü hırslı bir valide sultan idi. Bunların
büyük bir kısmı hediye olarak da gelmiştir.
Harem’deki sultanlar evleneceği zaman muazzam çeyizler hazırlanmıştır. Örneğin, IV.
Mehmet kızı Hatice Sultan’ın çeyizinde 800 akçe değerinde zümrüt kırıntısı, 1.558 akçe
değerinde habbe zümrüt, 900 akçe zümrüt taş, 300 akçe değerinde 17 sade lâ’l taşı, 2.200 akçe
değerinde elmas bir taş bulunmaktadır247. Sultan’ın 1675 yılında evlendiği bilinir. 1675 yılında
1 duka altın 60 akçeye karşılık gelmektedir. Buradan aşağı yukarı bir hesap yapıldığında
burada muazzam bir alım gücü yatmaktadır.
Sultan II. Mahmut ölmeden kızının çeyizini hazırlatmıştır. Kızı Atiye Sultan için
kıymetli taşlar hazırlatmıştır248. Ama bunların neler olduğuna dair bilgi yoktur.
244 Ö. Kumrular, a.g.e, s. 243.
245Ö. Kumrular, a.g.e, s. 182.
246 E. Çelebi, a.g.e, c. IV, s. 157.
247 Y. Öztuna, a.g.e, 1978, c. 8, s. 196.
248 Ali Seydi Bey, Teşrifât ve Teşkilâtımız, haz: Niyazi Ahmet Banoğlu, İstanbul, s. 48.
57
3. 1. 2. Yüzük
Yüzük, hem erkeklerin hem de kadınların sıklıkla kullandıkları takılar olduğunu
biliyoruz. Osmanlı’da kadınlar, kendi beğenileri doğrultusunda birçok farklı yüzük
takmışlardır.
Safevilerle yapılan Çaldıran savaşında Osmanlı Devleti’ne esir düşen Şah İsmail’in
zevcesi Taclı hanımın mücevherleri arasında bir fîrûze taşlı altın yüzük, bir lâ’l taşlı altın yüzük
ve bir altın mühür çıkmıştır249.
Devlet adamlarının padişah kızları ile siyasi evlilikler yaptığından bahsetmiştik. Bu
evlilikler gerçekleşirken birçok değerli mücevher hediye gönderilmiştir. Örneğin 1612’de
Kapdân Paşa ile evlenen Sultan I. Ahmet’in büyük hemşiresinin çeyizinde yüzükler
mevcuttur250. Nusretname’de III. Ahmet’in kızı Fatma Sultan’ın Silahdar Ali Ağa ile
nişanlanması anlatılmıştır. Silahdar Ali Ağa geline değerli birçok kumaşın yanında mücevherli
bir nişan yüzüğü göndermiştir251.
Kösem Sultan’ın uzun süre Valide Sultan sıfatıyla yönetimde etkin olduğunu biliyoruz.
Kösem sultan ile başlayan bu süreç Hatice Turhan sultan ile sonlanmıştır. Kösem sultan,
harem ve yönetim üzerindeki yetkiyi bir süre elinde tutmuş ve kendine yakın olan kişileri
etrafında tutmayı başarmıştır. Sultan I. İbrahim tahta geçtiğinde kendisine bir cariye göndermiş
ancak Padişah cariye kabul etmemiş geri çevirmiştir. Kösem Sultan zeki bir kadındı. Oğlunun
güzel cariyeyi istememesi bir sır olarak kalmalıydı ve bunun için cariyeye konuşmaması için
bir zümrüt yüzük hediye etmiştir252.
Sultan IV. Mehmet’in eşi Rabia Gülnuş Emetullah Sultan’ın da muazzam
mücevherlere sahiptir. Emetullah Sultan II. Mustafa ve III. Ahmet’in annesi olup iki padişah
zamanında da valide sultanlık yapmıştır253. Haseki Sultan ünvanını kullanan son kişidir.
Muhallefatında çok sayıda hatem mühürlü yüzük bulunmaktadır254. Bunların sayıları hakkında
bilgi sahibi değiliz.
III. Ahmet döneminde İngiltere tarafından İstanbul’a elçi gönderilen (1716)
Montegü’nün zevcesi Lady Montegü İstanbul’u ile ilgili gözlemlerini yazdığı mektuplarında
(XLI) II. Mustafa’nın eşi Hafize Sultan’ı ziyaret ettiğinden bahsetmektedir. Ziyareti anlattığı
mektubunda parmaklarındaki yüzüğün oldukça büyük olduğuna dikkat çeker ve değerine
249 Y. Öztuna, a.g.e, 1977, c. 3, s. 217.
250 Hammer, a.g.e, c. 4, s. 1228.
251 Silahdar Mustafa Efendi, a.g.e, c.2, s. 250
252 Reşad Ekrem Koçu, Kösem Sultan, c. 2, İstanbul, 1972, s. 22.
253 Valide Sultan ile ilgili Bkz; Ali Akyıldız, “Valide Sultan”, TDV, c. 42, İstanbul, 2012, s. 494-499.
254 Betül İpşirli Argıt, Rabia Gülnuş Emetullah Sultan 1640-1715, İstanbul, 2014, s. 84.
58
dikkat çekmek için şöyle yazar; Mösyö Pittinkiler müstesna olmak üzere, gördüğüm
yüzüklerin en büyüğü idi255. Bu yüzüğe değer biçemediğinden bahsetmektedir.
15 Eylül 1720’de III. Ahmet’in yeğeni Ummetullah, Sultan Sirke Osman Paşa ile
evlenmiştir. Evlilik töreninde bir düğün alayı yapılmış olup bu alayda taşınan eşyalar arasında
çiçek, meyve sepetleri ve altın ve mücevher keseleri bulunmaktadır. Bunların peşinden
mücevher koşumlu atlar ve diğer hediyeler takip etmiştir. Pek çok hediyenin arasında bir de
yüzük bulunmaktadır256. Umetullah Sultan’ın çeyizi toplamda yirmi bin duka altın
etmektedir257.
Sultan III. Ahmet 1730 yılında tahtan indirildiğinde baş kadını Emetullah Sultan’ın el
konulan malları arasında iri bir siyah elmas hatem ve irice bir zeytunî elmas hatem
kaydedilmiştir258.
II. Mahmut, kızı Atiye Sultan için ölmeden önce çeyizinde mücevher bir çekmece
içinde zümrüt yüzükler bulunmaktadır259. Sultan Abdülmecid de kız kardeşi Atiye Sultan’a
düğün armağanı olarak bir yakut, bir zümrüt ve bir de beyaz pırlantadan oluşan üç tane çok
değerli yüzük takmış, damat Fethi Paşa’ya da iri bir pırlanta yüzük ihsan etmiştir260.
Sultan II. Abdülhamit’in Adile sultan’ın sarayı son ziyaretinde parmağındaki değerli
lal yüzüğü çıkararak padişaha armağan ederken:
Dedem birinci Sultan Abdülhamid bu yüzüğü babam ikinci Sultan Mahmud’a yadiğar
olarak vermişti. Babam da bir gün bu yüzüğü parmağıma takarak, ben de sana yadiğar
ediyorum demişti. İşte o gün bu gün, bu yüzüğü parmağımda taşıdım. Ama artık ahret
yolcuğunun yakın olduğunu hissediyorum. Kimseye kıyamadığım bu yüzüğü şimdi ben de sana
yadiğar ediyorum oğlum! demiştir261. Mücevher yüzük uzun yıllar boyu hiç çıkarılmadan
kullanılmıştır.
3. 1. 3. Küpe
Boynun ve gerdanın güzelliğini göstermek için kullanılan küpe Osmanlı kadınlarının
vazgeçilmezlerindendir. Sadece Osmanlı’da olmayıp yüzyıllar boyunca kadınların sürekli
olarak kullana geldiği takılardan biridir.
255 L. Montagu, Şark Mektupları, İstanbul, 1998, s. 99.
256 Hammer, a.g.e, c. 7, s. 2027.
257 Hammer, a.g.e, c. 7, s. 2027.
258 G. İrepoğlu, a.g.e, s. 298.
259 Ali Seydi Bey, a.g.e, s. 47.
260 Ali Seydi Bey, a.g.e, s. 50-51.
261 Ayşe Osmanoğlu, Babam Abdülhamid, İstanbul, 1961, s. 90.
59
Saray ustalarının elinde özel olarak işlenen küpelerin yapımında genellikle inci, yakut
veya zümrüt gibi taşlar kullanılmıştır. Topkapı Sarayı’nda bugün teşhir edilen ürünler arasında
değişik motiflerde küpe modellerini görmek mümkündür.
Şah İsmail’in eşi Taclı Hanım’ın Çaldıran savaşında esir düştüğünde üzerinden çıkan
mücevherler arasında bir çift salkımlı ve taşları çok iri küpe “lâ’l-i beğrek” adına taşıyan
meşhur, tarihi çok eski büyük bir elmas çıkmıştı262. “Lâ’l-i beğrek” adındaki mücevher pek
çok hükümdarın elinden geçtikten sonra Şah İsmail’in eline geçmiş ve o da eşine hediye etmiş
ama bu küpe ve üzerindeki elmas Çaldıran Zaferi’nde Osmanlı tarafından el konulmuştur.
I. Ahmet’in eşi Kösem Sultan’a olan bağlılığı bütün harem tarafından bilinmektedir.
Kösem Sultan eşinin vefatından sonra uzun bir müddet iktidarı elinde tutmuştur. En sonunda
büyük Valide Sultan’ın hazin sonu boğularak öldürülmüştür. Celladı Bostancı Ali Valide
Kösem sultanı boğarken kulağında küpeleri görmüş ve onları almıştır. Küpe ile ilgili çeşitli
rivayetler bulunmaktadır. I. Ahmet’in Kösem’e en tutkun olduğu zamanda yaptırılmış olup
küpeler bir ceviz büyüklüğünde, üçgen şeklinde tıraş edilmiş ve altından yakut içine
oturtulmuş iki pırlanta olarak hazırlanmıştır263. Claes Ralamb İstanbul’a Bir Yolculuk isimli
eserinde Kösem sultanın boğdurulmasını şöyle ele almaktadır;
“Valde sultan Dolaba tıkılmış pamukların arasında bulunduğunu görünce
avuçlarına doldurduğu dukaları yere serpti: Böyle yapınca paraları toplamaya
dalanların arasından sıyrılıp kaçabileceğini sanıyordu. Ama Deli doğrandı
adındaki içoğlanı, paraya bakmayıp onu ayaklarından yere çekti ve yırtıcı kuşlar
gibi çevresini saran arkadaşlarıyla birlikte onun altın, inci ve değerli taşlarla
işlenmiş elbiseleri ile cepleri altın dukalarla dolu samur kaftanı çekip aldılar ve
onları parçalara ayırarak üleştiler. Kahire’nin bir yıllık geliriyle alınmış olan ve
rahmetli Sultan Ahmet’in ona armağan etmiş olduğu bir çift elmas küpesi vardı;
onları Ali Bostancı denen içoğlanı aldı. Daha sonra sarayın avlusunda
boğdular”264.
Kösem sultanın ne kadar zeki bir kadın olduğu can havliyle kurtulmak isteyişini tüm gerçekliği
ile görmekteyiz.
1612’de Sultan I. Ahmet’in büyük hemşiresi Kapdân Paşa ile evlenmiştir. Gelin çeyizi
içinde mücevher küpeler ve bunun yanında değerli pek çok parçalar yer almaktadır265.
262 Y. Öztuna, a.g.e,1977, c. 3, s. 216. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Şah İsmail’in Zevcesi Taclı Hanım’ın
Mücevheratı, Belleten, c. XXIII, sayı: 92, s. 1959.
263 Ö. Kumrular, a.g.e, s. 299.
264 Claes Ralamb, İstanbul’a Bir Yolculuk, çev: Ayda Arel, İstanbul, 2008, s. 71.
265 Hammer, a.g.e, c. 4, s. 1228.
60
IV. Mehmet’in eşi Gülnuş Sultan yanında çalışan cariyeleri azat ettiği için onların
miraslarından pay almıştır. Şehbaz Hatice, Nefise ve Ümmûhan adlı cariyelerinden paralar
kalmıştır. Nefise isimli cariyenin muhallefatından zümrüt küpe, Ümmûhan muhallefatından
ise çift zümrüt küpe satın almıştır266.
II. Mustafa’nın eşlerinden Hafize Sultan ile tanışan Lady Montagu kendisine misafir
olduğunda giyimi ve mücevherlerini en ince detayına kadar anlatmıştır. Küpelerinin şaşası
diğer ziynetlerinin hepsini gölgede bıraktığını söylemiştir. Küpeler armudî, bir fındık
büyüklüğünde, iki elmastan oluşmaktadır267.
II. Mahmut kızı Atiye Sultan için ölmeden önce hazırladığı çeyizden bahsetmiştik. Ali
Seydi Bey’in anlattığına göre bu çeyize valide sultan da bir adet mücevherli küpe ilave
etmiştir268.
Sultan Abdülmecit Han’ın kızı Refia Sultan iyi bir eğitim aldıktan sonra bütün
Osmanlı sultanları gibi padişah babası tarafından seçilen Edhem Paşa ile nişanlanmış sonraki
yıllarda nikâhları (23 Nisan 1857) kıyılmıştır. Refia Sultan mutsuz bir evlilik yaşamıştır. Sultan
lüks yaşamın bütün imkânlarından yararlanmıştır. Gelin olurken babası Abdülmecit tarafından
mücevher bir yüzük hediye edilmiştir269.
Sarayda çalışan ustalardan biri olan Dilhayat Usta saray zümresindendir. Dilhayat
Hatun vefat ettikten sonra terekesinden elmaslı zümrüt küpe kaydedilmiştir270. Dilhayat
kalfanın diğer mücevherâtın farklı bölümlerde bahsedeceğiz.
3. 1. 4. Halhal
Süs eşyası halhal yüzyıllar boyunca kadınlar tarafından kullanılmıştır. Osmanlı
döneminde kadınların çok yaygın olarak kullandığı bir aksesuar değildir. Ayak bileğine takılan
altın ve diğer taşlarla işlenerek süs eşyaları arasındaki yerini almıştır.
Çaldıran Zaferi’nin sonunda esir düşen Şah İsmail’in eşi Taclı Hanım’ın el konulan
mücevherleri arasında 24’er inciden yapılmış bir çift halhal bulunmuştur271.
Düğünlerde gelinlerin çeyizlerinde ya da hediye olarak verilen mücevher halhallar
bulunmaktadır. Kapdân Paşa ile 1612 yılında evlen Sultan Ahmet’in kız kardeşinin çeyizinde
mücevher halhallar mevcuttur.
266 B. Argıt, a.g.e, s. 80.
267 L. Montagu, a.g.e, s. 98.
268 Ali Seydi Bey, a.g.e, s. 48.
269 Ali Akyıldız, Mümin ve Müsrif bir Padişah kızı Refia Sultan, İstanbul, 2003, s. 30.
270 Talip Mert, “Dilhayat Kalfanın Mirası”, Musiki Mecmuası,1999, no: 466, s. 68-73.
271 Y. Öztuna, a.g.e, 1977, c. 3, s. 216.
61
3. 1. 5. Sorguç, Taç, İstifan, Üsküf
Değerli taşlarla işlenen sorguçlar padişahlar, devlet adamları ve hatta saray kadınları
tarafından kullanılmıştır. Sadece harem kadınları tarafından değil, sarayın dışındaki zengin
zümre tarafından kullanılmıştır.
Osmanlı padişahlarından II. Bayezid’in kızı Ayşe Sultan’a dedesi Fatih Sultan Mehmet
Han’dan bir üsküf kalmıştır. Ayşe Sultan bu üsküfü272 satılığa çıkarmak ister sebebi ise
şöyledir; Fatih Sultan Mehmet ölüp büyük oğlu II. Bayezid tahta çıktığında, Karaman’da vali
olan küçük oğul Cem Sultan, ağabeyinin padişahlığını kabul etmemiştir. Cem Anadolu
eyaletinin merkezi olan Kütahya’yı ele geçirmek istemiştir. Anadolu Beylerbeyisi Damat
Sinan Paşa kaçmıştır. II. Bayezid’in kızı Ayşe Sultan Kütahya’da kalmıştır. Kale
kumandanından amcasına karşı kaleyi savunmasını istemiştir. Hatta Ayşe Sultan kalede
bulunan hazineden 25.000 akça alarak askere dağıttırmıştır. Cem Sultan Kütahya’yı
alamamıştır. Bu savunmadan sonra Ayşe Sultan’dan hazineden aldığı para geri istenmiş ama
sultanın nakit parası olmadığı için dedesi Fatih Sultan Mehmet Han’ın evlenirken kendisine
hediye ettiği mücevherli üsküfü satmak istemiştir. Bu üsküfü satın alacak kimse çıkmamıştır.
Ayşe Sultan babasından ya dedesinin hediyesini satmaya yardımcı olmasını ya da borcunu
ödemesini istemiştir273. Şöyle ki bu üsküf maddi değerinden çok manevi değeri olduğu için
değerlidir. Bu hadise Osmanlı maliye teşkilatının iyi işlediğini ve devletin alacağını padişah
kızından bile tahsil ettiğini gösterir.
Kanunî Sultan Süleyman’ın kızı Mihrimah Sultan eşi Rüstem Paşa’yı kaybettikten
sonra onun ruhu için yaptırdığı hayratlarda, Mekke’ye su getirmek için murassa tacını
satmıştır274. Bu bize göstermektedir ki; saray kadınlarının kullandıkları taçların maddi
değerinin ne kadar büyük olduğudur.
Sultan III. Mehmet’in annesi Safiye Sultan, İngiltere kraliçesi I. Elizabeth’e giysi
yanında yakutlu incili bir istefan yollamıştır275. I. Elizabeth bu armağanlara karşılılık olarak
272 Üsküf: Yeniçeri serpuşlarından bir nevi olup bu da börk gibi keçe külâhtı. Yalnız ondan farkı başa
giyilecek ağzının dört parmak eninde sırma ile işli oluşu ve geriye doğru yatırması ile işli oluşu ve geriye
doğru yatırması bulunmayışı idi. Üsküfü, yayabaşılardan itibaren daha yukarı derecede bulunan ocak
zabitleri, hükümdarların maiyeti olan solaklar giydikleri gibi, dîvân-ı hümâyûna geldiği zamanlar yeniçeri
ağası, başçavuş ve muhzır ağa da bunu kullanılırdı. Bkz: Ünal, Osmanlı Tarih Sözlüğü,707. Ama Ayşe
sultan elinde olan üsküf burada anlatılan değildir. Ayşe sultanın elinde olan muhtemelen Üsküfedir.
Üsküfe: Büyük dalları bütün kumaşı kaplayan, ipekli ve sırma ile işlenmiş kumaş. Güllü, direkli, gümüşlü
olanları vardır. 2. Eskiden kadınların başlarına giydikleri fes Bkz: M. A. Ünal, a.g.e, s. 707.
273 Y. Öztuna, a.g.e, 1978, c. 9, s. 83.
274 G. İrepoğlu, a.g.e, s. 269.
275 LucienneThys-Şenocak, Hatice Turhan Sultan- Osmanlı İmparatorluğu’nda Kadın Baniler, çev: Ayla
Ortaç, İstanbul, 2009, s. 83-84. Leslie P. Peirce, Harem-i Hümayun, çev: Ayşe Berktay, İstanbul, 1996, s.
291.
62
1587 yılında görkemli taşlarla bezenmiş çanta, broş, elmaslı küçük bir taç ve diğer bölümlerde
bahsedeceğimiz birçok özel mücevher göndermiştir.
IV. Murat’ın sadrazamı Melek Ahmet Paşa, eşi Kaya Sultan’a hediye bir keyanî tacı,
bir murassa taç ve bir sorguc-ı hûma hediye göndermiştir276.
IV. Mehmet Eşi Gülnuş Sultan doğum yaptığında onu servete boğmuştur. Oğlunun
annesi Rabia Gülnuş Emetullah Sultan’ın maaşını ve hizmetlilerinin sayısını artırmış ve
Edirne’nin zanaatkârlarından onun için değerli taşlarla süslü muazzam bir taç yapmalarını
istemiştir277. Böylesi bir hediye Gülnuş Sultan’ın kudretini ve ihtişamını arttırmıştır.
III. Ahmet’in yeğeni Ummetullah sultanın Sirke Osman Paşa ile yapılan düğün
töreninde gelen çeyizin içinde baştanbaşa elmaslar ile süslü bir taç ve paha biçilmez taşlarla
örtülü bir tül bulunmaktadır278.
Abdülmecid’in kızı Refia Sultan gelin olurken üzerinde mücevher yüksek taç
gerdanlık kullanmıştır279. Üzerinde sorguç yerine ise sade ince beyaz tüy takmıştır.
3. 1. 6. Bilezik, Gerdanlık
Altın ve mücevher, bilezik ve gerdanlıklar Osmanlı kadının güzelliğine güzellik katan
takılardandır. Bilezik süslenme amacının yanında en kolay bozdurulan bir takı olması
sebebiyle sahibine hazır para sağlayan bir takıdır.
Valide Kösem Sultan’ın oğlu I. İbrahim’e odalık olarak sunduğu cariye ile ilgili önceki
bölümde yer vermiştik. Sultanın sırrını saklaması için cariyeye sus payı olsun diye bir elmaslı
bilezik ve bir gerdanlık vermiştir280. Kösem sultan, oğlu için cariyeye kıymetli mücevherlerini
hediye etmiştir.
Osmanlı döneminde bilezik ve gerdanlıklar değerli taşlarla bezenerek takan kişinin
ihtişamını daha da arttırmıştır. Gerdanlıklar açık giysi üzerine boynunun güzelliğini gösteren
çeşitli boylarda yapılmışlardır. Lady Montagu Şark Mektupları isimli eserinde ziyarette
bulunduğu II. Mustafa’nın gözdesi Hafize Sultan’ın boynundaki, dizlerine kadar inen ucunda
hindi yumurtası büyüklüğünde çok güzel renkli bir zümrüt sarkan incilerini, her biri altın
iriliğinde ve üç altın kalınlığındaki iki yüz zümrütten ve bir dizisi de daha küçük yuvarlak
zümrütlerden oluşan gerdanlıktan ve ihtişamından bahsetmektedir, bilezikleri elmastan
yapılmıştır 281.
276 E. Çelebi, a.g.e, c. 4, s. 157.
277 B. Argıt, a.g.e, s. 34.
278 Hammer, a.g.e, c. 7, s. 2027.
279 A. Akyıldız, a.g.e, s. 30.
280 R. E. Koçu, a.g.e, c. 2, s. 22.
281 L. Montagu, a.g.e, s. 98.
63
Melek Ahmet Paşa, eşi Kaya Sultan için Hint kutusu içinde saf altından mücevher ve
murassa Horasan tarzı bilezik hediye göndermiştir282.
Saray kadınlarına doğum yaptıklarında, nikâh törenlerinde altın ve mücevherden
yapılmış bilezik ve gerdanlıklar armağan edilmiştir. Mesele, III. Ahmet kendisine 1718’de
yılında bir şehzade dünyaya getiren kadınlarından Ümmügülsüm Sultan’a bir çift elmas ile
murassa bilezik armağan etmiştir283. II. Mahmut’un ölümünden önce kızı Atiye Sultan’ın
çeyizini hazırlatmış ve gelin olduğu vakit kızına verilmesi için hazırlattığı hediyeler arasında
mücevherli roza bilezikler bırakmıştır284.
Nikâh törenlerinde özellikle gelinin güzelliğinin tamamlayıcı öğesi olarak
kullanılmıştır. Örneğin; Lüksüne düşkün ve müsrif olarak bilinen Refia Sultan’a gelin olurken
babası Abdülmecid tarafından mücevher bilezik ve gerdanlık yaptırılmıştır285.
Münîre Sultan’ın çeyizinde öyle bir gerdanlık vardır ki iri inciler, pırlantalar ve küçük
yakutlar ile yapılmıştır286.
Altından yapılmış bilezikler günümüzde hala işlevini sürdürerek kadınlar tarafından
kullanılan en çok kullanılan takılar arasındadır.
3.2. Altın ve Gümüş Eşyalar
Saray kadınlarının günlük yaşamında hayatlarını kolaylaştıran pek çok eşya da altından
yapılmıştır. Misafirlerini ağırlamakta ya da kendi lüks yaşamları için özel olarak
kullanmışlardır.
Tabaklar, kaşıklar, fincan zarfları, aynalar, nahıllar, yelpazeler vb. pek çok kadınların
günlük yaşamında kullandığı mücevher ile bezenmiş eşyalardır.
3. 2. 1. Sahan, Tabak, Tepsi, Kâse, Kaşık, Çatal, Leğen, İbrik
Önemli ziyafetlerde altın sahan, tabak, kâse, çatal, kaşık, leğen ve ibrik kullanılmıştır.
Bunlar hepsi saf altından olmayıp tombaklanmıştır. Padişah ve eşleri bu eşyaları pek sık
kullanmışlardır. Saray kadınları ve padişahların kullandığı bu mutfak gereçleri özel olarak
işlemden geçtikten sonra kullanılmıştır. Şöyle ki Osmanlı Devleti’nde padişahın kullanacağı
her şey mücevher ya da altın ile bezenmiştir.
Kraliçe Elizabeth, III. Murat’ın başkadını Safiye Sultan için yaldızlı üç parça büyük
sahan, gümüş ve altın yaldızlı cam şişe hediye göndermiştir287. Safiye Sultan ile Elizabeth
arasında karşılıklı hediyeleşme sürekli var olmuştur.
282 E. Çelebi, c.4, s. 157.
283 G. İrepoğlu, a.g.e, s. 297.
284 Ali Seydi Bey, a.g.e, s. 47.
285 A. Akyıldız, a.g.e, s. 30
286 Y. Öztuna, a.g.e, 1978, c. 8, s. 186.
64
Evliya Çelebi’nin seyahatnamesi’nde aktardığına göre Melek Ahmet Paşa ele geçirdiği
Bitlis Hanı’nın eşyalarından eşi Kaya Sultan’a bir dizi muhteşem hediye göndermiştir. Bunlar
arasında mutfak gereçleri olarak 3 adet Seylan tabak, 3 adet Yemen akiki kâse
bulunmaktadır288.
IV. Mehmet’in kızı Hatice Sultan’a çeyiz olarak verdiği kap kaçak arasında 8 altın
sahan, 1 mücevherli leğen, 1 mücevherli ibrik, 2 küçük ayaklı altın sahan, 15 kapaklı gümüş
sahan 3 büyük gümüş leğen, çin porselenleri, 20 mücevherli tabak ve buna benzer birçok şey
bulunmaktadır. Bunlar Devletin gücünü, zenginliğini ve ihtişamını göstermektedir.
II. Mahmut’un kızı Mihrimah Sultan Çanakkale boğazı muhafızı Ferik Mehmet Said
Paşa ile evlenmiştir. Nişan alayında validesi için gümüş tepsi içinde sahanlar, gümüş tepsi
içinde süsler, mücevherler ve ziynet eşyaları gönderilmiştir289.
Veziriazam Çorlulu Ahmet Paşa, nişanlısı II. Mustafa’nın kızı Emine Sultan için
hazırlattığı hediyeler arasında şekerleme doldurulmuş 40 kâse bulunmaktadır. Muhtemelen
bunlar altın ve mücevher işlemelidir290.
Saray kadınları, mücevherli eşyaları günlük araç ve gereçleri olarak kullanmıştır.
Münîre Sultan’ın çeyizinde iki takım olarak 20’şer tane altın ve elmaslı çatal bıçak kaşık
takımı, mücevherli tabaklar, altın ve gümüş tabaklar, ibrikler ve kap kaçaklar
bulunmaktadır291.
3. 2. 2. Nahıllar
Osmanlı Devleti’nde düğünlerde ve şenliklerde nahıllar yapılmıştır. Ama özellikle
düğün alaylarında kullanılan ağaç şeklinde bal mumundan yapılmış ve donanmış süslerden
oluşmaktadır. Bu nahıllar bazen o kadar büyük yapılmıştır ki geçeceği yollardaki evlerin
çatıları köşeleri kesilmiştir.
Nahıllar, yaptıran kişinin maddi durumuna göre büyüklüğü değişmektedir. Nahıllar,
düğünü yapanın mali gücünü ve toplumdaki yerini gösteren bir simgedir. Padişah şenlikleri
için hazırlanan nahıllar pahalıya hazırlanmaktadır. Örneğin, Kanûni Sultan Süleyman’ın kız
kardeşi ile evlenen İbrahim Paşa düğün için altın, gümüş ve değerli taşlardan donatılmış iki
büyük nahıl yaptırmıştır. Bu nahıllardan birinin altmış bin bir diğerinin kırk bin parçadan
yapılmış olduğu bilinir.1586 yılında III. Murat’ın düzenlettirdiği düğün şenliğinde cam gibi
saydam bir biçimde inceltilmiş mumdan nahılların üzerlerinde altın, firuze gibi değerli taşlar
287 B. Argıt, a.g.e, s. 166.
288 E. Çelebi, a.g.e, c. IV, s. 157-158.
289 Yüksel Aktaş Baycar, II. Mahmud’un Kızı Mihrimah Sultan’ın Sûr-ı Hümâyûnu, İstanbul Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı (BasılmamışYüksek Lisans Tezi), İstanbul 2006, 27.
290 Hammer, a.g.e, c. 7, s. 1961.
291 Y. Öztuna, a.g.e, 1978, c. 8, s. 187.
65
ile süslenmiştir. Sultan İbrahim düzenlettirdiği büyük bir şenlikte gümüş nahıllardan başka
minareye benzeyen iki büyük nahılın mücevher som altın ve gümüşle süsletmiştir292.
1648 Safiye Sultan’ın kızı Ayşe Sultan için İbrahim Paşa on ikişer metre yüksekliğinde
mücevherlerle süslü iki nahıl hazırlatmıştır293.
3. 2. 3. Aynalar, Fincanlar
Ayna Osmanlı Devleti’nde bayanlara verilen en güzel hediyelerden biridir. Saray
kadınlarının kullandığı bu aynalar altın ve mücevher ile işlenmiştir. Sadece kadınlara özgü
olmamak ile birlikte padişahlar tarafından da kullanılmıştır. II. Mustafa’nın kızı Emine
Sultan’ın nişanlısı Çorlulu Ali Paşa hediye olarak kıymetli taşlarla süslü bir ayna
göndermiştir294. IV. Mehmet’in eşi Rabia Gülnuş Emetullah Sultan’ın sahip olduğu eşyalar
arasında mücevherli aynaları ve dımaşk aynası dikkat çekmektedir295. Sirke Osman Paşa ile
evlenen Ummetullah Sultan’a hediye olarak çerçevesi mücevherlerle parıldayan bir ayna
gelmiştir.
Fincanlar evlenirken sultanların çeyizleri arasında bulunmaktadır. Örneğin, I.
Abdülmecid’in kızı Münîre Sultan çeyizi içinde mücevherli fincan ve fincan zarfları vardır296.
Yine bir kahve takımı örtüsü; al kadife üzerine sırmalı ve ortası elmas ile işlenmiştir.
3. 2. 4. Beşik
Osmanlı’da bir şehzadenin ya da sultanın doğumu törenler ile tüm saraya ve şehre
duyurulmaktadır. Harem ve sarayın dışı kandillerle süslenmektedir. Devlet adamları,
İstanbul’da bulunan büyük rütbeli memurlar, konaklarını ve yalılarını renkli kandillerle
donatmaktadırlar. Konaklara asılan kandillerin sayısı ne kadar çok olursa sahibinin zengin
olduğu bilinmektedir297. Bu sebeple devlet adamları birbirleriyle yarışırlar, servetlerinin
fazlalığını, siyasi nüfuzlarının üstünlüğünü göstermek için konaklarını renk âlemi haline
getirmektedirler. Bu arada sarayda bazı törenler de yapılmaktadır. Bunlardan iki beşik alayı
Valide sultan beşik alayı ve sadrazam beşik alayı çok önemlidir. Valide sultan beşik alayı,
beşik, beşik örtüsü ve üstü değerli taşlarla işlenmiş yorgan valide sultan tarafından yaptırılıp
Eski Saray’a gönderilmektedir. Sarayda bulunan ağalar, Eski Saray’a gidip beşiği törenle
Topkapı Sarayı’na getirmektedirler. Örneğin, IV. Murat’ın kız kardeşi Gevherhan Sultan bir
kız çocuk dünyaya getirmiş ve Valide Kösem Sultan tarafından hediye olarak kakmalı bir
beşik gönderilmiştir.
292 Özdemir Nutku, IV. Mehmed’in Edirne Şenliği, Ankara, 1972, s. 65-72.
293 Refik Altınay, Kadınlar Saltanatı, İstanbul, 2000, s. 60-61.
294 Hammer, a.g.e, c. 7, s. 1961
295 B. Argıt, a.g.e, s. 83.
296 Y. Öztuna, a.g.e, 1978, c. 8, s. 187.
297 Çağatay Uluçay, Harem II, Ankara, 2001, s.77.
66
Sadrazam beşik alayı, valide sultanın beşik alayından daha gösterişli ve kalabalık
olmaktadır. Bu tören doğumun altıncı günü yapılmaktadır. Sadrazam, sultan doğar doğmaz,
bir beşik, bir yorgan ve bir de beşik örtüsü yaptırır; bunların hepsini inciler, elmaslar ve
zümrütlerle donattırmaktadır298. Ayrıca doğan erkekse bir de sorguç yaptırılır, üzerine iri iri
değerli taşlar koydurulurdu.
3.3. Elbiseler
Her şeyde olduğu gibi giyimde mücevheri ayrı düşünmek imkânsızdır. Padişah eşleri,
sultanlar giyimlerinde mücevherle işlenmiş elbiseler tercih etmişlerdir. Mücevher kumaşa hem
dikilmiş hem de işlenmiştir. Özellikle sultanların evlenirken giydikleri elbiseler ve
mücevherler oldukça göz alıcıdır.
Kadınlar günümüzde olduğu gibi güzel görünmek için kendilerince bazı yöntemler
uygulamışlardır. Gözlere sürme kullanmak ve hoş kokular sürmek bu uygulamalardan
bazılarıdır. Örneğin, Rabia Gülnuş Emetullah Sultan’ın sahip olduğu kişisel eşyaları arasında
altın rastık hokkası ve sürmedanlık bulunmaktadır299.
Boyun ve gerdanlarına elmas, inciden yapılmış gerdanlıklar takmışlardır. Mevsime
göre değişen entariler giydikleri, entarilerin yakası elmas düğmeler işlenmiştir. Bellerine
elmaslı mücevherli kemerler takmışlardır. Tabi vazgeçilmezlerden biri de kürktür. Saçlar
oldukça uzun ve genelde örgü yapılır, örgülerin arasına kıymetli taşlardan yapılmış kurdeleler
koymuşlardır300.
Bir cariye padişahın zevcesi olduğu zaman giydiği kıyafet şu şekilde tasvir edilir;
elbiselerin kopçaları elmastan yapılır, dış kısmı kürk ile kaplanır, kürkler dirseğe kadar
uzanmaktadır. İkballer kıymetli taşlardan elbise giyerler kışın esvabları kürkle kaplanmıştır.
Bellerine altın işlemeli ve mücevher ile bezenmiş tokalı kemerler kullanmışlardır301.
Refia Sultan gelin olurken elbisesi; koyu mavi üzerine sırma inci ve pırlanta çiçeklerle
işlenmiş kenarı sırmalı, incili, dantelli belden iliklenir üç etekten oluşmaktadır. Geniş yakadan
ve kollardan görünen ipek tül gömleğin yakası ince dantel işlenmiştir. Ellerinde beyaz eldiven
giymiştir. Ayakkabıları uzun bir bot, entarisinin rengindeydi. Duvağı entarisiyle aynı renkte
yapılmıştır. Üzerinde mücevher taç, küpe, gerdanlık ve bilezik bulunmaktadır. Gelin telleri ise
altın yaldızlıydı. Düğün için satın alınmış mücevherler 1. 163 lira 44 kuruş tutmuştur302.
298 Ç. Uluçay, a.g.e, s.79.
299 B. Argıt, a.g.e, s. 83.
300 M. Ç. Uluçay, Harem II, 2013, s. 107-108.
301 İ. H. Uzunçarşılı, a.g.e, 2014, s. 135.
302 A. Akyıldız, a.g.e, s. 30.
67
3. 3. 1. Kürk, Kaftan
Kürkler elbiselerinin üstüne bir süs olarak kullanılmıştır. Bayramlarda padişahtan
hareme gönderilen hediyeler arasında kürkler olduğu da bilinmektedir. Sultanların çeyizi
arasında incilerle süslenmiş beyaz bir kürk olmazsa olmazdı.
Şah İsmail’in savaş meydanlarında esir düşen eşi Taclı Hanım’ın ganimet olarak alınan
mücevherlerinin içinde kaftan bulunmakta ve bunun yanında 25 adet elmas düğmesi yer
almasına rağmen üzerlerine dikilmemiştir303.
I. İbrahim’in gözdesi Şekerpareye ait mal varlığından ve mücevherlerinden
bahsetmiştik. Şekerpare’nin ele geçirilen mal varlığı içinde biri sarı, biri beyaz sırmalı iki kürk,
birkaç kürk mintan bulunmaktadır304.
II. Mustafa ve III. Ahmet’in kızı ile nikâh kıyacak damatlar ve sadrazamlar düğün
törenlerinde valide sultan Rabia Gülnuş Emetullah Sultan’a samur kürk takdim etmişlerdir305.
II. Mustafa’nın kızı Emine Sultan’la Çorlulu Ali Paşa’nın ve Ayşe Sultan’la
Köprülüzade Numan Paşa’nın 1708’de gerçekleşen düğünlerinde, Sadrazam Çorlulu Ali Paşa
şala kaplı samur kürk, dibaya kaplı kakum kürk hediye etmiştir306.
3. 3. 2. Kemerler, Kuşaklar, Şal
Mücevher kemerler, kuşaklar, şallar haremdeki kadınlar tarafından kullanılmıştır.
Ayrıca kemer ve kuşak ise padişah ve devlet adamları tarafından da kullanılmıştır. Bellerine
taktıkları bu mücevher ile bezenmiş kemer ve şalların bir statü göstergesi olarak kullanılmış
olması muhtemeldir. Lakin bu durum saray kadınlarında süs öğesi olarak kullanılmıştır. Altın
yaldızlı, simli ya da daha ince ayrıntılı olarak işlenmiş şallar zarifliğin tamamlayıcısıdır.
Reşad Ekrem Koçu’nun Forsa Halil isimli romanında payitahta faaliyet gösteren bir
cinayet şebekesinin yaptıklarına değinir. Yazarın bu kaynağa nereden ulaştığı bilinmese de III.
Murat zamanında sarayın dışında Cava Müslümanlarından Hacı Takiyyüddin Zenbur isminde
bir zat İstanbul’a yerleşir; eline geçen her türlü mücevherden anlar. Hangi taştan ne yapılır onu
bilir ve muazzam mücevherâtlar ortaya koyardı. 1595 yılında Sarayı Hümayun’dan bizzat
Valide Sultan tarafından Cavalıya murassa kemer ısmarlanmıştır. Kemerlerin üzerindeki işçilik
muazzamdır. İlk yaptığı kemer de bir sıra tavus kuşu, başları iki hürmüz incilerinden,
sorguçları zümrüt, gövdeler, birer hurda yakuttan ve hırda zümrütten, kuyrukları da zümrütle
yakut ve hurda elmas karışık; tokanın iki parçasına kuş yumurtası büyüklüğünde iki zümrüt
303 Y. Öztuna, a.g.e, s. 217.
304 Ö. Kumrular, a.g.e, s. 243.
305 B. Argıt, a.g.e, s.162.
306 B. Argıt, a.g.e, s.162.
68
koymuştur. Diğer kemer de ise güller, sümbüller ve laleler kullanmıştır307. Cavalı bu kemerleri
sultana teslim edemeden elinden aldırmıştır. Elinden kemerleri alan hırsızları aramaya çıktığı
vakit kendisi de kaybolmuştur. Uzun bir aradan sonra cesedi bulunmuştur. O kadar ki
Cavalının üzerinde altın mahfazalı muska ise tülbende sarılı şekilde bulunmuştur.
Yeni Camii’nin açılışında Hatice Turhan Sultan IV. Mehmet’e elmaslı bir kemer
hediye etmiştir.
Rabia Gülnuş Emetullah Sultan’ın elliye yakın mücevherli kuşağı vardır308. Ve yine
Gülnuş Sultan cariyeleri azat ederek onların muhallefatından pay sahibi olmuştur. Ümmühan
isminde cariyenin muhallefatından bir elmas kuşak ve bir incili kuşak almıştır309.
Çorlulu Ali Paşa, II. Mustafa’nın kızı Emine Sultan ile düğün törenlerinde Valide
Sultan’a zümrütlü, lâ’lli ve elmaslı büyük bir kuşak göndermiştir310. Damatların valide sultan
hediye göndermeleri adettendi. Ummetullah Sultan’a nikâh töreninde eşinden hediye olarak
elmaslarla bezeli bir kemer göndermiştir311.
I. Abdülmecid’in (1839-1861) kızı Münîre Sultan Osmanlı’nın en geç evlenen
sultanlarındandır. Sultanın çeyizinde muazzam mücevher parçalar bulunmaktadır. Bunlar
arasında gerdanlık olarak da kullanılabilen bir kemer bulunmaktadır. Kemer oldukça ihtişamlı
ve şık taşlarla örülmüş; ortasında bulunan taşlar iri ve büyükçedir.
3. 3. 3. Çaprastlar, Düğmeler
Elbiselerin önünü birleştirmek amacıyla çaprast ve düğme kullanılmıştır. Mücevher
çaprast ve düğmeler elbiselere görkemli bir görünüm kazandırmıştır. Bunlar ihtişamın, gücün
gösterilmesi için bir araçtır.
II. Mustafa’nın kızı Emine Sultan ile evlenen Çorlulu Ali Paşa, valide sultana bir takım
zümrütlü düğme göndermiştir312.
1717-18 yılları arasında İstanbul’da bulunan İngiliz elçisinin eşi Lady Montagu, Sultan
II. Mustafa’nın gözdesi Hafize sultanın giyimini ve üzerinde bulunan elmas düğmeleri şöyle
aktarmakta; Elbise o kadar kıymetli idi ki, Arkasında dolama denilen bir gömlek vardı. Rengi
kımızı, boylu boyuna, yakasından eteğine kadar ve kollarının etrafı gayet zarif, burada
kadınların esvaplarındaki düğmeler kadar iri elmaslarla süslenmişti. Milord M…’ün elmasları
kadar iri diyemem, fakat bir nohut büyüklüğünde diyebilirim. Bu düğmelerin üzerinden tıpkı
bir prensin yıldönümü merasimi yapıldığı zaman giyilen esvaplara konulan altın zinetlerin
307 R. E. Koçu, Forsa Halil, İstanbul, 2001, s. 37.
308 B. Argıt, a.g.e, s. 84.
309 B. Argıt, a.g.e, s. 80.
310 B. Argıt, a.g.e, s. 162.
311 Hammer, a.g.e, c. 7, s. 2027.
312 B. Argıt, a.g.e, s. 162.
69
biçiminde iri elmas zinetler sarkıyordu. İç gömleği baklava biçiminde iki büyük elmas düğme
ile iliklenmişti313.Lady Montagu’nun aktardıkları şaşkınlık bıraksa da Osmanlı Devleti’ndeki
ihtişamı bir kez daha göstermektedir.
3. 3. 4. Çizme, Pabuç, Terlik
Kadınlar için görünüm önemlidir. Dahası güzellik her şeyden önde gelir. Bunlar genel
olarak 16. yüzyıldan itibaren çok sık kullanılmıştır. Kullandıkları terlik, çizme ve pabuç değerli
taşlar ile işlenmiştir. Burada sebep olarak insanın kendini mutlu etmek istemesini
gösterebiliriz.
Nikâh ve nişan törenlerinde sultanlara eşlerinden gelen hediyeler arasında pabuç, terlik
gibi eşyalar da bulunmaktadır. I. Ahmet’in büyük kız kardeşi Kapdân Paşa ile nikâhlanmıştır.
Gelinin çeyizi içinde firuze ve yakut ile müzeyyen terlikler de bulunmaktadır314. Çorlulu Ali
Paşa nikâhlandığı eşi Emine Sultan’a gönderdiği hediyeler arasında incilerle süslenmiş bir
terlik ve nalın, altın tellerle işlenmiş hamam takımları bulunuyordu315. Sirke Osman Paşa ile
nikâhlanan Ummetullah Sultan’a gelen hediyeler arasında altın hamam nalınları ve inci
işlemeli terlikler vardır. Sultan III. Mustafa’nın kızı Şah Sultan’a gelen nişan hediyeleri
arasında zümrüt, lâl, ve inciler ile bezeli terlik; elmas, zümrüt, lâl ve inciyle bezenmiş bir çift
pabuç; elmas ve mücevherlerle süslü bir çift nalın bulunmaktadır.
Görüyoruz ki Saray kadınlarının kullandığı mücevherât ve takılar olmazsa olmaz
güzellikte ve göz alıcıdır. Bir elmas istefan, bir elmas bilezik, bir elmaslı çaprast, bir zümrüt
yüzük. Bütün bunlar kadınların vazgeçilmez takıları arasında yer almışlardır.
313 L. Montagu, a.g.e, s. 98.
314 Hammer, a.g.e, c. 4, s. 1228.
315 Hammer, a.g.e, c. 7, s. 1961.
70
SONUÇ
Altın, gümüş ve mücevherât her zaman gücün ve ihtişamın göstergesi olarak tercih
edilmiştir. Tarihin hemen her devrinde altın ve mücevher insanlar için ilgi çekici olmuştur.
Mücevher ve altını insanlar için çekici kılan şeylerden biri süslenme isteği bir diğeri de değerli
mücevherlere sahip olma arzusudur.
Osmanlı Devleti’nin büyük bir yapıya dönüşmesiyle birlikte mücevher kullanımının
daha yaygın bir hal aldığı görülmüştür. Osmanlı Devleti’nde altın ve mücevher, törenlerde
daha çok ihtişam göstergesi olarak kullanılmış olup padişah giysilerinin vazgeçilmez bir
parçası haline gelmiştir. Devleti temsilen padişahlar cülus, sünnet, düğün ve elçi kabul
törenlerinde şatafatlı, gösterişli ve mücevherli elbiseler tercih etmişlerdir. Saray geleneğinde
padişahların bolca mücevher takmalarının süslenme amacından çok daha farklı saltanatlarının
kutsal yanını vurgulamak amacıyla olduğu görülür. Mücevher padişah için güç ve ihtişam
göstergesi olarak yaşamının her alanında kullanılmıştır.
Mücevherleri sadece padişahlar değil padişahın görevlendiği devlet adamları da
kullanmıştır. Devlet kapısında görev alan devlet adamları, altın ve mücevheri geldikleri
makamlardaki yetkinliği güçlendirmek amacıyla ihtişam göstergesi olarak tercih etmişlerdir.
Osmanlı saray kadınları altın ve mücevheri daha çok süs olarak tercih etmiş ve giyim
ve kuşamlarında kullanmışlardır.
Mücevherler padişah tarafından törenlerde, elçiler ile gönderilen hediyeler arasında,
her yıl Kabe’ye gönderilen surre alaylarında, saray düğünlerinde daha bir çok yerde
İmparatorluk olgusundaki gücün iletimi olarak tercih edilmiştir.
Bugün Topkapı sarayındaki mücevher takılar ve eşyalar gücün ve ihtişamın göstergesi
olarak geçmişten getirdikleri anılar ile sergilenmektedir.
Netice olarak; yüzyıllar boyunca Osmanlı devletinde birçok padişah saltanatı
devralmış ve devretmiştir. Ve her padişah mücevherin ışıltısında kendi ihtişamını gözler önüne
sermiştir.
71
KAYNAKÇA
Birincil Kaynaklar
6 Numaralı Mühimme Defteri (972/ 1564-1565)< Özet-Transkripsiyon ve İndeks> I,
Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı,
Yayın No: 28.
Anonim Osmanlı Tarihi, (1099-1116/ 1688-1704 ), (Hazırlayan: Abdülkadir Özcan), Türk
Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
Ahmet Cevdet Paşa (1976), Cevdet Tarihi, haz. Mümin Çevik, sad. Dündar Günday, (I ve VI),
Özdemir Basımevi, İstanbul.
Defterdar Sarı Mehmet Paşa (1995). Zübde-i Vekayiât (Tahlil ve Metin 1066-1116/1656-
1704), haz: Abdülkadir Özcan, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
Ebu’r Reyhân Muhammed b. Ahmet el-Bîrûnî (2017) Kıymetli Taşlar ve Metaller Kitabı (el-
Cemahir Fi Ma’rifeti’l-Cevahir), çev: Emine Sonnur Özcan, Türk Tarih Kurumu
Yayınları, Ankara.
Evliya Çelebi (2006), Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdat 304
Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu-Dizini, (Haz. Robert Dankoff, Seyit Ali
Kahraman ve Yücel Dağlı), 1. Kitap, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
Evliya Çelebi (1999), Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdat 304
Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu-Dizini, (Haz. Zekeriya Kurşun, Seyit Ali
Kahraman ve Yücel Dağlı), 2. Kitap, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
Evliya Çelebi (1999), Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdat 305
Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu-Dizini, (Haz. Seyit Ali Kahraman ve Yücel
Dağlı), 3. Kitap, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
Evliya Çelebi (2001), Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdat 305
Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu-Dizini, (Haz. Yücel Dağlı ve Seyit Ali
Kahraman), 4. Kitap, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
Evliya Çelebi (2001), Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdat 307
Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu-Dizini, (Haz. Yücel Dağlı-Seyit Ali
Kahraman ve İbrahim Sezgin) 5. Kitap, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
Evliya Çelebi (2002), Evliya Çelebi Seyahatnamesi Topkapı Sarayı Kütüphanesi Revan
1457 Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu-Dizini, (Haz: Seyit Ali Kahraman-
Yücel Dağlı,) 6. Kitap, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
72
Evliya Çelebi (2003), Evliya Çelebi Seyahatnamesi Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdat
308 Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu-Dizini, (Haz. Yücel Dağlı, Seyit Ali
Kahraman, Robert Dankoff), 7. Kitap, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
Evliya Çelebi (2003), Evliya Çelebi Seyahatnamesi Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdat
308 Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu-Dizini, (Haz. Yücel Dağlı, Seyit Ali
Kahraman, Robert Dankoff), 8. Kitap, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
Evliya Çelebi. (2007). Evliya Çelebi Seyahatnamesi İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi
Türkçe Yazmalar 5973, Süleymaniye Kütüphanesi Pertev Paşa 462, Süleymaniye
Kütüphanesi Hacı Beşir Ağa 452 Numaralı Yazmaların Mukayeseli
Transkripsiyonu-Dizini, (Haz. Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı, Robert
Dankoff),10. Kitap, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
Hafız Mehmet Efendi (2008), Şehzadelerin Sünnet Düğünü, Sûr-Hümâyûn 1720, yaz. haz:
Seyit Ali Kahraman, Kitapyayınevi, İstanbul.
Naîmâ Mustafa Efendi (1968). Naîma Tarihi, çev: Zuhuri Danışman, II, İstanbul.
Naîmâ Mustafa Efendi, (2007 ). Tarih-i Naîmâ, ( Hazırlayan: Mehmet İpşirli ), (I-IV), Türk
Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
Peçevi İbrahim Efendi (1968). Peçevi Tarihi, haz: Murat Uraz, (II), İstanbul.
Peçevi İbrahim Efendi (1969). Peçevi Tarihi, haz: Murat Uraz, (II), İstanbul.
Silahdar Mehmet Ağa (1969). Nusretnâme, sad. İsmet Parmaksızoğlu, (I-II), Milli Eğitim
Basımevi, İstanbul.
Selaniki Mustafa Efendi (1999). Tarihi Selâniki (1003-1008/1595-1600), haz: Mehmet İpşirli,
(I-II), Türk Tarih Kurumu, Ankara.
Vak’anüvis Subhî Mehmet Efendi (2007). Subhi Tarihi, haz: Mesut Aydıner, Kitabevi,
İstanbul.
İkincil Kaynaklar
Açıkgöz, F. (2011). “XIV. Louis Tarafından IV. Mehmet’e Gönderilen Tarziye Hediyeleri”,
Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, c.1, sayı 1, Kırıkkale, 59-77.
Afyoncu, E. (2006). “Rüstem Paşa”, TDV, c. 35, Diyanet Vakfı Neşriyat, İstanbul, 288-290.
Ali Seydi Bey (….). Teşrifât ve Teşkilâtımız, haz: Niyazi Ahmet Banoğlu, İstanbul.
Akgündüz, M. (2007). “Padişah ile Şeyhülislam Arasındaki Hediyeleşmeler”, Hediye kitabı,
ed. Emine Gürsoy Naskalli-Aylin Koç, Kitabevi, İstanbul.
Aktaş, B. Y. (2006).“II. Mahmut’un Kızı Mihrimah, Sultan’ın Sûr-ı Hümâyûnu”, (Basılmamış
Yüksek Lisans Tezi ), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
73
Aktepe, M. (1974). “Nadir Şah’ın Osmanlı Padişahı I. Mahmut’a Gönderdiği Taht-ı Tavus
Hakkında”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, sayı 28-29
Akyıldız, A. (2012). “Valide Sultan”, TDV, Diyanet Vakfı Neşriyat, İstanbul, 494-499.
Akyıldız, A. (2003). Mümin ve Müsrif Bir Padişah Kızı Refia Sultan, Tarih Vakfı Yurt
Yayınları, İstanbul.
Akyıldız, A. (2017). Haremin Padişahı Valide Sultan, Timaş Yayınları, İstanbul.
Aktepe, M. (1974-75). “Nadir Şah’ın Osmanlı padişahı I. Mahmut’a gönderdiği Taht-ı Tavus
Hakkında”, İ. Ü. E. F. Tarih Dergisi, Sayı:28-29, 113-122.
Aktaş Baycar, Y. (2006). II. Mahmut’un Kızı Mihrimah Sultan’ın Sûr-ı Hümâyûnu, İstanbul
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı (BasılmamışYüksek
Lisans Tezi), İstanbul.
Altınay, A. R. (2000). Kadınlar Saltanatı, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
Argıt, İ. B. ( 2014 ). Rabia Gülnuş Emetuallah Sultan 1640-1715, Kitapyayınevi, İstanbul.
Argıt, İ. B. (20015) “Osmanlı İstanbul’unda Giyim Kuşam”, Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla,
Büyük İstanbul Tarihi-Toplum, İstanbul.
Aygün, N. (2010). “XVIII. yy’da Bir Osmanlı Valisi Üçüncüoğlu Ömer Paşa ve Muhallefatı”,
Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi, c.7, sayı 26.
Aykun, İ. (2003). Tokat’ta Medfun Osmanlı Valileri, Atatürk Üniversitesi Türkiyat
Araştırmaları, Sayı: 22, 283-294.
Beyazıt, Y. (2011). “Evliya Çelebi’nin Sunduğu Önemli Bir Portre: Bitlis Hanı Abdal Han”,
Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı: 10, 67-82.
Busbecq, (2014). Türk Mektupları Kanuni döneminde Avrupalı Bir Elçinin Gözlemleri, çev:
Derin Türktömer, İş bankası yayınları, İstanbul.
Bilirgen, E. ( 1982). “ Hazine”, Sanat, sa.7, 111-119.
Bozkurt, N. (1997). “Hârûnürreşîd”, TDV, c. 16, Diyanet Vakfı Neşriyat, İstanbul, 258-261.
Çay, M. A. (1984). Anadolu’nun Türkleşmesinde Dönüm noktası, Orkun Yayınevi, İstanbul.
Danişmend, İ. H. (1979). Tarihi Hakikatler, Tercüman Tarih ve Kültür Yayınları, cilt 1,
İstanbul.
Develioğlu, F. (2000). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat, Ankara.
Dingeç, E. (2011). “ 18.Yüzyılın İkinci Yarısında Saray Atlarının Binit Takımları”, U.Ü. Fen
Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 20, 1-20
Düzdağ, M. E. (---) Barbaros Hayreddin Paşa’nın Hatıraları, c. 1-2, İstanbul.
Erbahar, N. ve Tuncay H. ( 1982). “ Çin ve Japon Porselenleri”, Sanat, sa. 7, 82- 87.
74
Erdoğdu, A. ve Gedük S. (2015). “Topkapı Sarayının Mücevherli Çin Porselenleri” II.
Uluslararası Türk Sanatları, Tarihi ve Folkloru Kongresi/Sanat Etkinlikleri, 286.
Ersan, M. (1999). “Türkiye Selçuklularında Hediye ve Hediyeleşme-I”, Tarih İncelemeleri
Dergisi, Sayı XIV, 65-78.
Esed, M. (2013). Kur’an Mesajı Meal-Tefsir, İşaret yayınları, İstanbul.
Gerlach, S. (2007). Türkiye Günlüğü 1573-1576, Cilt 1, çev: Türkis Noyan, Kitap yayınevi,
İstanbul.
Gerlach, S. (2007). Türkiye Günlüğü 1573-1576, Cilt 2, çev: Türkis Noyan, Kitap yayınevi,
İstanbul.
Giz, A. (1950). “Şah İsmail’in Tahtı”, Tarih Dünyası, sayı 4, 163-164.
Gökmen, E. (---). Manisa Mevlevîhânesi Şeyhi Bahâddin Efendinin Terekesi(1771), Sufî
Araştırmaları, Sayı: 9, 1-62.
Göncü, T. C. (2011). “Belgelerle Milli Saraylar” Milli Saraylar, Kültür-Sanat-Tarih Dergisi,
sayı 7, İstanbul.
Gözen, A. (2010). İstanbul’un 100 Mücevheri ve Sanatçısı, İstanbul Büyükşehir Belediyesi
Kültür A.Ş. Yayınları, İstanbul.
Güneş, M. (---). Karahisâr-ı Sâhib A’yânı Molla-zâde Hacı Ahmet Ağa’ya Ait Bir Tereke
Defteri, Sosyal Bilimler Dergisi, 65-92.
Güneş Yağcı, Z. ve Akkaya M. (2019). III. Murat ve Safiye Sultan’ın Kızları Ayşe Sultan,
Berikan yayınevi, Ankara.
Hammer, J. V. (2010) . Büyük Osmanlı Tarihi, yayına hazırlayan; Mümin Çevik, c. 4 Milliyet
yayınları, İstanbul.
Hammer, J. V. (2010) . Büyük Osmanlı Tarihi, yayına hazırlayan; Mümin Çevik, c. 6, Milliyet
yayınları, İstanbul.
Hammer, J. V. (2010) . Büyük Osmanlı Tarihi, yayına hazırlayan; Mümin Çevik, c. 7, Milliyet
yayınları, İstanbul.
İrepoğlu, G. (2012). Osmanlı Saray Mücevherleri, Mücevher Üzerinden Tarihi Okumak, BKG
Yayınları, İstanbul.
İrepoğlu, G. (1996). “ Osmanlı Sarayı’nda Mücevher” , Sanatsal Mozaik, sa. 14, 22-32.
İrepoğlu, G. (1996). “ Osmanlı Takıları ”, Arredamento Dekorasyon, sa. 87, 95.
İrepoğlu, G. (1996).“ Rönesanstan Günümüze Takı”, Arredamento Dekorasyon, sa.87, 89-94.
İrepoğlu, G. (2016). “ Osmanlı’da Mücevher Geleneği”, http://www.antikalar.com/osmanlidamucevher-
geleneği/ 03.05.2016
Kahraman, S. A. (2008). Şehzadelerin Sünnet Düğünü 1720, Kitapyayınevi, İstanbul.
75
Karaismailoğlu, A. (2006). “Acem”, TDV, c. 1, Diyanet Vakfı Neşriyat, İstanbul.
Kaya, M. (2002). “Kindî, Ya‘kūb b. İshak”, TDV, c.26, Diyanet Vakfı Neşriyat, Ankara, 41-
58.
Kıvrım, İ. (2013). “17.Yüzyılda Bir Valide Sultanın Günlük Hayatı: Vâlide Hadîce Turhan
Sultan”, History Studies, Volume 5/2, 243-262.
Koçu, R. E. ( 1972). Kösem Sultan, c. 2, Kervan Yayınları, İstanbul.
Koçu, R. E. (2001). Forsa Halil, Doğan Kitap, İstanbul.
Koçu, R. E. (1967). Türk Giyim Kuşam Sözlüğü, Ankara.
Koçu, R. E. (1951). Cellatlar ve İdam Cezaları, Tarihimizde Garip Vakalar, Doğan Kitap.
Kumrular, Ö. (2015). Kösem Sultan İktidar, Hırs, Entrika, Doğan Kitap, İstanbul.
Kumrular, Ö. (2017). Haremde Taht Kuranlar, Nurbanu ve Safiye Sultan, İstanbul.
Kurz, O. (2005). Sultan İçin Bir Saat- Yakındoğu’da Avrupa Saat ve Saatçileri, Kitapyayınevi,
İstanbul.
Küçükaşcı, M. S. (2013). “Yüzük”, TDV, c. 44, Diyanet Vakfı Neşriyat, İstanbul, 55-57.
Küpeli, Ö. (2015). “Kösem Sultan’a Ait Bir Muhallefat Kaydı”, Cihannüma Tarih ve
Coğrafya Araştırmaları Dergisi, I/2, 131-143.
Küpeli, Ö. (2016). “IV. Murat’ın Torunu Fatma Hanım Sultan’ın Muhallefatı”, Cihannüma
Tarih ve Coğrafya Araştırmaları Dergisi, Sa. II/2, 163-175.
Mayes, S. ( 2000). Sultan’ın Orgu, ( çev: M. Halim Spatar), İletişim Yayınları, İstanbul.
Merçil, E. (2006). “Taht”, c. 39, Diyanet Vakfı Neşriyat, İstanbul.
Mert, T. (1999).“Dilhayat Kalfanın Mirası”, Musiki Mecmuası, no: 466, 68-73.
Montagu, L. (1998). Şark Mektupları, çev: Ahmet Refik, yay haz: Dursun Gürlek, Timaş
Yayınları, İstanbul.
Mumcu, A. ( 1985). Osmanlı Devletinde Siyaseten Katl, Birey ve Toplum Yayınları, Ankara.
Naskali, G. E. , Koç A. (ed.), (2007). Hediye Kitabı, Kitabevi, İstanbul.
Nutku, Ö. ( 1972 ). IV. Mehmet’in Edirne Şenliği, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.
Ortaylı, İ. (2007) . Mekânlar ve Olaylarıyla Topkapı Sarayı, Kaynak Yayınları, İstanbul.
Ortaylı, İ. (2008). Osmanlı Sarayında Hayat, Yitik Hazine Yayınları, İstanbul.
Oğuz, G. (2018). “Bir Sultanın Giyiminden Kesitler: Fatma Sultan” Akademik Tarih ve
Düşünce Dergisi, Sa. 5(14), 248-274.
Osmanoğlu, A. (1961). Babam Abdülhamid, İstanbul.
Öğün, T. ( 2006 ). “Müsâdere” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, c. 32, Türkiye
Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara.
Ölmez, F.N. ve Özdamar, H. (2017). Bir Yüzüğün Öyküsü: Zihgir. İdil, 6 (33), s.1555-1579.
76
Önal, A. (2012). “Koca Sinan Paşa’nın Hayatı ve Siyasi Faaliyetleri (1520-1596)”, Marmara
Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Tarihi Anabilim Dalı, Basılmamış
Doktora Tezi, İstanbul.
Örik, N. S. (2013). Sultan Hamid Düşerken, Oğlak Yayınları, İstanbul.
Özdemir, N. (1972). “IV. Mehmet’in Edirne Şenliği (1675)”, Türt Tarih Kurumu, Ankara.
Özkan, S. H. (2006) .“Amcazâde Hüseyin Paşa’nın Hayatı Ve Faaliyetleri (1644 – 1702)”,
(Basılmamış Doktora Tezi), Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Isparta.
Özkan, S. H. (-). Köprülü Amcazade Hüseyin Paşa (1644-1702), Vezir Köprüsü Belediyesi,
Samsun.
Özkan, N. (2003). “Bir İtalyan Arşiv Belgesine Göre Şehzade Mehmet’in Sünnet Düğünü
(1582), U.Ü. Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, sayı 4, 89-110.
Öztuna, Y. (1977). Büyük Türkiye Tarihi, c. 3, Ötüken yayınevi, İstanbul.
Öztuna, Y. (1977). Büyük Türkiye Tarihi, c. 4, Ötüken yayınevi, İstanbul.
Öztuna, Y. (1977). Büyük Türkiye Tarihi, c. 5, Ötüken yayınevi, İstanbul.
Öztuna, Y. (1978). Büyük Türkiye Tarihi, c. 8, Ötüken yayınevi, İstanbul.
Öztuna, Y. (1978). Büyük Türkiye Tarihi, c. 9, Ötüken yayınevi, İstanbul.
Öztuna, Y. (2013 ). Türk Tarihinden Yapraklar, Ötüken Neşriyat, Ankara.
Öztuna, Y. (2015). Osmanlı Hareminde Üç Haseki Sultan, Ötüken yayıncılık, İstanbul.
Parlatır, İ. (2009). Osmanlı Türkçe Sözlüğü, Yargı Yayınevi, Ankara.
Peirce, L. P. (1996). Harem-i Hümayun, Osmanlı Devleti’nde Hükümranlık ve Kadınlar, (çev:
Ayşe Berktay), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
Ralamb, C. (2008). İstanbul’a Bir Yolculuk 1657-1658, çev: Ayda Arel, Kitapyayınevi,
İstanbul.
Razi, Fahruddin Er (2013). Tefsir-i Kebir Mefatihu’l- Gayb, çev: Suat Yıldırım- Sadık
Kılıç, Akçağ yayınları, İstanbul.
Reindl-Kiel, H. “Osmanlı Yöneticileri, Lüks Tüketimi ve Hediyeleşme”, İSAM Konuşmaları,
haz: Seyfi Kenan, İstanbul.
Römeran, G. ( 1939). Şarkın Büyük Simaları Tepedelenli Ali Paşa, çev: Ali Kemali Aksüt,
İkbal Kitabevi, İstanbul.
Sakaoğlu, N. ( 2015). Bu Mülkün Sultanları, Alfa Yayınları, İstanbul.
Sarıcaoğlu, F. (2006). “Siyavuş Paşa”, TDV, c. 37, Diyanet Vakfı Neşriyat, İstanbul, 313-315.
Sevinç, T. (---). Şam Valisi Emirü’l-Hac Süleyman Paşa’nın Muhallefâtı (1743-1744),
Belleten, Cilt: XXVII, 467-520.
77
Sevin, N. (1973). On Üç Asırlık Türk Kıyâfet Tarihine Bir Bakış, Milli Eğitim Basımevi,
İstanbul.
Şapolyo, E. B. ( 1961). Osmanlı Sultanları Tarihi, Rafet Zaimler Yayınevi, İstanbul.
Thys-Şenocak, L. (2009). Hatice Turhan Sultan- Osmanlı İmparatorluğu’nda Kadın
Baniler, çev: Ayla Ortaç, Kitapyayınevi, İstanbul.
Tarım Ertuğ, Z. (2009). “Sorguç”, TDV, c.37, Diyanet Vakfı Neşriyat, İstanbul.
Tektaş, N. (2002). Sadrazamlar, Çatı kitapları, İstanbul.
Tavernier, J. B. ( 2014). 17. Yüzyılda Topkapı Sarayı, ed: Necdet Sakaoğlu, çev: Teoman
Tunçdoğan, Kitapyayınevi, İstanbul.
Telci, C. (2000). “Aydın Muhassılı Abdullah Paşa ve 1148 (1735) Senesinde Zapt Edilen
Muhallefâtı”, Tarih İncelemeleri Dergisi, Sayı: XV, 199-219.
Telci, C. (2007). “Osmanlı Devletinde 18. Yüzyılda Muhallefat ve Müsadere Süreci” Tarih
İncelemeleri Dergisi, Cilt: XXII/2, 145-166.
Telci, C. (2011 ). “Muhassılın Serveti: Aydın Muhassılı Abdülbaki Paşa’nın 25 Temmuz 1697
(6 Muharrem 1109) Tarihli Muhallefatı, Tarih İncelemeleri Dergisi, Cilt: XXVI/2,
551-576.
Terzi, A. ( 2011). Sarayda İktidar Mücadelesi-Saray Mücevher İktidar, Timaş Yayınları,
İstanbul.
Terzi, A. (2018). Bezmiâlem Valide Sultan, Timaş Yayınları, İstanbul.
Thevenot, J. (2014). Thevenot Seyahatnamesi, ed; Stefanos Yerasimos, çev: Ali Berktay,
Kitapyayınevi, İstanbul.
Thys – Şenocak, L. (2009). Osmanlı Devleti’nde Kadın Baniler, çev: Ayla Ortaç, İstanbul.
Turan, O. (2002). Selçuklular Zamanında Türkiye, Boğaziçi Yayınları, İstanbul.
Turan, Ş. (1992). “Barbaros Hayreddin Paşa”, TDV, c. 5, Diyanet Vakfı Neşriyat, İstanbul, 65-
67.
Uluçay, M. Ç. (2001). Harem II, Türk Tarih Kurumu, Ankara.
Uzun, E. (2013). Sultan II. Beyazid’in Şehzadelerine gönderdiği Armağanlar, History Studies,
Volume 5/4, 233-247.
Uzunçarşılı, İ. H. (1984). Osmanlı Devletinin Saray Teşkilatı, Türk Tarih Kurumu Basımevi,
Ankara.
Uzunçarşılı, İ. H. (2014 ). Osmanlı Devletinin Saray Teşkilâtı, Türk Tarih Kurumu, Ankara.
Ünal, M. A. (1999). Osmanlı Devri Üzerine Makaleler-Araştırmalar, Kardelen Kitabevi,
Ankara.
Ünal, M. A. (2011). Osmanlı Tarih Sözlüğü, Paradigma Yayınları, İstanbul
78
Ünver, M. S. (2012). Sultan’ın Rüyası, Esmehan Kaya Sultan-Melek Ahmet Paşa, Timaş
Yayınları, İstanbul.
Yaman, B. (2008). Osmanlı Saray Sanatkârları - 18. Yüzyılda Ehl-i Hıref, Tarih Vakfı Yurt
Yayınları, İstanbul.
Yaman, B. (2018). Sarayın Terzileri, 16-18. Yüzyıl Osmanlı Hassa Kıyafet Birimleri,
Kitapyayınevi, İstanbul.
Yıldırım, İ. ( 2012 ). “Edirne Sarayı’nda Ve Topkapı Sarayı’nda Minyatürlere Yansıyan Elçi
Kabul Sahnelerindeki Osmanlı Devleti’nin Diplomatik Gücü”, Dokuz Eylül
Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, Cilt:1,Sayı: 1, 76-87.
Yıldız, M. (2012). “Bir Osmanlı Veziriazamının Mal Varlığı: Amcazâde Hüseyin Paşa’nın
Muhallefatı”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, Cilt: 26, 67-106.
Yılmaz, G. ( 2008 ). “Batılılaşma Dönemi Osmanlı Armağan Geleneğinde Porselenin Yeri”,
Beykent Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 2, Sayı: 1, 95- 112.
Yılmaz, T. (1982). “ Saray Mutfak Eşyaları”, Sanat, sa.7, 88-89.
İnternet
Iradj Amini, (Ed.) (July 20, 2002). "KOH-I-NOOR", United States: Encyclopædia Iranica -
Online Version. 17 Kasım 2015
Nurhan Atasoy, "Kaftan", TDV İslâm Ansiklopedisi,
https://islamansiklopedisi.org.tr/kaftan#2-osmanlilarda (22.07.2019).
http://www.islamveihsan.com/kevkeb-i-durri-elmasi.html saat:17.50
79
EKLER
80
EKLER/FOTOĞRAFLAR
Ek 1. Kâse ve sedef kaşıklar
Ek 2. Sahânkar (19.yüzyıl, tepsi)
Bu bölümdeki fotoğraflar alan araştırması esnasında kendi çektiğim fotoğraflardır.
81
Ek 3. Gümüş mutfak eşyaları
Ek 4. Çatal, kaşık ve bıçak takımından örnekler
82
Ek 5. Çin porseleni yemek takımları
Ek 6. Yazılı kâseler
83
Ek 7. Porselen sürahiler
Ek 8. Kristal Sürahiler
84
Ek 9. Gümüş Çiçeklik
85
Ek 10. Taht ve örtüsü
86
Ek 11. Arz odası taht örtüsü
Ek 12. Kutsal emanetler bölümünde bir kılıç
87
Ek 13. III. Mustafa’nın zırhı
88
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder