65

ÖZ OSMANLIDAN GÜNÜMÜZE SIBYAN MEKTEPLERİ ÜZERİNE HALK BİLİMSEL BİR İNCELEME Merve Günaltay Başak Haziran, 2020 Osmanlı Dönemi sıbyan mektepleri hem Türk eğitim tarihi hem de kültür mirası açısından oldukça önemlidir. Sıbyan mektebine başlanmadan önce, mektebe başlarken ve mektep döneminde uygulanan birçok âdet ve uygulamalar mevcuttur. Çocuğun hayatındaki geçiş dönemlerinden biri olan okula başlama sürecinde gerçekleştirilen bu âdet ve uygulamalar, yakın tarihte yaşamış olan pek çok değerli ismin hatıralarında yer alarak günümüze kadar ulaşmıştır. Bu bağlamda, araştırmalara Osmanlı Dönemi Sıbyan mektebi uygulamalarından bir kısmının hâlihazırda yaşatıldığı “Diyanet İşleri Başkanlığı 4-6 Yaş Kur’an Kursu” projesinden seçilen pilot bölgeler ile Müftülük izniyle eğitim vermekte olan bazı sıbyan mektepleri ve Milli Eğitim Bakanlığı’na bağlı dini ağırlıklı eğitim veren okul öncesi kurumlar da dâhil edilmiştir. Bu incelemede, Osmanlı ve günümüz sıbyan mekteplerindeki uygulama ile âdetler Halk Bilimi çerçevesinde değerlendirilerek bilgiler verilecektir. Beş ana bölümden oluşan çalışmanın giriş bölümünde; Osmanlı sıbyan mektepleri, günümüz sıbyan mektepleri, 4-6 yaş Kur’an kursları ve sıbyan mektebi muallimlerinden Ali bin Hüseyin ve eseri “Tarîkü’l-Edeb” hakkında bilgiler sunulacaktır. Birinci bölümde, İslami eğitim, Osmanlı Dönemi sıbyan mektepleri ile günümüz 4-6 Yaş Kur’an kursları hakkında genel bilgiler verilecektir. İkinci bölümde ise, “Mektep Öncesi” ana başlığı ile “Mektep Öncesi Hazırlıklar”, “Mektebe Başlama Yaşı” ve “Mektep Öncesi Uygulamalar” başlıklı konularda bilgiler sunulacaktır. Üçüncü Bölümde, “Mektep Dönemi” başlığı altında sıbyan mekteplerine ait fiziksel özeller ve şartlar ile “Âmin Alayı” merasimi uygulamaları hatıralarla birlikte ele alınacaktır Ayrıca bu bölümde “Mektebe başlama” ile “Mektep Dönemi” esnasındaki inanış, âdet ve uygulamalar başlıklar halinde anlatılacaktır. Bu bilgilere ek olarak sıbyan mekteplerinde görülen derslerle ödül ve cezalara da yer verilecektir. “Sıbyan Mekteplerine Günümüz Yaklaşımı” ana başlıklı Dördüncü bölümde ise, bugün ilgili Müftülük onayıyla eğitim

iv

vermekte olan sıbyan mektepleri ve Diyanet İşleri Başkanlığı 4-6 Yaş Kur’an kursları

hakkında ayrıntılı bilgiler sunulacaktır. Beşinci son bölümde ise, yine bu kurumlardaki

âdet ve uygulamalar detaylı olarak anlatılacaktır.

Anahtar Kelimeler: Osmanlı Dönemi, Sıbyan mektebi, Halk Bilimi, Âmin Alayı,

Geçiş dönemi.

v

ABSTRACT

A FOLKLORIC RESEARCH ABOUT OTTOMAN PRIMARY (SIBYAN)

SCHOOL FROM OTTOMAN TO PRESENT

June, 2020

Ottoman Sıbyan (Primary) Schools are very important in terms of both Turkish

educational history and cultural heritage. There are many folk customs and practices

before, during and after these Sıbyan Schools. These customs and practices performed

in the beginning period of school which is one of the transition periods in the child's

life, have survived by taking part in the memories of many important figures who lived

in more recent times. For this reason, the pilot regions selected from the project called

“Presidency of Religious Affairs Quran Courses for Children 4-6 ages” and Sıbyan

Schools providing education with the permission of the Office of Mufti, where some

of the Ottoman Sıbyan School practices are still alive and Preschool institutions

providing religious-intensive education under the Ministry of Education have been

also included in the research. In this study, there will be information about the practices

and customs in the Ottoman and modern day Sıbyan Schools in addition to the

evaluations from a folkloric perspective. In the introduction part of the study which

consists of five main chapters, there will be information about the Ottoman Sıbyan

Schools, modern day Sıbyan Schools, 4-6 year old Quran courses and Ali bin Hüseyin,

one of the teachers of Sıbyan Schools and his work “Tarîkü’l-Edeb”. In the first

chapter, general information about education, Islamic education, information about the

Ottoman Sıbyan Schools and information about the Qur'an courses for 4-6 years olds

will be mentioned. In the second part the practices and customs of the Ottoman Sıbyan

Schools will be mentioned under the subtitles of “Preparations for School” and “Pre-

School Practices” together with memories. In the third chapter, ”School Period”,

school structure, the physical characteristics of the school and the starting ceremony

of the school called ‘Amin Pageants’ practices will be discussed together with the

memories. Then, ritual practices that used to be performed when the students started

school will be mentioned. In the fourth chapter titled “Today's Sıbyan School

vi

Practices”, there will be detailed information about the Qur'an courses for 4-6 years

olds and Sıbyan schools which are currently providing education with the approval of

the relevant Office of Mufti. In the last chapter the practices in these institutions will

be explained in detail.

Key Words: Ottoman Period, Sıbyan Schools, Folklore, Âmin Pageants, Transition

Period.

vii

ÖN SÖZ

Bu çalışmanın konusu “Osmanlı’dan Günümüze Sıbyan Mektepleri Üzerine Halk

Bilimsel Bir İnceleme” dir. İnceleme, “Mektep Öncesi, Mektep Dönemi ve Sıbyan

Mekteplerine Günümüz Yaklaşımı” çerçevesinde olacaktır. Osmanlı Dönemi sıbyan

mektepleri üzerine birçok defa araştırma yapılmış, makale yazılmış, tez hazırlanmıştır.

Ancak bu çalışma, daha önce çalışılmış eserlerde özel olarak ele alınmamış sıbyan

mektebi âdet, uygulama ve inanışlarının başlıklar halinde Halk Bilimi bağlamında

mercek altına alınması; günümüzde sıbyan mektebi anlayışının incelenmesi ve okula

başlamanın bireyin hayatında bir “Geçiş Dönemi” olarak değerlendirilmesi hususunda

alanında ilk olma niteliği taşımaktadır.

Temelde, Osmanlı Dönemi sıbyan mekteplerine dair günümüze ulaşan bilgiler ve

hatıraların incelenip folklorik unsurlarının bulunmasını hedefleyen bu araştırma,

sıbyan mekteplerindeki eğitim, kültürel unsurlar ve kültürümüz açısından zenginlik

olarak değerlendirilecek ögelere farklı bir bakış açısıyla bakmayı da amaçlar. Bu

bağlamda, sıbyan mekteplerinin ve ona ait gelenek, merasim ve uygulamaların yakın

geçmiş sayılabilecek bir zamanda yaşandığı ve bunların tümünün hem eğitim tarihi

hem de folklorik açıdan büyük öneme sahip olduğu herkesçe kabul edilmesi gereken

bir gerçektir.

Tez yöntemi olarak, öncelikle giriş bölümünde sıbyan mektepleri hakkında genel bilgi

verilmiştir. Birinci bölümde, İslami eğitim, Türk eğitim tarihi ve Osmanlı Dönemi

sıbyan mektepleri hakkında bilgiler yer almaktadır. İkinci bölümde, mektep öncesine

ait hazırlıklar, uygulamalar ve âdetler anlatılmıştır. Üçüncü bölümde, mektep dönemi,

mektebe başlama sırasındaki İnanış ve uygulamalarla Âmin Alayı incelenirken bu

uygulamalardaki unsurlar günümüze ulaşan hatıralardaki misallerle

örneklendirilmiştir. Dördüncü bölümde, Diyanet İşleri Başkanlığı 4-6 yaş Kur’an

kurslarına ait ayrıntılı bilgiler yer almaktadır. Son bölümde ise, Diyanet İşleri

Başkanlığı 4-6 yaş Kur’an kursları, Müftülükler ya da Milli Eğitim Bakanlığı izni ile

eğitim vermekte olan sıbyan mektepleri özel kurumlar olarak eğitim veren

mekteplerdeki âdet ve uygulamalara yer verilmiştir. Sonuç bölümünde, tüm bu veriler

dâhilinde değerlendirme yapılmıştır.

viii

Dördüncü bölüm hazırlanırken bazı kurslar pilot bölgelerden seçilmiştir. Bunun sebebi

bu kurslardaki uygulamaların diğer kurslara/okullara göre daha çeşitli olmasıdır.

Örneğin İstanbul’da özellikle; Başakşehir, Gaziosmanpaşa, Fatih ilçelerindeki bazı

kurslar/okullar hakkında bilgiler toplanmış, gözlem yapılmıştır. Ayrıca 4-6 yaş Kur’an

kursu projesinin ilk uygulanmaya başlandığı illerden biri olması sebebiyle Adana’daki

uygulamalar hakkında da bilgiler yer almaktadır. Araştırma sürecinde: 10 kurum

ziyaret edilmiş olup 3 yönetici 13 öğretmen ile görüşmeler yapılmıştır. Ayrıca 2010-

2020 yılları arasında resmi ya da gayri resmi olarak sıbyan mektebi tarzında eğitim

veren anaokullarında çocukları eğitim görmüş 11 ebeveyn ile görüşülmüştür. Çalışma

sürecinde sözlü kaynak olarak araştırmamıza katkı sağlayan kişilerden kaynak kişi

olarak gösterilmeyi kabul edenlerin şahsi bilgileri ricaları üzerine kısıtlı olarak

paylaşılırken konunun çocukları kapsamasından ötürü içerdiği hassasiyet sebebiyle de

bazı bilgiler ile fotoğraflar kısıtlı olarak sunulmuştur.

Çalışmada rehber edinilen eserlerden de bahsedecek olunursa; Osman Nuri Ergin’in

“Türkiye Maârif Tarihi” başlıklı eseri ile Yahya Akyüz’ün “Türk Eğitim Tarihi (M.Ö.

1000-M.S. 2015)-(M.Ö.1000- M.S. 2008)” adlı eseri kaynak kitaplardandır. Literatür

için büyük derecede önemli olan bu eserlerin haricinde; Bayram Kodaman’ın

“Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi”, Hasan Ali Koçer’in “Eğitim Tarihi”, Nafi Atuf

Kansu’nun “Türkiye Eğitim Tarihi”, Necdet Sakaoğlu’nun “ Osmanlı Eğitim Tarihi”,

Ali Birinci ve İsmail Kara tarafından kaleme alınan ve bu konuda kapsamlı bir çalışma

olan “Bir Eğitim Tasavvuru Olarak Mahalle/Sıbyan Mektepleri: Hatıralar-Yorumlar-

Tetkikler “ isimli eseri ve Aynur Koçak, İbrahim Şirin, Faruk Yavuz’un yayına

hazırladığı “Mehmet Esat Serezli Memleket Hatıraları” isimli eserleri de bu tezde ana

kaynak olarak başvurulmuş kıymetli çalışmalardır. Bunların yanı sıra alanında önemli

ve kıymetli bilgilere sahip daha birçok kaynaktan istifade edilmiştir.

Sıbyan mektepleri, Osmanlı eğitim sisteminin başlangıcı olduğu gibi, kültürümüzü

zenginleştiren ögelerin de fazlaca olduğu müstesna bir kaynaktır. Bu çalışma için

gerek tez konumun belirlenmesinde, gerekse çalışmamın her aşamasında yardımlarını

esirgemeyerek kaynak araştırmalarımda ve araştırmam boyunca yaşadığım çeşitli

zorluklarda yardımlarını hiç esirgemeden sunan, beni yüreklendiren ve sonsuz anlayış

gösteren değerli hocam Prof. Dr. Aynur Koçak’a minnettar olduğumu belirtmek

isterim.

ix

Ayrıca çalışmalarım boyunca kütüphanesini bana açan Sayın Süleyman Zeki

Bağlan’a; bilgi ve hatıralarını paylaşan Sayın Abdulkadir Ozulu’ya; araştırma

sürecindeki nazik yaklaşımları ve katkıları için kurs yöneticileri ve öğretmenlerine;

varlıklarıyla bana her zaman güç veren aileme ve sonsuz desteği için eşim Recep

Başak’a teşekkürü borç bilirim.

İstanbul; Haziran, 2020 Merve Günaltay Başak

x

İÇİNDEKİLER

ÖZ ............................................................................................................................... iii

ABSTRACT ................................................................................................................ v

ÖN SÖZ ..................................................................................................................... vii

İÇİNDEKİLER .......................................................................................................... x

TABLOLAR LİSTESİ ............................................................................................. xv

1. GİRİŞ ....................................................................................................................... 1

1.1. Eğitim ................................................................................................................ 1

1.2. İslami Eğitim Hakkında Genel Bilgi ................................................................. 2

1.3. Osmanlı Dönemi Sıbyan Mektepleri Hakkında Genel Bilgi ............................ 4

1.3.1. Öğretim Yöntemleri ve Felsefesi ............................................................. 10

1.3.2. Mektepte Tutulan Resmi Defterler ve Kurallar ....................................... 11

1.4. Sıbyan Mektebi Muallimlerinden Ali Bin Hüseyin ........................................ 11

1.5. Günümüzde Sıbyan Mektepleri ...................................................................... 12

1.5.1. Diyanet İşleri Başkanlığı 4-6 Yaş Kur’an Kursları Projesi ...................... 12

1.5.2. Diyanet İşleri Başkanlığınca Desteklenen 4-6 Yaş Kur’an Kursları

Programının Genel Amaçları ............................................................................. 13

1.5.3. Programın Temel Yaklaşımı ve İlkeleri ................................................... 14

1.5.4. Programın Temel İlkeleri ......................................................................... 15

2. OKUL ÖNCESİ .................................................................................................... 18

2.1. Okul Öncesi Hazırlıklar .................................................................................. 22

2.1.1. Okula Başlama Yaşı ve Zamanı ............................................................... 22

2.1.2. Giyim Kuşam ........................................................................................... 25

2.1.3. Nazarlık ve Şal ......................................................................................... 25

2.1.4. Cüz Kesesi ................................................................................................ 26

2.1.5. Sarık ve Fes .............................................................................................. 27

xi

2.1.6. Rahle ve Minder ....................................................................................... 27

2.2. Okul Öncesi Uygulamalar ............................................................................... 28

2.2.1. Temizlik ................................................................................................... 28

2.2.2. Alışveriş ................................................................................................... 29

2.2.3. Hamam ..................................................................................................... 29

2.2.4. Türbe Ziyaretleri ...................................................................................... 30

2.2.5. El Öpme ................................................................................................... 31

2.2.6. Mürekkep Yalama .................................................................................... 33

2.2.7. Tütsüleme ................................................................................................. 33

2.2.8. Muska Takma ........................................................................................... 34

3. OKUL DÖNEMİ .................................................................................................. 35

3.1. Okul Düzeni .................................................................................................... 35

3.1.1. Okulun Dış Yapısı .................................................................................... 35

3.1.2. Dersliklerin Fiziki Yapısı ......................................................................... 36

3.1.3. Dersliklerin Fiziksel Şartları .................................................................... 36

3.2. Okula Başlama Töreni “Âmin Alayı” ............................................................. 38

3.2.1. Okuldaki Talebelere Duyurulması ........................................................... 43

3.2.2. Evdeki Hazırlık ........................................................................................ 44

3.2.3. Talebelerin Yürüyüşleri ........................................................................... 44

3.2.4. Okuldaki Karşılama ................................................................................. 45

3.2.5. Midilli ve Fayton ...................................................................................... 45

3.2.6. İlahicilere ve Çocuklara Harçlık Verilmesi.............................................. 46

3.2.7. Okunan İlahiler......................................................................................... 47

3.3. Okula Başlama Sırasındaki Âdet ve İnanışlar ................................................. 51

3.3.1. Çocuğun Sırtta Taşınması ........................................................................ 51

3.3.2. Çocuğun Midilli, At ya da Faytona Bindirilmesi ..................................... 52

xii

3.3.3. Kurban Kesilmesi ..................................................................................... 53

3.3.4. El Öpme ................................................................................................... 53

3.3.5. Çocuklara Şeker ve Harçlık Verilmesi ..................................................... 54

3.3.6. Hocaya ve Kalfaya Hediye Verilmesi ...................................................... 55

3.3.7. Lokma ve İkramların Dağıtılması ............................................................ 56

3.4. Okuldaki Görevliler ........................................................................................ 57

3.4.1. Mütevelli .................................................................................................. 57

3.4.2. Muallim .................................................................................................... 58

3.4.3. Kalfa (Halife) ........................................................................................... 61

3.4.4. Nâzır ......................................................................................................... 62

3.4.5. Bevvap (Kapıcı) ....................................................................................... 62

3.4.6. Mubassır ................................................................................................... 62

3.4.7. Talebeler ................................................................................................... 62

3.5. Okulda Verilen Dersler ................................................................................... 63

3.5.1. Ders Düzeni ve Kurallar........................................................................... 65

3.5.2. Kur’an-ı Kerim Dersleri ........................................................................... 66

3.5.3. Arapça ve Farsça ...................................................................................... 66

3.5.4. Selamlama ................................................................................................ 67

3.5.5. İlk Ders ..................................................................................................... 67

3.5.6. Derse Başlama .......................................................................................... 68

3.5.7. Oturma Düzeni ......................................................................................... 69

3.5.8. İlk Dersin İşlenişi ..................................................................................... 69

3.5.9. Yiyecek Dağıtma ...................................................................................... 70

3.5.10. Hocaya Hediye Verme ........................................................................... 70

3.5.11. Eve Dönme ............................................................................................. 71

3.6. Hatim Duası .................................................................................................... 71

xiii

3.7. Okul Dönemi İnanış ve Uygulamaları ............................................................ 73

3.7.1. Fes Kapma ................................................................................................ 73

3.7.2. Hocaya Kırmızı Horoz Getirme ............................................................... 74

3.7.3. Hilal ve Balmumu .................................................................................... 75

3.7.4. Hocalara Perşembelik Verilmesi .............................................................. 76

3.7.5. Hacı Karşılama ......................................................................................... 76

3.7.6. Geldi - Gitti Tahtası ................................................................................. 78

3.8. Sıbyan Mektebinde Görülen Dersler ............................................................... 78

3.9. Ödül ve Uygulamalar ...................................................................................... 81

3.10. Sıbyan Mektebinde Disiplin ve Cezalandırma: “Mücazat” .......................... 82

3.11. Mektep Gezmeleri: “Mektep Seyri”.............................................................. 88

3.12. Talebelere Ketebe Verilmesi ve Cemiyet ..................................................... 90

4. SIBYAN MEKTEPLERİNE GÜNÜMÜZ YAKLAŞIMI ................................ 93

4.1. Sıbyan Mekteplerinin Günümüzdeki Yansımaları ve Diyanet İşleri Başkanlığı

Projesi ..................................................................................................................... 96

4.2. Öğretim İlkeleri Hakkında Bilgi ................................................................... 100

4.3. Kur’an-ı Kerim Öğretim İlke ve Yöntemleri ................................................ 103

4.4. 4-6 Yaş Grubu Kur’an Kursu Öğretici Yeterlikleri ...................................... 103

4.5. Sıbyan Mektebi Bağlamında Bugünkü 4-6 Yaş Grubu Kur’an Kursları ve Diğer

Sıbyan Mekteplerindeki Çalışmalar ve Yapılan Uygulamalar............................. 104

4.6. Dinî Eğitim Verilirken Oynatılan Oyunlara Örnekler ................................. 106

5. GÜNÜMÜZ SIBYAN MEKTEBİ UYGULAMALARI ................................. 110

5.1. Günümüz Sıbyan Mektebi (Kur’an Kursu) Öncesi ....................................... 110

5.1.1. Bed’-i Besmele Merasimi ...................................................................... 111

5.1.2. Çocuğa Mürekkep Yalatma ................................................................... 113

5.2. Okul Dönemi ................................................................................................. 113

5.2.1. El İzi, İlk Resim ve İsim Kartı ............................................................... 113

xiv

5.2.2. Tanışalım Kaynaşalım ............................................................................ 114

5.2.3. Selamlaşma ............................................................................................ 115

5.2.4. “Rabbi Yessir” Duası İle Derse Başlama ............................................... 115

5.2.5. Haftanın Öğrencisi ................................................................................. 116

5.2.6. Dersimiz Dışarıda Günü ......................................................................... 116

5.2.7. Gönül Kumbarası ................................................................................... 117

5.2.8. Namaza Başlama ve Merasimi ............................................................... 117

5.2.9. Abdest Köşesi ........................................................................................ 119

5.2.10. Cuma Günü Beyaz Giyilmesi .............................................................. 119

5.2.11. Kur’an Alfabesini Öğrenen Öğrenciyi Belgelendirme ........................ 120

5.2.12. Kur’an’a Geçme Merasimi ................................................................... 121

5.2.13. Kur’an’a Geçen Öğrencilere Kına Yakılması ...................................... 123

5.2.14. Kandil Günlerinde Yapılan Uygulamalar ............................................ 124

5.2.15. Millî ve Dinî Bayramlarda Yapılan Uygulamalar ................................ 125

5.2.16. Özel Günlerde Yapılan Uygulamalar ................................................... 125

5.2.17. Hadis Ezberleme Yarışması ................................................................. 126

5.2.18. Öğrencilere Karne Verilmesi ............................................................... 127

5.2.19. Hatim Töreni ........................................................................................ 128

5.2.20. Yılsonu Merasimi ................................................................................. 129

6. SONUÇ ................................................................................................................ 131

KAYNAKÇA .......................................................................................................... 137

SÖZLÜ KAYNAKLAR ......................................................................................... 147

EKLER .................................................................................................................... 148

ÖZ GEÇMİŞ ........................................................................................................... 176

xv

TABLOLAR LİSTESİ

Tablo 1: Verilen Ana Dersler....……………………….…………...…………...65

Tablo 2: Değişikliklerden Sonra Verilen Dersler....…………………………….65

Tablo 3: Bismillah Her Hayrın Başıdır Oyunu...……….……………………...109

Tablo 4: Harfi Kaldır Oyunu……………………………...……………….…..110

1

1. GİRİŞ

1.1. Eğitim

Bireyin eğitim vasıtasıyla gerçekleştirmek istediği, ihtiyaçlarını karşılamak için

kendisine yardım etmeyi öğrenmektir. Eğitimin tanımlarında da bu noktalara

değinildiği görülmektedir. Taymaz’a göre, bireyin ve toplumun sosyal, ekonomik ve

politik gelişmelerdeki değişmelere uyum sağlayabildiği süreç eğitim olarak

adlandırılmaktadır1. Tezcan ise “Kişiliğin gelişmesine yardım eden ve onu temel alan,

bireyi yetişkin yaşamına hazırlayan, gerekli bilgi, beceri, tutum ve davranışlar elde

etmesine yarayan bir süreç” olarak eğitimi tanımlamaktadır2. Bu tanımlardan başka

Durkheim de eğitimi; “Henüz toplumsal yaşam için hazır olmayanlara, yetişkinler

tarafından uygulanmış bir eylem” şeklinde açıklamaktadır3. Eğitimin iki boyuttan

oluştuğu düşünülmektedir. Bireysel ve toplumsal eğitim olarak ikiye ayrılan sistemin

daha iyi kavranabilmesi için tanımların dikkatle incelenmesinin önemli olduğunu

söylemek mümkündür. Diğer bir deyişle, eğitim yalnızca birey için değil aynı zamanda

topluma yönelik de hedefler belirlemektedir. Eğitim yaşamın gerçekliğinden ya da

gereksinimlerden uzaklaşırsa kullanılan kaynakların fayda sağlamadıkları

düşünülmektedir4.

İnsan kendini gerçekleştirmek, sağlıklı iletişim kurmak, toplum içinde uyumlu olmak,

problemlerin üstesinden gelmek ya da yaşamakta olduğu dünya hakkındaki sorularına

cevap bulmak ister. Bunlar ve öğrenme yolu, aslında kişinin nasıl bir birey olacağının

örneğini oluşturur. Toplum, eğitimden insanın yaşamına devam edebilmesi için

kendinde var olan potansiyeli dışarı aktarmasını beklemektedir. Bu potansiyel için güç

yine insandır. Toplumdaki bireylerin içinde bulunduğu çevreye yabancılaşmasına

mani olmak ve toplumun sahip olduğu değerlerle yaşamasına olanak sağlamak için

1 Haydar Taymaz, “Hizmet İçi Eğitim Elemanı Yetiştirme”, Eğitim Bilimleri Sempozyumu, 5-6

Nisan 1984 (Ankara: Ankara Üniversitesi,1984): 65.

2 Mahmut Tezcan, “Türk Kişiliği ve Kültür-Kişiliği İlişkileri”, (Ankara: Kültür Bakanlığı

Yayınları,1997): 4.

3 İbrahim Ethem Başaran, “Eğitime Giriş”, (Ankara: Ekinoks Yayınevi,1994):10.

4 Gül, Gülbahar. “Birey Toplum Eğitim Ve Öğretmen”, Hasan Ali Yücel Eğitim Fakültesi Dergisi.

s.1 (2004): 231.

2

eğitilmesi şarttır. Bu sebeple, toplum fertlerinin sahip oldukları ilke ve kurallar

dâhilinde toplum bilincine varması; kültürel değerlerini ve davranış şekillerini

özümseyerek kültürlü hale gelmesini sağlamak son derece önemlidir. Neticede

toplumdaki bireylerin nasıl nitelikte olmaları gerektiği konusunda bir model oluşabilir.

1.2. İslami Eğitim Hakkında Genel Bilgi

İslamiyet öncesi eğitim-öğretim sistemli değildir. Arabistan topraklarında sözlü

geleneğe bağlı ve ezbere dayalı eğitim ve öğretim yapılır. Yaygın olarak seyyah ve

tüccarlık tercih edilirken ziyaretler esnasında öğrenilen hikmetli sözler ile yaşanan

deneyimler bu kimseler tarafından toplum içinde paylaşılmaktadır. Sözlü gelenek ve

doğaçlama söz söyleme sanatı gelişip yaygınlaşır. O dönemde bir eğitim aracı olan

şiirin kıymeti artar ve toplum nezdinde yeri doldurulamaz bir hal alır. Araplar için ilk

yazılı eser Kur’an’dır. “Oku” manasına gelen ve ilk inen ayet olan vahyin dahi çok az

insan tarafından el ile yazılabildiği bilinmektedir. İslam’ın gelmesi Arapların yazılı bir

esere sahip olmasını mümkün kılar. İslamiyet öncesinde okuma ve yazmanın

öğretildiği yerler bulunsa da sayıca çok azdır. Süfyan b. Ümeyye b. Abdi Şems ile Ebu

Kays b. Abdimenat b. Zuhre b. Kılab ilk Arapça yazı öğrenenlerdir. Hire’de5 eğitim

alan Bişr b. Abdülmelik onlara yazmayı öğreten kişidir6.

“Tâlim” ve “Terbiye” kelimeleri İslam kültürü için öğretim ve eğitim kelimelerine

karşılık gelmektedir. Öğretim bireye bilgi sahibi olmasında yardım etmek ve bu

bilgileri de sonraki nesillere iletmektir. Ancak Eğitim; davranış ve kişilikle alakalı

değerleri edinmektir7. Öğrenmek ve öğretmek manasına gelen kelimeler Kur’an-ı

Kerim’de fazlaca kullanılır. Burada sözü geçen ve öğretilmek istenen İslam’dır.

Nitekim bu eğitime dâhil olan sadece manevî eğitim değildir, maddi eğitim de bu

kapsamdadır8. Bireyin eğitimine çok önem veren İslam dini, bireyler arasında ayrım

yapmamaktadır. Hicretten kısa bir süre sonra yapılan ilk cami Mescid-i Nebevî’dir. Bu

camide eğitim verilmek üzere bir yer bulunması İslamiyet’te eğitime ne denli kıymet

5 Hîre, İslamiyet’ten önce Arap tarihi için mühim bir şehirdir. 4.-7. yüzyıllar arasında Lahmîler'in

başkenti olarak hizmet etmiştir.

6 Ahmet Çelebi, İslam’da Eğitim Öğretim Tarihi, çev. Ali Yardım, (İstanbul: Damla Yayınevi 1998),

23. Eser, Kahire Üniversitesi öğretim üyesi olan Dr. Ahmet Çelebi’ye ait Cambridge Üniversitesi’nde

hazırlanan doktora çalışmasıdır.

7 Ziya Kazıcı, Halis Ayhan, “Tâlim ve Terbiye”, Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 39,

(Ankara: Türk Diyanet Vakfı Yayınları,2010): 516

8 Beyza Bilgin, “İslam’da Çocuk”, (Ankara: Türk Diyanet Vakfı Yayınları, 1987): 128-129.

3

verildiğine güzel bir örnektir9.Kur’an-ı Kerim’de çocuğun nasıl eğitilmesi gerektiği ve

gelecek nesilleri İslami bir görüşle yetiştirme fikri yer almaktadır. İyi ahlaka sahip

çocuğun ehemmiyeti10 ve çocuğun bu dünyanın süsü olduğu11 hakkında ayetler

mevcuttur.

Karakter oluşup kişilik gelişirken okulun önemi de büyüktür. Bireyin hayatında

verimin en yüksek olduğu zamanlar okul dönemidir. Örtük bir şekilde okulda ahlak

eğitimi neredeyse bütün derslerde yer alır. Bunun sebebi ahlak eğitiminin okulun esas

hedeflerinden biri olmasıdır. Toplum için, yetişmekte olan bireylerin ahlaklı olmaları

ve yurttaş olarak da sorumluluk bilincine varmaları adına daima ahlak eğitimi öğretim

programlarına dâhil edilmektedir. Bu niyetle, nitelikli bir ahlak eğitimi ile sorumluluk

sahibi, çalışkan, yardımsever, merhametli, hoşgörüye sahip ve ahlaklı nesiller

yetiştirilerek toplumun erdem olarak daha ileri bir seviyeye ulaşması mümkün

kılınabilir12.

Çocuk eğitimi dendiğinde İslam kültüründe sadece okuma ve yazma öğretilmesi

durumu anlaşılmaz. Medine’de Hicretin akabinde görülen küttaplar İslami bakış

açısıyla yeniden hayat bulurlar. Gelişen halinde küttaplarda çocuklar sadece okuma ve

yazma eğitimi almazlar, İslam ahlakına da sahip olmaları için eğitim görürler.

Müslüman aileler çocukları ve kendileri için okuma-yazma bilmenin ehemmiyetinin

farkındadırlar. Okuma-yazma bilenlerin varlığı da bu sebeple süratle çoğalır. Halktan

çocuklar ile kölelerin çocukları Emeviler Dönemi’ne gelinceye kadar halife

çocuklarıyla beraber eğitim alırlar. Verilen dinî eğitim, Hz. Ali ve Abdullah b.

Abbas’ın tarzında çocukların halkalar halinde dinlenmesiyle yapılır13.

İslam toplumunun yönetimini Emevi Devleti’nden sonra üstlenen Abbasiler,

Emevilerin devamı gibi hareket edeler. Medrese kurumuna oldukça önem atfedilir;

eğitim-öğretim, bilhassa da çocuk eğitimi ile ilgili önceki yönetimlerden farklı bir

uygulama ortaya konamaz. Küttapların ve buralara devam eden talebelerin sayılarında

bir artış olsa da verilen eğitimin içeriğinde gözle görülür büyük bir değişikliğe

9 Ziya Kazıcı, “Ana Hatlarıyla İslam Eğitim Tarihi”, (İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat

Fakültesi Vakfı Yayınları,2016):12-13.

10 Bakara Suresi 2/128; Âli İmran Suresi, 3/38; İbrahim Suresi, 13/40; Furkan Suresi, 18/74.

11 Kehf Suresi, 18/46.

12 Seval Yinilmez Akagündüz, “Türkiye’de Ahlak Eğitimi Üzerine Bir İnceleme”, (Doktora Tezi,

Ankara Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, 2016), 28.

13 İrfan Aycan vd., “Emeviler Dönemi Bilim, Kültür ve Sanat Hayatı”, (Ankara: Ankara Okulu

Yayınları, 2011): 103.

4

gidilmez14. Ayrıca çocuk eğitiminden eğitim-öğretimin her aşamasına kadar ezber

metodunun kullanımı artar. Ezbere dayalı sistemin doğal bir sonucu olarak olaylara

rasyonel ve eleştirel yaklaşabilen nesiller yerine, geleneği sorgulamadan kabul eden

nesillerin yetişme ihtimalinin yüksek olduğu da düşünülür15.

Hz. Muhammed’in (SAV) eğitime çok önem verdiği bilinmektedir. Bedir savaşının

akabinde fidye ücreti verilerek Medine’de yaşayan 10 çocuğa okuma ve yazma

öğretilmesi görevi uygun kişilere tahsis edilir. Eğitim faaliyetlerine daha sonra da

devam edilir16. Yine aynı dönemde öğretimin kolaylaştırılması amacıyla bazı araçgereçler

kullanılır. Yazı levhası bunlardan biridir. Talebeler derste yazılanları bu

levhadan temizlemek için ders görülen yerde daima su dolu bir kap bulundururlar ve

Kur’an harflerine duydukları saygı sebebiyle kirlenen suyu rast gele bir yere

dökmezler. Bu su bir denize, kuyuya akarsuya ya da kazılan bir çukura dökülür17.

Başarılı olan talebeler için merasimler düzenlenir, bu merasimlerde üstlerine

kuruyemişler atılır ve kutlamalar yapılır18.

Bu bilgiler ışığında, sıbyan mekteplerinin her döneminde âdetlerin olduğu ve

merasimlerin yapıldığı söylenebilir. Çocuklara nasıl davranılması gerektiğini bundan

yüzyıllar önce bilimin bugün onayladığı şekilde bilen Hz. Muhammed’in (SAV)

öğrenmeye dair şevk ve cesaret veren uygulamaları desteklemiş olacağı da

düşünülebilir.

1.3. Osmanlı Dönemi Sıbyan Mektepleri Hakkında Genel Bilgi

Tarihte, Türkler tarafından etkilenen medeniyetlerin varlığına şahit olunurken

Türklerin de diğer medeniyetlerden etkilendikleri görülür. Bu etkileşim çeşitli

alanlardadır. Eğitim alanındaki etkileşim dikkati çekerken; ekonomik ve sosyal

alanlarda da etki ve yansımalar mevcuttur. Osmanlı Devleti Selçuklulardan örnek

aldıkları eğitim kurumlarını sahip oldukları görüşler çerçevesinde geliştirip değiştirir.

Okul kavramı; Osmanlı Dönemi’nin başlangıcından sonuna kadar temel eğitimin

14 Mehmet Dağ, Hıfzurrahman R. Öymen,” İslam Eğitim Tarihi”, (Ankara: Milli Eğitim

Basımevi,1974): 69.

15 Philip K. Hitti, “Siyasi ve Kültürel İslam Tarihi”, çev. Salih Tuğ ( İstanbul: Marmara

Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları,2011): 556.

16 Nebi Bozkurt, Mektep, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 29 (İstanbul: Türk Diyanet

Vakfı Yayınları,2004): 5.

17 age,5.

18 age,6.

5

verildiği ve halkın tümünün istifade edebildiği kurumlar olarak varlığını sürdürür.

İstanbul’un fethiyle birlikte bu alanda çalışmalar hız kazanır19. Mimari olarak Türkler

tarafından geliştirildiği bilinse de eski uygarlıkların çoğunda aynı minvalde eğitim

verilen okullar vardır. İslam kültürüne ait ögeleri barındıran bir eğitim sistemi böylece

ortaya çıkar.

Selçuklular ve Karamanlılarda bugünkü adıyla “Sıbyan mektebi” olarak anılan

okullar; Abbasîler Dönemi’nde ise “küttâb” şeklinde isimlendirilirler. Osmanlı

Dönemi’nde de Selçukluların etkisiyle yine aynı ismin tercih edildiği düşünülebilir20.

O dönemde Selçuklular talebeleri fakîh, mülâzım olarak isimlendirirken Osmanlı

Dönemi’nde ise talebe, tullâb, talebe-i ulûm, danişmend, softa (suhte), müsteid isimleri

kullanılmaktadır. Terimlerim birbirinden farkı bulunmazken yine de sıbyan mektebi

talebeleri için yaygın olarak talebe, şâkird demek tercih edilmektedir. Alt kademe

medrese talebeleri için “softa” demek tercih edilirken yüksek kademe medrese

talebelerine “danişmend” demek tercih edilmektedir21.

Sıbyan kelimesine etimolojik olarak bakıldığında, sıbyan “ صبيان “, Arapça “küçük

çocuk” manasına gelen “ صبي ” kelimesinin çoğul halidir. Mektep “ مكتب “ kelimesine

bakıldığında da Arapça “ كتب “ fiilinin mekân ismi olarak kullanılan halidir ve “yazı

yazılan yer, yazıhane” manasındadır. Türkçede “okuma yapılan yer”, “okul”,

manasına tekabül eder. “Sıbyan mektebi” tamlaması da Osmanlı Dönemi’nde

çocuklara temel eğitim veren okullar için kullanılır. Sıbyan mektepleri o döneme ait

resmi belgelerde ayrıca “taş mektep” olarak da geçer. Bu ilk eğitim kurumlarının

genellikle taştan yapılmış olmalarından kaynaklanır22. Ayrıca bu okullardan

mahallelerin hepsinde bulunduğu için aynı zamanda “mahalle mektebi” ismini de alır.

Bu bilgilere ek olarak Fatih Sultan Mehmet zamanından XVI. Yüzyılın ilk yarısına

kadar mektepler daha çok “mu’allimhane” ismiyle kabul görürler. Daha sonra

genellikle “mektep” kelimesinin söylendiği bilinmektedir. Fakat bunun yalnızca bir

kanaat olduğu, bu kelimelerin kullanıldığı dönemlerde birbirinin yerini tutmakta

19 Hasan Akgündüz, “Sıbyan mektebi”, (Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler

Enstitüsü, 1986), 36.

20 Cahit Baltacı, “Mektep”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 29 (Ankara: Türkiye

Diyanet Vakfı Yayınları, 2004): 6-7.

21 Yahya Akyüz, “Türk Eğitim Tarihi Türk Eğitim Tarihi M.Ö. 1000 - M.S. 2008)”, (İstanbul:

Pegem Akademi, 2008): 68.

22 Ali Birinci, İsmail Kara Bir Eğitim Tasavvuru Olarak Mahalle/Sıbyan Mektepleri: Hatıralar-

Yorumlar-Tetkikler, (İstanbul: Dergâh Yayınları, 2016) : 23.

6

olduğu unutulmamalıdır. Tanzimat Dönemi sonrasında bu isimler sırasıyla;

“ibtidaiyye” ve “ilk mektep” olarak değiştirilirler23.

Sıbyan mekteplerinde çocuklar vakıf desteği ile ücretsiz okurken aynı zamanda yemeiçme

ihtiyaçları karşılanıp günlük kıyafetleri de temin edilmektedir24. Sıbyan

mekteplerinin genel olarak medrese eğitiminin başlangıç noktası olarak kabul edildiği

söylenebilir.

Vakıf sistemi Osmanlı Devleti’nde kabul görür ve geliştirilir bir sistem haline gelir.

Mehmed Fuad Köprülü tarafından İslam vakıflarının teşekkülünde örnek teşkil ettiği

düşünülebilecek kurumlar hakkında şu yazı kaleme alınır25:

“Vakıf Müessesesi ve Vakıf Vesikalarının Tarihi Ehemmiyeti” isimli makalesinde şu ifadeler

yer almaktadır: “İslam Vakıf müessesesi ilk örneğini Bizans’ın Suriye ve Mısır’daki dini

müesseselerinden almış olabilir. İçtimai hayatın bütün tezahürlerinde, maddi ve manevi kültürün

her şubesinde, Bizans İslam ve Sasani İslam münasebetleri çok barizdir. Dini müesseselere

hürmet eden ve esasen fütuhat devrinde mahalli Bizans idaresini bütün teşkilatıyla, kanun ve

nizamlarıyla devam ettiren İslam fatihleri, bu suretle Bizans vakıflarını ve onların hukuki

mahiyetlerini tabiatıyla öğrendiler. İslam dünyasında vakıf müessesesinin Suriye ve Mısır’daki

ilk İslam fütuhatından sonra, yani hicretin birinci asrında başladığını görüyoruz. Ancak İslam’ın

zuhuru sıralarında, Bizans ve Sasani müesseselerinden birçoğu hatta Bizans’tan mı Sasanilere,

Sasaniler’den mi Bizans’a geçtiği halledilemeyecek derecede müşterek bir karakter arz

etmektedir. Bundan başka, İslamların Irak’da, İran’da, Afganistan’da ve Maveraünnehir’de

tesadüf ettikleri Mazdeen ve Budist dini müesseselerinden de etkilenme ihtimali göz önünde

tutulmalıdır. Ve elde Budist Türkler tarafından tesis edilmiş vakıflara ait vesikalar bulunması

bunu teyit eder.”

Osmanlı Dönemi’nde sıbyan mektepleri medrese, cami gibi varlıklarını sürdürmede

daha çok kendileri gayret gösterirler. Halil İnalcık bu konu hakkında şöyle söyler26:

“Bugün devletin yüklendiği birtakım kurumları, meselâ eğitim kurumlarını Osmanlı

Dönemi’nde devlet karşılamıyordu. Vakıf, toplum için zaruri bazı kamusal hizmetleri üzerine

alarak geniş ölçüde uygulamıştır.”

Sıbyan mekteplerinin kurulmasında vakıfların etkisi büyüktür ve şekillenmesine

katkıda bulunur. Bu vakıfların katkısıyla, Fatih Sultan Mehmet Dönemi’nde

İstanbul’da eğitimler verilmeye başlar27. Sıbyan mekteplerinin devlet tarafından idare

edilmesi de yine Fatih Sultan Mehmet Dönemi’ndedir. Daha önce bu kurumlar, molla

ve müderrislerin denetimindedirler. Ayrıca bu mekteplerde yapılan düzenleme ve

23 Osman Ergin, “Türkiye Maarif Tarihi”, (İstanbul: Osmanbey Matbaası, 1939): 69.

24 Hasan Ali Koçer, “Türkiye’de Modern Eğitimin Doğuşu”, (İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1974):

89.

25 Fuat Köprülü, “ Vakıf Müessesesi ve Vakıf Vesikalarının Tarihi Ehemmiyeti”, (Ankara:

Vakıflar Dergisi, Vakıflar Umum Müdürlüğü, 1938): 1.

26 Halil İnalcık, “Osmanlı ve Modern Türkiye”, (İstanbul: Timaş yayınları, 2013): 156.

27 “ Sıbyan Mektepleri Tarihi” http://www.siyasalvakfi.org/hakkimizda/tarihce/vakif-tarihcesi-4.html

[10.1.2019]

7

yenilikler gelecek dönemler için emsal teşkil eder. Böylece Klasik Osmanlı medrese

sistemi ortaya çıkar. Bu mektepler kurulurken amaç, dini bir eğitim verilmesidir. Türk

eğitim tarihi araştırmacısı Osman Ergin bu okulların “Kur’an okutmak, namaz

kılınması usullerini ve namazda okunacak ayetleri ve duaları öğretmek ve biraz da yazı

yazdırmak” gibi hedefleri gerçekleştirmek için açıldıklarını belirtmektedir. Bu

sebeple, Osmanlı sıbyan mekteplerinde verilen dersler elifbadan başlamaktadır. Buna

ek olarak; Kur’an, tecvid, ilmihal ve yazı dersi öğretilirken çocukların hesap

(matematik) konusunda az da olsa ders görme imkânları vardır. Daha sonra coğrafya

ve tarih gibi dersler öğretime dâhil edilir.

Padişahlar tarafından yaptırılan mektepler olduğu gibi valide sultanların vesilesiyle de

bazı mektepler açılır. Örneğin; Bursa’daki Hüdavendigar Külliyesi Sultan I. Murat

tarafından yaptırılır28. Amasya, Edirne ve İstanbul’da ise Sultan II. Bayezid’in

yaptırdığı Bayezid Külliyeleri bulunur29. Maddi imkânı olan hayır sahiplerinin de

sıbyan mektepleri açılmasına vesile oldukları bilinmektedir. Bu hayır, bir nevi ibadet

olarak kabul görür ve bu fikirle yaptırılır. Osmanlı Devleti ibadet ve ilim kavramlarının

birbirinden ayrı değerlendirilmesinin mümkün olmadığı kanaatindedir. Bu yüzden,

devlet kurulan bütün mektep ve medreselerin ayrıca; küçük, büyük herkesin eğitim

öğretim konusundaki gereksinimlerini karşılar. Sürekli aktif olan bu eğitim

kurumlarının, kaliteli ve uzun süreli hizmet verebilmesi okulun ekonomik durumuyla

bağlantılıdır. Bu noktada okullarda olumsuz bir durumun yaşanmaması ve

mevcudiyetlerinin uzun süreler devam etmesi bu eserlere sağlanan maddi desteğin

daimi oluşuyla açıklanabilir.

Tüm Müslüman toplumlarda, sıbyan mekteplerinde çoğunlukla manası verilmeden

Kur’an’ın yalnızca nasıl okunduğu ve Arap harfleriyle nasıl yazı yazıldığı çocuklara

öğretilmektedir. Osmanlılar ise bu mekteplerde çocuklara ek olarak temel dini bilgiler

ve namaz gibi uygulamalı bazı ibadetleri öğretirler. Ailesinin izni alınarak yetenekli

çocuklar hafızlık için de yetiştirilebilir30. Mahalle mekteplerinde çocuklar için belirli

bir program olmadığı gibi en ciddi şekilde verilen öğretimin; Elifba, Kur’an, ilmihal,

28 Semavi Eyice, Hudâvendigâr Külliyesi, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 28

(İstanbul: TDV Yayınları,1998): 290-295.

29 Semavi Eyice, Beyazıt II Camii ve Külliyesi, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 6

(İstanbul: TDV Yayınları,1992): 40-49.

30 Yahya Akyüz, “Türk Eğitim Tarihi (Başlangıçtan1993'e)”, (İstanbul: Kültür Koleji

Yayınları,1994): 173.

8

yazı ve hesap dersi için olduğu düşünülür31.Günümüzden farksız bir şekilde aileler ve

çocuklar o dönemde de mektebe başlamadan önce büyük bir hazırlık içerisindedirler.

Farklı olarak mektep zamanın geldiği o dönemde daha çok mektep hocaları tarafından

ailelere bildirilmektedir.

Tanzimat Dönemi’nde, öğretimin yayılması fikri hâkimdir32. Müslümanların cehaletle

karşı karşıya kalmaması düşüncesiyle modern eğitimin yaygın hale gelmesi amaçlanır.

Dini eğitimin belirli bir noktada sınırlandırılması da söz konusudur. İlköğretimde

temel sayılabilecek sıbyan mekteplerine gerektiği kadar önem verilmeyerek bir üst

kademe olan rüştiyeler kurulur. Daha sonra bazı gelişmeler görülür. Örneğin, kız

çocuklarının da bu kademede eğitim görebilmeleri için kız rüştiyeleri “İnas

rüştiyeleri” açılır33.

II. Mahmut zamanına kadar sıbyan mekteplerinin durumunda değişiklik olmaksızın

neredeyse 19.yüzyılın başlarına değin eğitim-öğretime devam edilir. Düzenleme

yapılması için ilk girişim II. Mahmut zamanındadır “Talim-i Sıbyan” için bir ferman

yayınlanır (1824) ve bu fermanda Padişah tarafından şunlar belirtilmektedir:

 5-6 yaşlarındaki çocuklar ana-babaları tarafından zanaat öğrenmesi için usta

yanına verilmesi çocuklarda cehalete sebep olmaktadır.

 Çocukların mutlaka mektebe gönderilmesi istenmiş ayrıca ilk mektep tezkeresi

bulunmayanların esnaf tarafından çıraklığa kabul edilmemesi bildirilmiştir.

Bu yenileşme girişimi ilköğretimi mecbur kılması adına çok mühimdir ancak bu fikre

karşı çıkan ulema ve Yeniçeri Ocağının muhalefeti neticesinde tesiri daha çok olacak

düzenlemeler yapılamaz. Yine aynı padişah tarafından 1838 yılında sıbyan mektepleri

için yeni bir düzenleme projesi hazır edilir. Fakat aynı sebeplerden ötürü

uygulanamaz34. Daha sonra Tedris-i İbtidaiye Kanunu’ndan söz edilmelidir. Bu kanun

tek başına bütüncül olarak değerlendirilerek hem okul öncesi hem de okul akabindeki

hayat için rehber olması adına önemli düzenlemeler içermektedir. Tedris-i İbtidaiye

Kanunu vesilesiyle İstanbul ve bir diğer büyük şehirlerde “Ana Okulları” açılır ve

“Çıraklık Mektepleri” fikri hayata geçirilir. Ancak sonuncu uygulama başarıyla

31 Necdet Sakaoğlu, “ Osmanlı Eğitim Tarihi”, (İstanbul: İletişim Yayınları,1993,): 19.

32 Bkz. Ek. 1

33 İlber Ortaylı, “İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı”, (İstanbul: Hil Yayınları,1983): 145-146.

34 Cahit Yalçın Bilim, “Tanzimat Devri Türk Eğitiminde Çağdaşlaşma,” (Eskişehir: Anadolu

Yayınevi,1984): 3.

9

neticelenmez35. İlköğretimin mecburi hale gelmesi konu olsa da yayınlanan ferman

eğitim-öğretimin kapsamı noktasında eksiklere sahiptir. Özellikle idari, mali ve diğer

önemli hususlarda fazlaca eksik olduğu düşünülmektedir. Sıbyan mekteplerinin ıslahı

fikrinde siyasi otorite etkisiz kalmakta ve devlet yönetimindeki gibi başarılı

olamamaktadır36.

Eğitimdeki yenileşmenin gecikmesinin sebepleri arasında; II. Mahmut’un oğlu

Abdülmecid’in fazla genç olması ile Paris elçiliğinde görev alan Mustafa Reşit Paşa

ile Mısır ve Boğazlar sorunu da mevcuttur. 1845 senesinden sonra Tanzimat Dönemi

eğitim düzenlemesi hareketleri hız kazanır. 1845’teki Abdülmecid fermanı Türk

eğitim tarihi için çok önemlidir. Abdülmecid halkın refahıyla ilerlemenin mümkün

olduğunu savunur. Bunun da halka hem ahiret hem de dünya için bilgiler verilmesiyle

mümkündür olduğunu düşünür. En önemli şeylerden biri de ilim ve fenlerin yatağı

olan gerekli okulların açılmasıdır. Bu ikazın ardından eğitim ile daha fazla ilgilenilir

ve Muvakkat Maarif Meclisi kurulur37. Geçici olan bu komisyonun 8 üyesi bulunurken

toplantılar iki haftada bir yapılır. Komisyonda; ilmiye, seyfiye, kalemiye, sınıflarından

kimseler vardır. Amaç, eğitim hakkındaki yapılması gerekenlerin programlanması ve

ilim ile fennin yaygın hale gelmesidir38. Daimi olmayan komisyon halindeki Muvakkat

Maârif Meclisi’ne ait raporda şunlar yer alır:

 Sıbyan mekteplerinin bir düzene tabi olması

 Sıbyan mekteplerini bitiren talebeler için yeni rüştiyeler açılıp mektebe devam

etmelerine imkân sunulması

 Darü’l-fünun’un açılıp Rüştiyeleri bitiren talebelere yüksek ilimlerin

okutulması

 Son olarak bu işlerin tümünün yapılabilmesi için daimi bir meclis olan Meclisi

Maarifin açılması uygun görülür.

1846’da Meclis-i Maarif-i Umumiye geçici Maarif Meclisi raporu ile kurulur. Bu

meclis, milli eğitim görevlerinden mesul ve hükümet başkanı nezaretine bağlı örgütü

35 Faik Reşit Unat, “Türkiye Eğitim Sistemimizin Gelişimine Tarihi Bir Bakış”, (Ankara: Milli

Eğitim Bakanlığı Yayınları,1964): 40.

36 Hasan Ali Koçer, “Türkiye’de Modern Eğitimin Doğuşu ve Gelişimi”,(İstanbul: Milli Eğitim

Bakanlığı Yayınları, 1992) 37.

37 Mehmet Kına, “Tanzimat Döneminde Eğitimde Çağdaşlaşma Hamlesi ve Öğretmen Yetiştirme

Sistemi”,(Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,2006): 28.

38 Cahit Yalçın Bilim, “Türkiye’de Çağdaş Eğitim Tarihi”,(Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınevi

2002): 149-151.

10

oluşturmak adına ilk adımdır. Meclise bağlı bağlı bir halde idare edilebilmesi için aynı

yıl içinde Mekatib-i Umumiye Nezareti kurulur. Bir genel müdürlük olan bu kurumun

isminde nazırlık olsa da bu şekilde çalışmamaktadır39. Nezaretin başında Vak’anüvis

Esat Efendi görev yapmaktadır ve sıbyan mekteplerinde yenilikler yapılırken

rüştiyelerin artırılması Nezaretin görevidir. Fakat sıbyan mekteplerinde yeni bir

düzenleme yapılmazken ulemanın yetkisindedir. Neticede filizlerini veren ise

rüştiyelerin artırılması karardır. İstanbul öncelikli bir şekilde 1947 senesi itibariyle

rüştiyeler açılmaktadır40. Bu gelişmelere ek olarak Mekatib-i Rüştiye Nezareti’nin

görevleri 1849 yılında Mekatib-i Umumiye Nezareti’ne aktarılır. Nezaret kendi içinde

bilgi akışı konusunda sorunlar yaşar bu sebeple rüştiyeler ve sıbyan mektepleri için “

muin ” ünvanlı memurların nezaret tarafından okulları teftiş etmesine karar verilir41.

Sıbyan mektepleri daha kapsamlı ve işlevsel bir hale getirilmek istenir ve bunun için

çalışmalar yapılır. Bu çalışmalara rağmen Mart 1924’te kabul edilen Tevhid-i Tedrisat

Kanunu’ndan sonra bir müddet daha bu kurumlarda eğitim verilse de sıbyan

mekteplerinin kapatılması 1 Kasım 1928’de Latin harflerinin kabul edilmesi ile

gerçekleşir42.

1.3.1. Öğretim Yöntemleri ve Felsefesi

Osmanlı sıbyan mekteplerinde kullanılan öğretim yöntemi ezbere dayalıdır ve

öğrenilenler nakil ile tekrar edilmektedir. Okuma yazma talebelere geleneksel

heceleme yöntemiyle öğretilmektedir. Çoğunlukla toplu öğretim yönteminin de

uygulandığı olur43. Çocukların yağın olarak farklı yaş gruplarında olmalarının bu

yönteme bazen imkân vermesinin güç olduğu söylenebilir.

Çocuğu İslam inançları doğrultusunda yetiştirmek sıbyan mekteplerinin felsefesidir.

Düz yazı öğretilmesi düşüncesi 1830’lu yıllara kadar yoktur. Bu uygulama yalnızca

İstanbul içindir. İlgililer tarafından Avrupa’daki öğretim metotları hakkında yetkililere

rapor sunulur. Raporda talebelere sınıfta doğrudan ders anlatımı olduğu belirtilir ve bu

da onay almaz. Sebebi henüz dört ya da beş yaşındaki talebenin önce harfleri tanıması

39 Kına, age,28.

40 Bilim, age,154.

41 Unat, age,20.

42 Birinci, Kara, age,24.

43 Sebahattin Arıbaş, “Başlangıçtan Meşrutiyet’e Kadar Osmanlılarda Sıbyan Mektepleri”, “Yeni

Türkiye Dergisi”, s. 32, (2000): 755.

11

gerektiği görüşüdür. “Hocalar 15-20 çocuğun karşısında nasıl ders verirler” denir ve

durum şaşkınlıkla karşılanır44.

1.3.2. Mektepte Tutulan Resmi Defterler ve Kurallar

Sıbyan mekteplerinde sınıflarda dört âdet defter tutulur. Mektep Hocalarının

kontrolünde olan bu defterlerde; mektebe devam eden talebelerin yoklama bilgileri,

okuldaki demirbaş sayılan eşyalar, veli isimleri ve velilerin ne ile tanındıklarına dair

bilgilerle birlikte ev adresleri bulunur. Mektebin Hocası anlattığı dersleri belirli bir

ders cetveline göre vermek zorundadır. Bunun yanı sıra mektebin her türlü idaresinden

de kendisi sorumludur. Ayrıca okulda her ay yaşanan hadiseler ve talebelerin mektebe

düzenli gelip gelmedikleri hocanın tâbi olduğu müdürlüğe yazılı olarak bildirilir.

Sıbyan mekteplerinde hocaların tâbi oldukları kuralların dışında mektebe ilk defa

başlayacak talebelerin bir hastalıklarının olmaması da önemlidir. 19. yüzyılın

sonlarında mektebe kayıt olacak çocukların çiçek hastalığını geçirmiş ya da bu hastalık

için aşılanmış olması zorunluluğu mevcuttur. Bu sebeple talebelerin sağlıklı

olduklarına dair bir doktor raporu getirmeleri mecburidir.

Mektepte bir hastalık söz konusu olursa okuldaki temizlik görevlisi ya da bevvab

talebenin ailesine bu durumu haber verir ve çocuğu evine götürür. Bununla birlikte

mektepte eğitim öğretim esnasında olumsuz bir durum yaşanmaması için çocukların

kalemlerini açmak için kalemtıraş kullanması veya çakı gibi kesici aletleri mektebe

gelirken yanlarında bulundurmaları da yasaktır. Eğer talebe kalemini açmak istiyorsa

bunu hocası yapmaktadır. Ayrıca mektep hocası talebelerin sağlıksız yiyecekleri

tüketmelerine izin vermemekle de mükelleftir. Mektep etrafındaki seyyar satıcıların

zararlı yiyecekleri talebelere satmalarını engellemekle de yine hocanın görevidir.

Bunların yanı sıra; mekteplerde görev yapacak kapıcıların iyi ahlaklı olması, herhangi

bir hastalığı olmaması da kurallardandır45.

1.4. Sıbyan Mektebi Muallimlerinden Ali Bin Hüseyin

Amasyalı bir muallim olan, Ali bin Hüseyin eğitim için hem önemli bir eser yazmış

hem de sıbyan mekteplerinde hoca olarak görev yapmış bir âlimdir46. Hakkında çok

44 Necdet Sakaoğlu, “Osmanlı Eğitim Tarihi”, (İstanbul: İletişim Yayınları, 1991): 41.

45 Mahmut Cevad, “İbnü’ş-Şeyh Nâfi, Maârif-i Umûmiye Nezâreti Tarihçe-i Teşkilât ve İcrââtı”,

(Ankara: MEB Yayınları): 271.

46 Ali bin Hüseyin, bazı kaynaklarda Alâaddin Çelebi olarak da anılmaktadır.

12

az ve yer yer eksik bilgilere ulaşılabilmektedir. Doğum ve ölüm tarihi hakkında kesin

bilgiler bulunmamaktadır. Ancak eserinde yer alan künyede bulunan ‘El-Amasî’den

Amasyalı olduğu bilgisine ulaşılmaktadır.

Ali bin Hüseyin sıbyan mektebinde muallim olduğu dönemde "Tarîkü’l-Edeb" isimli

eseri 1453 senesinde yazmıştır. Çocukların eğitiminde kullanılmak üzere yazılan bu

kitap, didaktik ve mensur bir eserdir. Bu eserde, çocuğun eğitim serüveninde ailenin

ve hocanın görevleri hakkında tavsiyeler bulunmaktadır. Ayrıca çocuğun mektebe

başlama yaşı, iyi hocanın nitelikleri ve hocalara tavsiyeler gibi hususlarda fikirler

bulunur. Eserdeki bilgiler pedagojide esas olan çoğu tanıma ilkesinin önemiyle

birlikte, bireylerin farklı özelliklere sahip olmaları sebebiyle yalnızca bu durum

dikkate alındığında faydalı bir eğitimin gerçekleşeceği kanaatindedir. Bunun için de

pedagojik açıdan yeterli bir hocanın çocuklara eğitim vermesi gerektiğini savunur47.

1.5. Günümüzde Sıbyan Mektepleri

1.5.1. Diyanet İşleri Başkanlığı 4-6 Yaş Kur’an Kursları Projesi

Çocuklara kolay dini bilgilerin verildiği ve Kur’an harfleri ile okunuşunun öğretildiği

yerler halk tarafından “Sıbyan mektebi” olarak bugün adlandırılır.Bu bir nevi

gelenektir48. Diyanet İşleri Başkanlığınca desteklenen projedeki kursların “sıbyan

okulları (mektebi)” başlığıyla söz edilmesinin nedenleri olarak şunları saymak

mümkündür:

4-6 yaş Kur’an kurslarında verilmekte olan dersler ilk dönem sıbyan mekteplerindeki

ders içeriği ile aynıdır. Bu Kur’an kurslarında sıbyan mekteplerinde mevcut olan dinî

eğitim derecesinde bir eğitim verildiği söylenebilir. Bununla beraber; bu kurumlarda

da ana ders Kur’an-ı Kerim’dir. Ayrıca bazı merasim ve uygulamalar Osmanlı Dönemi

sıbyan mektepleri ile aynıdır. Örneğin; Bed’-i Besmele ve Hatim Törenleri bu

merasimlerdendir.

47 Yahya Akyüz, “Türk Eğitim Tarihi”, (Ankara: Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi

Yayınları,1989): 477.

48 Cahit Baltacı, “Mektep”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 29 (Ankara: Türkiye

Diyanet Vakfı Yayınları, 2004): 7

13

Diyanet İşleri Başkanlığınca desteklenen bu projede ilk 4-6 yaş Kur’an kursu Adana

Seyhan’da başlamıştır49. Bu uygulama 10 pilot ilde50 2013-2014 eğitim-öğretim

yılında başladıktan sonra hızla diğer il ve ilçelerinde de başlamıştır51. “4- 6 Yaş Grubu

Kur’an Kursları Öğretim Programı” 2014 yılında aktif hale gelmiştir. Aslında bu

program ve planlanan öğretim ile küçük büyük herksin camilere gitmesi ve Kur’an

kurslarına katılması amaçlanmıştır. Mevcut Kur’an kurslarında eğitim görmekte olan

kadınların çoğunun 4-6 yaş aralığında çocuklara sahip olmasının bu program için etkisi

büyüktür52. Eğitim görmüş öğrenci sayısı bir önceki eğitim öğretim yılında 130.982

iken 2018-2019 eğitim-öğretim yılında 464.638’e ulaşmıştır53.

Diyanet İşleri Başkanlığı tarafından yürütülen proje dışında Milli Eğitim Bakanlığı

izniyle çalışan dini eğitim ağırlıklı okul öncesi okulları ve özel vakıf ile derneklere ait

sıbyan mektepleri de bulunmaktadır.

1.5.2. Diyanet İşleri Başkanlığınca Desteklenen 4-6 Yaş Kur’an Kursları

Programının Genel Amaçları

Programın hedefi, Türk Milli Eğitiminin genel amaç ve temel ilkeleri dâhilinde

çocukların kendi seviyelerinde;

1. İslam dininin değerlerini insan hayatına anlam kazandıran unsurlardan biri olarak

fark etmelerini,

2. Kazanacakları değerleri gündelik hayatta kullanmalarını,

3. İslam’ın temel kaynağı olan Kur’an-ı Kerim’i ses ve şekil olarak tanımalarını,

4. Allah’ı sevgi temelinde tanımalarını ve yaratılıştaki düzeni fark etmelerini,

5. Peygamber Efendimizin kişiliğini ve karakterini tanımalarını, sevmelerini ve

model almalarını,

6. Sağlıklı bir din ve ahlak gelişimi göstermelerini,

49“Seyhan Müftülüğünde kreşler hazır” https://www.adanahabermerkezi.com/guncel/seyhanmuftulugunde-

kresler-hazir-h16908.html [10.7.2017]

50 Bu iller: Ankara, İstanbul ve İzmir, Adana, Kayseri, Diyarbakır, Gaziantep, Samsun, Erzincan ve

Rize’dir. Başlangıçta İzmir’de 10, Rize’de ise 5 sınıf sınırlaması uygulanmıştır.

51 “4-6 Yaş Kur’an Kursları” http://egitimhizmetleri.diyanet.gov.tr/detay/466/4-6-yaş-grubu-kur'ankursları

[10.7.2017]

52 Kur’an Kursları Öğretim Programı (4-6 Yaş Grubu), (Ankara: 2014): 6.

53“Kur'an kurslarında 4-6 yaş öğrenci sayısı yarım milyona yaklaştı”

https://www.aa.com.tr/tr/turkiye/kuran-kurslarinda-4-6-yas-ogrenci-sayisi-yarim-milyonayaklasti/

1608323 [10.10.2019]

14

7. İyi alışkanlıklar kazanmalarının yanı sıra beden, zihin ve duygu gelişimlerine

katkı sağlayacak nitelikte öğrenim görmelerini sağlayacak uygun bir ortam

sunmayı amaçlamaktadır.

1.5.3. Programın Temel Yaklaşımı ve İlkeleri

“Kur’an Kursları Öğretim Programı (4-6 Yaş Grubu)” geliştirilirken;

Okul Öncesi Eğitimi ve Program Geliştirme alanındaki yeni yaklaşım ve ilkeleri ile

İlahiyat Bilimlerinin verileri doğrultusunda temel yaklaşımın belirlenmesi esas

alınmıştır. Bu bağlamda;

1. Çocukların bilişsel, duyuşsal ve psiko-motor yönden gelişimlerini dikkate alan;

öğrenci merkezli yöntem ve teknikleri kullanmayı öngören; araştıran, sorgulayan,

yorumlayan, işbirliği yapan, bireysel farklılıkları göz önünde bulunduran ölçme ve

değerlendirmeye yer veren esnek çerçeve öğretim programı anlayışı

benimsenmiştir.

2. Programda 4-6 yaş grubu eğitim ilkelerine uygun olarak hazırlanan etkinlikler

yerine getirilecektir.

3. Öğretici, programdaki kazanımlardan çocukların ilgi ve ihtiyacına göre seçtiği

kazanım için hazırlanan etkinlikleri uygulayacaktır. Bu aşamada öğretici

etkinliklerin bir kısmını uygulama dışı bırakabileceği gibi aynı amaca götüren farklı

etkinlikler de planlayabilecektir.

4. Öğreticiler programdaki etkinliklerin uygulanmasında farklı yöntem ve teknikler

(oyun, örnek olay, tartışma, rol oynama, soru-cevap vb.) yanında çeşitli

materyallerden de (şiir, şarkı, ilahi, hikâye, tekerleme, resim vb.) istifade

edebileceklerdir.

5. Esnek Çerçeve Öğretim Programı anlayışına dayalı olarak hazırlanmış olan

“Kur’an Kursları Öğretim Programı (4-6 Yaş Grubu)” nda öğreticiler, çocukların

hazır bulunuşluk ve ihtiyaçları doğrultusunda programda yer alan konulardan

hangilerine, ne kadar süre ve düzeyde yer vereceklerine karar verebileceklerdir.

6. Program kapsamında kaynak olarak Başkanlık tarafından 4-6 yaş grubu Kur’an

kurslarına yönelik hazırlanan materyaller esas alınacaktır. Bununla birlikte

Başkanlığımızın çocuklara yönelik diğer yayınlarından da imkânlar ölçüsünde

faydalanılacaktır. Ayrıca okul öncesi eğitimi kapsamında hazırlanan ve programın

amaç ve kazanımlarına uygun nitelikteki materyallerden de yararlanılabilecektir.

15

7. Programın ilk iki haftasında çocuğun kendisini, arkadaşlarını, sınıfı, kursu,

öğreticisini vb. hususları tanımasına imkân sağlayacak “Kursa Uyum Süreci”

uygulanacaktır. Kursa uyum süreci sınıf dinamiğine göre daha kısa veya daha uzun

bir sürede uygulanabilecektir.

8. Program, ailenin eğitim sürecine katılımını esas almaktadır. Çocuğun gelişimini,

toplumsal uyumunu ve başarısını etkileyen ve eğitim sürecinin önemli

bileşenlerinden biri olan aile, aynı zamanda sağlıklı bir din öğretimi ve ahlak

gelişimi için de en önemli unsurlardan birisidir. Aile katılımı, kurs ve ev arasındaki

devamlılığı destekleyerek kazanılan bilgi, beceri ve tutumların kalıcılığını sağlar.

Bu bağlamda öğreticiler program kapsamında kursa uyum süreci başta olmak üzere,

belirli zaman dilimlerinde aile katılımı ve veli eğitimlerine yönelik etkinliklere yer

vereceklerdir.

1.5.4. Programın Temel İlkeleri

4-6 Yaş Grubu Kur’an Kurslarının esas aldığı ilkeler şunlardır:

1. Kur’an Kursları Öğretim Programı (4-6 Yaş Grubu) eğitim süreci, tüm

unsurlarıyla çocukların ihtiyaçlarına ve bireysel farklılıklarına uygun etkinliklerle

yürütülmelidir.

2. Programda çocukların ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla demokratik eğitim

anlayışına uygun eğitim ortamları hazırlanmalıdır.

3. Etkinlikler düzenlenirken çocukların ilgi ve ihtiyaçlarının yanı sıra çevrenin ve

kursun imkânları da göz önünde bulundurulmalıdır.

4. Çocuklar sınıfa geldiğinde güler yüzle karşılanmalıdır.

5. Her çocuk kursa başladığında gözlemlenmeli ve hazır bulunuşluk seviyeleri ile ön

bilgileri değerlendirilmelidir.

6. Eğitim sürecinde, çocuğun bildiklerinden başlanmalı ve deneyerek öğrenmesini

sağlayacak uygun fırsatlar tanınmalıdır.

7. Verilen eğitimle çocukların sevgi, saygı, işbirliği, sorumluluk, hoşgörü,

yardımlaşma, dayanışma, paylaşma vb. duygu ve davranışları geliştirilmelidir.

8. Eğitim sürecinde çocukların kendilerine saygı ve güven duyması sağlanmalı, öz

denetim kazandırılmalıdır.

9. Oyun, bu yaş grubundaki çocuklar için en uygun öğrenme yöntemidir. Bu sebeple

programda yer verilen etkinliklerde oyun mümkün olduğunca kullanılmalıdır.

16

10. Oyunun bir araç olarak kullanıldığı unutulmamalı, her oyunda değerler eğitimine

yönelik bir kazanım bulunmasına dikkat edilmelidir.

11. Çocuklarla iletişimde, onların kişiliğini zedeleyici baskıcı bir tutum yerine

demokratik, hoşgörülü, çocuğa önemsendiğini belirten, çocuğun kendini ifade

edebileceği ve kişilik gelişimini destekleyici bir tutum sergilenmelidir.

12. Çocukların bağımsız davranışlar geliştirmesi desteklenmeli, yardıma gereksinim

duyduklarında yetişkin desteği, rehberliği ve güven verici yakınlığı sağlanmalıdır.

13. Çocukların kendilerinin ve başkalarının duygularını fark etmesi, tanıması ve

duygularını uygun şekilde ifade etmeleri desteklenmelidir.

14. Çocukların hayal güçleri, keşfedici ve eleştirel düşünme becerileri, iletişim

kurma, duygu ve düşüncelerini ifade edici davranışları geliştirilmelidir.

15. Erken çocukluk dönemi değerler eğitiminin Kur’an-ı Kerim ve dini bilgiler

öğretmekten önce, çocukta dini bir etki bırakma ve dini duygunun gelişmesine

katkı sağlamayı amaçladığı hususu daima göz önünde bulundurulmalıdır.

16. Kur’an öğretiminde çocukların harf ve kelimelerin doğru telaffuzuna özen

gösterilmeli, ancak mahreç üzerinde çocuklara bıkkınlık verecek şekilde ısrar

edilmemelidir.

17. Peygamberimizle ilgili konular işlenirken, onun örnek kişiliğini anlatan çok

sayıda örnek ve kesite çocukların kolay anlayabileceği bir anlatımla yer

verilmelidir.

18. Öğretici, planlı ve programlı bir biçimde dokümanlarını dosyalamalı, dosyalarını

gerektiğinde yönetici ve meslektaşlarıyla paylaşmalıdır.

19. Öğretici, öğretici kitabında yer alan etkinlikleri uygulamadan önce gerekli

materyal ve ortamla ilgili hazırlıkları yapmalı ve derse hazırlıklı girmeye özen

göstermelidir.

20. Öğretici, öğretici kitabında yer alan etkinlikleri uygularken oyun ve dramalarda

çocuklarla birlikte yer alma konusunda bir çekince yaşamamalıdır.

21. Eğitim sürecinde anlatım ve soru-cevap yanında drama, örnek olay, kavram

haritaları, tartışma, gösterip yaptırma gibi çocukların yaparak-yaşayarak

öğrenmelerini sağlayacak yöntem ve teknikler kullanılmalıdır.

22. Kursta öğrenilen bilgi ve davranışların pekiştirilmesi, kalıcılığının sağlanması için

aile eğitimi ve aile katılımı çalışmalarına da yer verilmelidir.

23. Öğretici eğitim boyunca çocuğun var olan yeteneklerini geliştirmesine ve yeni

beceriler edinmesine destek olmak için sonuçtan ziyade sürece önem vermeli,

17

çocuğun çabalarına odaklanmalı, bu çabaları takdir etmeli, çocuğa iyi bir model

olmalı ve yeni öğrenme fırsatları oluşturmalıdır54.

54Kur’an Kursları Öğretim Programı (4-6 Yaş Grubu), (Ankara: 2014): 9.

18

2. OKUL ÖNCESİ

Bireyin yaşam döngüsünün en duru özetini şöyle yapmak mümkündür: İnsan doğar,

büyür ve ölür. Bu zaman dilimi kişinin yaşadığı olayları ve süreçleri içerir. Sosyal

hayatın bir ferdi olan insan hangi kültürde, coğrafyada, ülkede, şehirde, köyde kısacası

en küçük toplumsal ünitede yaşarsa yaşasın hayatının belli noktalarında bireysel

durumunun ve toplumsal konumunun değiştiği bazı süreçlerden geçer. Bu süreçler

‘Geçiş Dönemleri’ olarak adlandırılmaktadır55. 20. yüzyılın ilk dönemlerinden itibaren

başlayan bilimsel çalışmalar, geçiş dönemlerinin en önemli aşamalarının; doğum,

evlenme ve ölüm olduğunu söyler. Türkiye’deki etnoloji çalışmalarının önemli ismi

olan Sedat Veyis Örnek “Türk Halk Bilimi” isimli eserinde geçiş dönemlerini ana

hatlarıyla “doğum, evlenme, ölüm” olarak üç bölüme ayırır56.

İlk olarak doğum bir geçiş dönemidir ve bir canlının yeryüzüne gelmesi demektir.

Dilimizde velâdet, tevellüt kelimelerine karşılık gelir. Umudun, sevincin, mucizenin

ve yeni bir başlangıcın sembolü olan her bebek, soya devamlılık ve ait olduğu

topluluğun gücünün daha çok çoğalması gibi anlamlarla dünyaya gelmesinden ötürü,

yalnızca ebeveynini değil tüm yakınları da mesut eder. Doğum, hem biyolojik hem de

sosyo-kültürel bir vakadır.

Evlenme de yaşamdaki bir durumdan başka bir duruma geçişi ifade eden, hayatî önem

taşıyan aşamalardan bir diğeridir. Evlilik çağına gelmiş hem kız hem erkek için önemli

bir eşik olan evlilik soy-sop ve toplumun devamlılığının sağlanması için kurulması

gereken, kanun ve törelere uygun olarak gerçekleştirilen resmi ve evrensel bir

müessesedir. Evlenme isteğinin oluşmasından düğüne kadar, hatta düğün sonrasını da

içine alan bir gelenekler silsilesi olan bu olay, toplumun en belirleyici ve en temel

yapıtaşını temsil eder. Evlilik ve aile birbirini tamamlayan iki unsurdur. Bir aile

55 Arnold Von Gennep, Folklor, çev. Pertev Naili Boratav, (Ankara: Ulus Basımevi, 1939): 49-50.

56 Sedat Veyis Örnek’in bazı eserleri: Sivas ve Çevresinde Hayatın Çeşitli Safhalarıyla İlgili Batıl

İnançların ve Büyüsel İşlemlerin Etnolojik Tetkiki (1966), Etnoloji Sözlüğü (1971), Yüz Soruda

İlkelerde Din, Büyü, Sanat, Efsane (1971), Anadolu Folklorunda Ölüm (1971), Türk Halk-Bilimi

(1977, Geleneksel Kültürümüzde Çocuk (1979).

19

kurmaya atılan ilk adım olarak evlilik, ne kadar köklü bir temelle oluşturulursa aile de

o kadar sağlam bir bina üzerine inşa edilmiş olur.

Farklı iki aile ve farklı iki çevrenin bir araya gelmesiyle meydana geldiğinden

mütevellit en fazla katılımcısı olan bu geçiş döneminde kız ve erkek yasalara uygun

olarak birlikte sosyal hayata katılma isteğiyle ortaya çıkar ve bu istekler coğrafyaya ve

kültürlere göre değişiklik göstererek yerine getirilir. Bilhassa ebeveynlerin aktif rolleri

ile başlayan bu önemli geçiş süreci, asırlardır Türklerde de önemini korumaya devam

etmektedir. Türk kültürü bu aşamayı yaş ilerlemeden ve çok fazla geciktirilmeden

yapılması gereken bir görev, geçilmesi gereken bir basamak olarak görür.

Doğum ve evlenmeyle birlikte ölüm olayı da geçiş dönemlerinin bir parçasıdır. Ölüm,

isterse bin yıl yaşasın ve ne kadar uzaklaşmaya çalışırsa çalışsın her canlının

kaçınılmaz sonu, hayat basamaklarının sonuncusudur. Yaşamın tam ve kat’i surette

son bulması anlamına gelen ölüm biyolojik olarak bedenin fonksiyonlarını yitirmesi,

ruhun ise sonsuzluğa uğurlanması olayıdır. Farklı coğrafyalarda faklı kültürlerle

yetişmiş toplulukların ölümü nasıl anlamlandırdığı ile bağlantılı olarak ölüm öncesi,

sırası ve sonrasında birçok davranış ve inanç kalıpları ortaya çıkmış; cenaze, yas ve

anma ritüelleri yapıla gelmiştir. Ayrı ayrı olarak hepsinin bazı alt evrelere bölündüğü

bu üç kavram, insan hayatındaki şahsi ve sosyal değişim ve dönüşümü tanımlar. Eşik

kabul edilen bu üç önemli geçiş evresinde birçok ayin, tören, dini ve metafizik işlem

kümelenir. Örnek’e göre; kümelenen bu âdet, gelenek ve ayinlerin araştırılan ülkenin,

şehrin, köyün ya da daha küçük birleşimlerin folklorlarının ana bölmelerinden birini

oluşturur. Dolayısıyla geleneksel toplum hayatının başarılı bir bileşimine varabilmek

için yola çıkan birinin bu geçiş dönemlerini sistemli ve belli bir düzen içerisinde

yapmasını yani monografilerinin ortaya koyması gerektiğini ifade eder57.

Arnold Von Gennep için geçiş dönemleri, bireyin durumunu kutsal ve din dışı arasında

etkisel-tepkisel hareketle farklılaştıran değişikliklerdir. Etnograf ve halkbilimci

Gennep, böylece geçiş dönemlerinin evrensel anlamda genel geçer durumunu ortaya

koyan bir tanım yapar ve konuyla ilgili çalışmaların sistematik bir hale gelmesini

sağlayan ifadeler kullanır. Bu ifadeler oldukça önemlidir. Ona göre; bir kültürden

diğerine, bir toplumdan diğer topluma veya bir sosyal durumdan başka bir sosyal

57 Sedat Veyis Örnek, “Türk Halkbilimi”, (Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları2000): 11.

20

duruma çok yönlü ve başarılı geçiş tarzları bulunur. Bu durumda hayatın başlangıcı ve

bitişi geçiş dönemleri ile bariz olmaktadır.

Geçiş dönemleri, toplumları meydana getiren fertlerin ortak duygulara (mutluluk,

keder, heyecan, üzüntü vd.) toplu bir şekilde reaksiyon gösterdikleri en özel zamanlar

ve sosyal ritüeller örgüsü olarak tanımlanabilir. Kişiye belirli bir gruba/sosyal hayata

bağlı olduğunu ve onun yalnız olmadığını gösteren bu ritüeller “Bireyin çeşitli

boyutlardaki ‘sınırı geçme’ olayını ve toplum içerisindeki statüsünün değişimini

anlatan ve belirli kurallara bağlanan geleneksel ve dinsel törenler” dir58. İnsan

hayatının en mühim geçiş dönemleri doğum, sosyal erginlik, evlenme, anne-baba

olma, sosyal gelişme, mesleki anlamda uzmanlaşma ve ölümdür59. Bu başlıkların her

birinin alt dalları mevcuttur. Geçiş döneminde toplumsallığı ve toplumsallaşmayı

sağlayan bu ritüellerin, toplumun kültürel yapısının korunmasında ve âdetlerin

sürekliliğinde önemli bir işlevi vardır. Bir eşikten diğer eşiğe geçişin sembolü veya

sınavı olan geçiş dönemindeki tören ve uygulamalar, aynı zamanda içlerinde birçok

kültürel unsur ve sembolleri taşırlar. Ayrı ayrı ayin, töre, gelenek ve inançları içeren

bu önemli evrelerdeki kutlamaların asıl amacı insanı bu sırada yoğun bir şekilde

gerçekleşeceğine inanılan muhtemel tehlikelerden korumak, bireyin tamamlanmış

belirli bir durumdan diğerine geçiş sürecinde ona yol gösterip yardımcı olmak ve

kişiye bir tür kutsiyet atfetmektir. Bu pratiklerin hepsinin amacı neredeyse aynıdır

veya en azından büyük bir benzerlik söz konusudur, denilebilir. Çünkü kişi, hayatında

bir farklılaşmaya doğru ilerlerken, arkasında bıraktığı durum ile önünde karşılaşacağı

çocukluk dönemi, sosyal erginlik, nişanlanma, evlilik, hamilelik, babalık, dini

derneklere giriş, cenaze törenleri gibi olgular bir nevi aynı yol üzerinde onu

beklemektedir.

Arnold Von Gennep, her toplumun kendine özgü farklılık gösterdiği geçiş

dönemlerinin bir aşamadan diğer bir aşamaya geçişi kapsadıkları için hepsinin az veya

çok belli bir şemaya göre teşekkül ettiğini söyler60:

“Mesela, evlenme merasimlerinin tahlili gösteriyor ki bunların gayesi iki ferdi, hem de aynı

zamanda o kadar içtimai olarak birbirinden ayrı bulunan merasimlerde, dar “kollektivite”yi

birleştirmektedir; onlar bu merasimlerde, devamlı bir terakki suretiyle birbirine yaklaşmışlar

58 Türker, Koçoğlu Gündoğdu,” Tıva Türklerinde Geçiş Dönemi Ritüelleri: Doğum, Düğün,

Ölüm”,Türkbilig, s. 32 (2016): 143.

59 Özkul Çobanoğlu, Halkbilimi Kuramları ve Araştırma Yöntemleri Tarihine Giriş, 3.b. , Ankara:

Akçağ Yayınları, 2005, s. 172’den Arnold V. Gennep, The Rites of Passege, Chicago: The University

of Chicago Press, 1960, s. 3-4.

60 Nermin Erdentuğ,” Sosyal Âdet ve Gelenekler”, (Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1977): 9.

21

ve Le Play mektebinin yani bir “hücre” adını verdiği şeyi vücuda getirmişlerdir. Aynı veçhile

vaftiz, o ana kadar Hıristiyan cemiyetinin dışında kalmış bulunan yeni bir ferdi Hıristiyan

dünyasına sokar. Bütün dünya milletlerinde aynı sistem meydana gelmiştir: Fark yalnız

şekillerde, teferruatta, sembollerdedir; yoksa dâhili iskelette, yapıda değildir.”

Etnoloji bilimine ait bir terim olan ve ‘geçiş ritüelleri’ olarak ifade edilen pratikler,

kişinin her önemli aşamaya geldiğinde ‘sınırı geçme’ durumunu anlatır. Gennep, bu

uygulamaların sırasıyla ayrılık törenleri (cenaze törenleri), mekân veya durum

değişimini anlatan törenler (nişan, gebelik ya da sosyal bir ortama kabulü anlatan

törenler) ve uyum törenleri (düğün törenleri) olduğunu ancak yine bunların da kendi

içerisinde farklı anlamlar kazandığını dile getirmektedir.61

Kişi, içinde bulunduğu durumu değiştiren her kutsal olan ve olmayandan etkilenir ve

bu durumlara duygu durumundaki değişiklikler doğrultusunda tepki verir. Bu etki ve

tepkiler belirli bir düzene koyulup sosyal açıdan kontrol edilmelidir ki, içtimai hayatta

herhangi bir rahatsızlık, bozulma ve düzensizlik yaşanmasın. Bir merhaleden diğerine

geçiş anında, kolektif bilincin getirdiği bir duygu ile bir diğerine destek olunur, beraber

sevinilir, birlikte yas tutulur, topluca eğlenilir. Tüm bu ortak duygu ve hareketlerle

toplumsal birlik ve beraberliğin devamına büyük ölçüde katkıda bulunulmuş olur.

Belki de tüm toplumların en eski ve en önemli bu ayin ve törenleri ile bu önemli ve bir

bakıma zorlu süreçte yardım alınır, bireyin yeni durumu belirlenir, buna tanıklık edilir,

bu özel durum kutlanır ve kutsallaştırılır.

Çocuğun okulla tanışması, erken çocukluk dönemine ait karşılaşılan en önemli

durumlardandır. Okula başlama, aynı zamanda çocuğun daha sonraki okul yaşantısının

niteliğini belirleyen ve dönüşü olmayan bir aşamadır. Bununla birlikte çocuğun okula

başlaması, üzerinde çok durulmayan fakat evlenme ya da doğum gibi önemli bir geçiş

dönemidir. Bireyin hayatında yeni başlayan bu dönem ömür boyu onu etkileyecek bir

başlangıçtır. Çocukluk dönemi hatıraları arasında unutulmayan bir dönem olan okula

başlama, sadece kâğıt ve kalemle buluşmak değildir. Sosyal hayata uyum sağlamaya

çalışan birey karakterini de bu çevrede şekillendirmeye devam eder. Şahit olduğu

âdetler, uygulamalar ve merasimlerle aidiyet hissi kuvvetlenerek nesilden nesle

aktarılmasına da vesile olur. Ailede başlayan toplum ve birlik bilinci daha ileri

seviyelere ulaşır ve bu yeni dönem çocuğun hayatına açılan kocaman bir pencere halini

alır. İçine doğduğu aile içerisinde eğitim görmeye başlayan çocuk tarih boyunca tüm

toplumlarda daha iyi ve sistematik bir eğitim ve öğretim almak için okula gönderilir.

61 Meral Ozan,” Geçiş Ritüelleri Ve Halk Masalları”, Millî folklor, s. 91 (2011): 85.

22

Bu noktada çocuğun okula başlaması büyük ve önemli bir hadise sayılmaktadır.

Hayatının geçiş noktalarından biri olan bu durum mutlaka kutlanır ve kutsanır. Bu da

o toplumun belli âdet ve töreleriyle bir araya getirilmiş birtakım sistemli merasimlerle

yapılır. Bu merasimlerle çocuk başka bir eşiğe adım attığının farkına vardırılır. Ayrıca

bu kutlamalarla bir sonraki nesle hem içinde bulunduğu toplumun kültür kazanımları

öğretilmiş olur hem de çocuğun sosyalleşmesi sağlanır. Bu yararları sağlamasından

ötürü bu merasimler dizisi önemli bir özellik taşır62 .

Bireyin karakterinin şekillendiği, sahip olduğu değerlerin farkına varmaya başladığı

ve sık sık sorgulayarak keşfettiği erken çocukluk döneminden yavaş yavaş çocukluğa

geçtiği yaşlarda okul sistemine dâhil olacak olması genellikle olumlu sonuçlar

doğurmaktadır. Farkında olmadan içinde bulunduğu bu geçiş dönemi sayesinde

hafızasında uzun seneler yer alacak ve ona özgün bir bakış açısı sağlayacak bilgiler

bulunması söz konusudur. Bu da bireyin ileriki hayatında kendini gerçekleştirirken

fayda göreceği bir adım olarak nitelendirilebilir.

2.1. Okul Öncesi Hazırlıklar

Çocuk mektebe adımını atmadan önce yapılacaklar oldukça fazladır. Sadece mektebe

başlama zamanında uygulanan âdetler yoktur. Mektebin her dönemi için ayrı ayrı

uygulamalar vardır. Çocuğun Âmin Alayı’nda giyeceği kıyafetten kullanacağı cüz

kesesine, takacağı nazarlıktan sık sık önünde olacağı rahleye kadar tüm ailelerin

hazırlık yapması âdettendir. Ailenin maddi durumuna göre bu hazırlıklar yapılır ve

değişkenlik gösterebilir.

Hazırlıklar yalnızca aile tarafından yapılmaz. Komşu, akrabalar ve eş-dost da bu iş için

yardımcı olurlar. Âdeta bir bayram havasında geçen bu süreçte çocuk her aşamada

büyüklerinin yanında yer alır.

2.1.1. Okula Başlama Yaşı ve Zamanı

O dönemde çocuğun mektebe başlatılması için her hangi bir ders yılı başlangıç zamanı

olarak belirlenmemektedir. Çocuk arzu edilen mevsimde mektebe gidebilir. “Yine de

62 Aynur Koçak, İbrahim Şirin, Faruk Yavuz, Memleket Hatıraları,(Ankara: Türk Tarih

Kurumu,2012), 73.

23

halk tarafından, üç aylar, kandil gibi dinen mübarek sayılan bir vakit ve pazartesi ya

da perşembe günlerinden birinin tercih edildiği bilinmektedir63”.

Çocuk mektebe başlarken bazı gün ve ayların mübarek sayıldığı gibi bazı vakitlerden

de kaçınılır, uğursuzluk getireceği kabul edilir. Özellikle bu mühim vaktin Safer ayına

rastlamamasına özen gösterilir, hoca ile görüşerek pazartesi ya da perşembe günü

tercih edilir64. Perşembe günü henüz şafak dahi sökmeden ev halkı uyanır65. Bir âdet

olmasa da bu durum yaygın olarak görülür.

İslâm dininde pazartesi ve perşembe günlerinin kutsal kabul edilmesinin sebepleri

vardır. Bu sebepler sahih hadis kitaplarında görülebilir. Bir kaç farklı rivayet

mevcuttur. Bu rivayetlerden biri, Allah tarafından ağaçların ve bitkilerin pazartesi

günü yaratılmış olmasıdır. İkincisi ise, ibadetlerin pazartesi ve perşembe günleri

Allah’a arz olunduğudur66. Cennetin kapılarının pazartesi ve perşembe günleri

açıldığına, bu iki günde Allah’a ortak koşmayan herkesin günahlarının

bağışlanacağına dair hadis de mevcuttur67. Hasan Ali Yücel mektebe Perşembe günü

başladığını şöyle anlatır68:

“(…) -Âli Efendi’yi ne zaman bana teslim edeceksiniz, beyefendi? Diye sorunca babam:

Yarın! Cevabını verdi. Yarın salı, değil mi efendim? Onu iki gün sonra lütfedip getiresiniz.

Perşembedir, mübarek gündür. Alışmak için iyi olur. O da inşallah, hem-nâmı gibi büyük âdem

olur (…)”

Ayrıca Hz. Muhammed’in (SAV) yeni başlangıçlar, önemli işler ve yolculuklar için

mümkün oldukça perşembe gününü tercih ettiğini söylemek yanlış olmaz: "Rasûlullah

hep perşembe günleri yola çıkardı. Perşembe dışında yola çıktığı nadirdi.69 Bu hadisin

farklı rivayeti de şöyledir: “Elçi göndereceği zaman da yalnız perşembe günü

gönderirdi.” ziyadesi bulunmaktadır70. Pazartesi ve perşembe günleri hakkında bilinen

bu rivayet ve hadisler vesilesiyle, halk da bu günleri mübarek ve uğurlu görmektedir.

63 Pertev Naili Boratav, “Yüz Soruda Türk Folkloru”, (İstanbul: Gerçek Yayınevi, 1999): 207.

64 age,283.

65 Mehmet Zeki Pakalın, “Âmin Alayı” Osmanlı Tarih Deyimleri Ve Terimleri Sözlüğü, c. 1,

(İstanbul: MEB Yayınları, 1993):58

66 Zeynep Şahin, “Günlerle İlgili Hadisler“ (Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler

Enstitüsü, 2007 ), 13-24.

67 Tirmizî, Oruç = Tirmizî’nin Sünen-i Hadis adlı eserinin 76. bölümünün 2023. hadisi

68 İsmail Kara, Ali Birinci ,”Bir Eğitim Tasavvuru Olarak Mahalle Sıbyan Mektepleri”, (İstanbul:

Dergâh Yayınları,2012): 123.

69 Ahmed b. Hanbel, Müsned, III, 456; Dârimî, Sünen, II, 283; Buhârî, Cihâd 102; Ebû Dâvûd, Cihâd

84; Nesâî, Siyer 123.

70 Taberânî, el-Mu’cemu’l-evsat, VIII, 341.

24

Mektebe başlama yaşı hakkında farklı bilgiler olsa da makbul ve âdet olanın 4 yaş 4

ay 4 günlükken çocuğu mektebe başlatmak olduğu görülür. Öyle ki çocuklar 4 yaş 4

ay 4 günlük olduklarında mektebe başladıklarına dair daha çok hatıra vardır. Nafi Atuf

Kansu eserinde o dönemde genellikle çocukların 4 yaşına bazen de 5 yaşına

geldiklerinde mektebe başladıklarını belirtmektedir71. Bu bilgilere ek olarak

çalışmasında, mektebe başlama yaşı konusunda şunları aktarır72:

“Şer'i Şerif 7 yaşından itibaren dini vazifelerin ve muaşeret adabının, yazı, kıraat ve hesabın kız

ve erkek bütün çocuklara öğretilmesini mecburi tutmuş ise de, çocukların 4 yaşında mahalle

mektebine başlamaları adet idi “

Hasene Ilgaz73 ise ”Unutulmayan Yıllar” adlı eserinde mektebe başlama zamanı ile

ilgili hatırasını şöyle anlatır74:

Babam, anneme: Hanım; kızı mahalle mektebine başlatalım. Artık dört yaşına geldi. Dört ay

sonra Hoca İbrahim Efendi’ye haber gönderelim. Hazırlığını yapsın, dört yaş, dört aylık mektebe

giden çocuklar iyi okur, demişti. (…)”

Çocuğun mektebe başlayacağı zamanı aile büyükleri dört gözle bekler ve bu büyük

gün için dua ederler. Bu başlangıç hem çocuk hem de aile için ömürde mühim oldukça

sayılacak vakitlerdendir.

Hulusi Kodaman75 bu durum için örnek verilebilecek bir hatırayı şöyle anlatır76:

“(…)Babası oğlunun artık mektebe vermek zamanının geldiğine karar verince büyükanne:

—Tu, tu kırk bir kere maşallah... Kem göze şiş! Tosunuma bakın hele, koskoca herif oldu.

Mektebe başlayacak, şükür yetiştirene! Diyerek torunu nu yaşlı gözlerle öpüp sıkı sıkı göğsüne

bastırırdı. (…)”

Bazı kaynaklarda ise çocukların 5-6 yaşlarına geldiklerinde de sıbyan mektebine

başlayabildikleri bilgisi vardır. Hatıralar da şöyle yer alır77.

“Velhasıl, beni 6 buçuk yaşımda Üsküdar'da Kızlar ağası semtinde Tabutçular içinde "Ravzai

Terakki" ismindeki bir hususî mektebe verdiler.”

71 Nafı Atuf, Kansu, “Türkiye Maarif Tarihi Hakkında Bir Deneme”, (Ankara: Muallim Ahmet Halit

Kitaphanesi,1930): 28.

72 age,28.

73 Hasene Ilgaz: Yazar. Bir dönem Çorum Milletvekilliği yapmıştır.

74 Hasene Ilgaz, “Unutulmayan Yıllar”, (İstanbul: Aziz Uçtay Matbaası, 1970): 9.

75 Münir Süleyman Çapaoğlu (Hulusi Kodaman)(1894-1973): Tercümanı Ahval'i çıkaran Âgâh

Efendi'nin torunudur. Saint Josephve Üsküdar Lisesi mezunudur. İstanbul Üniversitesi Eğitim

Fakültesi’ndeyken askere alınıp döndükten sonra gazetecilik yapmıştır. Bazı Eserleri: Siyahlar İçinde

(1916), Karacakoncolos (1916), Düğün Gecesi (1918), Günahtan Sonra (1918), Basın Tarihimizde İlave

(1960), Basın Tarihine Dair Bilgiler ve Hatıralar (1962), İdeal Gazeteci Efendi Babamız Ahmet Mithat

(1964).

76 Elif Aydın, “Tarihimizde Âmin Alayları Ve Eğitim Açısından Değerlendirilmesi “ (Yüksek Lisans

Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2008 ), 76.

77 Burhan Felek, “Yaşadığımız Günler” , (1974): 3944’ten aktaran İsmail Kara, Ali Birinci,” Bir

Eğitim Tasavvuru Olarak Mahalle Sıbyan Mektepleri” (Kitap, 2015), 376-377.

25

Âdet olarak ve makbul görülen 4 yaş 4 ay 4 gün olan okula başlama yaşı yıllar

içerisinde farklılıklar gösterir. Günümüze kadar ulaşan bilgiler sayesinde, aileler

tarafından da genellikle makbul görülen 4 yaş 4 ay 4 gündür. Araştırma sürecinde

çocukların sıbyan mektebine ya da Kur’an-ı Kerim öğrenmeye özellikle bu vakitte

başlatıldıkları bilgisine ulaşılmaktadır.

2.1.2. Giyim Kuşam

Mektebe başlanacak tarihin belirlenmesinin akabinde hem çocuğun ailesi hem de

mektep bazı hazırlıklar yapmaya başlar. Bu başlangıç çocuğun hayatında yeni bir

dönemin de habercisidir. Bu nedenle yeni dönemin bir sembolü olarak ilk önce özel

bir kıyafet seçilir. Tıpkı; evlenme, mesleğe başlama ya da sünnet gibi geçişlerde

görüldüğü üzere bu geçişi, mektebe başlamayı simgeleyen bir kıyafet çocuğa

giydirilir. Kız çocuklarının kıyafetlerinde daha çok ayrıntı ve gösterişli aksesuarlar

bulunur. Halide Edip Adıvar’ın bir kız çocuğunun nasıl hazır edildiğini anlattığı şu

satırlar örnek verilebilir78:

“O günlerde mektebe başlama merasimi çok cazipti. Kızlara ipekli, süslü esvaplar giydirirlerdi,

göğüslerine sırma işlemeli içlerinde elifba cüzü bulunan keseler asarlar, arabaya bindirirler,

ayaklarının altına ipekli bir yastık koyarlardı.”

Çocuğa âdeta bir bayram sevinci yaşatan “Âmin” ve mektep hazırlıkları çocuk için

belki de hayatı boyunca unutulmayacak hatıralar bırakmaktadır. Ahmet Rasim

heyecanını ve yeni kıyafetlerine olan hevesini şu sözlerle dile getirir79:

“ İkinci defadır ki âmin benim uykumu kaçırıyordu. Daha yatmadan önce, bayram gecesiymiş

gibi elbiselerin sandıktan çıkarılarak yatağımın başucundaki erkân minderi üzerine beze sarılı

olarak, hücrenin yanındaki büyük dolabın alt gözünde duran galoşlarım çıkarılarak hep bir arada

yatağımın ayakucuna konuldu. Giymeden bu ikisinin arasında nasıl uyunur? Sanki kuvvetli iki

mıknatıs gücü beni yattığım yerde kıpırdatmaya mecbur ederek gözlerim bir kere arkaya dönüp

elbise bohçası kenarına, bir kere de başım yastıktan hafif hafif kalktığı halde potinlerimin lastikli

konçları üzerinde tavşankulağı gibi karşılıklı dik duran çekeceklerine çevriliyordu.”

2.1.3. Nazarlık ve Şal

Yeni hazırlanan elbise ve ayakkabının yanında nazarlık da bulundurulur. Nazarlık

fesin ortasına alnın hizasına denk gelen yere takılır80. Püskülün ise mavi olması bir

zorunluluktur81. Sözlü kaynaktan edinilen bilgilere göre: “Püskülün mavi renkte

seçilmesi geleneği bazı sıbyan mekteplerinde mecburidir. Hatta bu mavi rengin

78 Halide Edip Adıvar, ”Mor Salkımlı Ev”,(İstanbul: Can Yayınları,2013): 42.

79 Birinci, Kara, age,109.

80 Bkz. Ek. 2

81 Pakalın, age,58.

26

camgöbeği ya da turkuaz diye tabir edilen göz alıcı bir tonda olması makbul

sayılmaktadır82” Aile varlıklıysa çocuğun kıyafeti daha gösterişlidir. Kız çocukları için

bazen kabarık elbiseler tercih edilir83.

Kahvaltının ardından sabah erken saatlerde, çocuk bir hilâli gömlek, üstüne ipekli bir

kıyafet ve bembeyaz çoraplar giyer. Ayağında ise tabanı tahtadan üst kısmı deriden

yapılmış bir ayakkabı vardır. Çocuğun boynuna da Lahuri84 tarzda bir şal bağlanır ve

ön kısmına bir âdet parlak ay takmak âdettir85.Ahmet Rasim’in, mektebe başlayacağı

zaman giydiği kıyafetler hakkındaki hatırasında bu örneklere rastlanır86:

“Annem bohça, paketleri açtı. Hiç unutmam birinden koyu kahverengi elbiselerimi çıkardı. Yeni

bir hilâli gömlek, üstüne ipekli bir mintan, yine beyaz sakız gibi çoraplar… Yepyeni galoş

potin… Ama fes, hiç görmediğim fes… Tablası sıfır fırdolayı dolu. Ne? ... Büyücek, tam takım

bir nazarlık. Sağlı sollu başları taşlı iğneler. Yan çeperlerinin önünde incili bir ay. Boynuma yine

o pek değerli Lahor geçti. Bu gösterişle sofaya çıktım. Herkes bana bakakaldı.”

Bu hatıralar ışığında, mektebe başlayacak çocuğun kıyafetine verilen önem

görülmektedir. Abdülaziz Bey ise mektebe başlayacak çocuğu tören için hazırlarken

takılan nazarlığı şöyle tarif etmektedir: “Başına kıymetli mücevherler konup tepesine

de nazarlık dikilerek hazırlandıktan sonra çocukların gelmelerini bekler87.”

2.1.4. Cüz Kesesi

Özenle hazırlanan kıyafetlerin yanı sıra ışıl ışıl parlayan cüz keseleri de oldukça

önemlidir. Çocukların cüz keselerini gururlanarak taşıdıkları ve cüz keselerini

güzellikleri sebebiyle birbirleriyle yarıştırdıkları bilinmektedir. Bu kıymetli cüz

keseleri yetenekli hanımlar tarafından hazırlanırlar. Ailenin maddi durumu gösterişli

bir kıyafete el vermese dahi cüz kesesinin çocuk tarafından beğenilmesi için büyük

çaba harcanır. Cüz keseleri için özellikle kadife kumaş tercih edilmektedir88. Bu

duruma bir örnek olarak Ahmet Rasim’in cüz kesini anlattığı satırlara bakılabilir89:

“Gözüm yeni elbiselerim ile cüz kesemdeydi. Giydirildi, takıldı ama gösterişsiz, sade. Elmaslar,

nazar takımı şal mal yoktu. Varsın olmasın. Cüz kesem var olsun! Ne cüz kesesi ama! Hâlâ

gözümün önündedir: Dikdörtgen biçiminde koyu fes rengi kadifeden. İki yanı da kalın sırma

işlemeli Yüz tarafının ortasında her gün, özellikle Âmin günü yüzlercesini işittiğim,

şunun bunun göstere göstere parmaklarıyla yazı biçimini tanıdığım “Maşallah”, onun

kenarlarından yarım serçe parmağı kalınlığında birçok ışınlar fırlıyor. Boynumdan çapraz olarak

82 KK1

83 Bkz. Ek. 3

84 Hindistan’ın Lahor şehrinde dokunan çok makbul şal kumaşı.

85 Pakalın, age,58.

86 Birinci, Kara, age,97.

87 Abdülaziz Bey, Osmanlı Âdet, Merasim ve Tabirleri Toplum Hayatı, (İstanbul: Türkiye

Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı,1995): 58-59.

88 Bkz. Ek. 4

89 Birinci, Kara, age,99.

27

geçirdiğim iki parmak enli klâpdan bağı da pırıl pırıl parlıyor. Yine sütninem söyledi: İçi canfes

kaplıymış…”

2.1.5. Sarık ve Fes

Çocuk Âmin Alayı için hazırlanırken ailenin imkânına göre, kıyafetinin tamamlayıcısı

olarak; renkli ve kıymetli taşlarla süslü ipek şal ve yine üzeri ışıl ışıl taşlarla kaplanmış

bir sarık bazen de fes kullanılır90. Ahmet Muhtar Nasuhoğlu hatırasında bir merasim

günü kız kardeşi ve kendisi için yapılan hazırlıkları şöyle tarif eder91:

“(…)Ben sarık, cübbe ile bir hoca efendi oldum. Kıymettar vâlide şallarından zemini beyaz, üzeri

çiçekli bir şalı, hamâil tarzında sağ omzumdan sol kolumun altına doğru bağladılar. . Sarığımın

üstü, şalımın üzeri elmas, mücevher takımlarıyla donatıldı.(…)” Pırıl pırıl parlıyordum. Bu

takımlar saraydan gönderilmişti. Hemşirem de aynı şekilde donatıldı.”

Bazen çocuğun kıyafetine eklenen başka aksesuarlar da görmek mümkündür92.

Abdülaziz Bey Osmanlı âdet ve geleneklerine dair bilgiler verdiği eserinde şöyle

bahseder: “Hind Çitarisi’nden entari, kıymetli bel şalı, altın baş Hind dülbendi sarık,

tepesi inci düğmeli ufak kâtibi kavuk, mevsimine göre kürk veya cübbe, sarı mest ya

da pabuç, bele sokmak için murassa suranîden ibarettir93” Muammer Tuksavul da

merasim öncesi yeni fes alınmasını ve fesin mavi püsküllü olduğunu dile getirir94:

“(…)Yolda bir de fesçiye uğrayarak başlarımıza yeni fesler alındı. Ağabeyimin arzusu ile feslere

mavi püsküller takıldı. Evde annem ve ablamın önünde cicilerimizi bize giydirdiler.

Seçtiklerimizi beğendiği, annemin gülümseyen yüzünden görülüyordu. “Güle güle, sıhhat ve

afiyetle giyersiniz inşallah!” duasını ederken, biz de elini öpüp anneciğimize sarıldık.”

Sözlü kaynaktan aktarıldığı üzere95: “İpek kumaş her aile tarafından

bulunamadığından bazı bölgelerde genellikle kadife kumaş tercih edilir” bu durum da

edinilen bilgiler arasındadır. Ayrıca cüz kesesi için de mümkün olduğunca süslemeli

olanların makbul olduğu, mektep yaşı gelmemiş çocukların da pırıl pırıl parlayan bu

keselere gıpta ile baktığı ve sırası geldiğinde takmak için sabırsızlandığı bilgisi de

kaynak kişi sayesinde bilinmektedir.

2.1.6. Rahle ve Minder

Çocuğu bu büyük merasime hazırlarken en önemli işlerden birisi de ata yadigârı olan

bir rahle varsa hemen cilalatılmak üzere ustasına gönderilmesidir. Eğer evde rahle

90 Bkz. Ek. 5

91 age,187-190.

92 Bkz. Ek. 6

93 Abdülaziz Bey, age,59.

94 Aydın, age,76.

95 KK1

28

yoksa bir komşudan bulunup temin edilir96. Bazen de rahle İstanbul’da Tahtakale’den

alınır97. Rahlenin ve minderinin mümkün olduğunca süslü olması önemlidir.

Abdülaziz Bey, mektebe başlayacak çocuğun ilk defa kullanılacak rahlesi ve onu

taşımak için kullanılan minderi hakkında eserinde şöyle belirtir:

“(…) Bunların dışında kitap koymak için yapılmış musanna ve müzeyyen bir rahle ile yüzü en

âlâ cinsinden şal ile kaplanmış bir minder ve minderi rahleye bağlamak için ayrı renkte bir şal

hazır edilir (…)”

Ahmet Muhtar Nasuhoğlu hatırasında merasim için yapılan hazırlıklardan, minderi ve

rahlesinden bahsetmektedir98:

“(…) Mektepte üzerine oturup besmele diyeceğimiz ipekli tomardan yapılmış minder, açılır

kapanır sedefli rahlelerin arasına kondu. İki parça ipekli kumaşla ayrı ayrı bağlandı. Rahleler,

mektep kalfalarının başları üzerine konmuştu (…)”

Hacışeyhoğlu Hasan Üçok, Çankırı’da mektebe başlayacak çocuğun rahlesi ve

Kur’an-ı Kerim’inden :“En önde kurdelelerle süslü üzerinde Kur’an-ı kerim bulunan

çok sanatkârane yapılmış bir rahle götürülürdü99” sözleriyle bahseder.

Ahmet Rasim de Falaka isimli eserindeki: “Alayın ta önünde uzunca birinin başı

üzerinde irice bir şey gidiyordu… Mavi Atlaslı pufla minder takımı ile rahle”

cümleleriyle merasimin en başta yer alan ve herkesin dikkatini çeken minder ve

rahleden söz etmektedir100.

Sözü geçen hatıralardan anlaşıldığı üzere çocuklukta yaşananlar bir ömür boyu

hafızalarda canlılığını korurken uzun yıllar sonra da birer kültür mirası olarak varlığını

sürdürmektedir.

2.2. Okul Öncesi Uygulamalar

2.2.1. Temizlik

Mektepte ilahici çocukların merasim için çalıştırılması, ailelere ve çocuklara haber

verilmesi gibi hazırlıklar yapılırken özellikle hanımlar arasında evde bazı âdetler

mevcuttur. Çocuğu mektebe başlatmak için evde ya da yakın çevrede mektep zamanı

öncesinde hep birlikte hareket edilir. Ev içinde büyük çapta bir temizlik başlar, her

96 Pakalın, age, 58.

97 Fatih Güldal, “Elifba’dan Muallime Mahalle Mektebi”,(İstanbul: Aktiv Palet, 2017): 19.

98 age,187-190.

99 Üçok, Hacışeyhoğlu Hasan “ Çankırı Tarih ve Halkiyatı” s.174-175 (2002):174-175 (Aktaran: Koçak,

Aynur. ”Memleket Hatıraları I” Türk Tarih Kurumu, 2012.

100 Bkz. Ek. 7

29

taraf güzelce silinir ve süpürülür. Akrabaların ya da mahalleden kadınların bu temizlik

esnasında birbirlerine yardım etmeleri âdettendir101.

Görev paylaşımının ardından neşeli ve eğlenceli bir şekilde temizlik başlar. Düğün

öncesi yapılan hazırlıkları da andıran bu uygulamanın o dönemde çok yaygın olduğu

bilinmektedir.

2.2.2. Alışveriş

Mektebe başlayacak ve Âmin Alayı’na katılacak çocuğu hazırlamak aile için zoraki

bir görev değildir. Anne, baba ve aile büyükleri sevinç ve heyecanla hazırlıkları

tamamlarlar. Bazen eksikler eş-dosttan tamamlansa da özellikle İstanbul’da; Kapalı

Çarşı, Eminönü ve Tahtakale’den alışveriş yapıldığı bilgilerine kaynaklarda rastlanır.

Hazırlıkların bayram havasında yapılması herkese neşe katmaktadır. Çocuğun

zihninde sadece giydirilen gösterişli kıyafetlerin yer etmediği aynı zamanda hazırlıklar

sırasında yaşanan tatlı telaşında unutulmadığı hatıralar vesilesiyle görülmektedir.

Muammer Tuksavul alışveriş yapıldığı zamanki heyecanını şöyle anlatır102:

“Havalar enikonu soğumuştu. Evde sobalar, mangallar yanıyordu. Bir gün Muhittin ağabeyim

Hamit'le beni araba ile Eminönü'nde May er adında büyük bir mağazaya götürdü. Orada bize

yün kumaştan yeni kışlık elbiseler aldı. Mayer'in ikinci katında elbiseler kısımına çıktık.

Satıcılardan biri, Hamitle bana giysiler beğendirmeğe çalıştı. Nihayet Muhittin ağabeyimiz

seçilen elbiseler ile koyu lâcivert renkte kakuleteli, içi kırmızı astarlı pelerinler satın aldı. Alt

katta da ayaklarımıza kalın tabanlı, uzun konçlu fotinlerle lâstik galoşlar alındı. Hamit'le benim

elbiselerimiz, pelerinlerimiz birbirinin aynı idi. İlk defa giyeceğim bu pelerine bayılmıştım.

Mayerden kucaklarımızda paketler olduğu halde çıkıp tekrar arabaya bindik. Annem “Soyun

şimdi” derken bana bakarak: “Cumartesi günü mektebe başlayacaksınız. Ogün bu elbiselerle

mektebe gideceksiniz!” dedi. Bu sözler birden beni çarpmıştı. Meğer bütün bu hazırlık mektebe

başlamamızla bağlantılıymış. Şimdi heyecanla ne olacağını düşünüyordum. Aradaki bir iki günü

sabırsızlık içinde bekliyordum.”

Çarşı ve pazar işleri çoktur. Büyükanne, sütnine, anne, dadı, kalfa hep beraber çocuk

için alışveriş yapılır. Şevkle yapılan hazırlıkları mektebe başlama töreni takip eder.

Yakın geçmişteki, kültürümüzü zenginleştiren uygulamalardan biri olarak kabul edilen

bu tören o dönemde çocuklara yaşamları boyunca unutamayacakları güzel hatıralar

bırakmaktadır.

2.2.3. Hamam

Evdeki Temizlik bittikten sonra evde kim varsa hepsi hamama gider ve çocuğun

mektebe başlayacak olması ilk önce hamamda kadınlar arasında kutlanır. Yiyecekler

101 Pakalın, age,58.

102 Aydın, age,76.

30

ve içecekler hazırlanıp hamama gidilir. Evde çalışan hanımlar, kınacılar çocuğun

çevresinde dans ederek şarkılar söylerler. Bu şölen akşam vaktine kadar devam eder.

Daha sonra eve dönülür ve merasim vakti beklenir103.

2.2.4. Türbe Ziyaretleri

Aile tarafından çocuk hazır edildikten sonra bazı âdetler yerine getirilir. Burada amaç

öncelikle uğurlu bir başlangıçtır. Çocuğa zihin açıklığı getireceği düşüncesi ve başarı

temennisiyle evliya türbelerine ziyarete gidilir ya da çeşitli âdetler uygulanır. Örneğin;

İstanbul’da çocuk Üsküdar’da bulunan Aziz Mahmut Hüdayi Türbesi’ne götürülür,

ona arzuhal verilir, yanlarına alınan üzüm ve kalem türbe içinde okutturulur; dil

tutukluğu bulunan çocukların damağı ve dişleri miras altını ile çizilirken rahat ve iyi

bir şekilde okumayabilmesi için çocuğun dili burulmaktadır104.

Ercüment Ekrem bir hatırasında türbe ziyaret gününü şöyle anlatıyor 105:

“Daha evvel, zihni açık, feyzi ziyade olsun diye Eyüp Sultan gibi, Baba Cafer gibi, Beşiktaş

civarında Yahya Efendi gibi evliyaların türbelerine götürülerek türbedara nefes ettirilen,

teşbihten geçirtilen çocuk bundan sonra da ailenin büyüklerine, yakın ve hatırlı dostlara el

öpmeye, dua almaya sevk edilir”

“(…) Arada bir içime bir tereddüt, bir endişe giriyordu. Sormak istiyordum: Ne oluyor? Ne var?

Yine mi sünnet olacağım? Derken bir sabah yataktan fırlayıp bermutad kendimi bahçeye

atacağım sırada ninem beni kolumdan tuttu. Bugün bahçeye inmek yok! Dedi. Haydi, dadın seni

giydirsin de sokağa gideceğiz.

-Nereye?

-Eyüp Sultan’a.

-Niçin?

-Ziyarete.

(…) Öbür seferde koca kavuklu, bembeyaz torba sakallı türbedarın heybetli huzuruna çıkmış,

toprak kokan türbenin içine, iri taneli binlik teşbihten geçirilmiştim. Ve pekiyi hatırımda

kalmıştı: O gün ben içimde müphem bir kaygı ile eve dönmüş, dünyadan ziyade ahirete yakışan

bu garip merasimin mânasını kendi kendime anlamağa, mini mini yatağımda bile zihnimi istila

eden karanlığı sıyırmağa çalışmıştım.(…) Ertesi sabah yeni elbisemi giyinmiş âleste idim. Bütün

hazırlıkların mektebe başlamak için olduğunu akşamdan kulağıma fısıldayan dadım ruhumun

tekmil endişelerini gidermişti”

Güzel temenniler içerisinde olan aile fertleri, arabalara binip çocuğu Eyüp Sultan’a

götürürler ve giden herkes Hz. Muhammed (SAV) ve Fatih Sultan Mehmet’in

zamanlarını hatırlatan avludan yürüyerek türbe penceresinin önünde durur. Çocuğun

alnı buradaki zarif parmaklığa dayanır ve sahabeden yardım dilenir ve dönülür106.

103 Pakalın, age,59.

104 Boratav, age,208.

105 Birinci, Kara, age,280-283.

106 Pakalın, age,58.

31

”Osmanlı Dönemi Gündelik Hayat” isimli eserinde Raphaela Lewis, mektep dönemini

anlattığı bölümde türbe ziyaretlerinin yapıldığından şöyle bahseder107:

“Okulun ilk günü de kutlanacak gündü: Bazen çocuklar ata bindirilip peşinde şarkı söyleyen

çocuk grubu ve onlara katılanlar olduğu halde evliyaların türbelerini ziyaret edip onlardan

yardım dilenir, adaklar adanırdı.”

Sözlü kaynaktan edinilen bilgiler ışığında, Çorum Hıdırlık Cami Türbe ve Haziresi’ne

de dua için gidildiği bilinmektedir108. Mektep çocukları ve aileleri tarafından ziyaret

edilen bu türbe Hz. Muhammed (SAV)’in yakın arkadaşlarından olup kendisine

hizmet ettiği bilinen Suheybi Rumi’ye bir saygı göstergesi olarak Hıdıroğlu Hayrettin

tarafından yaptırılır. Fakat yapım tarihi tam olarak bilinmemektedir.

Mektebe başlayacak çocuğun mutlu edilmesine önem verildiğinden, uygulamalar

sırasında zaman zaman çocuğa harçlık ya da hediyeler verildiği ya da başlarından

kuruyemiş atıldığı da bilgiler arasındadır109. Bugün hala evlenecek çiftler, sünnet

olacak çocuklar önce bu türbeyi ziyaret etmektedirler. Büyüklere gösterilen ihtiram

sebebiyle bu büyük günde bir teşekkür ve saygı ifadesi olarak yerine getirilen başka

âdetler de bulunmaktadır.

2.2.5. El Öpme

Hürmet ve sevgi ifadesi olarak kabul edilen ve geleneksel bir hareket olan el öpme de

çocuğun mektebe başlamadan yerine getirdiği bir âdettir. Aslında misafirlikte,

yolculuk öncesinde, düğün ve bayramlarda ya da asker uğurlamalarında yaygın olsa

da mektebe başlanmadan önce de el öpme âdetinin varlığı görülmektedir. Bu aşamada

büyükler çocuğa zihin açıklığı dilerler ve hayırlı bir insan olması için de dua ederler.

Hz. Muhammed (SAV) “Bereket büyüklerimizdedir. Küçüklerimize acımayan,

büyüklerimize saygı göstermeyen bizden değildir110” sözünün sahibi olduğu rivayet

edilir. Mektep Hocalarının da büyük kimselerden sayılıp, âlim, saygıyı hak eden ve

önemli kimseler olarak görülmesi sebebiyle ellerinin öpüldüğü tahmin edilmektedir.

El öpme çoğun terbiye göstergesi olarak önemlidir. Önemli mertebe sahibi olanların

etekleri çocuklar tarafından öpülürken daha küçüklerin ise elleri öpülmektedir. Bu âdet

107 Lewis, age,99.

108 KK7

109 Cami Külliye Medrese ve Türbeler “ https://corum.ktb.gov.tr/TR-58710/cami-kulliye-medrese-veturbeler.

html [15.12.2018]

110 Nureddin El-heysemi, Mecmâu`z-Zevâid ve Menbau'l Fevaid, çev. İlker Mermer c.8 (İstanbul:

Ocak Yayınları,2015): 15.

32

için bayram gibi özel bir gün olması mecburi değildir. Çocuk mektebe gideceği zaman

evden çıkacağı esnada, annesi ile handedeki büyüklerin elini öperek dualarını

almaktadır. Ayrıca çocuk mektebe vardığında hoca ile kalfan da elini öper.

Ahmed Rasim, çocuğun olduğundan çok uysal görünsün diye sokakta saçı ve sakalı

uzun büyükleri gördükçe elini öperek dualarını almasının gerekliliğinden söz eder.

Büyüklerin ellerini öpen çocuğa dua ettiklerini belirtir111. Çocuk el öperken Hoca

efendinin sonra babanın, akrabanın, misafirlerin ve ikinci hocanın eli öpülür. El

öpmemek ayıp karşılanır ve kabalık olarak addedilir. Büyüklerin elini öpmek iyi bir

terbiyenin göstergesidir. Bu sebeplerden dolayı mektebe başlayacak çocuğun el

öpmesi şarttır. Çocuk hocasının elini ders başlamadan önce mektepte ya da tanıştıkları

esnada öper. Hasan Ali Yücel “İlk Hocam” başlıklı hatırasında mektebe başlamadan

önce Hocanın elini öptüğünü şu sözlerle anlatır112:

“Yine böyle baba oğul otururken yan sokaktan uzun boylu, siyah cüppeli, bembeyaz sarıklı, kır

sakallı, çok güzel yüzlü bir Hoca efendi, bizim kahvenin önüne yöneldi. Birbirleriyle konuşan

müşteriler bile laflarını bırakıp ayağa kalktılar, ona hürmetle selam verdiler. Bizim hizamıza

gelince babam, kendisi kalktı, bana da kalkmamı ihtar etti. Yerden temennalardan sonra babam:

- İltifat buyrulmaz mı Hoca Efendi? Diye recalı bir sesle onu bir şey içmeye davet edince,

- "Beş dakika tasdî edeyim, efendim” dedi ve yanımıza oturdu. O kadar güler yüzlü, fakat o

kadar muhteşem bir hocaydı ki, halkın ve dünyada en büyük bildiğim babamın gösterdiği

saygıya bakıp bu tertemiz giyinmiş haliyle onu, evde büyüklerin sık sık konuşup

bahsettikleri “ Şeyhülislam Efendi” olacak diye düşünürken babam:

- Âli, öp Hoca Efendi hazretlerinin elini. Müsaade buyururlarsa ondan “Besmele”

diyeceksin.

Hemen kalktım; yine yüzü gülüyordu; elini uzattı, yumuşacık bir el, öptüm.

- Berhudar ol, evlâdım. Âli Efendi’yi ne zaman bana teslim edeceksiniz, beyefendi? Diye

sorunca babam:

- Yarın! Cevabını verdi”

Biraz heyecan biraz da korku içindeki çocuk verilen talimatların tümüne uymak için

hazır bekler. İlginin odağında olan çocuk, o vakte kadar ailesinden aldığı terbiye ile

saygılı ve dikkatli bir şekilde âdet ve uygulamalara da uyum sağlamaktadır. Bu duruma

Ahmet Rasim’in şu satırları örnek verilebilir113:

“Ben ilk hızımı yitirmeksizin annemin odasına daldım. Elini öptüm.

- “Allah akıl, fikir, zihin açıklıkları versin” diyerek o da beni öptü. Aşağıya indim. Baktım ki

Sütninem de hazırlanmış. Onun da elini öptüm. Kocaman bir kuruş verdi, Dil Feza’nınkini de

öptüm, kapıdan çıktım ki bizim Bevvab Tahir Ağa. Onun da elini öptüm… Öyle… Öpeceksin.

111 Zehra Hamarat, “ Ahmet Rasim’in Eserlerinde İstanbul Folkloru”,(Yüksek Lisans Tezi, İÜ Sosyal

Bilimler Enstitüsü, 2010), 84.

112 Kara, Birinci, age,123.

113 Kara, Birinci, age, 99.

33

Hatta daha munis, terbiyeli davranmak istersen mektebe varıncaya kadar saçlı sakallı kimi

görürsen elini öpecek, dua alacaksın. Çünkü öğüt böyle.”

2.2.6. Mürekkep Yalama

Ders başı yapmadan önce çocuğun tabi olduğu âdetler sayıca fazladır. Her biri büyük

bir inançla uygulanır ve aksi halde uğursuzluk olacağına inanılır. Mektebe başlayacak

çocuklar da büyüklerinden gördüğü adap ile hiç itiraz etmeden anne babalarının ya da

hocalarının söylediklerini harfiyen yerine getirmek için hazırdırlar. Bu âdetlere örnek

olarak çocuğa mürekkep yalatılması da bir örnektir. Çocuğa şekerli mürekkep

yalatılmasındaki amacın ilmin ona tatlı gelmesi ve bu yolda sebat etme istediğinin çok

olmasının arzulandığı söylenebilir.

Yahya Kemal Beyatlı bir hatırasında şöyle anlatır114:

“ Mektebe başlayışım kadîm bir an’aneye tamamıyle uygun oldu. Erkenden muallim-i evvel

Sabri ve muallim-i sânî Ganî efendiler bizim selamlığa geldiler; çarşıdan bana salavatlı bir divit

boyundan geçirilir sırmalı bir cüzdanlık alınmıştı. Ganî Efendi kalem açtı divitin mürekkebine

batırdı. Bir “Rabbi Yesir” yazdı. Sonra üstüne şeker döktüler, bana o yazının mürekkebini şekerli

şekerli yalattılar”

Çocuğa mürekkep yalatılmadan önce “Rabbi Yessir” duasının yazılmasının da yine

dua ile başlangıç yapmanın önemine bir vurgu olduğu düşünülebilir.

2.2.7. Tütsüleme

Osmanlı Dönemi’nde tütsü ev, konak tekkelerde saray içinde ve dışında çeşitli

mekânlarda çokça kullanılır. Bilhassa; mevlit okunurken sakal-ı şerif ziyaret edilirken

ketebe alma törenleri yapılırken hafızlık icazetlerinde ve iftar zamanı ezana çeyrek

kala buhur yakılması gelenektir115.Bu âdetin bir yansıması olarak mektebe başlarken

de tütsü kullanılır.

Mektebe başlama merasimleri esnasında çocuğu hem şanslı kılmak hem de himaye

etmek amacıyla bazı uygulamaların yapıldığı görülür. Çocuk tütsülenir ve bu

uygulamanın onu koruyacağına inanılır116. Abdülaziz Bey bu uygulamadan şöyle

bahseder : “ Odanın iki münasip yerine değerli iki büyük gümüş buhurdan konur ve

içine ya amber ya da öd ağacı atılır117”Bazı kaynaklarda tütsü ile çocuğu nazardan

114 age,114.

115 Gedük Serhan, “Osmanlı Saray Kültüründe Buhur ve Gülsuyu Geleneği” Topkapı Sarayı Müzesi

Yıllık 6 s.131

116 Aynur Koçak, İbrahim Şirin, Faruk Yavuz, Memleket Hatıraları,(Ankara: Türk Tarih Kurumu,

2012): 76.

117 Abdülaziz Bey, age,60.

34

korumak istendiği ve güzel bir başlangıç dilemek niyetiyle bu uygulamanın yapıldığı

görülür. Muammer Tuksavul şöyle anlatır118:

“Cumartesi sabahı erkenden bizi uyandırdılar. Yeni elbiselerimizi giydirdiler. Bütün ev halkı

ayaktaydı. Orta kat sofasında bekleyen babama annem ellerimizden tutarak bizi götürdü ve elini

öptürdü. Oradan kardeşim Hamit'le aşağıya taşlığa indirildik. Halit, Muhittin ve Hulusi

ağabeylerim ablamla oradaydılar. Annem bir keseden bir şeyler çıkarıp mangalın ateşine serpti.

O anda çıkan kokulu dumanın üzerinden Hulusi Ağabeyim evvelâ beni, sonra Hamid'i

kucaklayarak birkaç defa gezdirdi. Bu arada annem sessiz dualar ediyordu. Meğer o zamanın

âdetine göre “nazar değmesin" diye "tütsülenmiş “tik. Bu iş annemin arzu ve emriyle büyük

ciddiyet içinde yapılmıştı.”

Ahmet Rasim de tütsülendiğini şu sözlerle anlatır:

“ Tüh Tüh, kırk bin kere maşallah! Benim oğlum beyler gibidir. Tütsüsünü de aldık. Sütninemin

koruyuculuğu ile mektebe gittik ki daha yüz adım öteden cıvıltısı geliyordu.”

İslam dininde ibadet esnasında tütsü yakma geleneği bulunmaz ama bazı özel günlerde

gelenek üzere uygulanır.

2.2.8. Muska Takma

Muska mana olarak: “Yazılı olan, yazılmış olan şey, bir şeyden çıkarılan suret”

anlamındadır119. Arapçada “nüsha” kelimesinden Türkçeleşerek onu takan ya da

yanında bulunduran kimseyi kötülüklerden ve birçok musibetten koruduğuna

inanılır120. Ayrıca çağlardan beri kısmet açtığı ya da nazara karşı iyi geldiği de kabul

edilir.

Bu sebeple çocuğu nazardan korumak için mektebe başlamadan önce yapılan

uygulamalardan biri de muska takılmasıdır. Muskanın da tütsü gibi çocuğu koruyacağı

düşünülür ve üzerinden düşürmemesi tembihlenerek takılır. Bu konu Muammer

Tuksavul ’un hatırasında şöyle geçer121:

“Arkasından, ablamın elinde hazır tuttuğu mavi bir kurdela ile süslenmiş, mavi boncuklu

mecidiye büyüklüğünde altınlı bir muskayı birer emniyet iğnesiyle sol omuzlarımıza iliştirdi ve

muskalarımızı düşürmememizi annem tekrar tekrar tembih etti.”

Hazırlıklar tamamlandığında ve âdetler yerine getirildiğinde artık mektebe başlama

vakti gelir. Aile, çocuk, akrabalar ve tanıdıklar bu kutlu başlangıca hazırdır.

118Aydın, age,76.

119 Ferit Develioğlu, ”Osmanlıca-Türkçe Lûgat”, (Ankara: Doğuş Matbaası, 1978): 1016.

120 Azize uygun, ”Yazılı Büyü Olarak Muska: Kenzü’l-Havâs Örneği”, SDÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi,

s. 29 (2012): 212.

121 age,82.

35

3. OKUL DÖNEMİ

3.1. Okul Düzeni

Kütüphane, imaret, sebil, cami, medrese ve hamamı içinde barındıran külliyelerde aynı

zamanda Osmanlı sıbyan mekteplerinin de bulunması tercih edilmektedir. Bu şekilde

bir yapının bulunmaması durumunda, camilerin bir kısmı ya da onlara bitişik bir

şekilde inşası uygun görülür. Ayrıca mektebin konumu vesilesiyle talebelerin dini bir

atmosfer içinde bulunması ve öğrendiklerini uygulaması hedeflenir122.

3.1.1. Okulun Dış Yapısı

19. yüzyılın ilk yıllarında bazı şehirlerde sıbyan mektebi olarak eğitim verilmesi için

camilerin küçük bir kısmının ayrıldığı bilinir. Ayrıca ve bu mekteplerin eğitim varlığı

için camilerin vakıf gelirlerinin bir kısmının paylaşıldığı da görülür. Bu mektepler

bazen de şehrin içindeki diğer dini yapılara yakın bir yerdedirler ya da ayrı müstakil

bir kısımda olabilirler. Mahallelerin merkezinde bulunan mektepler kalın örülmüş bu

duvarlar ile bahçeleri sokaktan bağımsız yapılıdır. Fakat civarlarındaki yapılardan

soyutlanmış bir halde değildirler, talebelerin sosyal ilişkilerde bulunabilecekleri ile bir

haldedirler123.

Genellikle sıbyan mektepleri tek odalı olup ahşap yapılıdır. Bir tarafı sokağın hemen

üst kısmındayken öbür cepheden genellikle bahçeye bir bağlantı bulunur. Talebelerin

özel ihtiyaçları için lazım olan yapılar bahçenin içerisindedir. Örneğin, çeşmeler ve

depolar bu yapılardandır. Dershanelerin tümünde olmamakla giriş önü için bir mekân

vardır. Bu kısım ufak saçaklarla muhafaza edilebilir ya da büyük ve bir kısmı açık

dershane olarak karşımıza çıkabilir124. Bu yüzyıla kadar muhafaza edilmiş en eski

sıbyan mektebi ise Bursa'da yer almaktadır. Sıbyan mektebi,1459-60 yıllarında inşa

edilen Sitti Hatun camisine yakındır. Küçük bir bahçeyi gören, önü ferah, üstü kısmı

kapalı, döşemeleri yüksek; orta kısmı küçük havuzlu olan oturma yeri “yazlık bölüm”

122 Ali Naci Özyalvaç , “Bir Müfettiş Raporunda Erken 20.Yüzyıl İstanbul Sur içi Sıbyan Mektepleri”

(Yüksek Lisans Tezi, YTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü,2010), 27.

123 age,30.

124 age,31.

36

olarak anılır. Burada bitişik kapalı bir dershane de mevcuttur. Sitti Hatun isimli

mektep, Fatih Sultan Mehmet zamanında Oruç Bey’in kızı olan Zağanos Paşa’nın eşi

Sitti Hatun vesilesiyle inşa edildiği bilinmektedir125.

3.1.2. Dersliklerin Fiziki Yapısı

Sıbyan mektepleri çoğunlukla tek derslikli olarak inşa edilir. Bunun dışında Amcazade

Hüseyin Paşa ile Bayezid gibi büyük külliyelerde iki derslikli mektepler de mevcuttur.

Vakıf müessesesi olmaları sebebiyle mekteplerin tek derslikli oldukları düşünülebilir.

Hem mektebin inşaat masrafını hem de hocaların ve kalfaların iaşesini, talebelerin

masraflarını vakıf karşılamaktadır. Bu bilgiler ışığında mekteplerin tek derslikli

olması, ekonomik olduğu için vakıf sahiplerince tercih edilmiş olabilir. Sıbyan

mekteplerinde genellikle tek dersliklerin bulunmasının diğer sebebi olarak

İslamiyet’in başlangıcında mevcut olan ve daha sonra gelişimini devam ettiren

“küttab126” tarzından yola çıkılarak inşa edilmiş olmaları gösterilebilir127. Bazı mektep

tipleri küçük yapıda olması hasebiyle talebelere sıcak bir ortam sunmaktadır128.

“Mekteplerin yapılış tarzı da bir hususiyeti, bir güzelliği haizdi. En güzel mektep tipi: Kubbeli

geniş bir oda. Bunun yanında muallimin ve kalfanın oturacağı ufak bir oda. Bütün talebe kubbeli

odada bir arada bulunurlardı”

3.1.3. Dersliklerin Fiziksel Şartları

Mektep dışında bazen büyükçe bir bahçenin olduğu da görülmektedir. Talebelerin

derslikleri için eğer imkân varsa birkaç basamak merdivenle yukarı çıkılabilecek yerler

tercih edilmektedir. Bunun sebebi çocukların mümkün mertebe rutubetten

korunmasıdır129. Nitekim kitapların da rutubetten korunması amacıyla üst katlarda

tercih edilir. Ayrıca ders esnasında sokaktan gelebilecek muhtemel günlük gürültülere

maruz kalmamak ve daha iyi bir ışıklandırmaya sahip olmak için de derslikler için üst

125 Zeynep Ahunbay, ”İslam Ansiklopedisi” c.29, (İstanbul: MEB,2004): 7.

126 Mektep kelimesiyle eş anlamlı olan küttab Osmanlılar ‘da mektep hane, mekteb-i sıbyan, sonraları

ise ibtidai mektep ve ilk mektep gibi adlarla anılmıştır. Batılı yazarlar ise daha çok Kur'an Okulu adını

kullanmışlardır. Bu okulların tam olarak hangi tarihte ortaya çıktığı belli değilse de Emeviler ve

Abbasiler Döneminden beri en yaygın temel eğitim kurumları olduğu bilinmektedir. Başlangıçta

İslamiyet'i yaymak için vazife gören ve farklı etnik grupları İslam inancı ve hayat tarzıyla

bütünleştirmede önemli rol oynayan bu kurumlar daha sonraki dönemlerde ağırlıklı olarak dini kültürün

muhafazasında etkin olmuştur. Köylerde, kasabalarda ve şehirlerde hemen her mahallede ihtiyaca göre

bir veya birden fazla bulunan küttablar, temel eğitimin gerçek bir mümin yetiştirme amacıyla da bağlantılı

şekilde genellikle hocaları daha ileri seviyede eğitim veren bir camiye bitişik halde kurulur ve

bazı dersler cami içinde yapılırdı. Jacob M. Landau ,”İslam Ansiklopedisi” c. 27, (İstanbul: MEB,

2003):3.

127 Özyalvaç, age,33.

128 Osman Nuri Ergin, “Türkiye Maarif Tarihi”,(İstanbul: Eser Matbaası,1977): 90.

129Hasan A. Koçer, “Türkiye’de Modern Eğitimin Doğuşu”,( Ankara: Uzman Yayınları,1987): 9.

37

katların yerleştirilmesi tahmin edilen sebeplerdendir130.Celal Esat Arseven okuduğu

Taş Mektebi şu sözlerle anlatır131:

“Altı yaşıma girdiğim vakit beni mektebe başlattılar. Beşiktaş’ta Akaretler’in yanındaki, saray

mutfakları karşısında Taş Mekteb denilen kargir bir bina vardı. Kalın duvarlı ve kemerli, küçük

pencereli demir parmaklıklı, medrese yavrusunu andıran bu mektep ikinci katta idi. Altında bir

tütüncü dükkânı vardı. Kubbeli tek bir oda ye hamam abdesthanesi gibi bir abdesthaneden ibaret

olan bu mektebe ancak bir adam geçebilecek kadar dar bir taş merdivenle çıkılırdı.”

Balıkhane Nazırı Ali Rıza Bey, bazen çocukların sayıca fazla olmasından bazen de

yapı olarak yetersiz kalan mahalle mekteplerinin düzeniyle ilgili şu bilgileri

paylaşır132:

“Mekteplerin tarz-ı inşâsına gelince, ekserisi zemin katında olmak üzere dört taş duvar ve bir

damdan ibaret olup, derûnunda sıra sıra dizilmiş olan rahlelerin karşılıklı iki tarafına çocuklar

kendi hanelerinden getirmiş oldukları minderleri koyup otururlar. Köşelerden biri hoca efendinin

makamı olmak üzere tefrik olunmuştur. Vaktiyle sıbyan mekteplerinde teneffüshaneye ve

bahçeye çıkarılmak gibi usuller olmadığından, sabahtan akşama kadar yüzlerce çocuk kafese

tıkılmış azatlık kuşlar gibi ikamete mahkum idiler. Daima azat vaktini intizar ederler ve azat

zamanlarında, tatil günlerinde cerâd-ı münteşire gibi sokaklara yayılırlar ve bin türlü

yaramazlıklar ederek ortalığı velveleye verirlerdi”

Mektepler, farklı şehirlerde de olsa genellikle benzer yapı özelliklerini

göstermektedirler. Örneğin, Niğde’de bulunan bir sıbyan mektebi Kuzey Kutbu’nda

bulunan ve buzdan yapılan küçük evlere benzetilmektedir. Niğde Anadolu’nun

ortasında yer alır ve ılıman bir iklime sahiptir. Buna rağmen bu denli soğuk bir yerin

olması şaşırtıcı bulunur. Bu mektepte, mimari sebebiyle talebelerin iç sıkıcı bir duygu

ile ders yaptıkları belirtilir133. Bu husus bazı hatıralarda yer alır134:

“Binaya oranla pek küçük olan kapısının tahta aralıklarına, cingi denilen kara taştan yapılmış

olan sökelerine temas eden kenarlarına, ak ve kara, koyun, keçi pöstekisi parçaları çivilenerek

garip bir şekil verilmiş, pencerelerine üç ay evvel kaba kâğıt yapıştırılarak temiz havanın

girmesinden, aydınlanmasından pek zalimce menedilmiş bir mektep!

Her şeyden evvel yaşamak için havaya, ışığa muhtaç olduğumuz bilinmeyerek; birine giriş,

ötekine çıkış bırakmayan bu yerde bir şey öğrenmenin imkânı düşünülür mü? Kapıdan girince

yalnız çocukların nefesiyle ısınmış, rutubetli ve üç aydan beri temiz hava cereyan etmediği için

kötü kokulu bir karanlık içinde kaldım”

Ahmed Rasim ilk olarak başladığı mektepte hocanın bulunduğu yerden şöyle

bahseder135:

130 Özgönül Aksoy, ”Osmanlı Devri İstanbul Sıbyan Mektepleri Üzerine Bir İnceleme”(Doktora Tezi

İTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü,1967),153.

131 Celal Esat Arseven, Sanat Ve Siyaset Hatıraları, Haz. E. Işın ( İstanbul: İletişim Yayınları,1993),

27.

132 Birinci, Kara, age52.

133 Ebubekir Hâzim Tepeyran, “Hatıralar”, (İstanbul: Pera Yayınları, 1998): 4-5.

134 age,5.

135 Hamarat, age,89.

38

“Hocanın yeri kapıdan girince ta karşıya gelen, içi sedir döşeli, önünde diz çökmüş bir çocuğun

çenesi irtifaından bir iki parmak alçak, geniş bir rahle bulunan bir şehnişin yavrusu, kafessiz bir

cumba, etrafı yastıklı, zemin döşemenin üzeri büyücek bir pösteki ile örtülü bir çıkıntı, adeta

kuytu bir mahal idi.”

3.2. Okula Başlama Töreni “Âmin Alayı”

Başlangıç tarihi ve yeri kesin olarak bilinmemekle birlikte Osmanlı Dönemi’nde

çocuğun mektebe başlayacağı vakit yapılan törene halk arasında “Âmin Alayı”

denmektedir136. Törenin adı ilim ile uğraşan âlim kimseler arasında ise “Bed’-i

Besmele” diye isimlendirilmektedir137. Âmin alaylarının bazı kaynaklarda “Dua alayı”

şeklinde de adlandırıldığı görülmektedir138. Merasimler, maddi durumu iyi olan aileler

tarafından âdeta bir düğün kadar önemsenmektedir139.

Çocuğun mektebe başlaması, hafızasında iz bırakan eşsiz bir olaydır. Bu nedenle böyle

özenli bir merasim iyi bir başlangıç için gerekli zemini hazırlamaya yardımcı

olmaktadır. Bir bayram heyecanı içerisinde yaşanan, düğünlerden daha coşkulu olan

bu merasim; Osmanlı toplumunda öğrenmeye, bilgiye ve ilime verilen değerin de

kanıtı mahiyetindedir. Bu uygulamalar sayesinde çocuk psikolojisi, toplum psikolojisi

ve genel pedagoji açısından, zamana meydan okuyacak kadar güçlü hisler yaşanır.

Nitekim mektebe yeni başlayan çocuğun ilk günlerdeki memnuniyet ve haz

duygusunun şekillenmesi oldukça önemlidir. Çocuklar, eğitim hayatları boyunca

öğretime olan heyecanlarını belki de ancak bu güzel başlangıcın etkisiyle

hissetmektedirler. Motivasyon için bu yeni başlangıçta gerekli tüm etkenler

değerlendirilmeli, çocuktaki öğrenme isteği ve sevgisini harekete geçirmelidir. Bu

konu tüm devirlerde aynı önemi taşımaktadır140.

Yeni başlanacak olan öğretim sürecini eğlenceli ve cazip hale getirmede büyüklerin

de katkısı bulunur, çocuklara uyum sağlayarak neşeli bir hava eşliğinde

gerçekleştirilen bu gibi sosyal organizasyonların faydaları büyüktür. Bu törenler

eğitimi sevdirici ve özendirici oldukları için pedagojik değere sahiplerdir141.Mevcut

136Mustafa Öcal, Âmin, İslam Ansiklopedisi, c. 3, (İstanbul: MEB, 1973):63.

137 Birinci, Kara, age,300.

138 age, 26.

139 Tevfik Sağlam, Törenin adından şöyle bahseder: 1888 yılı Martının 14.günü, henüz beş yaşımı

bitirmeden, mektebe başladım. Bu babamın defterinde “Oğlum Ali Tevfik’in Bedi’-i Besmelesi “diye

kayıtlıdır.

140 İbrahim Bozdemir, “Osmanlı Sıbyan Mekteplerinde Eğitim Ve Öğretim“ (Yüksek Lisans Tezi,

Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1991 ),19.

141 Mustafa İsmail Bağdatlı, “Osmanlı Eğitim Geleneğinde Eğitici Drama” İ.Ü. İlahiyat Fakültesi

Dergisi, , s.24 (2011): 79-102.

39

kaynaklardaki bilgilere bakıldığında yakın geçmişimizde dahi var olan bu merasimin,

dini ve sosyal hayatın yanı sıra toplumsal ve kişisel hayatta ne kadar önemli bir yer

tuttuğu görülebilmektedir142.

Törenin şeması yaklaşık olarak şöyledir143:

“1. Çocuğun gideceği mektepteki talebeler mektepte toplanırlar. Alayla çocuğun evine giderler;

en önde, elinde bir rahle başı üzerinde çocuğun oturacağı minder olmak üzere “kalfa “yürür.

2.Evin kapısının önünde hoca bir dua okur. Çocuklara, hocaya ve davetlilere evde yemek ikram

ederler.(Ev elverişli değilse yemek mektepte verilir).

3.Alay, çocuğun da katılmasıyla, ilahiler okuya okuya mahalleyi dolaşır; ilahilerin belirli

yerlerinde çocuklar hep bir ağızdan “âmin” diye bağırırlar. “

Merasimin esas amacı çocuğu mektebe ısındırmak ve derslerine adapte olabilmesi için

moral vermektir. Bu alay hem mektebe başlayacak olan çocuk hem de diğerleri için

bir heves vesilesidir. Yeni bir başlangıç yapacak olan çocuğun korkuları azalır, yerini

tatlı bir heyecan alır. Sadri Sema bu durum için şöyle bir hatırasını paylaşır144:

“Bu alaylar ve bu levazım yalnız bir çocuğun okuma hevesini canlandırmak, kanlandırmak için

idi ama bunlar daha mektep çağına girmemiş yavrulara da bir teşvik ve teheyyüç vesilesi olurdu.

Ben komşu çocukları tanırım, hatırlarım. Daha küçüktürler. Mektebe gidemezler. Fakat böyle

karâmin alayları evlerinin önünden geçerken sokaklara fırlamışlar ve alaydaki çocuklara karışıp

kaybolmuşlardır. Anaları, babaları onları bulmak için arkalarından koşmaya mecbur

kalmışlardır.”

O dönemde, alay yapılmadan ve mektebe başlanmadan önce aynı mahallede mektebe

başlama yaşına gelmiş fakat ailesinin maddi durumu iyi olmayan çocuk varsa onlara

yardım edilir. Halide Edip Adıvar bu durumu şu cümle ile anlatır: “ Bu alay, düğün

merasimi kadar mühim sayılır, aileler çok para sarf eder ve Osmanlı devrinin sisteme

bağlı içtimaî yardım hissine uyarak, o mahallenin birkaç fakir çocuğu da mektebe

verilir, masrafları görülür145”

Âmin Alayı sadece çocuklar için değil o döneme göre mektep çağını tamamlamış genç

kızlar, orta yaşlı hanımlar ve yaşlılar için de bir eğlence vesilesidir. Aynı zamanda

uğurlu bir vakit olduğuna ve meleklerin de iştirak ettiğine inanılır. Ahmet Rasim bu

durumdan şöyle bahseder:

“ Sütnineme dedim ki:

-Yarın mektebde âmin var.

Arab’ın yüzü güldü. Hızlı söylemiş olacağım ki ötekiler de duymuşlar. Onların da yüzleri güldü.

Şimdi anlıyorum ki semtte bir âmin, o zamanlar da bir seyirlik olay duygusu değerindeydi. Yaşlı,

142 age,39.

143 Boratav, age,207.

144 Birinci, Kara, age,310.

145 Adıvar, age,43.

40

orta yaşlı kadınlar, hatta genç kızlar için sokağa çıkabilmeye bir bahane idi. Annem bile sokağa

çıkacağını iki gün önceden söylemek alışkanlığında iken bu âmin haberi üzerine:

-Biz de gider, , mektebin önünde seyrederiz dedi. Tesadüf, her şeyi bilen Kara annem de bizde

idi. O da:

- Dizlerim ağrıyor ama ben de giderim, sevaptır. Hayırlı olacak çocukların âminlerinde melekler

de bulunurmuş deyip kestirdi.”

Âmin Alayı başlayacağı zaman, bu âdet alayın yapılacağı semt için bu bir heyecan ve

seyir vesilesi demektir. Artık ihtiyarlamış ya da orta yaştaki kadınlar ve genç kızlar

izlemek için bu anı beklerler. Köşe başlarında ya da mektebin önünde izlemek için

aralarında kararlaştırırlar. Hastalık durumu ya da işleri olsa dahi bulunmak istenir

çünkü hayırlı olacak çocukların alaylarında meleklerin de olacağına inanılır146.Osman

Nuri Ergin, Bed’-i Besmele merasimi için şunları söylemektedir147:

“Sıbyan mektepleri bahsinde ehemmiyetle hatırlatılacak bir keyfiyet de çocukları mektebe

başlatma usulüdür. Buna havas Bedi’-i besmele cemiyeti halk Âmin Alayı der. Buna bilhassa

hali vakti yerinde olan ailelerce çok ehemmiyet verilir ve bu da sünnet gibi o ailenin belli başlı

gösterişlerinden, düğünlerinden birisi olurdu. Şimdiki gibi mektebe çocuk kaydı zamanı

muayyen olmadığından herkes senenin hangi gününde olursa olsun çocuğunu mektebe

başlatabilirdi. İşte bu başlatma yani kayıt bir usule, bir törene tâbidir.”

Fetullah Esat’ın kayıtlarından elde edilen bilgilerle Rumeli ve Serez’deki Âmin Alayı

törenleri hakkında şunları öğrenmekteyiz 148:

“Önde “Hoca Efendi” olduğu halde bütün mektep çocuklarıyla ilahi okuyarak sokakları

inletirler. İlâhilere daha fazla kuvvet ve heyecan vermek için, bu mektebin mezunlarından ve

güzel seslilerinden birkaç eski şakirtler de katılır. Bu hoca için de mezunlar için de bir şeref

sayılır. Kafile mektebe başlayacak kızın evine gelir. Kızın ailesi Hoca’yı karşılar ve kahve, şeker,

şerbet gibi ikramlarda bulunur. Diğer talebeler ise evin avlusunda büyük bir daire teşkil ederler.

İlâhiler, neşideler, kasideler okurlar. Biraz sonra Hoca Efendi misafirlerle birlikte bahçeye gelir.

Çocukların teşkil ettikleri dairenin ortasına girer. Çocukları selamlar. Daha sonra kızın babası

talebeyi Hoca Efendi’ye teslim eder.”

Törende hissedilen güçlü duygular hem aileye hem de çocuğa tesir etmektedir.

Çocuğun belki de evden ilk ayrılışına şahitlik edilen bu süreçte zaman zaman ailelerin

ya da çocukların gözyaşlarını tutamadığı da görülür. Muammer Tuksavul yaşanan

duygu yoğunluğunu şu sözlerle anlatır149:

“Faraç ve Mehmet ağalar da, bir kenarda olan biteni gülümseyerek seyrediyorlardı. Herkesin

yüzünde açıkça bir memnuniyet ve sevinç ifadesi vardı. Yalnız annem arada ağlayacak gibi oldu.

Nihayet Mehmet ağa anneme:

“Hanımefendi, geldiler” dedi.

Bunun üzerine biz iki çocuğu kapıya getirdiler. Ağlıyarak annem bizi kucaklıyor, dualar ediyor,

okuyup üstümüze üflüyordu. Tekrar tekrar “Maşallah, maşallah!” derken Muhittin ağabeyim bizi

sokak kapısından dışarı çıkardı. Sahanlıkta bir de ne göreyim? Evimizin önüne ikişer ikişer, arka

arkaya, tabur biçiminde bir bölük çocuk dizilmişler başlarında paltolu sakallı bir efendi, gerilerde

146 Pakalın, age, 58.

147 Ergin, age,91.

148 Koçak, Şirin, Yavuz, age,75.

149 Muammer Tuksavul,“Doğudan Batıya ve Sonrası”, ( İstanbul: Tifuduruk A.Ş.,1981), 57-68.

41

omzunda uzun bir sırık taşıyan başka biri duruyor. Bu sırığa sefertasları asılmıştı. Öndeki

efendinin işaretiyle çocuklar bir ağızdan, yüksek sesle bir şeyler okumağa başladılar. Ben ne

oluyor diye arkaya kapıya doğru dönünce, kapı arkasından bakan annemle göz göze geldik. Onu

ağlar görünce ben de dayanamayarak boşandım. Beni gören Hamit de başladı ağlamağa...

Bir ara ben tekrar eve kaçayım mı diye düşünürken, Muhittin ağabeyim:

“ Hadi bakalım, çocuklar sizi bekliyorlar, mektebe gidiyoruz!” diyerek bizi ellerimizden çekti

ve merdivenlerden inerek taburun başındaki iki çocuğun yanına getirdi. Orada duran adamla bir

şeyler konuştuktan sonra bir işaretle tabur yürümeğe başladı. Artık çaresiz, ağlaya ağlaya, arada

kapımıza doğru imdat istercesine başımı geriye çevire çevire, ben de Hamit'le yürümeğe

başladık. Birden çocuklar bir ağızdan şarkı gibi bir şeyler söylemeğe koyuldular. Sonradan

öğreniyorum ki “ilâhi” okuyorlarmış.”

Sözlü tarih görüşmeleri kapsamında bir sohbete konuk olan Ali Bey, 7 yaşına gelene

kadar aynı semtte yaşadığını ve sıbyan mektebinde eğitim gördüğünü aktarır.

Yıldırım,: “O sene mektebe başlama zamanı Harbe denk geldiğinden bize âmin

yapılmadı“ diye belirtir150. Bu bilgi üzerine, nadir olsa da Âmin Alayı’nın

yapılmadığı zamanlar olduğu söylenebilir. Fakat diğer hazırlıklar daima

yapılmaktadır. Bu bağlamda hatıralardan söz edilebilir. Şair Yusuf Ziya Ortaç Şöyle

anlatır151:

“Ben mektebe alayla başlamadım. Fakat mektebe başlatılmama karar verildiği gece, sabaha karşı

eve lokmalar geldi. Mutfakta, o gün yeni mektep arkadaşlarıma dağıtılmak üzere, lokmalar

döküldü. Ve sabahleyin babamın bir elinden ben, bir elinden de Öksüz Ali, Beyler Beyi’nde

Çayır Mektebi’ne gittik.”

Osmanlı Dönemi’nde Şehzadelerin ilk defa derse başlayacakları vakit yapılan

merasimler de hem eğitim tarihi hem Osmanlı tarihi bakımından çok önemli

görülmektedir. Bu merasim, halk tarafından yapılan Bed’-i Besmele merasimine göre

gösterişli ve oldukça coşkuludur 152.

26 Ağustos 1831’de bir Cuma günü şehzade Sultan Mecid Han’ın Bed’-i Besmele

töreni yapılır. Üsküdar’da İbrahim Ağa çayırındaki Kasr-ı Hümayun karşısında 18

direkli gölgelikler hazırlanır ve zarif bir şekilde süslenir. Devlet adamları, âlim

kimseler, askerler, mekteplerde okumakta olan çocuklar ve ziyaretçiler için de çadırlar

hazır bulunur. Çadırlarda ziyafetler verilir. Bu törene ait resimlerde kendini ilme

adamış kimseler, Şeyhülislam, kazaskerler ve Hz. Muhammed (SAV) soyundan

katılanlar vardır. Ayrıca görevden ayrılmış olan bazı devlet adamları da

bulunmuşlardır153. Osman Nuri Ergin hatırasından şöyle söz etmektedir154:

150“Ali Yıldırım İle Sözlü Tarih Görüşmesi 1. Bölüm

http://dspace.sozlutarih.org.tr/handle/20.500.11834/3378 [13.11.2018]

151 Güldal, age,89.

152 Ergin, age,7.

153 Pakalın, age,193.

154 age,94.

42

“Hamit I devrine ait bir vesikaya göre törene başlamadan iki gün önce İncili köşk önündeki sahraya

Sadrazam için bir Otağ, Şeyhülislam için bir Oba, Nakibüleşraf ve sadreyn için obalar, Yeniçeri

ağası, Defterdar, Reisülküttap ve Çavuşbaşı Efendiler için Çerge’ler; müteferrikalar ve saire için

de on beş kadar çadır kurulurdu. Tören günü bütün davetliler gelip yerli yerinde otururlar,

kendilerine tatlılar, kahveler ikram edilir, öğle yemeğini de orada yerlerdi. Yemekten sonra

Hünkâr mutad olan merasim ve teşrifatla İncili köşke gelir, - yukarıda adları geçen, devlet erkânı

Hünkârı köşk önünde karşılarlar, sonra bu heyet şehzadeyi karşılayıp birlikte getirmek üzere

büyük bir alay ile orta kapıya kadar giderlerdi. Bir çeyrek saat sonra mektebe başlıyacak olan

Şehzade bir at üzerinde olduğu, sağ ve solunda Darüsseade ağası ile Hazini Şehriyarî bulunduğu

halde görünür, Nakibüleşraf orada bir dua okur, Sadrazam ile Şeyhülislâm Şehzadenin eteğini

öperler, âlâyı valâ ile İncili köşke getirirler, orada iki mü-sahip tarafından çil paralar saçılır, sonra

herkes dağılır ve rikâp taşında yalnız Sadrazam kalırdı. Sadrazam Şehzadeyi attan indirip

kucağına alarak köşke götürür, Hünkârın elini öptükten sonra babasının yanında hazırlanan yere

oturturdu. Bu tören yapılırken Sadrazam, Şeyhülislâm Nakibüleşraf, sadreyn ve Ayasofya şeyhi

ile birinci ve ikinci imam otururlar, geri kalan devlet erkânı ayakta dururlardı. Hünkârın oturduğu

yerin yanma iki ihram yani yaygı, bunların ortasına bir rahle konulur ve Sadrazam yine çocuğu

kucağına alarak getirip rahlenin önüne oturturdu. O sırada Hünkârdan başka herkes ayağa

kalkarak çocuğa Besmele çektirilir, okumaya başlatılırdı. Tören sonunda Şeyhülislâm ile

Ayasofya şeyhi birer dua okurlar, dışarıda bulunan saray müezzinleri yüksek ses ile âmin

derlerdi. Bu işler de bittikten sonra Şehzade yine geldiği alay sırasiyle orta kapıya kadar

götürülür, orada attan indirilerek Harem dairesine teslim edilirdi155”

Âmin Alayı’nın yapıldığı cadde ve sokaklarda kim bu merasime şahit oluyorsa durur,

kahvehanelerde oturmakta olanlar yerlerinden kalkar, dükkânlarında çalışanlar varsa ellerindeki

işi kenara koyar, evde olanlar pencereye ya da kapıya koşarlar. Bu kimselerin hepsi mutluluk

gözyaşlarıyla merasimi seyrederler. Bu alayı gören herkes evladı mektep çağıma gelmemiş olsa

dahi evladının böyle güzel bir alayla mektebe başlamasını temenni eder. Tıpkı aileler gibi

çocuklar da kendilerini böyle atlarla, arabalarla ve alaylarla sokak sokak gezerek mektebe

başlamayı hayal ederlerdi. Bu sebepten Âmin Alayları çocuğu olanları evlatlarını okutmak,

çocukları da okuyup yazmayı öğrenmeye heveslendirmek için son derece mühimdir.”

Halktan kimselerin çocukları içi yapılan Bed’-i Besmele Töreninden farklı olarak

Şehzadeler ve Şeyh çocukları için daha görkemli merasimler yapılmaktadır. Âmin

Alayı ile eğer şeyhlerden birinin çocuğu mektebe başlayacaksa farklılıklar görülür.

Şeyh efendinin bağlı olduğu tarikatın müritleri ve dervişleri alaya tarikat bayraklarıyla

gelip katılırlar. Zaman zaman alay esnasında tarikata ait ayinler yapılır ve yürürken

kudümler çalındığı duyulur156.

Mevcut kaynakların çok yeterli olmaması sebebiyle bahsedilen bu âdetlerin coğrafi

yaygınlığı ile ilgili kesin hükümler verilememektedir. Osmanlı İmparatorluğu’nda

Türklerin ikamet ettiği bölgelerde değişik şekil ve koşullarda bu âdetlerin yaşadığı

kabul edilir. Kaynaklarda var olan bilgilerin özellikle İstanbul’da hayat bulmuş

alaylardan olduğunu ve bu âdetin tüm çeşitliliğiyle bu bölgede yaşandığı da

bilinmektedir. Bunlara ek olarak Âmin Alayı’nın Anadolu’nun farklı yerlerinde,

örneğin; Niğde, Çankırı ve İnebolu’da bunun gibi ama daha gösterişsiz olarak

uygulandığı hakkında kesin bilgilere erişilmektedir 157.

155 age,7-8.

156 age,308.

157 age,39-40.

43

Sözlü Kaynak vesilesiyle Çorum ili merkez ilçesi için bu konuda kısıtlı da olsa bazı

bilgilere ulaşılabilir. Merkez ilçesinde aynı mahallede en az 250 senelik bir geçmişine

sahip Ozulu ailesine mensup olan Sayın Abdulkadir Ozulu, anne ve babasından

duyduğu halktan ya da tarikat ehli çocuklarının Âmin alaylarına ait hatıraları şöyle

aktarıyor158:

“En az 250 senedir ceddimize ait olan evimiz Çorum Azap Ahmet Cami’nin hemen yanındadır.

Bu mescidin bahçesinde 1920 senesi öncesine kadar bir Sıbyan mektebi bulunmaktaydı. Bu

mektebe Dua ve Alaylarla çocuklar getirilirmiş. Bu merasimler ilk okumaya başlayacakları

zaman yapılırmış. 1916 yılında burada ikamet etmeye başlayan annem, bu merasimleri izlermiş.

Bu sebeple 1916-1920 senesinde Çorum merkez Azap Ahmed Cami içindeki Sıbyan mektebinde

okuyacak talebeler için “Âmin Alayı’nın yapıldığını kesin olarak söyleyebiliriz.

Babam da aynı şekilde mektebe başlamış. Dedem Rufai baş dervişi olduğu için “Âminci “

talebelerin yanı sıra onun arkadaşlarından da alaya katılan dervişler olmuş. Görkemli bir “Âmin

Alayı” ile dualarla mektebe kadar talebelere eşlik etmişler. Bu talebelere ikramlarda bulunmak

adetmiş ve o gün onlara ikramlar verilmiş. Çünkü “Âminci” diye adlandırılan bu kıymetli

talebeleri bulmak kolay değilmiş. Üst sınıflardan olan bu talebeler de severek bu vazifeyi

yaparlarmış.”

Mevcut kaynaklardaki bilgilere bakıldığında dahi yakın geçmişimizde var olan bu

merasimin, dini ve sosyal hayatın yanı sıra, toplumsal ve kişisel hayatta ne kadar

önemli bir yer tuttuğu görülebilmektedir159.

3.2.1. Okuldaki Talebelere Duyurulması

Mektebin Hocası Âmin Alayı yapılmadan önce ders görmekte olan talebelere haber

verir. Âmin Alayı’na katılacak talebeler neredeyse mektebe başlayacak çocuk kadar

heveslidirler. Hem o gün ders olmayacağı hem de merasimdeki âdetlerden istifade

edecekleri için alay gününü beklerler. Çocukların bu fikirleri hatırlarda görülebilir.

Çocuk mektebe başlamadan bir gün önce mektep hocası mevcut talebelerine: “Yarın

âmin, güzelce giyinin gelin!” diyerek törenin yapılacağının haberini verir, ertesi gün

için hazır olmaları gerektiğini bildirir.160Ahmet Rasim Hocasının talebelere merasimi

haber verişini şöyle anlatır161:

“Pehlivan Hoca bir gün hafızları, mushafçıları dinleyip derslerini verdikten sonra ince değneğini

rahlenin üstüne: - Susunuz, bir şey söyleyeceğim, dinleyiniz! Anlamında çat çat, çabuk çabuk

vurdu. Bu bir parolaydı. Derhal cüzleri kapadık, başımızı kaldırdık. Gözlerimizi yüzüne diktik.

Kalfa ayakta bulunuyordu. Dedi ki: - Yarın âminimiz var... Yeni elbiseleri olanlar giyinsinler.

Ders yok. Cüzleri, cüz keselerini getirmeyin, Âmin ’den sonra paydos. Oh! ... Üç güzel şey bir

arada! ... Genel bir sevinç, seslerimizi yükseltti. O sevinçle minderlerimiz üzerinde adeta

zıpladık.”

158 KK1

159 age,39.

160 Koçak, Şirin, Yavuz, age,73.

161 Birinci, Kara, age,107.

44

Tahiru'l-Mevlevî ise Hocanın talebeleri tembihlediğini: “Muallim tarafından da talebe

ve talebata: - Yarın "Âmin" var, güzelce giyinin de öyle gelin, emri verilirdi” sözleriyle

belirtir162.

3.2.2. Evdeki Hazırlık

Merasim öncesi evde temizlik yapılırken ikramlıklar da hazır edilir. Ev halkı ya da

varsa evde bu işlere bakan bir görevli bütün hünerini büyük gün için sergiler. Bütün

ev temizlenir ve şerbetler, lokmalar ikramlıklar hazırlanır. Evdeki hanımlar bu

hazırlıkları tek başlarına yapmazlar. Bazen akrabalardan kimseler ya da komşular

yardıma gelmektedirler. Ahmet Muhtar Nasuhoğlu hatırasında: “Cemiyet günü

evimizde orta hizmetini komşu hanımlar temin ettiler.” sözleriyle hazırlıkların sadece

evdekiler tarafından yapılmadığını belirtir. Ayrıca ikramlıkların hazır edilmesi ve

gelenlerin karşılanıp sofra düzeni kurulması bu süreç içerisinde en çok zaman alan

kısımlardır. Hanenin maddi durumuna göre bu hazırlıklar farklılık gösterebilir. Önemli

olan hem alayda görev alanlara hem de misafirlere bu büyük gün için ikramda

bulunmaktır. Ahmet Muhtar Nasuhoğlu hatırasında bir merasim gününü şöyle tarif

eder163:

“(…) Turşucunun güzel kızı, Server Paşa’nın kâhya hanımı Feride Hanım, kızları birer göğüslük

taktılar. Sofraların tanzimi, davetlileri karşılamak, i’zâz ü ikram işleri bu hanımlar tarafından pek

güzel yapılıyordu. Vâlide, dadımızla cariyemizin başına kırmızı gaz boyamasından saray hotozu

yaptı. Beyaz zemin üzerine dağ palamudu şeklinde nakışlı, etekleri uzunca birer entari giydirdi.

Entarinin etekleri sağ taraftan toplanmış, bel kemerine iliştirilmişti. Elbise giyindikten sonra etek

öptüler. Gelenleri karşılamak hizmetine gittiler.”

3.2.3. Talebelerin Yürüyüşleri

Âmin Alayı, sıbyan mektebi talebelerinin evden mektebe arkadaşlarıyla birlikte

yürüdükleri gösterişli bir merasim olduğundan, talebeler yürürken büyük kafileler

halindedirler164.Âmin Alayı esnasında mektebe başlayacak çocuk ve alaydaki

kalabalık hep birlikte bütün mahalleyi dolaşmaktadır. Herkes için seyirlik mahiyetinde

olan bu alay yavaş yavaş ve uzun süren bir merasimle bu yürüyüşü yapar. Alayda

okunan ilahilerin ardından “âmin” seslerinin çok uzak yerlerden de duyulduğu yine

hatıralarda belirtilmektedir. Ercüment Ekrem talebelerin alay ekibiyle yürüyüşlerini

şöyle anlatır165:

162 age,353.

163 age,187-190.

164 Halil Can, “Dinî Musiki Lûgatı Mektep ilâhileri”, Musiki Mecmuası, s.218 (1966),57.

165 age,283.

45

“En önde, başının üzerinde minderi taşıyan, yarım papuçlu, yırtık cübbeli kalfa, onun arkasında

rahleyi hamil mahalle bekçisi, daha sonra çocuğun etrafını kuşatmış mektep arkadaşları, en

arkada ailenin büyüklü, küçüklü erkân ve mensupları, ilahiler okuyarak, "âmin âmin!" diye

bağırarak yürürlerdi.”

Hulusi Kodaman ise şahit olduğu alay yürüyüşünü: “Âmincilerin arkasında da mektep

çocukları, ikişer ikişer el ele vererek alayı tamamlarlardı. Çocuğun babası, davetliler

akraba ve yakın dostlar en arkadan alayı takip ederlerdi166” diyerek paylaşmaktadır.

3.2.4. Okuldaki Karşılama

Merasim yürüyüşü mektebin kapısında son bulur. Talebeler arasında karışıklığın

olmaması için hoca talebelerle ilgilenir ve sırayla içeri alır. Ercüment Ekrem, mektep

kapısında nasıl karşılandığını anlatır ve çocuğun korkmaması için gösterilen özenden

şu sözlerle bahseder: “Kafile içeriye girer girmez, iri kavuklu, torba sakallı, kerli ferli

hoca efendi sınıf kapısından karşılar, herkese yer gösterir, çocuk birdenbire ürkmesin

diye ona da iltifat ederdi” 167. Bu sözlerden, çocuğa karşı özenli ve sevecen bir tutumun

olduğu anlaşılmaktadır.

3.2.5. Midilli ve Fayton

Çocuğun mektebe başlayacağı gün gelir ve Âmin Alayı başlar. Hatıralarda görüldüğü

üzere bu merasimler çocuğun mektep ile ilgili güzel bir başlangıç yapmasına vesiledir.

Bugün mekteplerde çocukların ilgisini çekmek ve derslere olan ilgisini artırmak için

karne ile birlikte verilen hediyelerin görevini o dönemler çocuk için hazırlanan midilli

ya da faytonların üstlendiği söylenebilir168. Ahmet Rasim Âmin Alayı hatırasını şöyle

anlatır169:

“ (…) Beni doğruca arabaya götürdüler. Araba da doğruca konağa gitti. Biz vardık, varmadık

mektep de sökün etti. Meğer bizim mektep Tezgâhcılar Mektebi’nin ilâhici takımını tutmuş.

Cicibabam öyle istemiş. Seven, öpen, ağlayan, dua eden, maşallah diyenler arasından beni

süzdüler. Konağın selamlık avlusuna inen iki taraflı merdivenlerden indirdiler ki, iğne atsan yere

düşmez. Belki yüz kişi var… Ne dersiniz ben bu yüz kişiden hiç birini görmeyeyim de dizgini

Büyükağa’nın elinde duran midilliyi göreyim!

Beni birden bire bindirmediler, ilâhiciler bir fasıl geçtiler, âminciler bir gürültü kopardılar.

Binişinin boy yenleri kalkık bir hoca dua okudu, bir âmin daha koptu. Hemen sonra kendimi

midillinin üzerinde buldum. Gerçekten Başağa midilliyi yedeğine almış, iki ağalardan ikisi de

birer tarafıma geçmişti. Arş efendim, arş!

İlâhiciler:

166 age,386.

167 age,284.

168 Bkz. Ek. 8

169 Ahmet Rasim, “Falaka“, ( İstanbul: Çağrı Yayınları, 2006): 44.

46

-Kad fetallah… okudular, her durakta âminler fırladı. Zavallı anneciğim, pencere önünü

kaplarcasına başörtüsüyle oturmuş olan şişman Karaannem’in –o zaman-lardaki çocuklarda anne

mi istersiniz!- kocaman omuzları arkasından bakıyordu.

Kad fetallah bittikten sonra alay daha gürültülü, daha âmini bol bir yürüyüşle mektebin kapısına

vardı. Başağa beni indirdi. Bir elimden kendisi, bir elimden de mektep kalfası tuttuğu halde

yukarıya çıkardılar."

Eserlerinde büyük ölçüde gündelik yaşamdan örnekler kaleme alan Refik Halid Karay,

Abdülaziz Dönemin’deki bir mahalle mektebinin mektebe başlama merasiminden

kısaca şu şekilde bahseder170:

“Set üstünde, aşı boyalı, kafesli, cumbalı, bir tarafında kumrular ve güvercinler için hususî

bölümler yapılmış bir evin –vaktiyle hacdan gelmiş olan ev sahibinden dolayı yeşile boyanmışkapısı,

ardına kadar açıktır ve önü kalabalıktır; burada mektebe başlama töreni yapılacaktır.”

Âmin alaylarında kız çocukları ile erkek çocuklarının merasim tertibi arasında bir fark

olmasa da sıbyan mektebinden sonra eğitime devam edebilmeleri konusunda farklılık

vardır. Kız çocuklarının devam edebileceği sıbyan mektebinden başka bir örgün eğitim

kurumu 1859'dan önce bulunmamaktadır. Onlara çok fazla eğitim alma şansı

sunulmaz171.

3.2.6. İlahicilere ve Çocuklara Harçlık Verilmesi

Âmin alaylarında İlahiciler ile çocuklara teşekkür etmek niyetiyle harçlık verilir ve

hatıralarda bu durumdan sıkça bahsedilir. Tevfik Sağlam, mahalle mektebinde tecrübe

ettiği merasimi âdetleriyle birlikte hatıralarında şu sözlerle anlatır: ” Hocaya, kalfaya,

bevvaba ailenin kudretine göre verilen bir para hediyesinden başka bermutad

ilahicilere ikişer, âmincilere, yani bütün mektep çocuklarına birer çil kuruş dağıtılırdı

172”.

Sadri Sema ise şahit olduklarını: “Bu merasim bitince mektebin çocuklan sıraya

dizilirler. Çocuk velileri bunlara çil çil gümüş kuruşlar dağıtır. Hoca ile kalfaya da

birkaç gümüş mecidiye, bir ki çevre hediye ederlerdi173” sözleriyle dile getirir.

Muhtar Nasuhoğlu :” Bizimle beraber gelmiş olan ağa efendi, ilahicilere çil çeyrek,

ârnincilere çil iki kuruşluk dağıttı. Burada da dualar olundu” sözleriyle bu âdetten

anılarında bahseder.

170 Tokatlı, Buğra, ”Okula Nasıl Başlanırdı” Popüler Tarih Dergisi, s.61(2005): 54.

171Abdurrahman Kurt, “Osmanlı Ailesi (1839-1876)”,(Bursa: Uludağ Üniversitesi Basımevi,1998): 45.

172 Birinci, Kara, age,300.

173 age,306.

47

3.2.7. Okunan İlahiler

Çocuklar mektebe başlayacağı zaman yapılan törenlerde özellikle ilim ve eğitimin

hikmetini anlatan ilahiler söylenir. Törenlerdeki coşku açısından, ilahilerin hem

merasimi izleyenlerde hem de talebelerde oluşturduğu derin hisler sebebiyle önemi

büyüktür. Çocukların günahsız olduğu düşünülür ve ettikleri dualarla dilediklerinin

Allah tarafından kabul edileceğine inanılır. Bu sebeple, vatanın huzurlu olması için de

dualar edilir. Ayrıca dualar daima ilahi olarak söylenir174.

Mektebe başlayacak çocuklar için yapılan Âmin Alayı’nda okunan ilahilerin,

mekteplere müziğin de yavaş yavaş dâhil olmasına katkıda bulunduğu düşünülebilir.

Çünkü sesi güzel talebelerin seçildiği ve onlara ilahilerin ezberlettirildiği

bilinmektedir. Merasimlerde, talebeler hep birlikte aynı anda besmele çekerek ve âmin

der175.Bu büyük alay için yapılan hazırlıklar tamamlandıktan kısa bir süre sonra

mektepte okumakta olan çocuklar ve ilahiciler görünmeye başlarlar. Bazen her

mektebin kendi ilahicileri mevcut olurken bazen de İstanbul’da sesi ve ilahileri ile

meşhur olan ilahicilerin de talep üzerine alaya katıldığı bilinmektedir176. Mektepte

eğitim görmekte olan çocuklar da ilahi söyleyecekleri için hocaları tarafından bir

provaya tabi tutulur ve eksikleri varsa giderilir177. Ahmet Rasim bir hatırasında şöyle

anlatır 178:

“ Hoca öğüdünü bitirir bitirmez gitti. Kalfa hemen davudî sesiyle bağırdı:

-İlâhiciler, gelin…

Kalktılar, toplandılar. Meğer âmin provası yapılacakmış. Bize de kalkın dedi. Kalktık. İlâhici

başımız bizi duvarın bir tarafına ikişer ikişer dizdi. Kalfa emir veriyordu.

-Yarın sabah, mektepten çıkarken ilâhiciler üçer üçer öne geçecek. İlâhici başı en önde

bulunacak.”

Ahmet Muhtar Nasuhoğlu hatırasında ilahicilerden ve merasim yürüyüşünden şöyle

bahseder179:

“Arabanın arkasındaki talebeler ilâhi okuyorlardı... O hazin ilâhileri bir zamanlar ben de

okumuştum. Lisani masumâne ile şöy1e terennüm ediyorlardı:

Lutf eyle bize merhamet eyle aman Allah! Yâ Allah!

İlahi söyleyemeyen daha ufak çocuklar da her mısraın nihayetinde, çığlık koparırcasına;

174 Abbas Çelik, ”Hatıralarla Sıbyan Mektepleri”, Atatürk Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, s.

27, (2007): 129.

175 Ergin, age,93.

176 Pakalın, age,58.

177 Kara, Birinci, age,107

178 age,107.

179 age,187-190.

48

-Âmin! Diyorlardı. Arabamız saraya yaklaşmıştı. İlâhiciler hazin ve müessir nağme ile diğer

ilâhiye başladılar. Can kulağıyla dinliyordum. Hatta ezberliyordum, şunları söylüyorlardı:

Gözüm ki kana boyandı,

Şarâbı neyleyeyim!

Ciğer ki odlara yandı.

Kebâbı neyleyeyim!

Çekildi kafile gitti.

Kitabî neyleyeyim!

Açıldı mü’mine cennet.

Azâbı neyleyeyim!

Saçıldı âleme rahmet.

İkâbî neyleyeyim!

İlâhiciler her mısrayı ikişer defa tekrarlıyorlardı. Arabamız Cemile Sultan sarayını geçti. Adile

Sultan sarayı hizasına geldi. Sultanın sarayı sahilhânedir. Cadde kısmı sarayın bahçesidir.

Mektebe başladığımız tarihte bahçe üstünde ancak bir oda vardı. Sahilhaneye, köprü şeklinde

kapalı bir koridorla raptedilmişti. Bilahare ilaveler yapılarak şimdi görülen konak halini aldı.

Sultan merhum, mektep cemiyetini görmek için bu odaya teşrif buyurmuşlar imiş. Caddede

yürüyen arabamız bu odaya yaklaşınca lalamız Ahmet Ağanın ihtarıyla araba içinde hemen

ayağa kalktık, ellerimizi kavuşturduk, izhâri tazimatla geçtik...”

Sıbyan mekteplerinde dini terbiyenin önemi büyüktür. Ruhen belirli bir düzeye

ulaşması için çocuklara Türkçe ilahiler ezberletilip söyletilir. Böylece çocuk musiki

ile tanışıp kendine bir şeyler katar180.Türkçe sözlü ilahilerin varlığına şu hatıralarla

örnek verilebilir181:

“İlâhiler Türkçe sözlü, makamlı dualı türkülerdi. Eskiden çoğunlukla bu gibi hallerde, kandil,

mevlût gibi dinî vesilelerle ramilerde, medreselerde, hatta evlerde "ilâhiler" okunurdu. Şimdi

bizi çocuklar ilâhiler okuyarak mektebe götürüyorlardı.”

Okunan ilahiler çoğunlukla Yunus Emre ve Niyazîi Mısrî’den seçilir. Farklı şairlerin

şiirlerine de yer verilir ve hepsi belirli bir makam ile okunur. Belirli eserler bazı kitap

ve makalelerde bulunmaktadır. Bir kısmı ise basılmış ve yayınlanmıştır182.

Bu büyük merasimde İlahiler kadar Gülbankler183 de önemli bir yere sahiptir.

Merasimde, bir dua mahiyetinde olduklarını söylemek yanlış olmaz. Âmin Alayı

başlarken çocuk evin kapısında göründüğü anda ilahiciler ilahilerini söylemeye

başlarlar. Bu başlangıç ilahilerine bir örnek şöyledir184:

“Tövbe edelim zenbimize

Tövbe illâllah, ya Allah,

180 age,415.

181 Tuksavul, age,57-68.

182 age,30.

183 Gülbank (Gülbenk): Tarikat toplantılarında, bazı dini ve resmi törenlerde belli bir eda ile veya

makamla okunan dua.

184 Pakalın, age,58.

49

Lûtfunla bize merhamet eyle,

Aman Allah ya Allah.”

Bu ilahide de yine dua edildiği görülür. İlahilerin bitiminde âminciler güzel ve yüksek

bir sesle hep bir ağızdan âmin derler ve okuyucu tekrar başlar185:

“Gel vücudun, ateş-i aşkı Habibullaha yak,

Çeşm-i kalb-i ol ziyada fethedip Mevlâya bak.

İlâhiler âmin nakaratı ile tekrarlanıp sonra devam eder:

Sinen içre nur-u zikr ile uyandır bir çerağ,

Ol çerağın şulesiyle görüne didar-ı hak.”

Âmin sesleri daha da yükselir ve birden bire kesilir. Alayı izlemek için gelenlerin hepsi

sessizleşir ve bir sükûnet ortamı olur. Bu sessizlik anında birden bir Hoca duaya başlar.

Tam bu anda herkes coşkulu hislerle bulunduğu yere oturarak duayı dinler ve özellikle

yaşça büyük kadınların dua ederken halleri şefkat ve maneviyat dolu bir hal alır.

Hocanın duası bittiğinde tüm sokaklarda âmin sesleri ve âmincilerin söyledikleri

yankılanır:

“Allah Allah uludur

Emrin tutan kuludur

Müminlerin yoludur

Allah Allah Rahim Allah

Kerim Allah diyelim hu

Şefik Allah aman Allah.”

Yolda, İlahiciler bölüm bölüm kalplerinden gelen şekilde ilahiler okumaya devam

ederler ve bazen tasavvuf eserlerinden beyitler söylerler186:

“Ben bilmez idim, gizli ıyan hep sen imişsin

Tenlerde ve canlarda nihan hep sen imişsin

Senden bu cihan içre nişan ister idim ben,

Âhir bunu bildim ki, cihân hep sen imişsin,

Hasan başımın tacı, Hüseyin gözümde nemdir,

Bu iki kurretülâyn kalbde tev’emdir.

Sa’d salli alâ seyyidinâ âli Muhammed

Evliyalar piridir şah-ı velâyet.”

185 age,58.

186 age,59.

50

Bu gibi ilahilerin ardından daha yüksek sesli ve daha çok âmin diyerek mektebin

kapısına ulaşılır187. Üzerinde çok durulmamış olsa da bazı cönklerde de mektep

ilahileri görülebilir. Bahsedilen ilahilerin bir şirden ziyade kalpteki dini bir coşkuyu

ve ilim yolunda olan isteğini anlatan metinler mahiyetinde değerlendirilmelidir. Eski

bir cönkten 1832 senesine ait olan mektep ilahilerine örnekler verilebilir188.

İâhî-i Mekteb

1

“Yâ ilâhi başlayalım ismi bismillah ile

Bu duaya el açalu(m) ismi bismillah ile

Sen kabul eyle duamız besmele hürmetine

İlmini eyle müyesser yâ ilâhe’l’ âlemin

Ol Muhammed hürmetine meded eyle yâ Mu’în

İlmini eyle müyesser yâ ilâhe’l’ âlemin

Kapuna geldik niyaza yâ ilâhe’l’ âlemin

Eyleyüb mansur muzaffer kullarına yâ Mu’în

2

Hamdülillâh bir mübârek günde idik ibtidâ

“Rabbiyessir ve lâ tüassir” diyerek kıldık edâ

“Râbbi temmim” ol habibin hürmetiçün ey hüdâ

Keremkâni mektebin budur niyâzı dâ’ima

Bizi câhil koma yârab ‘ilmi nâfi’ kıl atâ

‘Aşksız cümle kerîmâ hazret-i Kur’ân-ı’na

Bize âsân eyle ilmi gelmişiz ihsanına

Bizi câhil koma yârab ‘ilm-i nâfi’ kıl atâ

3

Yâ İlâhî sana geldik bizi mahzun eyleme

Fahr-i âlem hürmetine ey Kadiri lâ-yezâl

Ol kıyamet günlerinde bizi mahrum eyleme

Arşi a’lâ hürmetine ey Sabûrı lâ-yezâl

Ehl-i islâm gice gündüz senden uma rahmeti

Eyle mesrur cümlemizi virmeye yâ rab âfeti

Her belâlardan mu’af it dâ’imâ vir rahmeti

Levh-i mahfuz hürmetiçün ey şekürü lâyezâl

Dîn-i islâm üzerine kasd iden düşmânları

Paymal it yâ ilâhî ola hüsrân hâlleri

187 Pakalın, age,58.

188 Ali Birinci, “ II. Milletlerarası Türk Folklor Kongresi Bildirileri”, “ Mahalle Mektebine

Başlama Merâsimi ve Mektep İlâhileri”, (Ankara: Gazi Üniversitesi Basımevi, 1982): 46-54.

51

Dinimiz il e müşerref hem zelil it anları

Ol celâlîn hürmetiçün ey kerîm ü lâyezâl”

Âmin Alayı için yapılan hazırlıklar tamamlandıktan kısa bir süre sonra mektepte

okumakta olan çocuklar ve ilahiciler görünmeye başlarlar. Bazen her mektebin kendi

ilahicileri mevcut olurken bazen de İstanbul’da sesi ve ilahileri ile meşhur olan

ilahicilerin de talep üzerine alaya katıldığı bilinmektedir. Tam bu zamanlarda mektebe

başlayacak çocuğun evinin önünde ve sokaklarda büyük bir kalabalık olmaktadır.

Çocuğun alınacağı evin kapısının önünde, eyerinde kırmızı kalın bir ip olan siyah

eyerli bir midilli durur189. Sözlü Kaynak babası için yapılan Alaya dair yaşananları

şöyle anlatır190:

Mektepten bir ilahici talebe seçilirmiş ve bu talebe alay ile birlikte ilahi söylermiş. “Bu alay

mektebe başlayacak talebenin evinin önüne kadar gelirmiş. Evin önünde mektep hocası da

yanlarında olarak bir müddet daha ilahi okunurmuş. Evde süslenip hazırlanmış olan çocuk yine

özel olarak hazırlanmış kesesindeki cüzünü boynuna takıp alaya katılırmış. Eğer mektep uzak

ise çocuk bir ata bindirilip mektebe kadar at üzerinde götürülürmüş. Bu esnada yolda giderken

ilahilere de devam edilirmiş, bu ilahiler bilhassa Yunus Emre’den seçilirmiş.”

3.3. Okula Başlama Sırasındaki Âdet ve İnanışlar

Âdet ve inanışlar; toplum nezdinde çoğunluk tarafından kabul görmüş, öteden beri

devam ettirilen günlük hayata yerleşmiş olan uygulamalardır. İnsanoğlunun ilkel

dönemlerinden beri birçok uygulama değişkenlik gösterse de bu âdet ve inanışlar

benzeri hisler ve amaçlarla hala devam etmektedir.

3.3.1. Çocuğun Sırtta Taşınması

Boratav‘dan edinilen bilgilere göre Çankırı’da Âmin Alayı’nda kadınlar da bulunur ve

sevap elde etmek amacıyla mektebe başlayacak çocuğu sırtlarında taşırlar. Bursa’da

ise merasim boyunca çocuk yere bastırılmaz, çocuk mektebe giderken ve mektepten

gelirken kucaktan kucağa verilip arabaya bindirilir. Yusufeli’nde çocuğun mektep

yolunda karşılaştığı ilk insanın karakterine göre çocuğun geleceği üzerinde

tahminlerde bulunulur, uğurlu olup olmadığı tahmin edilir; bilgin, eğitim görmüş

birine rastlaması, çocuğun da iyi bir eğitim hayatına sahip olacağı manasına gelir 191.

Hacışeyhoğlu Hasan Üçok, Çankırı’da mektebe başlayacak çocuk için yapılan

189 Pakalın, age,58.

190 KK1

191 Boratav, age,207.

52

uygulamaları, çocuğun sırtta taşınmasını ve mektebe başlama merasimini şöyle

anlatır192:

“(…) Arkada Hocalar, erkek hısım ve akraba ve en nihayet kadınlar giderdi. Çocuk ortada

bulunurdu. Bunların en arkasında kalburlara konmuş ekmekler taşınırdı. Kadınların ilme

muhabbeti olduğu için, çocuğu en yaşlı kadın sevap olsun diyerek hiç olmazsa yarı yola kadar

sırtında taşırdı. Bunun için ekseriya “sevabı sen alacaksın, ben alacağım” diye niza bile ederlerdi.

Eğer çocuğun babası hatırlı ve zengin ise alaya başka mektep çocukları da iştirak eder, meneccim

okuyan hafızların ardından “âmin” diye bağırırlardı”.

3.3.2. Çocuğun Midilli, At ya da Faytona Bindirilmesi

Mektebe başlayacak çocukların çoğunda yaşamlarındaki bu yeni döneme geçerken

hem korkuların hem de çekincelerin olduğu bilinmektedir. Bazı âdetlerin uygulanması

ile çocuğun endişelerini yenebilmesini kolaylaştırır ve bu da mektep için

heveslenmesine yardımcı olur. Motivasyonu artıran bu âdetlerden biri de mektebe

başlayacak çocuğun bindirildiği, midilli, at ya da faytondur. Osman Nuri Ergin, bu

durum için şunları dile getirir: “İstanbul sokakları dar ve dik olduğu devirlerde araba

yerine çok kere çocuk midilliye bindirilir ve bu daha ziyade hoşa giderdi.193”Ahmet

Rasim de midilliye bindirilmesi ile ilgili bir hatırasında şöyle anlatır 194:

“(…) Bekleyiş ateşi, Kalfa’nın birden bire içeriye girerek

-Haydi! Yürüyün!... Kumandasıyla söndü. Hüryaaa!... Mektepten boşandık. Sokak kapısı

önünde bir daha vaziyet alıp tabur usulü dizildik. Bir de ne göreyim? Benim sürücü.

Kambur Felek’in midillisi önümüzde değil mi? Doru rengi, düşük sağrısı, çırpınıp duran

kılkuyruğu, üzerine sağlı sollu iki büyücek elin ortasında kalmış, kırmızı fesinin etrafı iki parmak

kalınlığında sırmalı sarıklarla dolanmış, arkası bize dönük, bir çocuk yürüyor. Ne derseniz deyin,

ben midilliyi kıskandım!”

Çocuğun güzelce giydirilmesi ve süslenmesinin ardından sırada onu mektebe

götürecek midilli, at ya da faytona bindirilmesi gelir. Bu âdetin öncesi kadar

gerçekleştiği esna da yaşanan hisler de hatıralar da aktarılır. Sadri Sema bir çocuğun

heyecanını ve gururunu şu sözlerle tarif eder 195:

“Mektebe yeni başlayacak çocuk giyinmiş, kuşanmış, süslenmiş, olarak evin kapısında

sabırsızlıkla mektep alayını beklemektedir. Orada hazır bulunan faytona atlar ve Âmin Alayı,

ilâhiler ve ilâhiciler arasında yola çıkar. Mektebe başlanacak çocuğun, bir günlük saltanatıdır bu.

Arabanın içinde sevinç ve heyecandan titremektedir o gün. Etrafına haklı bir gururla bakmaktadır

o gün”

192 Üçok, Hacışeyhoğlu Hasan“ Çankırı Tarih ve Halkiyatı” s.174-175 (2002):174-175 (Aktaran:

Koçak, Aynur. ”Memleket Hatıraları I” Türk Tarih Kurumu, 2012.

193 Ergin, age,92.

194 Birinci, Kara, age,111.

195 age,307.

53

3.3.3. Kurban Kesilmesi

Uygulanan âdetlerden biri de evrensel bir ibadet olan kurbandır. Kamus-ı Türki'de

kurban için şu ifade yer alır: “Fî-sebili'llah kesilen ve Cenab-ı Hakk'a vesile-i takarrüb

addolunan koyun vesair eti yenir hayvan.” Burada söylendiği üzere; Kurban, Allah'a

yakınlaşmak için adanan bir candır, dua şeklidir. “Eski Sami dünyasının tümünde

böyle bir kurban, dinsel işlevine rağmen, sadece bir anane, anlamı tümüyle

kavranılabilir bir ayinken Hz. İbrahim'in durumunda bir inanç eylemidir.196” Kurbanın

mektebe başlama merasiminde de bir anane ve dua niteliği taşıdığı görülür. Ercüment

Ekrem şöyle anlatır: “ Mektebin kapısında ekseriya kurban kesilir, çocuk mektepten

içeriye ilk adımını o kurbanın kanına basarak atardı” 197. Bir başka hatıra da Celal Esat

Arseven’e aittir198:

“Uzak mahallelere kadar akseden bu âmin sesleri arasında mektebe geldik. Kapıda bir kurban

kesildi, çocuklara külahlarla şeker dağıtıldı, karanlık merdivenlerden çıkarak dershaneye girdik”.

3.3.4. El Öpme

El öpme geleneği dini bir vecibeyle ilgili değildir. Toplumumuzda varlığını hissettiren

yaygın bir gelenektir. Özellikle; bayram günlerinde, vedalarda, kavuşmalarda, kız

isteme merasiminde, gelin alma âdeti esnasında kız evden çıkarken ve bunun gibi

çeşitli zamanlarda büyükler küçüklere ellerini öptürürler.

Talebe sıbyan mektebine ilk dersi aldıktan hemen sonra da önce hocasının daha sonra

da oradaki büyüklerinin ellerini öper. Bazen de ona ders öncesi yardımcı olan kalfanın

elini öptüğü bilinmektedir. Öyle ki çocuklar sadece dersten önce değil dersten sonra

da hocalarının elini öperler199. Ahmet Rasim mektebe başladığı de gün çok defa el

öptüğünü şu sözlerle anlatır200:

“(…) Tahir Ağa’nın yanında beş on yeni arkadaşım da vardı. Ben de aralarına karıştım. Yürüdük

mektebe girdik.

İşte bu binaya tıkılmak amacı. Mektep bahçe gibi, meydan gibi bir yer olmalı ki, insanın

ayrıldığına değsin. Merdivenlere kadar sağlamlığını kaybetmeyen ayaklarım, oradan itibaren

gevşedi. Geri geri gitmiyordu, ama ilerlemek de istemiyordu.

Sözün kısası hep birlikte imece ile çıktık. Dershaneden girdik ki bizim Kalka Mümin Efendi

yerinde oturuyor. Benim kendisi pufla, yüzü mavi zemin iri sarışın dallı minderim de yanı

başında.

Bir el öpme daha…

196Eliade Mircea, “Ebedi Dönüş Mitosu”, çev. Ümit Altuğ, (Ankara: İmge Yayınevi,1994): 79.

197 Birinci, Kara, age,283.

198 age,273.

199 Hamarat, age,93.

200 age,100.

54

-Otur.

Ne yapacaksın? Oturacaksın. Mindere diz çöktüm.”

Çocuğun hocaya teslimi sırasında aile, hocaya daima ihtiram göstermesi konusunda

çocuğu uyarır mahiyette sözler etmektedir.” Eti senin, kemiği benim” sözünün hem

hoca için hem de çocuk için söylenmekte olduğu düşünülebilir. Zeki Mesud Aslan

hatırasında şöyle anlatmaktadır201:

“ Mustafa’nın anası:

-İşte getirdim. Eti senin, kemiği benim dedi.

Gevrek Hoca biraz da yapmacık bir sertlikle, Mustafa’nın yüzüne bakarak, önüme diz çök, otur

dedi.

Rabbi yesiri oku, dedi.

Mustafa onu su gibi biliyordu. Okudu.

Aferin sana. Bu çocuk çabuk öğrenecek. Hani amme cüzün? Çantanda öyle mi? Çıkar bakayım,

işte şu baştan iki satırı ezberleyinceye kadar tekrarla. (…)

Mustafa kalktı, Gevrek Hocanın elini öptü ve hocanın oturduğu sundurmadan inerek bahçenin

öbür ucunda bulunan ve nisbeten daha yüksek olan ve sınıf vazifesini gören sundurmaya geçti.”

Hacı Şeyhoğlu Hasan Çankırı’da mektebe başlayan bir çocuğun hocasının elini ilk

defa öptüğü zamanı şöyle anlatır: “ Mektebe varınca herkes yerli yerince oturur.

Çocuğa hocasının eli öptürülürdü202”

Sözlü kaynaktan öğrenildiği üzere, talebenin ilk dersinden döndükten sonra

mahalledeki yaşlı kadınlar tarafından hürmetle karşılandığı ve artık ilim yolunda ilk

adımı atması sebebiyle gelecekte şahsiyetli ve muhterem bir insan olacağı

düşünüldüğünden, bir sevgi ifadesi olarak çocuğun başı okşandıktan sonra elinin

öpüldüğü edinilen bilgiler arasındadır203.

3.3.5. Çocuklara Şeker ve Harçlık Verilmesi

Merasim öncesinde ya da sonrasında yapılan adetler sadece mektebe başlayacak

çocuğu mutlu etmez, diğer çocuklar da düşünülür ve mutlu olmaları sağlanır.

Çocukların verilecek harçlık için heveslendiğini Ahmet Rasim hatırasında şöyle

paylaşır204:

“ Âmin Alayı, mektep kapısında da ayrıca bir dua ile üç âminden sonra bozuldu. İçeriye kapağı

atan atana! Kalfa bağırıyordu:

- Herkes yerli yerine oturacak… Oturmayanlara para verilmeyecek! Pehlivan Hoca o cılız

çocuğu karşısına aldı. Daha önce size anlattığım gibi ilk dersi verdi. Biz sessiz ve bekler

201 age,152.

202 age,319.

203 KK7

204 age,112.

55

durumda… Bizimle birlikte dolaşan Şeyh Ahmet Efendi yanında bir iki kişi daha dolaşmaya

başladı. Bana herkese ikişer tane veriliyor gibi geliyordu. Bana gelince, bir tane verdi ama

biraz iriceydi. Bir eski bakır yirmilik.

Eyvah! Nesi var? O zamanın bakır yirmiliği şimdiki kâğıt çeyreğin yanında en üst rütbe

sahibi gibi kalır!”

Ercüment Ekrem de çocukların harçlıklarla sevindirildiğini dile getirir205:

“Hoca efendi bir işaret verir, talebe kapının dışında iki keçeli saf kurarlar. Mesut baba onları da

sevindirecek, kendi sevincinden onlara da pay ayıracaktır.

Bir bir uzanan ufacık avuçların içine çil kuruşlar, ikilikler bırakılır.”

Çocukları her dönemde cezbeden yiyeceklerden olan şeker o dönemde de onlar için

sevinç vesilesidir. Çocukları ödüllendirmek için külahlarla şeker ikram edilir. Yahya

Kemal alay sonunda harçlık ve şeker aldığını anlatır206:

“ Galiba bizim Yeni mektep çocuklarından başka, diğer mahalle mekteplerinin çocukları da

gelmişler. Çünkü alay büyüktü. Bütün bu çocuklara külahlarla şeker ve birer gün harçlığı

verilmişti.”

Çocuk sayısının fazla olması bu ikramlara engel değildir. Alaya katılan tüm çocuklar

ve hatta mahalledekilere şeker verilir.

3.3.6. Hocaya ve Kalfaya Hediye Verilmesi

Hasan Âli Yücel Kalfaya takdim edilen hediye âdetinden hatırasında

bahsetmektedir207:

“Beni Recep Kalfa gelip hocamın önünden kaldırdı. Başıma geçirdikleri koskoca şey, cüz kesesi

idi. Fesim de kalfanın elinde idi. Bu halde sokağa çıktık. Utana utana Langa'daki evimize kadar

geldik. Bir an önce ben içeri girmek istedim, kalfa bırakmadı. Mustafa Lala'ya "Hanım efendiye

haber vermesini söyledi. Ailemizin büyüğü olan anneannem aşağıya indi. Başımdan cüz kesesini

çıkardı, kalfadan fesimi alıp giydirdi. Kalfanın ihtarı üzerine elini öptüm, o da beni öptü. Recep

Kalfa kapının önünden gitmiyordu. Anneannem iğreti dövşürülmüş bir ipekli mendil uzattı,

teşekkür etti ve ancak ondan sonra kapıyı kapadı ve gitti. Öğrendim ki anneannem bu mendilin

ucuna yarım Osmanlı altını bağlamış.”

Tahiru'l-Mevlevî o günlere dair hatıralarını anlatır “çocuk derse başlattırılıp hocaya

dua ettirildikten sonra mektepteki etfale ikişer, üçer kuruş, hoca ile -mubassır yahut

muallim muavini demek olan- kalfaya ucuna birkaç mecidiye bağlanılmış birer mendil

verilirdi” diyerek bu âdetten bahsetmektedir. Ayrıca şunları da ekler: “Hoca ile kalfaya

verilen nakdi hediyeye ceblik çuha yahut mintanlık kumaş ilave edildiği de olurdu”

208.

205 age,285.

206 age,117.

207 age,129.

208 age,356.

56

Hocaya ve Kalfaya verilen hediyeler her zaman para ya da altın değildir. Bazen yapılan

tatlılar da armağan edilmektedir. Muhtar Nasuhoğlu o günleri anlatarak: “Tepsi tepsi

getirilen saray lokmaları mektepte yenildi. Birer tepsi de hocaya, kalfaya verildi.” 209

der. Sermet Muhtar Alus ise : ” Hoca Efendiye bir kat çamaşır; daha dökülüp saçılanlar

tarafından baştan aşağı giyim kuşam; sarık, lata, şalvar. Keza kalfaya çamaşır. Kalfa

cübbelinin muavini makamında, onun da okutması var; mektebin mubassırı

kabilinden.” diyerek verilen hediyelerden söz etmektedir210. Sadri Sema o günlere dair

hatıralarını aktarırken yukarıda bahsedilen âdet hakkında şu satırları paylaşır:

“Hocaya, kalfaya tatlılar gönderilir. Baklava, helva, saray hurması gibi şeyler. Varlıklı

olanlar tarafından mendil, kumaş, kuşak filan da hediye edilirdi211”.

Osmanlı Dönemi’nde hocalara karşı fazlaca saygı ve minnet duyulmaktadır. Bunun

bir göstergesi olarak aileler tarafından bazen sözle bazen de hediyelerle şükranları

ifade edilmektedir.

3.3.7. Lokma ve İkramların Dağıtılması

Osmanlı Dönemi gündelik yaşamında yahut özel günlerde şerbetli tatlılar, lokmalar ve

helvalar yapılır. Bazen bir vefat bazen de mektebe başlama töreni ya da bir bebeğin

dünyaya gelmesi bu âdet için vesiledir. İkramlıklar hem misafirperverliğin hem de

cömertliğin bir ifadesi olarak sayılabilir. Hasan Âli Yücel ilk dersinin akabinde

dağıtılan lokmaları hatırasında anlatır212:

“Yaldız çerçeveli kareler içine basılmış harflere bön bön bakıyorum, ”elif”, ”be” yi en sondaki

“ye” yi unutmamıştım. Fakat geri küsurunun adları hiç hatırımda kalmamıştı. Bunları nasıl

öğreneceğimi düşünüp ne güç bir işe başladığımı sıkıntı ile kafamdan geçirirken sınıfta bir kığıştı

oldu. Camlı kapı ardına kadar açılmış, tepsilerle lokma geliyordu. Kapı yanında oturan genç, şaşı

gözlü molla (bu, kalfamız Recep’ti), çocukları onar onar tepsilerin başına oturttu. Beni de kendi

oturduğu tepsiye aldı. Çocuklar elleriyle lokmaları öyle kapışıyorlardı ki, bir kere bile bu

tepeleme konmuş, altın sarısı saray lokmasına elimi uzatmaya cesaret edemedim. Bizim kalfa da

dahil, hiç kimse başkasına dikkat edecek halde değildi. Şaştım kaldım, kısa bir zaman içinde

tepsilerde lokmadan eser kalmamıştı. Eller, ağızlar, üstler başlar vıcık vıcık tatlı içerisinde idi.”

İkramlar dağıtılırken bazen mektep hocasına ve Kalfaya verilmek üzere bir armağanın

de yanına eklendiği görülmektedir. Sadri Sema’nın hatıralarından şu sözler örnek

verilebilir213:

“Bu ananeleri müteakip davetlilere ve çocuklara bir ziyafet çekilirdi. Lokma, helva, zerde, pilav

gibi şeyler verilirdi. Daha sonra mektep hocası ile mektep kalfasına paralar verilir ve ayrıca,

209 age,190.

210 age,355.

211 age,314.

212 age,126.

213 age,308.

57

çuhalar, kumaşlar, hediye edilirdi ki hoca ve kalfa bu çuhalar ve kumaşlarla cübbe, gömlek

yaptırırlardı.”

3.4. Okuldaki Görevliler

Sıbyan mekteplerinde yönetim kadrosu: mektebin bina tamirat ve bakım harcamaları,

hocaların ücretlerinin yanı sıra talebelerin her nevi giderleri için çalışmalar

yapmaktadır. İdari kadroda hocanın yanında ayrıca Nâzır, Kâtip, Câbi ve Vekilharç da

görev yapar. Nâzırın vakfa dair bir karar yetkisi bulunmaz. Yalnızca mütevelliler

tarafından vakfın kurallarına ne derece itaat edildiğini kontrol eder ve vakfa zarar

verebilecek davranışlar konusunda dikkatlidir. Atama için mütevellide hangi nitelikler

aranıyorsa nazırlar için de geçerlidir. Kâtib, mektebi ve vakfı ilgilendiren yazışmaların

tümünü yapar, vakıftaki erzak kullanımını veya eşyaları hususi deftere kaydeder. Câbi

ise vakıf gelirlerinin tahsil edilmesi ve kontrolü için görevlidir. Bununla birlikte vakfın

ihtiyacı olan eşyalar ve malzemeler vekilharcın mesuliyetindedir214. Görevlilerde

bulunması gereken nitelikler ve ödenecek ücretler vakfiyelerde belirtilmektedir.

3.4.1. Mütevelli

Mütevelli yönetim kadrosunda bulunan en yetkin görevlidir. Bu görevdeki kimseler

vakıf tarafından seçilir ya da vakfın belirlediği şartlar doğrultusunda göreve kabul

edilir215. Genellikle Mütevellinin halk içinde güvenilir ve dindar bir insan olarak

tanınması, itibar sahibi, isabetli kararlar alabilen bir insan olması gibi vasıfları vazifeye

atanmasında önemli kıstaslardır216. “Mütevelliler, vakıf şartlarına uygun olarak

kadının nasbı ile tayin olmaktadır” 217.

Sıbyan mekteplerinden yükümlü olan mütevelliler, eğer görevlerini yerine

getiremeyecek kadar rahatsız olurlar ise o zaman bir sorgu sürecinden sonra

görevlerini bir başkasına devredebilmektedir. Görevi başında ihmali ve kusuru olan

mütevelli hemen görevden uzaklaştırılmaktadır. Yapılan hizmet karşılığında

mütevelliler yevmiye olarak 1-3 akçe arasında ücret alırlar218.

214 Hızlı Mefail “Osmanlı Sıbyan Mekteplerinde Okutulan Dersler (Klasik Bursa Örneği)”,

Osmanlı Dünyasında Bilim Ve Eğitim Milletlerarası Kongresi, 12-15 Nisan 1999 s.109-115.

215 Bahaeddin Yediyıldız, Vakıf, İslam Ansiklopedisi, c. 8, (İstanbul: MEB, 1986): 153-172.

216 Salih Pay, Türkler Ansiklopedisi, c.10,(Ankara: Yeni Türkiye,2002): 491-509.

217Mehmet Zeki Pakalın, “Âmin Alayı” Osmanlı Tarih Deyimleri Ve Terimleri Sözlüğü, c. 2,

(İstanbul: MEB, 1993): 640.

218 Mefail Hızlı, Türkler Ansiklopedisi, c.10,(Ankara: Yeni Türkiye,2002): 426-435.

58

3.4.2. Muallim

Sıbyan mekteplerinde görev yapan hocalar genellikle medreselerde öğrenim görmüş,

cami ya da mescitte imamlık veya müezzinlik görevinde bulunmuş veya bulunan

kimselerdir219.“Kelime olarak “muallim”: öğreten, öğretici demek olup mekteple

ilişkilendirildiğinde çocuklara Kur’an-ı Kerim okumayı, dini bilgileri ve yazmayı

öğreten kişi anlamını kazanmaktadır” 220.

Hocalar bu vazife için seçilirken “Nefsi enfes sahibi, rıza-yı hak talibi ve bir salih

hafız-ı kelamullah, namazın erkân ve şeraitin bilir, sıbyan talimine münasip ve kadir

kimse” olmasına özen gösterilir.221 Mektep Hocası ile kalfalar bazen mahalledeki en

şerefli ve haysiyet sahibi insanlardan seçilir. Mektepte eğitim ve öğretimi verecek

kişinin fiziksel olarak sağlıklı, zeki olarak tanınmış yaşlılardan olmasına özen

gösterilir222. Buradaki amaç Hocanın belli bir olgunlukta ve kültürlü olmasıdır. Ayrıca

çocuklara tecrübelerini aktarırken yaş almış olmanın verdiği hissiyat sayesinde onlarla

kolay bir şekilde iletişim kurmasıdır. Hocanın bu özelliklerinin talebe iyi bir şekilde

manevi bağ kurmasına yardımcı olduğu düşünülür. Bu sayede, sıbyan mektebini

bitirmiş olanlar, yaşlarından olması gerekenden daha fazla olgunluğa ve hayat

bilgisine sahip olmaktadırlar223.

Misal vermek gerekirse, Fatih Sultan Mehmet Dönemi’nde bu mekteplerde görev

alacak hocalar için Sahn-ı Seman ve Eyüp medreselerinde farklı dersler verilir. Fakat

bir müddet sonra bu dersler önemsenmez ve medreseden mezun olan herkes hocalık

yapabilir224. Nitekim mektepte görev yapacak hocanın kabulünde hem Kadı’nın hem

de şehirde tanınmış, saygı duyulan kimselerin kararı etkilidir. Sonraki aşamada ise

mektepte hoca olarak görevlendirilmesine karar verilen kişinin adı, Kadı’nın arzı ile

padişaha iletilir, padişah da onaylayıp berat verirse hocanın göreve kabulü kesinleşmiş

olur225.

219 Ünal Taşkın, “Klâsik Dönem Osmanlı Eğitim Kurumları”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar

Dergisi, c. 1 s. 3 (2008): 347.

220 Hızlı, age, 209.

221 Yücel Gelişli, Türkler Ansiklopedisi, c.15,(Ankara: Yeni Türkiye,2002):39.

222 Bkz. Ek. 9

223“Sıbyan mektebi Tarihçesi” http://www.siyasalvakfi.org/hakkimizda/tarihce/sibyan-mektebi

tarihcesi-3.html [ 13.10.2018]

224 Cahit Baltacı, “Eğitim Sistemi”, Osmanlı Dünyayı Nasıl Yönetti: Devlet yönetimi, İktisat,

Askeri Teşkilat, Eğitim Sistemi, Gündelik Hayat” (İstanbul: İz Yayınevi, 1999), 246.

225 Musa Çadırcı, “Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapısı”,

(Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları),96.

59

Genellikle muallimler hayatları boyunca aynı yerde görev yaparlar. Muallim yaşamını

yitirirse yerine münasip görülen biri gelir. Vefat etmeleri haricinde muallimler

görevlerinden feragat edip bırakmaları durumunda yerlerine önerilecek şahsın “hükmi

hümayûn” sahibi olması koşuluyla onun yerine başkasını tavsiye edebilirler. Haber

vermeksizin mektepten ayrılan ya da şehirden izinsiz ayrılışı anlaşılan kişilerin yerine

derhal muallim atanmaktadır. Bununla birlikte bazı sebeplerden ötürü izinli olup

görevini bırakan muallimlerin yerlerine başka bir muallime geçici olarak görev

vermeleri uygun görülür. Muallim vazifesini yapamayacak bir özre sahipse yerine

bıraktığı kişinin ismini ve yapacağı görevi mahkeme kayıtlarına geçirmek

mecburiyetindedir. Muallimler bazen başka biriyle becayiş yoluyla

değiştirebilmektedir. Bu uygulamaya “İstibdal” denmektedir. İki tarafında

mahkemeye gelip rızalarının olduğunu bildirmeleri gereklidir. Muallimin görevinden

uzaklaştırılma durumu söz konusuysa yerine geçecek kişi bir sınav ile vazifesine

başlamaktadır226. Koçi Bey, dönemin Muallimleri hakkındaki halkın görüşlerini

risalesinde şu sözleri kaleme alır227:

"Bir müderris duacıları yoldan geçse, bütün halk tamamen ona dönüp pek fazla hürmet ve ikram

ederlerdi. Irz ve vakarları olgun halde idi. Dışarı çıktıkları vakit, kendileri ve adamları babayani

elbiseler giyerlerdi. Kat‘iyyen süs ve zarafetleri yoktu. Beyhude seyir ve süluk ve yüksek mevki

isteğinde değillerdi. Herkes evlerinde ilim ile uğraşıp çıktıklarında ya derse, ya cami-i şerife

yahut Allah için sevdikleri kimselerin ziyaretlerine giderlerdi"

Herkesin nezdinde, mektepler ve burada görev yapan hocaların varlığı “adam

olabilmenin” vesilesidir. Bu sebepledir ki o dönem şöyle bir söz vardır: “Mektep bir

mekseb-i edeptir”. Manası: “Mektep, terbiyenin kazanıldığı yerdir” şeklindedir228.

Hocanın görevlendirmesi kız mekteplerinde farklı bir şekilde mümkündür. Medrese

mezunu olmamalarına rağmen “Tuhfe-i Vehbi” ile ” Subha-i Sıbyan” risalelerinden

okuyup yetişen yaşlı kadınların da mektepte muallime oldukları bilgisi bugün

mevcuttur. Ayrıca medrese mezunu herkesin muallim olmasına engel olmak amacıyla

1868 yılında Darulmuallimin-i Sıbyan adında bir muallim mektebinin açılması uygun

görülür. 1869 tarihli Maarif-i Umumiye Nizamnamesinde de yalnızca bu mektebi

bitirenlerin sıbyan mekteplerinde muallim olarak görev yapabilecekleri şartı

getirilir229. İlmî ve ahlaki olarak hocaların yeterliliklerinin önemli olduğu hususunda

226 Hızlı, age, 210-21.

227 Zuhuri Danışman, ” Koçi Bey Risalesi“, (İstanbul: Milli Eğitim Basımevi,1972): 28-29

228 Yahya Akyüz, “Türk Eğitim Tarihi MÖ. 1000- MS. 2015”, (Ankara: Pegem Akademi Yayınları:

93.

229 Cahit Baltacı, “Eğitim Sistemi”, Osmanlı Dünyayı Nasıl Yönetti: Devlet yönetimi, İktisat,

Askeri Teşkilat, Eğitim Sistemi, Gündelik Hayat” (İstanbul: İz Yayınevi, 1999):246.

60

Süleymaniye Vakfiyesi önemli bir örnek teşkil etmektedir. Vakfiyede:“Ahadis-i

Nebeviyye ve Ahbar-i Mustafeviyye nakl olunmak içün bina olunan Darü’l hadis‟ de

bir âlim ü amil ve fazıl ü kâmil, tefsir-i Kur‟an-i fasihe kadir ve nakl-i ahadis-i

sahihade mahir, mesabih-i pür tab gibi fezayil-i zahir…” ibareleri yer almaktadır230.

Sıbyan mekteplerinde görev yapan muallim ve muallimelerin hem halk içinde hem de

çocuklar nezdinde itibarı büyüktür. Çocuklar mekteplerine ve hocalarına saygılı

davranmak mecburiyetindedirler. Hoca, ana ve babadan daha üstün görülür ve bu her

fırsatta çocuğa hatırlatılır. Bu konuda şöyle bir kabul vardır: “Hoca hakkı, ana baba

hakkından büyüktür. Birisi dünyaya getirir, öteki adam eder.” Bu mektepte görev alan

hocalar hayatlarını refah içinde yaşarlar, şehirde itibar sahibi olanlar onların tüm

ihtiyaçlarının temini konusunda özen gösterirler231. Hocalar mahalle dedikodularına

asla karışmaz, örnek teşkil eden bir insan olarak insanlar tarafından uygun görülmeyen

yerlere gitmez, avam içinde oturmazlar232.Mektep Hocalarından Mehmed b. Receb

Dai Efendi bu konu hakkındaki düşüncelerini “Nevhatü‟l-Uşşak” isimli eserinde şöyle

dile getirmektedir233:

“Dolardı mektebîmin îçi sıbyân

Ederdim onlarâ tâ‟lîm-i Kur‟ân

Olup beş vaktde mihrâbâ mülâzım

Bu mâ‟nâlardı ancak, bâna lâzım

Değildim halkın ağ-û kaaresinde

Oturmazdım avâmın âresinde.”

Muallimler, talebeleriyle yakından ilgilenirler. Çocuklardan biri rahatsızlanıp mektebe

gidemezse hoca efendi üç gün sonra sınıfın sınıf başı olan çocuğu gönderir talebenin

hatırını sordurur ve kendisinin, arkadaşlarının selâmını iletir. Hastalık devam ederse,

bu defa hoca efendi hatır sormak için mektep halifesini gönderir. Ayrıca kendisinin ve

çocukların selâmının yanı sıra biraz da gevrek denen kızartılmış ekmek yollar.

Rahatsızlığın daha da uzaması halinde hoca efendi kendisi çocuğun evine hatırını

sormaya gider. Çocuğun yanına oturur, çocuğa rahatsızlığını hissettirmeden içinden

sessizce bir ayet okur ve çocuğa doğru üfler234.

230 Kemal Edip Kürkçüoğlu , “Süleymaniye Vakfiyesi”, ( Ankara: Vakıflar Umum Müdürlüğü,

1962): 107.

231 Koçak, Şirin, Yavuz, age,79.

232 Özyalvaç, age,18.

233 Dâi Mehmed ibn-i Receb,” Nevhatü’l Uşşak” (İstanbul: Matbaa-ı Amire, 1261),16.

234 Abdülaziz Bey, age,64.

61

Osmanlı Devleti’nde sadece sıbyan mekteplerinde görev almak üzere muallim

yetiştirilecek okullardan ilk defa Fatih Vakfiyesinde bahsedilir fakat bu uygulama 19.

yüzyıla gelininceye kadar tam manasıyla uygulanamaz. Sıbyan mektepleri için

muallim yetiştirecek olan ilk yer 1868 yılında “Dârülmuallimin-i Sıbyan”dır. Daha

sonra 1869 yılı Maârif-i Umumiye Nizamnamesi ile de muallim okullarının amacı,

içeriği ve genel programı belirlenmiştir235.

3.4.3. Kalfa (Halife)

Kalfa, mektepte muallime yardımcı olan kişidir. Aynı zamanda Halife olarak da

isimlendirilmektedir. Mektepte ders yapılırken muallime tarafından ihtiyaç olduğu

belirtilen konularda yardımcı olmaktadır. Eğer muallimin derse giremezse dersi kalfa

yapmaktadır. “Kalfanın sâlih, dindar, zühd ve takvasıyla ile tanınan Kur’an ehlinden

bir kimse olması gerekmektedir236” Ayrıca kalfalar mektepteki talebeler içinde

durumu zayıf olanlar ve mektebe ilk defa başlayanların öğrendiklerini tekrar etmesine

yardımcı olarak onların da diğer talebelere yetişmelerine destek olur. Kalfalar

sayesinde hem eğitimde süreklilik hem de talebelerin disiplini sağlanmaktadır. Fatih

Sultan Mehmet ‘in Vakfiyesinde kalfadan şu sözlerle bahsedilmektedir237:

“…Ve kalfanın da muallimi evvelin tâlim eylediğini etfale tekrir ve iade ve istiskali hizmet

eylemeyüp bilmedikleri mevazii lütf ve rıfk ile ifade eylemek” burada söylenen, “ yardımcısı da

muallimin çocuklara öğrettiklerini tekrar ve müzakere ettirecek, görevini zor bulup sevmemezlik

etmeyecek ve çocuklara bilmedikleri konuları güzellikle ve yumuşak huyla anlatacak.”

Kalfalar sadece muallime yardımcı olduğu için ücret almaz aynı zamanda cüz

tilavetinden de bir ücret alır. Kalfalar çok çalışarak her yere yetişmeye çalışırlar.

Renkli yaz-sil kâğıtlarını mühürleyip çocukların derslerini ezberledikten sonra

huysuzluk yapmalarına da izin vermezler. Çocuklar eve gidip gelirken onlara yardım

ederler. Zaman zaman büyük sınıflardan öğrenciler kalfaya yardım ederler238.

Kalfaların mekteplerde çalışabilmesi için muallimlerin görevlendirilmesinde olduğu

gibi bazı kıstaslara dikkat edilir. Kalfalar için genellikle 1-2 akçe arasında yevmiye

verilir. Fakat 3 akçe ödenen yerler de mevcuttur239.

235 Yahya Akyüz, (1994), “Türk Eğitim Tarihi (Başlangıçtan1993'e)”, (İstanbul: Kültür Koleji

Yayınları, 1994): 181- 182.

236 Kemal Edip Kürkçüoğlu, “Süleymaniye vakfiyesi” (İstanbul: vakıflar umum müdürlüğü,1962):

37.

237 Yahya Akyüz, “Osmanlıda Kadın Öğretmenli Ev Sıbyan Mektepleri”, OTAM, s. 15 (2004): 93

238 Muallim Naci, ”Ömer’in Çocukluğu”, Haz. Osman Sevir,(İstanbul: Bilge Kültür Sanat

Yayınları,2005): 35.

239 Hızlı, age,211.

62

3.4.4. Nâzır

Nâzır, mütevellilerin görevlerini yaparken vakfın kurallarına göre hareket edip

etmediklerini ya da vakfı zarara uğratacak davranışlarda bulunup bulunmadıklarını

kontrol etmekle görevlendirilmiş bir kişidir. Vakıf ile ilgili her hangi bir karar yetkisi

bulunmamaktadır. Sadece mütevelli bu yetkiye sahiptir240. Mütevellilik ve nazırlık ilke

olarak aynı kişide toplanmaz. Mütevellide aranan nitelikler nazırda da aranır.

Nazırların aldıkları ücret 1-1,5 akçe civarındadır241.

3.4.5. Bevvap (Kapıcı)

Bevvabın ilk görevi sabahları mektebi açmaktır. Daha sonra temizlik işine bakar, su

temini ile ilgilenir, bahçe bakımı ile uğraşır ve çocukları sabahları teker teker çocukları

adreslerinden alır.242 Mektepte öğleden sonra çocuklar için ders molası verildiği için

de evden yemek getirenler yemeklerini yerler. Eğer talebenin evi uzak değilse bevvab

onu evine götürür ve ders arası bittiğinde yeniden mektebe getirir. Daima çocuklara

göz kulak olan bevvab ders bitiminde de onlarla alakadardır. Mektepten hemen

dağılmak yasaktır. Talebeler sıra olmuş vaziyette mektepten çıkar ve bevvab onları tek

tek ailesine teslim eder243. Ahmet Rasim Tezgâhçılarda yer alan mektepte karşılaştığı

bevvap hakkında şunları söyler244:

“ Daha binadan içeri girmeden karşımıza başına ibiği dik durmuş, beyaz keçe külah üzerine sarık

sarılı geniş, yeni bir kavuk giymiş, kelle tıraş, kesik bıyık, çember sakal, mintanı kumlu sarı

zemin üzerine siyah dallı basmadan, üstünde eski bir aba haydari, şal kuşaklı, eski şalvarlı biri

çıktı.”

3.4.6. Mubassır

Mekteplerdeki görevlilerden bir de mubassırlardır. Bu görevdeki kişi bugünkü

güvenlik görevlileri gibi düşünülebilir245.

3.4.7. Talebeler

Sıbyan mektebinde son sınıf talebeleri yeni talebelerle ilgilenirler. Küçük talebeler

büyüklerine “abla” ya da “abi” diye hitap ederler. Hafızlığa başlayan, okuma

240Ali Himmet Berki, “Vakfa Dair Yazılan Eserlerle Vakfiye Ve Benzeri Vesikalarda Geçen

Istılah Ve Tabirler” , (Ankara: Doğuş Matbaası 1966): 44.

241 Hızlı, age,212.

242 Ali Birinci, İbrahim Kara,” Bir Eğitim Tasavvuru Olarak Mahalle/Sıbyan Mektepleri”,

İstanbul: Dergâh Yayınları,2005,11.

243Naci, age,19.

244 Hamarat, age,89-90.

245Çelik, age,131.

63

konusunda iyice yol kat etmiş büyük talebeler küçüklerin nezaretçiliğini yaparlar,

onlara derslerini tekrar ettirirler. Talebeler “evci” ve “sepetçi” olmak üzere ikiye

ayrılmaktadırlar. Öğle yemeği için eve gidenlere evci ya da evli, mektebe yemek

getirenlere veyahut müstahdemden peynir, helva, ekmek, köfte gibi yiyecekler

alanlara da sepetli denmektedir. Bu tabirin sebebi, çocukların yemeklerini kulpları

olan küçük sepetlerle mektebe getirmesinden kaynaklanmaktadır246.

3.5. Okulda Verilen Dersler

Osmanlı Dönemi’nde sıbyan mektepleri, ulaşılması mümkün olan her köşeye

açılmıştır. 16.yüzyılda Osmanlı Devleti’ni gezerken her köyde mektebin varlığını

gören bir Fransız seyyahı ilk tahsilin Osmanlı’da batı ülkeleriyle kıyaslanamayacak

kadar kapsamlı olduğundan söz eder247.

Vakfiye şartlarına, şehir, kasaba ve köylere göre mekteplerin ders programı farklılıklar

gösterebilmektedir. Bazen de dönemlere ve hocalara göre program değişebilmektedir.

Genellikle ; duaları düzgün okuyabilecek kadar Kur’an-ı Kerim ve Tecvid bilgileri,

namaz sureleri, ilmihal bilgileri, nasıl namaz kılındığı şeklinde dini bilgilerle beraber

tekbir getirme, salavat ve dini musiki eğitimi verilir. Derslerin temelinin Kur’an-ı

Kerim’den esas alındığı görülmektedir248. Ana dersleri sırasıyla yazmak gerekirse

şöyledir249:

Tablo 1: Verilen Ana Dersler

246 Koçak, Şirin, Yavuz, age,79.

247 İbrahim Ateş, “Vakıflarda Eğitim Hizmetleri ve Vakıf Öğrenci Yurtları”, Vakfılar Dergisi,

(1982):50.

248 Kara, Birinci, age,12.

249 Uğur Demirbağ, “Sıbyan Mekteplerinde Verilen Eğitim Programlarının Değerlendirilmesi”, Türk

İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi, s.16 (2018): 411

Elifba İlmihal

Amme Cüzü Türkçe Tecvid

Türkçe Lügat Kur’an-ı Kerim

Ahlak ve Yazı Hıfz-ı Kur’an

64

1869 yılında Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ile Eğitim Sisteminde bazı değişiklikler

yapılmıştır. Bu değişikliklerle birlikte derslerde değişiklikler görülür250.

Tablo 2: Değişiklikler Sonrası Verilen Ana Dersler

Elifba Yazı Talimi

Kur’an-ı Kerim Muhtasar Fenn-i Hesap

Tecvid Muhtasar Tarih-i Osmanî

Ahlak risaleleri Muhtasar Coğrafya

İlmihal Malumat-ı Nafia risaleleri

Muhtar Nasuhoğulu Sıbyan mektebinde gördüğü dersleri şu şekilde sıralar : “Süheyl

Bey Mektebi'nde Kur'an-ı Kerim, Tecvid, A'mal-i erbaa, Coğrafya-yı umumi, Kıraat,

Hat, İmla, Lugat, Tarih derslerini gördüm. Birinci sınıftan üçüncü sınıfa kadar üç sene

devam ettim. Sınıfımın daima birincisi idim” diyerek o dönemki derslerden

bahseder251.Tevfik Sağlam ise Tecvid dersi için şu sözleri paylaşır252:

“Nahilbend mektebinden hoşlandım. Oradaki hayatım rahat ve arızasız geçti. Üç yıl okuyarak

ilköğretimi bitirdim. Okuldan çıktığım zaman Türkçe harekeli ve harekesiz yazıyı okuyabiliyor

ve yazıyordum. Kur'an'ı hatmedip etmediğimi hatırlayamıyorum.

Mahalle mekteplerinde hüsnü hat (güzel yazı) ve tecvit de öğretilirdi. Tecvit Kur'an'ı düzgün

okumak kaidelerini öğreten bir dersti. Ders kitabı Tecvid-i Karabaş adında taş basması bir risale

idi. Öyle bir kitap ki, anlamak çocukların değil, benim diyen büyüklerin bile haddi değildi.

Cümlelerin çoğu “kaçan” sözü ile başlardı. Bunun manasını hiç bir zaman anlayamamışım.

Kaçanın bilhassa Rumelilerin kullandığı “haçan” sözünün aynı olduğunu ve “ne vakit ki”

anlamına geldiğini 76 yaşında "Türkçe sözlük"ten öğrendim. Karabaş tecvidinde ne terimler

yoktu: idgam maa’l-gunne, idgam bila gunne, huruf-u ihfa, medd-i muttasıl, medd-i munfasıl

daha neler neler!”

17. asrın ortalarında yaşamış olan Mehmet Efendi’nin çalışmada daha önce örnek

verilen “ Nevhatü’l Uşşak” isimli şiirinde o dönemde hangi derslerin nasıl okutulduğu

hakkında da malumat içerdiği görülmektedir253:

“Dolardı mektebimin içi sıbyan

Ederdim onlara tâ’limi Kur’an

Oturdular çü tertib üzre sıbyan

Kimi heyce okurdu kimi Kur’an

250 age,414.

251 Kara, Birinci, age,196.

252 age,303-304.

253 Reşat Ekrem Koçu, “Sıbyan Mektepleri”, Tarih Mecmuası, c.1. s. 2. , (1966), 28.

65

Önümde her biri tekrar ederdi

Alıp dersini yerine giderdi.”

Sultan II. Bayezıd’ın vakfiyesinde mevcut olan şu ifadeler, erken dönemlerde bir

Sıbyan mektebi ders programını ile ilgili şu bilgileri sunmaktadır254:

“Ve bir sâlih hafız-ı Kelâmullah ve namazın erkânın ve şerâitin bilir ve sıbyan talimine münasip

ve kâdir kimesne Mualimhane‟de eytâmdan (yetimlerden) ve sıbyan-ı fukaradan otuz nefer

oğlancıklara yevm-i Cumadan gayrı günlerde Mushaf-ı kerime baka, Kur’an metni okuta ve

kemâ-yenbağî (gerektiği gibi) öğrete ve bildire ve mazilerin ve geçmiş derslerin dinleye. Ve

namaza müteallik nesneleri okuta ve bildire. Ve tedibe (terbiyeye) muhtaç olanları tedib-i şer‟î

ile tedip eyleye. Ve hizmetinde dahi cidd ü sa„y eyleye. Ve destur vericek (derslerin bitiminde)

vâkıfın ruhiyçün ve kabul-i tilavet-i eytâm (yetimlerin okudukları duanın kabulü) için dua ettire.

Ve bir salih kimesne anda halife (kalfa) ola, sıbyan okutmakta ve bildirmekte, mazilerin

dinlemekte ve tedipte muallime dâim muavenet eyleye.”

3.5.1. Ders Düzeni ve Kurallar

Mektepte derslere sabah erken başlanır. İlk ara, öğle yemeği için verilir. Ardından

ikindi vaktinde dersler son bulur. Talebeler içi Kur’an okumaya başlamak çok

mühimdir. Alfabe öğrenildikten sonra Kur’an okumaya Amme cüzünden başlanması

âdettir. Mektepte talebelere Kur’an-ı Kerim’e saygı göstermeleri gerektiği öğretilir.

Kur’an’ı ellerine alacakları zaman veya yerine koymadan önce öpmeleri ve alınlarına

götürmeleri gerektiğini tüm talebeler bilirler. Bu hareketi üç kez tekrar ederler255.

Sabah mektebe gelen her talebe yerine geçmeden önce birinci ve ikinci hocanın elini

öpmek mecburiyetindedir. Ders bitiminde Mektepten dağılmadan önce de yine

hocanın eli öpülür. Çocuklar ders almaya ve vermeye gelirken oturma sırası düzeninde

teker teker gelmektedirler. Öncelikle talebe rahle üzerine kitabını ve Mushaf’ını koyar,

dersini alır ve verir. Bir talebe yerine geçtiğinde diğeri gelir. Talebe sayısının çok

olduğu mekteplerde ya da vaktin kısıtlı olduğu zamanlarda sonlara doğru talebeler

ikişerli guruplar halinde gelebilirler256.

Ahmed Rasim sıbyan mekteplerinden söz ederken talebeleri gruplar halinde anlatır.

İlk grup Tebarekecilerdir. Bu grup, hocanın önünde cüzleriyle hazır bulunurlar ve

grup halinde okuma yaparlar. İkinci grup ise Mushafçılardır. Mushafçılar, okumalarını

hocanın önünde tek tek yaparlar. Üçüncü grup ise, Ahmed Rasim tarafından “be iki

esre dersliler” olarak adlandırılır ve bağırır vaziyette tüm talebeler aynı makamda

derslerini okurlar. Kur’an ezberleyen talebeler Ahmet Rasim tarafından hafız olarak

254 Mehmet Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyim ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Milli Eğitim

Basımevi,1971, 202.

255 Çelik, age,131.

256 age,79.

66

isimlendirilir. Hafızlar birer birer hocanın önünde derslerini, ezberlediklerini okurlar.

Bu talebeler yanlış okuduğunda hocaları rahleye dokunarak işaret verir, çocuk da

hatasını düzeltir257.

Mektepte ders bittiğinde çocuklar semtlere göre ayrılırlar ve ikişerli gruplar halinde

giderler. Perşembe günleri, tatilden yarım saat önce bütün çocuklar dershanede

toplanırlar ve diz çökerler bu esnada biri Aşr-ı Şerif okur. Hoca dua eder ve mektebin

geçmiş hocalarının isimleri duada rahmetle anılır. Duanın ardından Cuma tatili

verilir258.

3.5.2. Kur’an-ı Kerim Dersleri

Müslüman toplumların hepsinde, sıbyan mektepleri için tek temel ders bulunmaktadır.

Bu ders aslında manası verilmeden Kur'an’ın sadece nasıl okunduğunun

öğretilmesidir. Bu programın sebebi düşünülürse İbn Haldun ‘un görüşü hatırlanabilir.

İbn Haldun’a göre, çocukların verilen değerleri kabullendikleri dönemleri ilk çocukluk

çağıdır ve kalplerinde Kur'an sevgisinin filizlenmesi için uygun bir dönemdir. Eğitime

devam etmemesi durumu göz önünde tutularak çocuğun Kur'an sevgisi kazanması

hedeflenmektedir. Sıbyan mekteplerinde dini eğitim verildiğinden, eğitim Kur’an-ı

Kerim öğrenmek için Arapça alfabenin öğretilmesiyle başlar ve ardından Kur’an

okutma ve ayet yazdırma olarak devam eder. İlk başta Kur’an öğretmenin amaçlandığı

bu mekteplerde bazen eğitimin yeterli olmadığı anlaşılır ve bazı dersler eklenip

değişiklikler yapılır259.

Osmanlı Dönemi sıbyan mekteplerinde Kur’an okumak ve ezberlemenin yanı sıra;

tecvit, ilmihal, namaz usulleri ile sureleri öğretilir. Kitabet ve yazı dersleri I. Mahmut

ile I. Abdülhamit dönemlerinde verilmektedir260.

3.5.3. Arapça ve Farsça

Arapça ve Farsçaya hem dönem itibari hem de okunan eserler sebebiyle hayli kıymet

verildiği bilinmektedir. Hamidiye Mektebi I. Abdülhamit Dönemi’nde yaptırılmıştır

ve vakfiyesinde bu mekteplerde muhtemelen Bab-ı Ali’de memur olarak görev alacak

memurları iyi yetiştirmek için eğitim programında Arapça ve Farsçanın bulunduğu

257 Hamarat, age,90.

258 Kara, Birinci, age,234.

259 Osman Ergin, “Türkiye Maarif Tarihi”, (İstanbul: Osmanbey Matbaası,1939): 73.

260 Cahit Yalçın Bilim, “Türkiye’de Çağdaş Eğitim Tarihi”, (Eskişehir: Anadolu Üniversitesi

Yayınları,2002): 3.

67

bilgisine ulaşılmaktadır261. Farsçadan ziyade genellikle mekteplerde öncelikli olarak

Arapça tercih edilmektedir.

3.5.4. Selamlama

Talebeler heyecan içinde beklerler nizami bir şekilde dururlar. “Sıra halinde dizilmiş

olan çocuklar, mektep kapısına gelenleri selamlar. Merdiven başında Hoca Efendi

tarafından kabul edilirler”. Sadece Hoca Efendi değil Padişah için de selam verilip

dualar okunduğu bilinmektedir262..

3.5.5. İlk Ders

İlk ders mektebe başlama merasiminin ardından çocuk için hem heyecan hem de korku

verici bir andır. Anne babası tarafından mektepte dikkat etmesi gereken hususlar

konusunda defalarca ikaz edilen çocuk daha mektebe başlamadan hocasına büyük bir

saygı beslemektedir. Âmin Alayı bittiğinde alaydakiler mektep kapısına gelindiğinde

dururlar. Çocuk direkt içeri girmez zamanın padişahı için selam verilir, şu dizeler

söylenir:

“Ey şehriyar-ı pürkerem;

Ey padişah-ı muhterem;

Tahtında ol daim hurrem

Ey padişah-ı muhterem”

Daha sonra dua okunur ve Gülbank çekilir. Hoca efendi tekrar dua eder ve âmin denir.

Artık mektep kapısından girme vakti gelir. Çocuğun bir elinden bevvab bir elinden de

mektep kalfası tutar ve hocanın önüne götürürler. Minder ve rahle önceden hocanın

önünde hazır bulunur. Çocuk hocasının elini öper ve diz çöküp rahlenin başına geçer.

Bu esnada baş kalfa elif cüzünü açmasına yardım eder. İlk dersten önce ev halkından

kimse çocuğa cüz kitabından bir şey öğretmemeye dikkat eder ve Âmin Alayı’nı

bekler263. Hasan Ali Yücel bu konu ile ilgili bir hatırasını şöyle dile getirmektedir264:

(…) “Elifba cüzüm, yaldızlı ve pek sevimli bir kitaptı. Alındığı günden ona gönül bağlamıştım.

Evdekilere içindeki şekillerin ne olduğunu soruyordum. Fakat hiçbiri, sanki ağız birliği etmişler,

bana bir şey söylemiyorlardı. Söylemiyorlardı, çünkü ağzı hayırlı bir hocadan besmele demeden

okumaya başlamak yövümlü değilmiş… (…)”

261 age,73.

262 Koçak, Şirin, Yavuz age,80.

263 Hasan Ali Yücel, “Geçtiğim Günlerden” (İstanbul: İletişim Yayınları,2007): 39.

264 Birinci, Kara, age,125.

68

Derse besmele ile başlanmasının çocuktaki ilahi duygunun uyanışına vesile olması

umulur. Ayrıca Allah yolunda atılan ilk adımdır. Bu vesileyle şüphesiz çocuğun

karakterine tesir edecek bir iman köklenir. Aldığı eğitimin sonunda ise, çocukta hem

ahlaki hem de dini bir şahsiyetin filizlenmesinde etkisi olduğundan söz edilebilir 265.

Eğer ailenin maddi durumu yeterliyse ilk dersten önce evde hazırlıklar yapılır,

odalarda öd ağacı ve buhurlar yakılır, evin sofası ya da büyük odası misafirler için

düzenlenir ve minderler ve seccadeler serilir. Selamlıkta davetlileri ağalar haremde ise

kalfalar karşılar. Hazırlanmış olan odalara buyur edilir. Çubuk ve kahve ikram

edildikten sonra mektep hocası en büyük odaya davet edilir. Bunların dışında

mektepteki yeni talebe üç gün boyunca ayrıcalıklı olur. Derste kalfanın yanında yer

alır. Dersin ardından diğer talebelerden farklı olarak öğle yemeği yiyip dinlenmesi için

bir saat önce eve gider. Bu üç günün sonunda çocuğun ayrıcalığı son bulur ve kalfanın

yanından kalkarak arkadaşlarının yanına geçer266.

3.5.6. Derse Başlama

Hoca, Besmeleden sonra elindeki kemik hilâli Elif harfinin üzerine koyar ve çocuğa

okur: “Dersin bugünlük bu kadar, sakın unutma… Sonra kulaklarını çekerim” der.

Çocuğun kulağını çeker gibi yapar. Böylelikle çocuk ilk dersine başlar.267

Talebenin hocanın karşısına geçip seccade veya mindere iki dizinin üzerinde oturması

simgeseldir268. Orada bulunanlar arasında ulemadan bir kimse ya da şeyhlerden biri

mevcutsa hocanın mekânına isterse bu kişi buyur edilir ve bazen çocuğa besmeleyi o

çektirir. Çocukların daha şevkli bir şekilde mektebe gelmesi amacıyla o zamanki

cüzler şimdikilere göre daha gösterişlidir. Örneğin, ilk kısımları renkli ve yaldızlıdır.

Zengin ya da köklü aileler yazma ve tezhipli olanları tercih ederler. Aile yadigârı olan

bir elifba varsa ilk ders için bu da tercih edilir. Mektep Hocaları Besmele çekip: “Ya

Rabbi kolaylaştır, zorlaştırma, Ya Rabbi hayır ile tamamla” manasındaki dua ile dersi

başlatırlar. Ders bitiminde ise: “Ya Rabbi ilmimi, aklımı ve anlayışımı arttır “

manasındaki cümleyi okuyup çocuğa da tekrar ettirirler. Bu kısa başlangıçtan sonra

çocuk ilk önce hocasının ve odada bulunan büyüklerinin ellerini öperken hafız olan bir

265 Hasan Mahmud Çamdibi, “Şahsiyet Terbiyesi ve Gazâli”, (İstanbul: Han Neşriyat, 1983): 118.

266 Hamarat, age,93.

267 Pakalın, age,59.

268 Günyol Vedat, “Mektep”, İslam Ansiklopedisi, c. 7. İstanbul: 1972:658.

69

Talebe de Kur’an’dan kısa bölümler okur. Son olarak hoca ya da başka biri dua eder

ve bu heyecanlı başlangıç günü son bulur269.

3.5.7. Oturma Düzeni

Öncelikle, hoca efendi makamına geçer ve oturur. Ardından gelen misafirler sağ ve

sol taraflarına yerleşirler. Hoca atlas kaplı bir köşe minderi üzerinde oturur. Sedef

işlemeleri olan bir cevizden yapılmış rahle ise hemen önünde durur270. Mekteplerden

bazılarında yüksek mevkideki ailelerin çocukları dershanede farklı tarafta

oturmaktadırlar. Hocanın rahlesi ve pöstekisi sofada serili bulunur271.

3.5.8. İlk Dersin İşlenişi

İlk dersin talebe için ayrı bir heyecanı vardır. Bir talebe hocadan dersini alırken diğeri

de sırasının gelmesini bazen korku bazen de sabırsızlıkla bekler272. Ezberi kuvvetli

olan talebe daima avantajlıdır, bu durum ona kolaylık sağlar ve hocanın gözünde bir

yer edinmesini de kolaylaştırır. O dönemde, çocukların ilgisini çekmek için elifba

cüzlerinin özel kâğıtlardan ve yaldızlarla ihtimam gösterilerek hazırlanması çoğu

zaman amacına ulaşmaktadır273. Buradaki amaç çocuğu heveslendirmek ve ona verilen

kıymeti hissettirmektir.

Hasan Ali Yücel ilk dersi ile ilgili bir anısında şunları paylaşır274:

“Babam önde, ben arkada hocaya doğru yöneldik. Selamdan sonra İsmail Efendi, babamı sedire

buyur etti, bana karşısında mindere oturmamı söyledi. Büyük rahlenin önündeki mindere

oturdum.

-Çıkar bakalım Ali Efendi cüzünü! Dedi.

Elifba cüzüm, yaldızlı ve pek sevimli bir kitaptı. Alındığı günden ona gönül bağlamıştım.

Evdekilere içindeki şekillerin ne olduğunu soruyordum. Fakat hiç biri, sanki ağız birliği etmişler,

bana bir şey söylemiyorlardı. Söylemiyorlardı, çünkü ağzı hayırlı bir hocadan besmele demeden

okumaya başlamak yövümlü değilmiş…

Hoca İsmail Efendi “Eûzü”yü çekip başladı:

O- Haydi Oğlum Âli Efendi, benimle beraber söyle: Bismillahirrr…

Ben- Bismillahir

O- Rahmanirr

Ben- Rahmanir

O- Rahiiimm!

269 Birinci, Kara, age,410.

270 age,80.

271 Çelik age,131.

272 Bkz. Ek. 10

273 Birinci, Kara, age,309.

274 age,125.

70

Ben- Rahim

Bundan sonra, uzun yıllar ne demek olduğunu öğrenemediğim” Rabbi yessir. Ve lâ-tuassir-

Rabbi temmim bi’l-hayr”ı da onun gibi tekrarladım.”

Dini bir eğitim ve öğretimi amaç edinen sıbyan mekteplerinde çocuğun henüz mektebe

başlarken Yüce Allah’tan yardım dilemesi ve ona sığınarak dua etmesi amaçlanan

eğitim ve öğretimin amaç-sonuç ilişkisi açısından önem göstermektedir275.

Hoca derse başlamadan bir işaret verir ve mektepte ikinci hoca olarak görev yapan

kişi, mektebe yeni başlayan bir kız çocuğunu elinden tutar ve hocanın önüne getirir.

Elini öptürdükten sonra rahlenin arkasında bulunan sırmalı seccade üzerine diz

çökerek oturur. İkinci hoca çocuğa yardım eder ve boynundaki telli keseden yaldızla

kaplanmış olan Elifbayı çıkarırlar. Elifba rahlenin üzerine konulur. Bu sırada

mektepteki tüm çocuklar dersini alan kızın biraz arkasından itibaren diz çökmüş

beklemektedirler. Dershanede sessizlik hâkimdir.

Hoca efendi talebeye “Eûzubesmele” çektirdikten sonra ” Rabbi yessir. Ve lâ-tuassir-

Rabbi temmim bi’l-hayr.” duasını okutur. Hoca efendi, elindeki hilal ile baştan sona

bütün harfleri talebeye göstererek hepsini beraber okurlar. Ardından mektepteki sesi

güzel çocuklardan biri tarafından bir Aşr-ı Şerif okunur ve akabinde hoca efendi bir

dua eder. Çocukların hepsi bu duadan sonra “Âmin âmin” derler. Dua bittikten hemen

sonra ikinci hoca yardım eder ve çocuklar ayağa kalkar276.

3.5.9. Yiyecek Dağıtma

Çocukların hepsine bir sıcak simit, leblebi, kuru üzüm ve küçük külahlar içinde şeker

dağıtılır ve bu işi mektebin bevvabı yapar. Bunlar, evden çıkıp mektebe gelirken bir

kaç sepet içinde mektebe götürülür. Sepetler kırmızı, beyaz tüllerle sarılı ve

kurdelelerle bağlıdır277.

3.5.10. Hocaya Hediye Verme

Mektep Hocasına; kutu ile şeker, bir kutu lokum, abdest alırken kullanması için havlu,

bir miktar para ve çiçek armağan olarak verilir. Verilen çiçek Âmin Alayı esnasında

kullanılan sedef rahlenin üzerine ya da yan tarafında bir bardağın içine koyulur.

Mektebe başlayan çocuk ancak öğle vaktinde eve döner278.

275 Bozdemir, age,23

276 Koçak, Şirin, Yavuz, age,80.

278 Birinci, Kara, age,123.

71

3.5.11. Eve Dönme

Öğle ezanı okunmadan hemen önce, hoca efendinin seçtiği güzel giyimli beş küçük

kız çocuğu, mektebin yeni talebesini evine kadar getirirler. Bevvap yolda onları takip

eder. Evin kapısına geldiklerinde ise ev sakinleri ve davet edilen hanımlar çocuğu ve

arkadaşlarını kapıda karşılarlar279.

Hacışeyhoğlu Hasan Üçok, Çankırı folklorunu kaleme aldığı eserinde :“Çocuk

mektepte birkaç saat kaldıktan sonra hoca, yanına birisini katarak evine gönderirdi”

diye belirtir280.Mektepten dönecek talebeyi beklemekte olan kadınlar kapıdan çocuğun

girdiği sırada şöyle der:

“Oğlum gelir hocadan

Nûr koyulur bacadan

Oğlandır oktur

Her evde yoktur

Gökte melektir”

Kız çocuğu ise,

“Kızdır nazdır

Bin altın azdır

Bin daha getir

Al kızımı götür”

Gibi nevazişlerde bulunup sonra da çocuğa sarılıp öperler. Kız, odasına kucakta

götürülür. Herkesin eli öpüldükten sonra şeker şerbet ikram edilir. Kız ile eve gelen

mektebin talebelerine ucuna para bağlanmış birer âdet ipekli mendil, kapıda bekleyen

bevvaba da işlemeli bir çerçeve ve bir miktar para verilip kıza eşlik eden beş çocuk

kendisinin yanına götürülür281.

3.6. Hatim Duası

Mektepteki eğitimin ikinci yılı sonunda talebe artık Kur’an-ı Kerim’i baştan sona

okuyabilir. Talebe için bu sebeple “Hatim Duası” denen bir tören tertip edilir. Hatim

279Koçak, Şirin, Yavuz age,81.

280Üçok, Hacışeyhoğlu Hasan, age,176.

281 Koçak, Şirin, Yavuz age,81.

72

Duası töreni için hazırlıklar yapılır. Kur’an’ı hatim eden çocuk güzelce giydirilir.

Raphaela Lewis bu tören ile ilgili şu bilgileri paylaşmaktadır282:

“Öğretmen bir çocuğun yeterli düzeye ulaştığını gördüğünde sabah onu eve gönderir, bu durum

büyük bir başarı kabul edilip kutlanırdı. Alışılmışın dışında bir vakitte eğer dışarıda bir okul

çocuğu elinde çantasıyla görülüyorsa tanımayanlar dahi onu tebrik eder, ailesi de bu günü

mutlulukla kutlardı.283”

Yapılan tören esnasında hoca tarafından özel eşyalar kullanılır. Sırmalı bir seccade ve

ceviz işlemeli bir rahle bu törende kullanılmak üzere hazırlanır. Oldukça değerli olan

bu eşyalar talebenin mektebe başladığı zaman ve Hatim duası vaktinde kullanılır.

Boratav Hatim duası sırasında yapılan uygulamalar için şu bilgileri vermektedir284:

“(…) Çocuk camide hatim duası yapıldıktan sonra hocasının, ana babasının ve akrabalarının

ellerini öper, gece de baba, evinde bir ziyafet verirdi. Varlıklı köylü ailelerinde bu törende çocuğa

babanın bir tarla veya bahçe bağışlaması geleneği de vardı.”

Hacışeyhoğlu Hasan Üçok da Çankırı ilindeki Hatim duası törenini şöyle

anlatmaktadır285:

“Çocuk, ebcedi veya namaz surelerini bitirdiği “Vedduha” ya çıktığı zaman hocaya hediyeler

götürülürdü. Kur’an-ı Kerimi baştan nihayete kadar okuyup bitirdi mi, hocası tarafından

ebeveynine haber verilirdi. Son sayfaya gelince orda birkaç gün ağır alınır. Çocuğun ebeveyni

de hazırlığı bitirirdi. Ekseriya Perşembe günleri çocuk yine süslenir. Hocasına bir tepsi baklava,

bir kat çamaşır, kalfasına sırmalı çevre, bir miktar para götürülürdü.(…) Hoca bir dua eder,

mektep talebelerine helvalı ekmek dağıtılırdı. Bu ekmeklerden hiç olmazsa birer lokma yemek

sevap sayılırdı. Artan ekmek okunmuş sevaplı diyerek akrabalara gönderilirdi.”

Mektepte, talebeden üç yıl kadar bir zaman zarfında Kur’an’ın ezberlemesi talep

edilmektedir. Fakat genellikle ezber yapılmaz, Kur’an’ın hatmi yapılmaktadır. Hatim

yapan talebe Kur’an’ı Kerim’i başından sonuna okur ve sadece bazı sayfaları

ezberler286.

Hatim töreninde ikramlar için büyük özen gösterildiğinden ve Hatmi gerçekleştiren

çocuğa karşı gösterilen saygıdan söz eden Zeki Mesud Alsan Hatim merasimi için

yapılan hazırlığı şöyle anlatır:287:

Evde bir hazırlıktır başladı. Mustafa’ya yeni bir esvap biçildi. Çarşıya gidilip kumaşlar, çevreler,

yemeniler alınmıştı. Anası Mustafa’ya işaret ederek çıkınından çıkardığı üç altını gösterdi.

“Gevrek Hocanın hakkı” dedi. Bütün hazırlıklar, perşembeye kadar bitirildi. O gün Mustafa,

başından ayağına kadar yeni giyindi. Sokak kapısı ardına kadar açık bırakılmıştı. Kesilen hindi

kaynıyor, lokma beride dökülüyor, şerbet öbür odada yapılıyordu. Yemekler kotarılmış, sofralar

kurulmuş idi ki, Gevrek Hoca da geldi. Herkes hürmetle elini öptü. O da baş mindere geçti ve

282 Raphaela Lewis, Osmanlı Türkiye’sinde Gündelik Hayat, çev. Mefkure Poroy, İstanbul: Doğan

kardeş matbaacılık, 1973 ),99.

283 Koçak, Şirin, Yavuz age,82

284 Boratav, age,208.

285 Üçok, age,176-177.

286Zülfü Demirtaş, “Osmanlı’da Sıbyan Mektepleri Ve İlköğretimin Örgütlenmesi” Fırat Üniversitesi

Sosyal Bilimler Dergisi, c. 17, s. 1 (2007): 176.

287 Birinci, Kara, age,154-156.

73

yemek davetine uyarak sundurmanın baş tarafındaki büyük tepsinin önüne oturdu. Yemek uzun

sürmedi. Tatlı da bir dua ile bittikten sonra sofralar kaldırıldı. Mustafa, Hocanın önüne giderek

elini öptü. Diz çöktü. Günlerden beri ezberlediği sureleri makamla okudu. O bitirince Gevrek

Hoca hatim duasını yaptı. Sonra hep bir ağızdan ilahiler okundu. Bir aralık Gevrek Hoca

Mustafa’nın çenesini okşayarak “haydi, Mısta fendi, kalk, el öp” dedi. Bu hitap, ona karşı yeni

bir hitaptı. Demek o, şimdi “Efendi” olmuştu. Mustafa Efendi, büyüdü de ondan mı? Hayır,

hatim indirdiği için, bu rütbeye hak kazanmış olsa gerekti, içi şimdi sevinçle dolu ayağa kalktı.

Evvelâ hocanın elini öptü. Sonra bütün yaşlıları sıraladı. Hepsi ona, “aferin! Mistafendi”

diyorlardı. Kimi ona bir mendil veriyor, kimi avucuna şeker sıkıştırıyor ve bazısı da gözyaşlarını

silerek bağrına basıyordu. Şerbetler içildikten sonra hoca gitmek için davrandı. Herkes ayağa

kalktı. Mustafa’nın anası da o sırada hocaya yaklaşarak elini öptü. Ve sonra avucuna, kırmızı

küçük bir ipek tutuşturdu. Hoca hakkını almıştı.”

Osmanlı’da saray içinde şehzade ve sultanlara Kur’an-ı Kerim’i hatmettiklerinde

görkemli bir hatim merasimi tertip edilmektedir. Merasim için tüm saray halkı davet

edildiği gibi merasimde rahlenin üstüne altın sırmalarla işlenmiş bir örtü serilir,

şehzade ile sultanlar özenle hazırlanan bu minderlere oturup dua eder. Duada üç defa;

İhlas, Nas, Felak ve Fatiha sureleri okunur. Merasime katılanlar tekbir getirdikten

sonra Hoca hatim duası okur ardından şerbet ikram edilir. Son olarak şehzade ve

sultanlar tarafından manzumeler okunur288.

3.7. Okul Dönemi İnanış ve Uygulamaları

3.7.1. Fes Kapma

Çocuklar tarafından uygulanan bu âdet hem eğlencelidir hem de mektebin ciddi

havasını biraz olsun değiştirmek için talebeler tarafından bir vesile olarak

görülmektedir. Boratav ise mekteplerde uygulanan geleneklerden birini şöyle aktarır

289:

“Talebe okumada ilerleyip “İnşirah”suresine geldiği gün, son âyetin son kelimesi(“fergab”)ni

söyler söylemez hoca “ Al fesini sen kap” deyip çocuğun başından fesini kapar, eve başı açık

yollardı; babanın hocaya, bevvaba, kalfalara bahşişi karşılığında talebenin fesi geri verilirdi.”

Bu âdetten eserinde bahseden Abdülaziz Bey şunları söylemektedir 290:

“(…) Kuran-ı Kerim’de Fergab suresine gelindiği gün, çocuk “Fergab” dediği anda mektebin

ilahici başısı olan çocuk, hoca efendi tarafından verilen izin ve işaret üzerine çocuğun başına

giydiği şeyi kapar, cüz kesesini başına geçirir. Çocuk da o halde evine gitmek içiıı dışarıya çıktığı

zaman ilahici başı arkasından yetişir, çocuğa takkesini geri verir ve çocuk evde “Fergab’a

çıktığım” ve takkesinin kapıldığını peder ve validesine haber verir. Aynı şey halk çocuklarına

yapılırsa da ekseriya kibarzade ve hali vakti yerinde olanların çocuklarına tatbik edilirdi. Ertesi

288 Sabahattin Türkoğlu, “Osmanlı Sarayında Çocuk”, Çocuk Kültürü: 1. Ulusal Çocuk Kültürü

Kongresi Bildirileri, 6-8 Kasım 1997, (Ankara: Ankara Üniversitesi, 1997): 112-113.

289 Boratav, age,207-208.

290 Abdülaziz Bey, age,61.

74

gün çocuğun pederi hoca efendi ile halife efendiye ve mektebin bevvab'ına atiyyeler gönderir,

çocuklara da mevsim mevyeleriyle, çörek yollayıp dağıttırır. Hoca efendi çocuğun akıl ve

feyzinin artmasına, valide ve pederinin uzun ömürlü, sağlıklı olmasına, bütün talebelerinin

başarılarına, zamanın padişahının sağlık ve zaferlerine dua eder. Çocuklar da hep bir ağızdan

“Amîn!” derler ve bu çok eski âdet de yerine getirilmiş olur. Çocuk da hoca ve halife efendinin

elini öper ve eve döner.”

Hatıralardan da görüleceği üzere Fergab günü ikramların ve harçlıkların da dâhil

edildiği, aynı zamanda aileler tarafından da kabul görmüş bir mektep âdetidir. Hasan

Âli Yücel hatırasında Fergab gününden şöyle bahseder291:

“(…) Biz dönelim hikâyemize. Artık ben sureleri sökmüş, Ferğab’a gelmiştim. Mahalle

mektepleri, ders yılının başı ve sonu olmayarak “devr-i daim” şeklinde sürüp gittiği için her

okuyucu, tek olarak ders alır, ders verirdi, toplu sınıf öğretimi yoktu. Elimdeki cüzün son

surelerinden biri olan Ferğab’a kendi başıma gelmiştim. Bana mektep arkadaşlarım

söylemişlerdi ama tamamiyle unutmuşum; Ferğab’a gelince talebenin fesini kaparlarmış ve

çocuğun ailesinden bahşiş aldıktan sonra fesi geri verirlermiş.

İsmail Efendi’nin önünde “Elem neşrahleke” suresini okuyordum. Ben “ Ve ilâ Rabbike Ferğab”

deyince başımdan fesimi biri kaptı. Birden bire ne olduğunu şaşırdım. Bütün çocuklar hep bir

ağızdan bir şeyler bağırıyorlardı. Büsbütün afallamıştım. “

Sadri Sema bir hatırasında bu âdet ile ilgili şunları anlatır292 :

“(…) Sonra cüzcülere geçilir. Bunların bir kısmını hoca okutur, bir kısmiyle kalfa meşgul olur.

Hangi çocuk derslerde ilerler “ferğab” sûresine yetişirse artık kem-surat hocanın keyfine pâyan

olmaz. Onun için bu bir zaferdir.

Başında fes yerine cüz kesesi ile dönen çocuk evinde neşe ile karşılanır, alkışlanır, okşanır.

Derste ilerlemiştir. Hocaya, kalfaya tatlılar gönderilir. Baklava, helva, saray hurması gibi şeyler.

Varlıklı olanlar tarafından mendil, kumaş, kuşak filan hediye edilirdi. (…)”

Öğrenirken eğlenmek için bir fırsat olan bu âdet, günümüz bazı Kur’an kurslarında da

devam etmektedir. Yalnız bugün fes kullanılmadığı için çocuğa ait bir kalem, çanta ya

da yakınındaki bir eşya başka bir çocuk tarafından alınıp götürülmektedir293. O

dönemden farklı olarak hediyeleşmek âdeti yoktur. İsmail Zûhdi ise Fergab hatırasını

şöyle anlatır294:

“ (…) Bundan başka Amme Cüzü içinde Fergab ve Berae’e gelenler de birer hediye getirmeye

mecbur gibi idi. Bir kere çocuk Fergab dedi mi yanındaki diğer çocuklar başıdan fesini alıp “Eski

tafkamı (takkemi) sen kap!” diyerek atarlar, bu suretle tafka atıldı mı ertesi gün hediye de

damlardı.”

3.7.2. Hocaya Kırmızı Horoz Getirme

İnşirah Suresi’nin 8. ayetinde geçen “Fergab” kelimesinde olduğu gibi talebeler ve

Hoca için “Berâe295” Suresine gelindiğinde de yerine getirilen bir âdet bulunur. Talebe

291 İsmail Kara, Ali Birinci, age,128.

292 age,314.

293 KK6

294 Birinci, Kara, age,333.

295 Son iki âyet hariç Medine Dönemi’nde, Peygamber Efendimizin irtihaline yakın bir zamanda

inmiştir. 129 âyettir. Sûre, adını Allah’ın kullarının tövbesini kabul edeceğini bildirdiği 104. âyetten

almıştır. İlk âyette geçen “berâet” kelimesinden dolayı sûreye Berâe sûresi adı da verilmiştir. Başında

75

Hocaya canlı bir kırmızı tüylü horoz getirmektedir. İsmail Zûhdi talebe bu sureye

geçtiğinde uygulanan âdet hakkındaki anısını şu şekilde dile getirir296:

“(…) Berâetun dedi mi hoca cevaben “Horoz bütün” der. Ertesi gün hocaya kezâ kırmızı tüylü

horoz gelir ve eser-i tesadüf olarak birkaç çocuk birden Berâet’e gelirlerse mektebe biriken

horozlar kalfalar marifetiyle hocanın evine götürülürdü.”

Hocaya verilecek horozun özellikle “Kırmızı Horoz” olmasının sebebinin o dönemde

kıymetli görülen ve nadir bulunan bir cins olmasından kaynaklandığı belirtilmektedir.

Bu cinsin horoz dövüştürmek için de kullanıldığı görülmektedir.

3.7.3. Hilal ve Balmumu

Mektep dönemi içinde talebeler ders öğrenirken cüzleri üzerinde de uygulanan bazı

âdetler mevcuttur. Mektep hocası hem talebenin okuduğu yeri kolay takip

edebilmesine yardımcı olmak hem de harflerin yerini göstermek amacıyla 6-7 cm

uzunluğunda bir çubuk kullanır. Bu çubuk “Hilâl” olarak adlandırılır. Hilâl’i bazen de

çocuk devralır. İlk derste kullanılacak Hilâl değişiklik gösterebilir. Kullanılan Hilâller;

pirinç, gümüş ve hatta altından da olur, Hilâle aileler tarafından maddi durumlarına

göre karar verilir297.Tevfik Sağlam hatırasında ders esnasında bazı âdetler olduğundan

söz eder ve Hilâl’i anlatır:

“O zamanki öğretim araçları arasında iki önemli madde vardı. Biri “Hilâl”. Bu kulak karıştırmak

için kullanılan hilaller biçiminde bir ucu sivri, diğer ucu yuvarlak, altı yedi cm uzunluğunda bir

sap. Çocuk yazıyı hilalle göstererek okur, kelimeleri, satırları bununla takip ederdi.”

Hulusi Kodaman ise: “Hoca bir Besmele-i şerifi müteakip iki parmağıyle tuttuğu

kemik hilâli üzerine koyarak okurdu” sözleriyle bu âdetten bahseder298. Ahmet Rasim

şöyle anlatır299:

“Bu mektepte çocuklar önce elifba cüzü okurlar, sonra sırasıyla Kuran’ın Amme suresinden

başlayarak yavaş yavaş her gün Kur'an dersi alırlar. Aldığı ders anlaşılsın diye yeri hocası

tarafından balmumu yapıştırılarak işaretlenir.”

besmele olmayan tek sûredir. Sûrenin başına besmelenin yazılmamış oluşunu bazı bilginler, onun bir

önceki sûrenin devamı mahiyetinde oluşu ile açıklamışlardır. Sûrede başlıca, yaptıkları antlaşmalara

bağlı kalmayan düşmanlarla ilişkilerin kesilmesi, antlaşmalara bağlı kalanlara karşı ise antlaşmalara

bağlı kalınmasının gerekliliği; Tebük seferine hazırlık, Tebük seferi öncesi ve dönüşü sırasında

münafıkların sergilediği ikiyüzlü tavır, ehl-i kitapla ilişkiler, cizye ve zekât hükümleri, çölde yaşayan

Arapların Kur’an talimatı karşısındaki tavırları, Kur’an’ın Müslümanlar üzerinde oluşturduğu etki ve

Hz. Peygamber’in Müslümanlar adına duyduğu endişe söz konusu edilmektedir.

296 age,335.

297 Yücel, age,39.

298 Birinci, Kara, age,387.

299 Abdülaziz Bey, age,61.

76

Cüzlerinin güzel kokmasını isteyen talebeler diledikleri sayfalara türlü yağ ve kokular

sürerler. Bazıları ise hangi sayfada kaldığını takip etmek için cennet kuşu olarak

adlandırdıkları Tavus kuşu tüyü, balmumu ya da ekmek hamuru kullanılır. Zeki Mesud

Aslan bir hatırasında Hocanın sözlerini şöyle aktarır: “İyi bak, şu balmumu

yapıştırdığım noktaya kadar. Şimdi öteki çocukların yanına git”. Balmumunun

talebenin son dersini gösteren bir araç olarak kullanıldığına bu gibi hatıralarda

rastlanmaktadır.

3.7.4. Hocalara Perşembelik Verilmesi

Hocalara verilerek uygulanan başka bir âdet de Perşembeliklerdir. Çarşamba günleri

Aşr-ı Şerif okunur. Ardından hoca “Yarın gelin, Perşembeliklerinizi de unutman!” der.

Hocalar genellikle bu perşembeliklerle geçinir. Durumlarına göre talebeler on para ile

kırk para arasında perşembelik getirmektedirler300. İsmail Zühdi bu âdeti şu sözlerle

ifade eder301:

“Hülâsa efendim, her talebe, “Perşembedir, erken salınacağız!” sevinciyle avuçlarına

perşembeliklerini kıstırarak erkenden mektebe damlardı.”

(…) Sabahleyin perşembelikler verilip bir iki saat kadar da sahtî birer ders okunduktan sonra

talebe hep bir ağızdan tatil için istirham zımnında hakikaten mahir bir mûsikî üstadı tarafından

bestelenmiş olan şu, “ Âkucââm , bâlucâm, ısparalı sâlûcâm” (Okuyacağım, bileceğim, elifbâyı

sallıyacağım) cümlelerini kemâl-i dikkat ile yanlışlıkla başka bir tele basarak falso yapmak

korkusuyla ağır ağır teganniye başlarlar, hoca efendi talebenin notaya muvafık olarak teganni

ettiği şu güzel ve mümtaz parçayı bir müddet dinleyerek gaşy u neş’eyâb olur ve bu sırada bütün

talebeye izin vererek mektebi boşaltırdı.”

3.7.5. Hacı Karşılama

Mektep günlerini neşeli kılan ve talebelerin dört göz ile beklediği bir diğer âdet de

Hacı karşılama merasimidir. Mektebin devam ettiği günlerde muhakkak bir hacı

karşılama denk gelir, hazırlıklar yapılır ve ibadetini tamamlayan hacı talebeler

tarafından karşılanır. Hacı karşılama merasimi ile bir ilgili hatırasını paylaşan İsmail

Zühdi o günleri şu sözlerle ifade eder302:

“Ah neydi eski ve güzel adetler! Şimdi ilelebet kayboldu… Düğünler, oyunlar, alaylar,

şamatalar, yüzlerce, binlerce cömert hacıağalar tarafından sırf hayır için kurulmuş, nefis

taamlarla döşenmiş sofralar ne oldu, nereye kayboldu? Sehanın, cömerdin birer eser-i zî-hayatı

olan bugünler bir daha görünmeyecek mi yarabbî?

Şimdi efendim mesela bir kimse Hicaz’a gidecek; gitmezden evvel, geldiği zaman piavında

kimler bulunacak, daha doğrusu kimler davet olunacaksa ailesi meyanında evvela kararlaştırılır,

ne yolda hareket olunacağına dair programlar tanzim olunur, o derece ki kimlere ne gibi

hediyeler getirilecekse onlar bile uzun uzadıya mevzu-i bahis edilir. Vakt u hali yerinde ise, yola

300 Birinci, Kara, age,336.

301 age,337.

302 age,343-344-345.

77

çıkmazdan evvel aşçılar tutulur, yemekler yapılır, pilavlar pişer, hacı hoca, hısım akraba, konu

komşu, çoluk çocuk herkes davet olunur, parası verilmiş türlü türlü et’ime-i nefise ve bilhassa

zerdeli pilavla gülüşe oynaşa mideler şişirilir, dualar yapılır, bir iki gün sonra da hacı yola

çıkarılır.

(…) Hacının gelmesi yaklaştıkça ailesi tarafından, geci gömlekler ,güllapdanlı çevre ve peşkirler,

telgraf haberini getirene verilmek üzere hazırlanır.(…) Bir taraftan hacıyı gidip karşılamak üzere

birkaç mektebe haberler îsal edilir. Mektebe bu haber gelir gelmez , kız oğlan karışık birkaç yüz

çocuğun vığıltısı ve kokmuş nefesleri arasında uyuşup kalmış olan hocanın nuru sönmüş gözleri

birdenbire bir ihtiras-ı şedid ile şimşek gibi parlar. Elinde iki gün evvel kavaktan kesilmiş yeni

ve taze bir değnek olduğu halde erkekli dişili talebesine şu emri verir:

-Yarın hacı karşılamaya gideceğiz. Kaşıklarınızı belinize sokun da sabahtan erkenden gün

doğmadan gelin!

Bunu işiten talebe arasında bir çığlıktır kopar. Herkes sevincinden nereye bastığını bilmez, azim

bir gürültü ile umûmiyetle torbaların asılı olduğu büyük orta direğe, arıların bala üşüştükleri gibi

üşüşürler. Direkten indirilirken ipi kopan torbaların altında kalıp ezilenlerin hesabı yoktur. Hele

mektep kapısından çıkarken artık hocayı filan dinlemezler. Birbirini iten kakan, yerlerde

yuvarlanan, elindeki torbaları birbirinin başına vuran, daha neler neler?

(…) Şafak söker sökmez bellerinde kınalı kaşıklar olduğu halde fesli fessiz, kunduralı

kundurasız bir alay çocuk mektebin önünde toplanırlar. İhtimal ki daha hocaları yatakta!

Takriben yarım saat sonra bir elinde teşbih, diğer elinde mektebin anahtarı olduğu halde bir

şeyler okur gibi dudaklarını oynata oynata başını öne eğerek hocanın gelmekte olduğu görülür.

Bunu gören talebe, hocalarına karşı bir vaz’-ı ihtiramkârânede bulunmak üzere boydan boya

duvar dibine bir mezartaşı cemadetiyle diziliverirler.

Hacıyı istikbale birkaç mektep gidecek ve merkez-i içtimada orası ise biraz beklerler, değilse

ikişer ikişer dizilerek önde hoca olmak şartıyla kalfa tabir olunan ve yaşı diğerlerine nisbeten

biraz ilerde

Olan birkaç erkek talebenin kumandası altında ağır ağır hareket olunur. Şehirden çaryek(çeyrek)

veya yarım saat uzaklaşıldıkça aheng-i mahsûsasıyla ilahiler okunmaya ve durak başlarında

kalfaların mendillerle verecekleri işaret üzerine talebe de arkadan yüksek perdeden ve inceli

kalınlı seslerle âmin demeye başlarlar.

İlâhî, kalfalar tarafından âtideki vech üzere okunur:

-Kâdir mevlam nasip etse varsam ağlayu ağlayu

Çocuklar tarafınfan yekahenk olarak âmin sadâları

-Yedi kere tavaf etsem ağlayu ağlayu

Kemâ fi’s-sâbık : âmin!

-Medine’de Ravza’yı görsem ağlayu ağlayu

Âmin!

-Eşiğine yüzüm sürsem ağlayu ağlayu

Âmin!

-Arafat dağının taşı, akar gözlerimin yaşı

Âmin!

-Kabe yeryüzünün arşı, sokakları nurdan çarşı

Âmin!

-Arafat dağına kaşı dursam ağlayu ağlayu

Âmin!

(…)Hacı müteazzimâne durur ağır ağır yaklaşır, nihayet vâsıl olur. Dua başlar. Bu aralık kalfalar

mütematiyen talebeye karşı mendil sallar ve talebe de hiçbir saniye fasıla vermeksizin âmin!

âmin! âmin! âmin! sadâlarıyla bağırışmalarını müteâkib mendil aradan kaybolur. Herkes susar,

hacı önde maiyeti arkada olmak üzere talebe ile sakinâne hareket olunur. Kendi veya

78

akrabasından birinin evine muvasalat olunurken kapı önünde beklemekte olan kadın, çoluk

çocuk ellerinde keşküllerle fakirler tarafından kemâl-i ihtişam ile istikbal olunur.”

3.7.6. Geldi - Gitti Tahtası

Talebelerin ders esnasında dışarı çıkmaları Hocanın iznine bağlıdır. Talebe direkt söz

alıp konuşmaz, bir ayağını öteki ayağının üstüne basıp elini yukarı kaldırarak hocaya

niyetini belli eder. Hoca da ona işaret verir. Çocuklarla izin konusunda iletişim için bu

levha vasıtasıyla iletişim kurulur. Musahipzâde Celâl şöyle anlatır303:

“Geldi-gitti tahtası: Bu, sülüs yazı ile yazılmış ikiyüzlü levhanın “geldi” tarafı, çocuklardan

herhangi birinin dışarı çıkabilmesine bir işaretti. ”Geldi” tarafını gören çocuk hocanın önüne

gider, bir ayağını öteki ayağının üstüne basarak elini yukarı kaldırıp durur, hoca başını sallayarak

izin verir. İzni alan çocuk geldi-gitti tahtasının “gitti” tarafını çevirerek çıkar; dönüşte “geldi”

tarafını çevirerek yerine oturur. “

Talebeler bu kurala uymak mecburiyetindedirler çünkü Hoca bu konuda onları

tembihler. İsmail Zühdi Hocanın sözlerini şöyle aktarır:

“Tahtadan mamul müstatil'uş-şekl bir levha alıp bir tarafına 'geldi' , diğer tarafına 'gitti' yazarak

bütün talebenin göreceği ve elinin dokunacağı bir yere asarak ilan eder: "Herkim abdesthaneye

gidecek olursa, benden izin istemeyerek gelsin bu tahtanın 'gitti' tarafını çevirerek gitsin, geldiği

zaman ise 'geldi' tarafını çevirip yerine otursun. Hülasa levhanın 'geldi' tarafını çevrilmiş

görmeyen hiçbiriniz yerinizden kımıldamayınız."

3.8. Sıbyan Mektebinde Görülen Dersler

Sıbyan mekteplerinde kurulma amaçlarıyla beraber dini bilgilerin öğretimi söz

konusudur. Osmanlı Dönemi’nde söylenen söz mektebe ve derslere bakış açısını

özetler niteliktedir. Söylenen: “Mektep bir mekseb-i edeptir” sözü “okul edep

öğrenilen yerdir” manasındadır304. Bu sözden hareketle örgün eğitim için ahlak

eğitiminin oldukça mühim olduğundan ve örgün eğitimde öncelikli hedefin ahlak

olduğundan söz edilebilir. Önceleri, asıl amaçlanan Kur’an-ı Kerîm okumayı

öğretmektir fakat zamanla okuma ve yazma dersleri de dâhil edilmiş ve ilköğretimi

sağlayan bir mektep şeklinde varlığı devam eder. Bu mekteplerde; Kur’an okutma,

namaz kılma ve namaz için gerekli olan ayetleri öğretme az miktarda da yazı yazdırma

gibi üç temel hedef bulunur305. Kısa bir zamana kadar dile getirilen Osmanlılarda

örgün eğitim veren mekteplerin olmadığı, bu sebeple çocukların Osmanlı Klasik

Dönemi’nde kayda değer bir eğitim ve öğretim almadığı iddiaları doğru olmadığı gibi

bu fikirlerin yetersiz bilgi sebebiyle ortaya çıktığı yapılan bilimsel çalışmalar

303 age,264.

304 Yahya Akyüz, “Türk Eğitim Tarihi”, (İstanbul: Alfa Yayınları, İstanbul, 2000): 393.

305 Yücel Gelişli, Türkler Ansiklopedisi, c.10,(Ankara: Yeni Türkiye, 2002): 38.

79

sayesinde açıklığa kavuşmaktadır. Örneğin, Bursa sıbyan mekteplerine ait ders

programlarında bulunan dersler incelenmiş ve bir bildiri olarak sunulmuştur306.Bu

çalışmada iddia edilen durumun aksi niteliğinde bilgiler bulunmaktadır. Öyle ki

Bursa’daki uygulamaların Osmanlı coğrafyası için bir örnek teşkil ettiği

düşünülebilir307.

19. yüzyılın ikinci çeyreğine gelinceye kadar sıbyan mekteplerinde verilen dersler

mektebin vakıfnamesi ile yer aldığı mevkiye göre farklılık gösterir. Kırsal yerlerde

genellikle dersler sözlü olarak işlenirken, İstanbul gibi ilim merkezlerinde ve

şehirlerde ise derslerin çeşitliliğinde artış görülür308. Vakfiye ve diğer belgelerden

hareketle Osmanlı Dönemi sıbyan mekteplerinde verilen en mühim ders ders Kur’anı

Kerim’in öğretimidir. Bununla birlikte sarf-nahiv, hüsn-i hat, fıkıh/ilmihal, dinler

tarihi, edep/ahlâk ve aritmetik derslerinin de verildiği anlaşılmaktadır.309

Sıbyan mekteplerinde çocukların aldığı eğitim daha ziyade dini eğitim ağırlıklıdır.

Talebeler; talebe, suhte, tilmiz, puser ve şakird olarak adlandırılırlar310. Mektepte

farklı yaşlarda çocukların olması, eğitimin yalnızca bir odada verilmesi bazen bireysel

öğretme yöntemini mecbur kılar. Ara sıra da olsa halife ya da daha önce bu mektepte

eğitim gören bir kıdemli talebe çocuklara derslerini okutmada yardımcı

olmaktadır311.Bu mekteplerde Türkçe veyahut Arapça kullanıldığı konusunda bir

uzlaşma yoktur. Kaynakların bazılarında eğitimin tümüyle Arapça yapılmadığı,

duaların ve okumaların açıklamalarının Türkçe yapıldığı belirtilirken bazı yerlerde ise

eğitimin tamamıyla Arapça verildiği yazılıdır312. Medreselerde verilen eğitimlerde

dahi fazla olmasa da eğitim dilinde Türkçeye yer verildiği bilinir, bu nedenle sıbyan

mekteplerinde verilen eğitimin tamamen Arapça olduğu kanısı yanlış olabilir.

Talebeler bu mektepte ilmihal bilgilerini de öğrenirler bu nedenle de eğitimin Türkçe

verilmesi durumu söz konusudur.

306 Mefail Hızlı tarafından hazırlanan ve “Osmanlı Sıbyan Mekteplerinde Okutulan Dersler (Klasik

Dönem Bursa Örneği)” başlığını taşıyan bildiri 1999’da İstanbul’da düzenlenen Osmanlı Dünyasında

Bilim ve Eğitim Milletlerarası Kongresi’nde sunulmuştur.

307 Mefail Hızlı, “Osmanlılarda ilköğretimin Tarihi”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi. c.6.

s. 12 (2008): 90

308 Kara, age, 13.

309 Hızlı, age,87.

310 Baltacı Cahit. “Osmanlı Devleti’nde Eğitim ve Öğretim”,” Türkler”, c.11, (2002):446-462.

311 Yahya Akyüz, “Türk Eğitim Tarihi (Başlangıçtan 1982’ye)”,(Ankara: Ankara Üniversitesi Eğitim

Bilimleri Fakültesi,1982):59.

312 age,59.

80

Sıbyan mekteplerinin Müslüman toplumlarda, genellikle temel olan tek dersi

Kur’an’ın manasının açıklanmaksızın sadece nasıl okunduğunun öğretilmesidir.

Osmanlı Dönemi sıbyan mekteplerinde bunun yanı sıra talebelere farklı olarak dini

bilgilerin başlıcaları ve uygulamaları; ahlak bilgisi, ibadet ile maharetli ailelerinin

isteğiyle hafızlık öğretilmektedir313.Sıralamak gerekirse çocuklara; kıraat, inşa, amalı

erba ve ilmihal bilgileri öğretilir. Bu sayede, Osmanlı Dönemi’nde vatandaşların

çoğu ilkokul döneminde kendi dili ile okuma ve yazma bilmektedirler. Ayrıca Kur’anı

Kerim okuyabilir ve kafi derecede ilmihal bilgisine sahiptirler314. Talebeden üç yılda

Kur’an’ı ezberlemesi istenir. Ama bu, çoğu zaman ezber olmaz, Kuran'ın hatmi olur.

Hatim yapan çocuk Kur’an’ı baştan sona bir kez yüzünden okur ve bazı sayfalarını

ezberler. Programın içinde yazı da vardır. Yazılar, şiir ve atasözleri üzerinedir. Bu

derslere ek olarak hikâyeler, aritmetik ve ibadet şekilleri de öğretilir. On yasına kadar

Kuran’ı hatmeden çocuk, daha sonra kelime bilgisi, hitabet, dilbilgisi, edebiyat, tarih

gibi ek konular üzerinde üç yıl daha çalışabilir315.

Sıbyan mekteplerinde ilk defa eğitim gören çocuklara, mümkünse hocanın kendisi,

değilse özel bir muallim tarafından haftada iki kez sülüs ve nesih hatları çalıştırılır,

yazdıkları yazılar incelenerek gereken yerler tashih edilir ve çocuklara gösterilir bu

şekilde çocuklar yazı yazmaya alıştırılır316.

Sultan I. Abdülhamid Dönemi’nde yaptırılan sıbyan mekteplerinde din dersi hocasının

dışında güzel yazı, yabancı dil ve müzik hocasının da olduğu bilgiler arasındadır. Bu

bağlamda 1780’li yıllarda Osmanlı sıbyan mekteplerinin bir kaç noktada Avrupa’daki

bazı şehirlerdeki ilkokullardan daha iyi eğitim verdiğini göstermektedir. Bununla

birlikte, belirli bir vakfa bağlı olmadığı için bir vakfiye ile mevzuatı kararlaştırılmamış

mektepler, gerçek manada denetlenmediklerinden bu mekteplerde zaman zaman

sorunlar yaşanmaktadır317.

313 Akyüz, age,94.

314 Ali Rıza Erdem, “19. YY. ’da Osmanlı İmparatorluğu’nda Eğitim: II. Mahmut ve Tanzimat

Döneminde ilköğretimde yapılan yenilikler ve değerlendirmesi”,” Yeni Türkiye dergisi”, s. 32,

(2000): 755.

315 Mustafa Ergün “Medreseden Mektebe Osmanlı eğitim sistemi,” Yeni Türkiye”, s. 32, (2000): 735-

753.

316 Abdülaziz Bey age,64.

317 Müjgan Cunbur, “I. Abdülhamid Vakfiyesi ve Hamidiye Kütüphanesi”, Ankara Üniversitesi Dil ve

Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, c.22 (1964): 20

81

3.9. Ödül ve Uygulamalar

Osmanlı eğitim sisteminde eğitim verilirken genelde “cezanın” var olduğu, “ödülün”

pek bulunmadığı düşünülür. Hâlbuki her kültürün eğitim sitemi içinde bir ödül

uygulaması mevcuttur. 1571 yılında Kıbrıs’ı topraklarına katan Osmanlı, Lefkoşa’da

sıbyan mekteplerinin açılmasına ve kendi tarzında eğitim verilmesine vesile olur. Yine

bu mekteplerde Aferin Belgesi’yle Kıbrıs’taki Türk mektep hocalarının da ödül

sistemini tercih ettiğini görülür. Aferin belgelerinin matbu-basılı kâğıt şeklinde

verildiği söylenebilir. Ödül olarak verilen bu belgeler; Aferin Belgeleri, Tahsin

Belgeleri ve İmtiyaz Belgeleri olmak üzere üç çeşittir.

Aferin belgesi, talebenin başarılı olduğu dersler için ve hocanın kanaatince uygun

görüldüğünde verilen belgelerdir. Aferin belgeleri gayretli talebelere verilir ve “aferin,

bravo, çok yaşa” manalarında bir ödüldür. Aferin kâğıtlarının sayısı ona ulaştığında

“Tahsin” belgesi, Tahsinler de beşe ulaştığında talebe imtiyaz belgesi almaya hak

kazanır. Tahsin “beğenme, güzel bulma” manasında, imtiyaz ise “ayrıcalık, üstünlük”

manasındadır. Osmanlı eğitim sisteminde bu üç ödül belgesi talebelere sunulur.

Yapılan imtihanlarda birinci olanlara “imtiyaz”, ikincilere ise “Tahsin” belgesi

verilir318. Bazen de dört ferin belgesi bir Tahsin belgesi sayılırken, iki Tahsin belgesi

bir imtiyaz manasına gelmektedir319. Ayrıca, sıbyan mekteplerinde eğitim görmekte

olan talebeler, sınavlarda başarılı olduğunda “Zikr-i Cemil” varakası320 verilerek

ödüllendirilir321.

Talebeler genellikle mektebin düzenine uyarlar ve Hocalarına saygı gösterirler. Ders

esnasında hocayı dinlerken dikkatlidirler. Aileleri tarafından bu konuda defalarca

tembihlenen talebeler evlerine şikâyet gitmesinden de çekinirler.

Ziya Gökalp, “Terbiyenin Sosyal ve Kültürel Temelleri” isimli eserinde çocuğa

verilecek ceza ya da ödülün terbiye açısından nasıl tesir edeceği hakkındaki

318 Oğuz Karakartal, “Kıbrıs Eğitim Tarihine Bir Katkı: Lefkoşa Ayasofya Sıbyan mektebi “Aferin

Belgesi (1916)”, Kıbrıs Araştırmaları ve İncelemeleri Dergisi”, s. 3 (2018): 83-85.

319 Halûk Perk, Eğitim Tarihimizde (1869-1950) Mükâfat Belgeleri, Bahçeşehir Üniversitesi Yayınları,

İstanbul 2012, 392 s.

320 Bkz. Ek. 11

321 Güldal, age,77.

82

görüşlerini: “Hiçbir terbiye mükâfatsız ve cezasız olamaz, her mükâfat ve ceza sistemi

mutlaka bir terbiye mahiyetini haizdir.” sözleriyle belirtir322.

3.10. Sıbyan Mektebinde Disiplin ve Cezalandırma: “Mücazat”

Ceza “bir şeyin bedeli ya da iyi veya kötü olan bir fiil ve davranışın tam ve yeterli

karşılığını vermek” manasındadır ve toplumsal hayatta birçok yerde karşımıza çıkar.

Hukuk, din ve eğitim alanlarında üzerinde durulan kavramlardandır323.Tarihin ilk

dönemlerinden bu yana çocuk terbiye etmek için farklı cezalandırma şekilleri vardır.

Sümer okullarında eğiticilerin bazıları dayak konusunda görevlendirilmektedir. S.

Kramer, o zaman da çocukların bu günkü çocuklar gibi dayaktan korktuklarını,

babaları tarafından azarlandıklarını ve şiddet gördüklerini yazar. Bir tablette mevcut

olan ve günümüze ulaşan bu bilgiler vasıtasıyla eğitimde çok uzun zamandır ceza

uygulamasının var olduğu görülmektedir324.Osmanlı günlük hayatına ve eğitim

sistemine dair özellikle 18. Yüzyıl öncesi üzerine araştırma yapılırken fazla bilgiye

ulaşılamamaktadır. Eğitim tarihi ile ilişkili araştırmalar için mektep hatıraları ve

otobiyografilerin en zengin kaynaklar olduğu belirtilmektedir.

İmam Gazâlî Osmanlı toplumunun dini, ahlaki ve dünya görüşü olarak teşekkül

etmesinde mühim bir yere sahiptir. “İhya u ulûmi’d-din “ isimli tanınmış eseri hala

birçok kişi tarafından rehber edinilen eserlerdendir. Çocuk eğitimi hakkında bilgiler

bulunan “ Ey Oğul” 10’dan fazla anne ve baba karakterine değinir. Bilhassa anne

babaların önce kendi hâl ve hareketlerinden sorumlu olduklarını belirtir.325 Gazâlî

çocuklara uygulanan fiziksel şiddete değinmez. Kınalızâde ve Nasır-ı Tûsî: “Muallim

eğer terbiye esnasında darb edecek olursa, çocuğu feryaddan ve şefaat istemekten

tahzir etmelidir. Zira bu kölelerin ve zayıfların işidir” şeklinde konudan bahseder326.

Kınalızâde Ali Çelebi’nin Ahlak-ı Alâî isimli eseri de muhakkak Osmanlı toplumunun

ahlaki şekillenmesi için önemli bir eserdir. Hocanın in sahip olması gereken nitelikler

322 Ziya Gökalp, “Terbiyenin Sosyal ve Kültürel Temelleri”, (Ankara: Milli Eğitim Basımevi,1992):

113.

323 Nesrin Kale, “Çocuk Ve Ceza, Ceza Olgusuna Felsefî Bir Yorum”, “Ankara Üniversitesi Eğitim

Bilimleri Fakültesi Dergisi” , c. 28, S. 1, (1995): 51.

324 Samuel N. Kramer, Tarih Sümer’de Başlar, çev. M. İlmiye Çığ. Ankara: Türk Tarih Kurumu

Yayınları 1998.

325 İmam Gazâli, “Ey Oğul, Hüccet-ül İslâm, Eyyühe’l-Veled”, (İstanbul: Merve Yay.1990): 165.

326 Yusuf Ziya, “Nasır-ı Tusi’nin Terbiye Hakkındaki Fikirleri, Çocuk Terbiyesi”, s. 5, “Mihrâb”,

(1340): 137.

83

Kınalızâde tarafından sıralanır. Ayrıca talebeye nasıl davranması gerektiği konusunda

da nasihatler verir:

“Mu’allim sâlih ü dindâr u âkıl ve perhîz-kâr-ı selimü’l hulk u sahihu’lakl kimesne ola. Ve ahlâkı

hasene ve âdâb-ı mülûk ü ekâbire vâkıf, gazab u hilmde mu’tedil ola; gâyet hâlim olmaya ki

te’dîb ü tehzibden âciz olur (…). Ve gâyet gazub u mütehevvir dahi olmaya ki, bîhûde gazabdan

tıfl melûl ve tâ’allüm-i ilm ü edebden mefûr olmaya (…). Ve mua’allim darbda te’dib ettikte

feryâd u şenâ’at etmekten men’ edip bu fi’l-i zu’afadır diyeler. Ve mu’allim dahi ol darbı az ede,

amma gâyet mü’lim ede ki şekâvet etmekten muhtezir ola.”

Bu bilgilere bakıldığında hoca; dindar, zeki, sakin, ahlâk kurallarına dikkat eden, öfke

ve fazla sinirlenmeyen mizaçta olmalıdır. Fakat fazla anlayışlı da olmamalıdır.

Hocanın öfke kontrolü olmalıdır ve bu konuda bilinçli olmalıdır. Gereksiz yere

sinirlenerek talebeleri ilimden ve eğitimden uzaklaştırmamalıdır. Terbiye için

çocuklara hafif dayak uygun görülür. Yine de bu fazla olmamalıdır zira bu zayıflık

göstergesidir. Hoca kendi eksikliklerini de değerlendirebilmeli, fazla şiddet yanlısı

olmamalıdır.

Hocalara rehber niteliği taşıyan iki önemli eser dönem için oldukça önemlidir. İlki ve

önemlisi, Selim Sabit’in Rehnümâ-yı Muallimin adlı eseridir. Eserde çağdaş

pedagojinin ilkelerine yakın tavsiyelerde bulunulmaktadır. Selim Sabit de, hocaların

yumuşak huylu olmasını önerir ve şöyle der327:

“Muallimler şakirdanın pederi makamında bulunacaklarından tavır ve hareketlerinde vuku bulan

kusur ve hataları tashih ederek hüsn-i terbiyelerine dikkat ve itina etmelidir (…). Muallimler

şakirdan haklarında rifkla muamele edip, tektir ve mücazat icap ettikde münasip suretle icra

ederler.”

Selim Sabit Efendi328 ise hocaların imkân oldukça ceza kullanmamalarını tavsiye eder.

Ceza vermek söz konusu olduğunda da sinirlilik anının geçmesini beklemek

gerektiğini savunur. Bunlara ek olarak, talebenin kabahati ile verilecek olan cezanın

dengeli olması gerektiğini belirtir. Ayrıca eserinde329 hocalara bu konuda yedi temel

tavsiyede bulunmaktadır330.

327 Selim Sabit, “Rehnümâ-yı Muallimîn, Sıbyan Mekteplerine Mahsus Usul-i Tedrisiye”,

(İstanbul: 1290): 27.

328 Edirne’nin Vize kasabasında doğdu. Öğrenim görmek için gittiği İstanbul’da önce Gazanfer Ağa

Medresesi’ne, ardından Fâtih Medresesi’ne devam etti. 1851’de Dârülmuallimîn’e kaydoldu ve 1854’te

öğrenimini tamamlayarak okulun ilk mezunları arasında yer aldı. 1855 yılında Paris’te öğrenim

görmekte olan Türk gençlerini eğitmek, buradaki Osmanlı Hıristiyan tebaasına Türkçe öğretmek ve

dönüşünde Dârülfünûn-ı Osmânî’de hocalık yapmak üzere Paris’e gönderildi. 1861’de İstanbul’a

döndü. İstanbul’dan imparatorluğun diğer şehirlerine yayılmaya başlayan ve “usûl-i cedîde” diye

adlandırılan çağdaş pedagoji hareketinin öncüsü oldu. Süleymaniye semtinde açtığı Numune

Mektebi’nde XIX. yüzyılda Batı ülkelerinde öne çıkan öğretim yöntem ve tekniklerini uyguladı.

329 Selim Sabit,” Rehnümâ-yı muallimin” isimli eser.

330 Hamza Altın, “Osmanlı Pedagoglarında Disiplin, Ödül Ve Ceza Fikirlerine Dair Örnekler”, Atatürk

Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, s. 57 (2016): 1878.

84

II. Meşrutiyet Devri pedagoglarından Sabri Cemil, eğitim verilirken cezanın belirli

oranda kullanılabileceğini, ceza olarak da talebenin sevdiği şeylerden uzak

tutulabileceğini söyler. Cemil’e göre, uyarma ve azarlama da mücazat için uygundur.

Ancak uygulanan ceza gereksiz yere verilirse ya da aralıksız olursa talebe üzerinde bir

tesirinin olmayacağını da belirtmektedir331.

Musa Kâzım Bey de “Rehber-i tedris ve terbiye” isimli eserinde, hocaların mücazatın

ödül vermekten daha çok dikkat isteyen bir mesele olduğunu savunmaktadır. Ceza

verilecek talebenin suçundan iyi bir şekilde emin olunması gerektiğini, bir kanıt yoksa

caza uygulanmamasını söyler. Nitekim çocuğa ceza vermek başvurulmaması gereken

bir durum olduğunu ancak çok mecbur kalınırsa uygulanabileceğini dile getirir.

Kâzım’a göre, asıl önemli olan, hoca ve talebe arasındaki güven ilişkisidir. Ayrıca,

hocanın talebe nazarında saygın ve sevgi dolu bir itibar bırakması gerektiği

kanaatindedir. Bu konuda şu sözleri de söylemiştir332: “Şakirdan ile muallim beyninde

hüsn-i itimad hâsıl olunca mücazata müstahak ve kabahiye nadiren tesadüf olunur.”

Amasyalı Ali bin Hüseyin’in eseri olan Tarikü’l-Edeb de; aile ve hocalar için o dönem

bir rehber niteliğindedir. Aynı dönemde kaleme alınmış eserlerin benzerlik gösterdiği

söylenebilir. Eserde, hocanın yeterli niteliklere sahip olmasının önemi sıkça

vurgulanır. Bu nitelikler ise; sakin, sağlam bir psikolojiye sahip, sadece hocalık

mesleği ile ilgilenen, talebeler arasında ayrım yapmayan bir hoca olmasının gerekliliği

şeklinde sayılmaktadır333.Günümüz öğretmenlerinde de aynı özelliklerin bulunması

gerektiği aşikârdır. Bu minvaldeki kıymetli eserler, geçmişe ait önemli noktalara ışık

tutarlar.

Eğitim ve ahlak kitapları fiziksel cezayı daima yasaklayan görüşler sunmuştur. Yine

de bu hatalı uygulama varlığını hep devam ettirmiştir. Yazarlarımızdan başta Ahmet

Rasim, Hüseyin Rahmi ve Ömer Seyfettin olmak üzere Osmanlı Dönemi ve erken

Cumhuriyet Dönemi zamanlarına ait uygulama ve cezalar yazarlarımız tarafından

eserlerde işlenmiştir. Özellikle falaka üzerinde çokça durulmuştur. Sıbyan mektebi ve

Osmanlı zamanında ilkokul denildiğinde belki de ilk düşündüğümüz şeylerden biri

331 Altın, age,1878.

332 age,1879.

333Halil Çeçen, “Ali bin Hüseyin el-Amasî Tarikü’l-Edeb Metin-Sözlük”, (Ankara: Bizim Büro,

2010): 77.

85

falakadır. Falakanın aklımızda bu kadar yer etmesinin sebebi muhtemelen

hatıratlarında ve eserlerinde çok defa dile getiren yazarlarımızdır.

Klasik Dönem sıbyan mekteplerinin ekseriyetle falaka ile anılması hususunsa Tarihçi

ve yazar İlber Ortaylı bu kurumlara haksızlık edildiği kanaatindedir. Bu görüşünü ise

1578’de ülkemizde bulunmuş olan Protestan papaz Salomon Schweigger’ın sıbyan

mekteplerine yönelik anılarıyla destekler. Salomon Schweigger’ın gözünden İstanbul

sıbyan mektepleri şu şekilde tasvir edilir: İlk dereceyi temsil eden bu mekteplerde

erkek çocuklar eğitilir ve okuma yazma öğretilir. Bu mekteplerden Constantinopel

(İstanbul) şehrinde ve diğer şehirlerde de çok vardır. Burada dileyen herkes hocalık

yapabilir. Düzenli mektep binaları mevcut değildir. Aksine hocanın evi bir nevi

mekteptir. Zengin ailelerin çocukları için evlerinde özel hocaları bulunur.

Türklerde çocuğa Almanlardaki gibi sert bir şekilde disiplin verilmez ya da korkutulup

sopa veya kamçı kullanılmamaktadır. Çocukları cezalandırırlar; ama bu dikkatli bir

şekilde yapılır ve sabır gösterilir. Neticede talebeler de hocalarının yanında kibar ve

saygılı bir şekilde bulunurlar. Çocukları döverken çocuğu yere yatırırlar ve değnekle

döverler, fakat kamçı kullanmazlar334.

Yukarıdaki verilerden anlaşılmaktadır ki, Osmanlıdaki sıbyan eğitimi, Avrupa’daki

eğitime nazaran çok daha yumuşaktır. Osmanlıdaki cezalandırma sistemine dair

elimizde Klasik Dönemle alakalı kaynak yetersizliğinin aksine Tanzimat Dönemi

eğitim alanındaki cezalandırmaları anlatan birçok hatırat mevcuttur. Çocuğun,

hayatının en önemli kısımlardan birini iştigal eden mektep hayatının içerisindeki

cezalar büyük olasılıkla akılda en çok yer eden uygulamalardır. Ancak şu gerçek

atlanmamalıdır ki, modernleşme ve yayılma politikası güden Osmanlının son

Dönem’deki eğitimi, köklü bir değişim ve dönüşümle ortaya çıkmıştır. Oldukça geniş

ve her yönden birbirinden farklılık gösteren bir coğrafyada dahi birbirine benzer

cezaların olmasındaki öncelikli neden şüphesiz Osmanlının insanı esas alan ideolojisi

ve eğitimle ilgili kabulleridir. Elimizde İstanbul’daki sıbyan mekteplerinde uygulanan

disiplin hakkında bilgi veren kaynaklara tamamıyla benzeyen iki örnek bulunmaktadır.

Birincisi, Kazım Karabekir’in Medine sıbyan ve rüştiye mektebi anıları, ikincisi ise

İsmail Zühdi’nin Konya Sıbyan mektebi hatıralarıdır335.

334 İlber Ortaylı,” Osmanlı Toplumunda Aile”, 3.bs. (İstanbul: Pan Yayınları, 2006): 85.

335 İsmail Zühdi, “Konya’nın Eski Mahalle Mektepleri Hayatı”, aktaran Kara, Birinci, “Bir Eğitim

Tasavvuru Olarak Mahalle / Sıbyan Mektepleri”,(Kitap,2017): 327.

86

Mevcut bir diğer kaynak da Mısır’da eğitim alanındaki disiplin uygulamaları ve

bunların devletle olan ilişkisini inceleyen, temel zihniyeti ve ders içeriklerini konu alan

bir çalışmadır. Timoty Mitchell’in yaptığı çalışmalardan şöyle bir sonuca

varılmaktadır: Geniş bir coğrafyaya hükmeden Osmanlı’nın yönetmelikleri, farklı

kültür ve yerlerde uygulanmamış ve falaka, hapis, sürgün gibi cezaların verilmesi söz

konusu olmuştur. Sıbyan mekteplerindeki cezalar nelerdir sorusuna ilk olarak falaka

yanıtı verilir.

Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin kurulmasından sonraki ilk Milli Eğitim Bakanı Rıza

Nur’un da hatırladığı ilk olay, ilk defa dört yaşında gittiği mektepte yatırıldığı falaka

ve hocasının değnekleri olmuştur336. Ömer Seyfettin de hikâyesinde falakanın

yasaklandığını öğrendikleri zamanı şöyle anlatmaktadır337:

“Falaka yasak olmuş. Dayak korkusu kalkınca biz kırk çocuk öyle azdık, öyle kudurduk ki, ne

yaptığımızı bilmiyor, artık hocayı dinlemiyor, yüzüne leblebi atıyor, minderine iğne koyuyor,

pabuçlarını saklayıp saatlerce arattırıyor, yalvartıyorduk.” Hocanın bu tür durumlar karşısında

çıldırması kuvvetle ihtimaldir. Falakanın kaldırılmasının yarattığı disiplinsizliği Kazım

Karabekir, “mektebin gürültüsünden, şamatasından ve çocuklarla uğraşmaktan deli olup

tımarhaneye düşen hocalar oldu” ifadesiyle ortaya koyar.”

1927’de ‘Falaka’ adlı bir eser kaleme alan ve bu eserde mekteplerdeki başka

uygulamaları da geniş bir biçimde anlatan Ahmet Rasim, falaka denince akla gelen

önemli isimlerden bir diğeridir. Farklı mahalle mekteplerinde okumasının bir avantajı

olarak Rasim, disiplin cezalarının çeşitliliğini de böylece anlatma imkânı bulmuştur.

Anlatımlarına göre ceza vermede genel geçer bir kural yoktur. Bu, hocaların veya

yardımcılarının tamamen karakter yapılarına ve o anki ruh hallerine bağlı bir

durumdur.

Medine’de bulunan mahalle mektebi ile ilgili olarak Karabekir, “Dayak pek boldu.

Falaka ve rastgele yere sopa atılırdı, burada hocalar hiddetini yeninceye kadar

dövüyordu” der. İsmail Zühdi, bu cezalandırma şeklinin hocanın keyfine kalmış bir

durum olduğunu söyler: “Çocuğun ayağına vurulacak değneğin adedi muayyen

değildi, hocanın insafına kalmıştır. Birden elliye kadar yolu açıktır” Der. Ahmet Rasim

de hocalardaki bu sınırsızlıklardan söz eder. Hatta öyle ki, falaka sırasında veya

sonrasında talebeler ölmekte, hocalarda ise bu durum övünç sebebi olmaktadır338:

Cemal Nadir Güler, Vedat Günyol, “ Arkadaş”, s. 14 (1941): 264’ten aktaran Fatih Güldal, “Elifba’dan

Muallime Mahalle Mektebi” (Kitap, 2017), 90.

336 Rıza Nur, “Hayat ve Hatıratım”, (İstanbul: Altındağ Yayınları,1967): 63.

337 Ömer Seyfettin, “Falaka”, (İstanbul: Kare Yayınları, 2006 ):71-73.

338 Mustafa Gündüz, “Son Dönem Osmanlı Eğitiminde Disiplin Ve Cezalandırma (1847-1920)”, “Doğu

Batı Dergisi”, s. 53, (2010): 142.

87

“Aman hanım, evladına nasıl kıyıp da Hafız Paşa Mektebine yollayacaksın? O sarığı boynuna

dolanası herif, falakada üç çocuk öldürmüştür denildiğini Dilfezâ’nın Karaanne’me söylediğini

Sütninem pay verdiğim sırada intikam alırcasına yüzüme söylemişti. Bu kara haber kulağımda

olduğu için o sesler hızlı hızlı yaklaştıkça, o hayal de az çok korkunç bir gerçek duygusu

bağlıyordu. Bir yeni yapışkan belâ arasındaydım. Gitmem desem evimizin yanı başında o kanlı

bıçaklı, tabancalı enişte var. Gitsem sabahtan akşama kadar ha şimdi falakaya yatıracaklar. Hoca

beni ya öldürecek, ya sopalarla tabanlarımı patlatacak azabı var.”

Falaka ve dayakların nasıl olduğuyla ilgili genelde birbirine benzer söylemler

mevcuttur. Burada cezaların şiddeti için Konya örneğiyle İsmail Zühdi hafif (değnek),

biraz müthiş (sırık) ve en müthiş (falaka) gibi sınıflandırmalar yaparken, Ahmet Rasim

büyük kabahatler için ‘zincirli falaka’ ve ‘divan dayağı’ (divanhanede, topluluğun

önünde cezalandırma şekli, dehşet verici bir dayak) gibi iki farklı dayak çeşidinden

bahseder. Resmî olan bu dayak türü ile ilgili Rasim şunları söyler339:

“Talebe “bir daha yapmam, diye bağırdıkça benim dizlerimin bağı çözülüyordu. Düşeceğim

sanıyordum. Bununla beraber, alıcı gözlerle baktığım için, bu değnek vuruşu ile Hâfız Paşa

Mektebi hocasının sopa vuruşu arasında hayli şiddet fark vardı. Mubassır ağır ağır, ama hafif

hafif indiriyordu. Yani, kıyasıya değil, korkutasıya vuruyordu.

Falakanın bir çeşidi daha vardı ki, küçüklerden dayağı hak etmiş olanlar birikir, bir tarafa ayrılır,

sonra birer ayak yıkılıp bir vuruşta tabanın kısmetini alacağı şekilde falakaya bir vaziyet verilirdi.

‘Elbirliği’ gibi buna da ‘ayak birliği’ denirdi. “

Hem hocaların psikolojilerine dair şaşırtan ayrıntılarla, hem de yaşanılanların

üstünden elli yıl sonrasında yaptığı açıklamalarla dayak, falaka gibi cezalandırma

yöntemleri Hasan Ali Yücel’in ilk ve ortaöğrenim hatıralarında büyük bir yer tutar340:

“Küçük hafızlardan bir tanesi sarıklı idi. İbrahim ve öbürküler fesli idiler. Yüzleri yıkanmış,

burunları temizlenmiş olarak dönenler şimdi birer birer hocanın önüne oturup derslerini

dinletiyorlardı. Her biri birkaç tokat yemeden kalkmadılar. Sıra küçük sarıklıya gelmişti. Hoca

birden bağırdı: –Ulan hayvan, dünkü dersi pişirdin mi? Bu gidişle sen on senede hıfzını

dinletemeyeceksin. …”

Erken tarihli yazılı metinlerde Osmanlı son Dönemi’ne ait eğitim sistemi hakkında

bilgiler mevcuttur. Özellikle ceza ve disiplin konularında modern bir şekilde kuramsal

açıklamaların yorumlandığı bilinir. Önceki dönemlerde de konuya insani şekilde

yaklaşıldığı görülür. Bugünden çok da farklı olmayan yazılı metin ifadeleri ile

karşılaşılmaktadır. Fakat kuramsal olarak iyi bir düzeye varılırken uygulama olarak

geri kalmışlık söz konusudur. Osmanlı son Dönem eğitimindeki ödüllendirme

hakkında Akyüz’e ait olan çalışmada bu konuda veriler mevcuttur. Yine aynı dönem

için dikkat çeken diğer nokta ise ödüllendirmenin “cezalandırma” sistemine nazaran

339 age,143.

340 age,143.

88

hızlı ve müsbet gelişmeler kaydetmesidir. Böylece Türk eğitim tarihine bakıldığında

Osmanlı eğitimim sisteminde “cezalandırma” konusundaki çalışmaların hızlı bir

şekilde değişmediği fark edilir341.

3.11. Mektep Gezmeleri: “Mektep Seyri”

Eğitim alanındaki vakıflar Osmanlı Devleti’nde iki kısma ayrılmaktadır. Bu vakıflar

sıbyan mektepleri, medreseler, Dârülkurrâ342 ve Dârülhadislerin343 meydana getirdiği

mektep eğitimi grubu olmalarının yanı sıra cami ve tekkelerin oluşturduğu, halkın

eğitim ve terbiyesi için çalışmalar yapan kurumlardır. Mahalle mekteplerinde burs ve

harçlığın haricinde, hoca ve talebelere elbiseler verilir. Ayrıca ilkbaharda yapılan

gezilerin giderleri de vakıflar tarafından karşılanır344. Fakat vakıfların tümünün değil

sadece bazılarının gezi masraflarını karşıladığı söylenebilir. Sıbyan mekteplerinin

yaşaması için kurulmuş vakıflardan bazıları mektep seyirlerinin masraflarını da

karşılar345.

Sıbyan mekteplerinin çoğu havalar ısındığında talebeleri eğlendirmek ve gezdirmek

için mektep gezileri yaparlar. Talebelerin heyecanla beklediği bu geziler de çocuklar

Beykoz Çayırı, Kâğıthane mesiresi, Çoban Çeşmesi mesiresi, Silahtar Ağa Çeşmesi

Çayırı, Göksu Çavın, Balta Limanı Çayırı denilen kırlara bazen de mesire alanlarına

götürülür. Gezi tertiplenecek olduğunda bu haber hocaları tarafından çocuklara

bildirilir. Öncelikle talebeler bu durumu anne ve babalarına iletirler, ailelerinden gezi

masrafı için varlık durumlarına göre belirli bir miktar alırlar ve hocalarına verirler.

Mahalle de bu gezi duyulduğunda mahallenin önde gelenleri yüklü miktarda bağışta

bulunur. Bu kimseler, geziye katılacak çocuk sayısına göre değişmekle birlikte üç, dört

ya da daha fazla kuzu alır ve pişirilip ikramı için de konaklarından ilgili kişileri

görevlendirirler. Ertesi gün de sabah erkenden, gerekli kap kacak, havlu ve sofralar

söylenen mesire alanına götürülür.

341Yahya Akyüz, “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Ödül ve Günümüz Eğitimi Açısından Bir

Değerlendirme”, “Bilim ve Aklın Aydınlığında Eğitim”, s. 49, (2004): 20.

342 “Yer, mekân, ev” gibi anlamlara gelen dâr ile “okuyan” anlamındaki kārî kelimesinin çoğulu olan

kurrâ kelimelerinden meydana gelen dârü’l-kurrâ, Kur’an-ı Kerîm’in öğretildiği, bir bölümünün veya

tamamının ezberletildiği ve kıraat vecihlerinin tâlim ettirildiği mektepler için kullanılmıştır. Bu

müesseselere Dârülkur’ân ve Dârülhuffâz adı da verilir.

343 “Yer, mekân, ev” gibi anlamlara gelen dâr ile hadîs kelimesinden oluşan dârü’l-hadîs “hadis

okutulan yer” demektir. Bu müesseselere “dârü’s-sünne”, “dârü’s-sünneti’n-nebeviyye” veya “dârü’ssünneti’l-

Muhammediyye” adı da verilmiştir.

344 Bahaeddin Yediyıldız, “Vakıf”, MEB İslam Ansiklopedisi, c. 13, (İstanbul: MEB, 1986): 169.

345 Ergin, age,88.

89

Âdet olarak çocukların anneleri o güne özel zeytinyağlı yaprak sarması, irmik helvası,

revani gibi yiyecekler hazırlarlar. Hazırladıkları ikramlıkları sefer taslarına koyarlar

ve gezi günü mektebe erken vakitte gönderirler. O gün, çocuklar mektebe gitmeden

yeni elbiselerini giyerler. Ailesi hayli fakir olan çocukların ölçüleri alınır ve seyir günü

giymeleri için mahallede oturan varlıklı büyükler tarafından onlara uygun elbiseler

diktirilir. Böylece, çocuklar arkadaşları arasında mahcup olmaz ve üzülmezler346. Eğer

aile varlıklı ise çocuklara lalalarının da eşlik ettiği bilinir. Gelen yemekler, mektep

kalfası, çocukların büyükleri ve lalalar tarafından daha önce hazırlanan bir yük

arabasına yüklenerek iskeleye götürülürler. Götürülen yiyecekler iskelede büyükçe bir

Ateş Kayığına ya da bir Pazar Kayığına konur, birkaç kişi ve gelen aşçılar birlikte seyir

yerine giderler. Çocuklar bu sırada mektepte toplanmış, büyükleri önde, en küçükler

arkada sıra olup üçer üçerli gruplar halinde iskeleye giderler, onlar da heyecanla

kendileri için hazır bulunan büyük pazar kayığına veya ateş kayığına binip yola

çıkarlar. Mevsim çiçekleri ve defne dalları kullanır ayrıca pırıltılı şamata teli ismi

verilen teller ile kayıkların etrafı süslenir. Farklı bir kayık ile hoca arkalarından gelir.

Gidilecek yere varıncaya kadar çocuklar türküler, mani ve şarkılar söyleyerek, mutlu

bir şekilde seyir yerine ulaşırlar. Çocuklardan önce yola çıkıp çocukları seyir yerinde

bekleyen kalfa, aşçılar ve lalalar çocukları karşılarlar ve kayıktan inmelerine yardımcı

olurlar. Bu sırada hoca efendiler de oraya varır. Mahallenin ileri gelenleri tarafından

ya da çocukların evlerinden gönderilen kırmızı seyir ihramları mesire alanının gölgelik

kısımlarına serilir. Bir kısma da hususi alınan kaba hasırlar açılır. Çocuklar bir süre

hep birlikte oturup dinlenirler ve sonra biraz gezip eğlenirler. Eğlence ve gezinin

sonunda yemeğe geçilir. Öncelikle, yeşil salatalıklar büyükçe tepsilere koyulur. Sular,

mevsim meyveleri hazırlanıp sofralar serilir. Çocuklar onar kişilik gruplar halinde

sofralara oturtulur. Hemen orada kızartılmış kuzu, irmik helvası, zeytinyağlı dolma,

sefer taslarında özenle getirilen sütlaç, mevsimine göre de kavun, karpuz, üzüm ikram

edilir. Yemek yendikten sonra hoca efendiler çocuklardan uzak bir yere geçerler.

Çocuklar, kırlara dağılarak bir kısmı “ kör ebe” , bir kısmı “adım atlamaca” , bir kısmı

“esir almaca” ve birçoğu da “amma da kapamazsın” gibi oyunlar oynarlar. Dönüş

vaktine kadar keyifle vakit geçirirler. Oradan ayrılmadan akşam vaktine yakın bir

zamanda yeniden yemek yenilir. Kırlarda yetişen bir nevi sazdan külahlar yapıp

başlarına giymeleri, elvan kır çiçeklerinden demetler yapmaları çocuklar için bir

346 Mustafa İsmail Bağdatlı, ”Osmanlı Eğitim Geleneğinde Eğitici Drama”, İstanbul Üniversitesi

İlahiyat Fakültesi Dergisi, s.24, (2011): 79-102.

90

âdettir. Sonra dönüş hazırlığı başlar. Hizmetçiler ve aşçılar beraber iş yaparlar. Yemek

takımları ve diğer eşyalar kayıklara taşınır. Çocukların hepsi geldikleri kayıklara

binerler. Bu defa kayıklar kırlardan toplanan çiçekler ve ağaç dallarıyla süslenir ve

kayıklar yavaş bir şekilde denize açılır. Hocalar, halife ile lalalar farklı kayıklarla

gelirler. İstanbul’a ulaşıncaya dek çocuklar türküler, maniler söyleyip dönüş yolunda

da eğlenir sonra da evlerine giderler. Çocuklar yorgundur bu sebeple ertesi gün mektep

tatil olur. Bu zamanın özellikle Cuma gününe denk gelmesine dikkat edilir.

Bu mektep seyirleri gerekirse yazın birkaç defa tekrarlanır. Çocukların başka yerler

görmeleri için bu defa İstanbul civarındaki mesirelerden farklı olanlar tercih edilir.

Fakir çocuklar varsa, gezi gününde giymeleri için mahallenin önde gelenleri tarafından

ölçüleri aldırılarak uygun kumaşlardan elbiseler yaptırılır, onlar da akranları arasında

mahzun ve mahcup bırakılmazlar. Yine bu kimseler tarafından gönderilen ve

çocuklardan toplanan paradan artanı ikinci bir mektep seyri için hoca tarafından

muhafaza edilir347.Çocuklar doğa sevgisi ile büyüyüp, doğaya ilgi duyarsa bu hayal

gücünü besler ve zenginleştirir. Etrafındaki herkesle iyi anlaşmayı ve saygı göstermeyi

öğrenir, güvenle gelişimine devam eder ve hayatın olumlu yönlerini görebilirler348.

3.12. Talebelere Ketebe Verilmesi ve Cemiyet

Sıbyan mekteplerinde temel seviyede yazı dersi verilir. Yetenekli olan ve devam

ederek hattat olmak isteyen talebeler meşhur hattatlardan ders alma şansına da erişirler.

Hattatlıkta eğitimini bitiren talebeye "ketebe" verilerek bu durum ilk önce babası ile

paylaşılır. Ardından talebeye ketebe için sülüs hatla bir besmele-i şerif ve altına nesih

hatla bir hadis-i şerif yazılır ve bunların altına da nesih yazı ile bir hadis-i şerif daha

yazılarak verilip bu ödeve bakarak çalışması söylenir. Talebe bu yazıları taklit yoluyla

yazar. Yaptığı denemeleri hocasıyla paylaşır. Bunların arasından en iyileri hoca

tarafından seçilerek sülüs ve nesih yazıları belirlenir. Cilt yapılmak üzere babasına

yollanır. Baba seçilen çalışmayı ciltletir ve kenarlarına altın yaldız ile bazı süslemeler

yapılır. Alt kısımlar icazet yazılacağı için boştur. Bunların ardından hoca tarafından

icazet töreni yapılacak vakit belirlenir. Hocanın seçtiği üç meşhur hattat da çağırılır.

Baba da çocuğun Sıbyan mektebi hocasını, kalfasını, bazı akrabaları ve tanıdıkları

347 Abdülaziz Bey, age,65.

348 Mualla Selçuk, “Çocuğun Eğitiminde Dini Motifler”, Ankara: TDV Yayınları, 2015, 93.

91

yazılı olarak davet eder. Talebenin annesi de çocuğun ebesini, bazı akrabaları,

komşulardan bazı hanımları davet eder349.

Sıbyan mekteplerinde görev yapan yazı hocaları yazıyı el alıştırmak amacıyla sadece

basit bir şekilde öğretirler. Yazıyı basitçe öğrenen talebelerden hevesli olanlar ve

hattatlar arasına katılmak isteyenler, hat sanatında meşhur olmuş bir hattata ona bu

sanatı öğretmesi ricasında bulunur. Bu rica da yine baba aracılığıyla veya kendi başına

yapılabilir. Hattat önce sülüs ile şans getirdiğine inanılan “Rabbi yessir velâ tuassir

Rabbi temmim bilhayır” duasını ve nesih diye isimlendirilen küçük yazıyla elifbadan

bazı harfleri alıştırma olarak yazar. Ayrıca bunları yazdığı kalem ile birlikte başka bir

kalem daha yontar ve talebesine verir. Talebe hocasının yazdığı kalemi bir kâğıt ile

sarıp üzerine ismini not ederek hatıra olarak saklar. Hocasının verdiği kaleme bakarak

kendisi de bir kalem yontar, verilen güzel yazı örneğinin arkasını ve yanlarını

kapatarak yazı görülecek şekilde önü açık bir zarfa koyar, her zaman bu yazıyı taklit

yoluyla çalışır. Bu eğitimi alanlar hocasına ve kendisine ait olan yazıları imkânları

dâhilinde sade koyun derisinden, kadifeden ya da deri ve kadife üstüne sırma işlemeli

“cilbend” olarak bilinen cüzdan içinde muhafaza ederler. Bu tanınmış hattatların

evlerinde talebesinin çalışmaları için özel günler mevcuttur. Çalışma günü talebeler

yazdıklarını cilbendlerine yerleştirir ve hocasına iletir. Yazılar kontrol edilip altlarına

notlar eklenir. Hat eğitimi ücretsizdir, talebelerin dersleri için belirli zamanlar vardır.

Varlıklı yardımseverler bazen camilere yakın yerlere sadece hat çalışılması için özel

odalar yaptırırlar veya diledikleri bir Sıbyan mektebi için çocuklara hat çalıştırmak

üzere muallimler tayin edilmesine vesile olurlar. Bu muallimlerin maaşları vakıftan

karşılanır ve talebeler para ödemezler350.

349 İsmail Kara, Ali Birinci, “Mahalle Mektebi Hatıraları”, (İstanbul: Kitabevi Yayınları,1997): 182-

188.

350 Abdülaziz Bey, age,70-71.

92

93

4. SIBYAN MEKTEPLERİNE GÜNÜMÜZ YAKLAŞIMI

Temelde çocuğun ihtiyaçları mevcuttur ve bunlar fazladır. Güvende hissetme,

korunma ve ait hissetme bu ihtiyaçlar arasındadır. Bu ihtiyaçlar ne kadar temin edilirse

çocuğun kişiliği o kadar sağlam gelişim gösterir. Temel ihtiyaçların karşılanmasında

Allah’ın varlığına olan inancın güçlü bir etkiye sahip olduğu kabul görür351. Çocuğu

eğitecek kişinin sığınma ihtiyacı noktasında çocuğa uygun biçimde Allah’ın varlığını

açıklaması ve yönlendirmesi önemli bir görevdir. Böylece Allah’ı öğrenen çocuk

kolay bir şekilde durumu kavrayacaktır. Duygular Allah inancına temel verilmelidir352.

Allah’ı bulmak insan aklıyla mümkündür. Çocuğun beyni 5-6 yaş sürecinde

büyümektedir ve zihin gelişiminin çoğu bu çağda tamamlanır. Beyin aynı dönemde en

hızlı gelişen organdır. 5-6 yaş aralığında birey var oluşunu, etrafında olup bitenleri ve

yaşam döngüsünün nasıl var olduğunu öğrenmek ister353. Bu sebeplerden ötürü

çocuğun soru sormasını sağlamak faydalı olur. Süreç ancak çocuğa etrafında

sunulacak çeşitli ve fazla sayıdaki materyal ile güvenli ve sağlıklı olabilmektedir.

Çünkü tüm bunlar çocukta uyaran görevi üstlenerek görmüş olduğu materyaller ona

daima bahsedilen dini hisleri anımsatırken sorgulamaya devam etmesini

sağlamaktadır354.

Bireyde din duygusunun ortaya çıkışı hakkında farklı görüşler mevcuttur. Kaynağın

ne olduğu hala tartışılmaktadır355. Yaygın görüş, çocuğun dünyaya gelirken bu

duyguya hazır olduğu dinin de çevresel etkilerle şekil alıp ortaya çıktığı yönündedir.

Bilhassa dindar aile ortamında büyüyen çocuklarda bu konudaki gelişimler daha erken

dönemlerde kendini göstermektedir. Bu durumun aksine dini kuralları çokça

önemsemeyen bir ortam ve ailede büyüyen çocuklarda aynı özellikler daha geç kendini

göstermektedir. Sistemli bir şekilde din eğitimi görmemiş olsa dahi çocuklar bir dine

351 Kerim Yavuz, “Çocukta Dini Duygu ve Düşüncenin Gelişmesi”, (İstanbul: Boğaziçi Yayınları,

2012):129.

352 Davut Işıkdoğan, “Din Öğretiminde Bireysel Farklılıklar”, (Yüksek Lisans Tezi Harran Üniversitesi

Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2001),72.

353 Yavuz, age,128.

354 Abdurrahman Dodurgalı,”Ailede Din Eğitimi”, (İstanbul: Timaş,2010): 221.

355 Hüseyin Peker,” Din Psikolojisi”,(Samsun: Aksiseda Matbaası, 2000): 107.

94

karşı aidiyet hissederler ve kendilerini bir gruba mensup görebilirler. Ayrıca,

değerlendirmelerini de buna göre yapmaktadırlar. Çocuğun din hakkındaki inanışlar,

korkular ve davranışlar çerçevesindeki ilgisi üç yaşından itibaren kendini

göstermektedir. Etrafında en kuvvetli kabul edip kendisine model aldığı kişilerle

ilintili bir şekilde Allah düşüncesini şekillendirir. Bu yaşta inanç giderek daha belirgin

bir hale bürünür356. Bazı uzmanlara göre, dört yaş çocuk için dini hayata olan ilginin

altın kadar kıymetli zamanıdır357. Bu bağlamda, bebeklik döneminin sonlanıp

çocukluk çağına geçiş vakti, çocuk için inanma ve din hislerinin yeşerdiği zamandır.

Çocuk psikolojisinde din ile ilgili bu aydınlanma zamanı 3 ile 5 yaş

dolaylarındadır358.Allah’ın mevcudiyeti çocuğa uygun şekilde anlatılırsa muhtemelen

çocuk için anlaşılır olur. Bir yetişkindeki kadar olmasa da bu mümkündür. Çocuklarda

sayı mefhumu 5 ile 7 yaşlarında oluşur. Bu sebeple sayılar arasındaki alakayı kurabilir.

Böylece çocuk yaradan, iman ve inanç çerçevesindeki soyut kavramları öğrenebilir.

Çocuk hakkında Din Psikolojisi alanında yapılan çalışmalarda Allah’ı aramak için

çocuğun bazı yollar denediği bilinir359. Hem aklı hem de kalbiyle bir arayışta olan

çocuk için yapılması gereken yardım etmektir. Bu yardım en iyi eğitim yoluyla

mümkün olabilir. Çocuk Allah’ı hisseder ve onun hakkında soru sorarsa onunla gerçek

ve kalıcı bilgiler paylaşılmalıdır. Çocukta inancın uyanışını mümkün kılan

etmenlerden biri de eğitim-öğretimdir360.

Bireylerin toplumda fayda sağlaması ve huzur ortamının daimi için ahlak eğitimi

sağlanmalıdır. Bu eğitimin hedefi sağlıklı bir şekilde düşünebilen insanların

yetiştirilmesi ahlak için lazım olan seviyeye gelinmesidir. Ahlak eğitimi sayesinde

bireyin topluma ayak uydurabilmesi ve toplum vicdanıyla aynı çerçevede hareket

edebilmesi amaçlanmaktadır. Bunların yanı sıra bu eğitim çocuğun karakterinde ahlaki

bir yön bulunmasını sağlamaktadır361.

Piaget, çocukluk çağının ilk dönemleri için ahlak eğitiminde olması gerekenleri şöyle

sıralar; güzel davranışlar ödül ile pekiştirilmelidir, çocuğa daima iyi ya da kötü

sebepleriyle izah edilip doğru bilgiler sunulmalıdır, çocuğun zihinsel gelişimine

356 Işıkdoğan, age,69.

357 Ahmet Çın, “İlk Çocukluk Döneminde Çocuğun Din Eğitimi ve Ailenin Din Eğitimine Etkisi

(Diyarbakır Örneği)”, (Doktora Tezi, Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2019), 42.

358 Çın, age,42.

359 age,43.

360 Adler, Alfred İnsanı Tanıma Sanatı, çev. Şelale Başar. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1997.

361 Hayati Hökelekli, “Çocukta Ahlak Eğitimi ve Gelişimi, Teorik ve Pratik Yönleriyle

Ahlak”,(İstanbul: Dem Yayınları,2007): 634.

95

uyumlu olarak ahlaki oyunlarla değerler verilebilir362. Bireyin, toplum tarafından

kabul görmüş olan değeler ile evrensel bir şekilde onaylanan değerler çerçevesinde

yetiştirilmesi uygun olandır. Çocuk dünyaya geldikten sonraki ilk 6 yıl bireyin sahip

olacağı ahlaki değerler açısından oldukça önemlidir. Bireyin karakterindeki belirleyici

unsurlar bu zaman aralığında şekillenmektedir363.

İbn Haldun’a göre, eğitim bireye nasıl düşüneceğini öğretirken diğer canlılardan

ayrılmasını sağlamaktadır. Çocuğun sosyal bir ortamda yetişmesinin gerekliliği de

yine önemli noktalardan sayılmaktadır. Çünkü İbn Haldun, bireyin hayatını ve

varlığını devam ettirebilmek için desteğe ihtiyacı olduğunu bunu yalnız başına

yapamayacağını savunmaktadır. İnsan doğasında toplum içinde yaşama ve yardıma

ihtiyaç duyma mevcuttur364. İnsan tek başına öğrenirken zorlanmaktadır. Nitekim

bireyin öğrenmesi etrafında olup bitenlerle ilişkisi neticesinde meydana gelen bir

durumdur. İbn Haldun’a göre, bireyin bilgi edinmesi için iki seçenek vardır. İlki,

öğretim yoluyla olur. İkincisi ise, model alarak gerçekleşmektedir. Kalıcı ve etkili

olan öğrenmek model alma yoluyla olandır. İbn Haldun, erken çocukluk döneminde

verilecek Kur’an eğitiminin çok önemli olduğunu savunur. Bu bağlamda, Kur’an

eğitimi sayesinde çocuğun yaşamının ilerleyen safhasında sahip olacağı güzel özellik

ve yeteneklerin bu çerçevede şekilleneceğini belirtmektedir. Çocukluk çağında

görülen eğitim, etkilidir ve bireye ömür boyu etkisi söz konusudur365. Dini duygular

çocukta tek başına şekillenmemektedir. Aynı zamanda güven duyma, sevgi, ait olma

ve itaat gibi hislerle birlikte ortaya çıkmaktadır. Çocuğun sahip olduğu aile ve sosyal

çevre din ve inanç algısının oluşmasında büyük öneme sahiptir. Aile ve çevre çocuğun

iyi ya da kötü değerler öğrenmesine vesile olabilir. Aile içinde ahlaki eğitim almış olan

bireyin ilerleyen yaşlarında toplum tarafından yanlış kabul edilen davranışlarda

bulunması daha az karşılaşılan bir durumdur. Fakat öğrenilen davranışların ilerleyen

yıllarda değişmesi kolay değildir366.

Beyza Bilgin eserinde, çocuğa din hakkında eğitim verirken bu sürecin onu yemekle

beslemek gibi olduğunu, eğitim sürecine bebek doğduktan sonra başlanabileceğini

fakat dozuna dikkat edilmesi gerektiğinin bazı eğitimciler ve ruh bilimi araştırmacıları

362 age,638.

363 Çın, age,68.

364 age,69.

365 Çın, age,147.

366 age,68.

96

tarafından önemle vurgulandığını belirtmektedir. Bununla birlikte, okul öncesi

dönemdeki çocuğa din eğitimi verilirken din duygusunun benimsetilmesi aşamasında

çocuk tarafından ilk sorular sorulmaya başlandığı evrenin en hassas dönem olduğunu

da belirtir367.

Sosyal çevre vasıtasıyla öğrenilenler hem ahlaki özellikler hem de dini davranışlardır.

Çocuk etrafında namaz kılan birini gördüğünde ibadetini yerine getirmekte olan

kişinin yaptıklarını taklit edecektir. Bu noktada yalnızca davranışsal bir taklit değil

aynı zamanda dini duygu içeren bir taklitten de bahsedilebilmektedir. Nitekim

çevresindeki yetişkinlerin Kur’an veya ezan okunduğu vakitlerde konuşmayışları,

Kur’an’ın belden yüksekte muhafaza edilmesi şeklindeki saygı göstermek maksadıyla

yerine getirilen hareketler de çocuk için bu nesnelere, olgulara ve durumlara karşı

saygı duyma hissinin oluşmasına tesir eder368.

Tüm bu bilgiler ışığında çocuğa 4-6 yaş döneminde sağlanacak olan eğitimin ergenlik

ve yetişkinlik dönemine etkisinin fazla olacağı söylenebilir. Çocuğun kendi başına

cevabını bulamayacağı sorularla baş başa kaldığında konu hakkında uzman ve gerekli

pedagojik bilgiye sahip bir öğretmen tarafından destek alabilecek olması daha sağlıklı

bir gelişim göstermesine vesile olabilir. Çocuğun sorularına yanıt verirken kullanılan

kaynaklardan biri olan Kur’an’ın bireyin dini olarak tutarlı ve belirli bir çerçevede

yetişmesine katkı sağlayacağı düşünülebilir.

4.1. Sıbyan Mekteplerinin Günümüzdeki Yansımaları ve Diyanet İşleri

Başkanlığı Projesi

“Oku” ayeti Kur’an ile tanışmanın ve öğretiminin ilk kaynağıdır. Daha sonra Hz.

Muhammed (SAV) Hz. Ebu Bekir ile Hz. Erkam b. Ebi’l Erkam hanelerini Kur’an

eğitimi için açarlar. Mescid-i Nebevi’nin hemen yanında yer alan Suffa Medine

Dönemi’nde yapılır. Ayrıca o dönemde Kuba’da küçük de olsa 9 adet mescit vardır.

Osmanlı Dönemi sıbyan mekteplerinde Kur’an dersleri büyük öneme sahiptir. Bu

mekteplerde bazı değişimler olsa temel dini eğitim ve Kur’an’ın öğretildiği geleneksel

metotlar kalmaktadır. Cumhuriyet Dönemi’ne gelindiğinde Kur’an öğretimine Kur’an

kurslarında devam edilir. Bugün varlığını devam ettiren Kur'an kursları bu uzun

367 Beyza Bilgin, “Eğitim Bilimi ve Din Eğitimi”, (Ankara: Gün Yayıncılık,1998):124.

368 Mualla Erden, “Okul Öncesi Eğitime Temel Yaklaşımlar ve Din Eğitimi“ (Yüksek Lisans Tezi,

Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2016), 124.

97

süreçte devam eden nadir kurumlardandır. Düzenlenen yasalar ile (1997-1999) bu

kurslara kayıt olabilmenin şartı ilköğretim 5. sınıfı tamamlamaktır. Fakat Kur’an

kurslarına gösterilen ilginin düzenlemenin ardından azaldığı görülür. Neticede 1997

senesinde Türkiye’de mevcut olan 5241 adet Kur’an kursu sayısı, 1998 yıllında 4890

adet iken 2000 yılında 3211 adettir369.

2005’te yürürlükte iki program yer alır. Bunlar; “Uzun Süreli Kur’an Kursları 29

Öğretim Programı” ile “Yaz Kur’an Kursları Öğretim Programı” dır. Yürürlükle

beraber Kur’an kurslarının bilimsel programları da bulunur. Programlara yalnızca

Kur’an-ı Kerim öğretimi dâhil değildir aynı zamanda, Siyer, Ahlak, İtikat ve İbadet

gibi kısımlar da yer alır. “Kur’an Kurslarında Hizmet Çeşitliliği” isimli pilot çalışma

ise 2010 yılında yapılır. Bunlara ek olarak “Kur’an Kursları Temel Öğretim

Programları” ile “Ek Öğretim Programları” uygulamada mevcuttur. Uygulamanın

Türkiye genelindeki varlığı 2 yıllık bir zaman diliminde mümkün olur. 28057 sayılı

17.09.2011 tarihli yönetmeliğin Resmî Gazete’de yayımlanmasıyla birlikte de Kur’an

kursları için yaş sınırı kaldırılır. Yönetmeliğin onaylanmasının ardından Diyanet İşleri

Başkanlığı, 4-6 yaş grubu çocuklar için din eğitimi ihtiyaçlarının giderilmesi amacıyla

Kur’an kurslarını açar. Projenin ortaya çıkışında, tüm toplumun din eğitimi için verilen

hizmetlerden aktif ve etkin olarak istifade edebilmesidir. 2012 yılı Mayıs ayına

gelindiğinde okul öncesi çocuklar ve ilköğretim birinci sınıflar için ders materyali ve

müfredat hazırlanır. Ardından, Ankara, Bursa, Erzurum, İstanbul ve Manisa’da kısa

dönemlik çalışmalar başlar. Akademisyenler, Kur’an kursu öğreticileri, yayın evi

görevlileri, okul öncesi kademesinde görevli öğretmenler, pedagoglar, DİB görevlileri

bu aşamalarda görev alırlar370. Diyanet İşleri Başkanlığı’na ait bu proje Türkiye

geneline yayılmadan önce 2013- 2014 eğitim-öğretim yılında seçilen 10 pilot ilde

denenir371. Akabinde talepler doğrultusunda İl ve İlçe Müftülükleri tarafından daha

fazla sayıda açılır. 4-6 yaş Kur’an kursları eğitim programının okul öncesi için

hazırlanması 2014 yılındadır. Hazırlıkların tamamlanmasıyla Diyanet İşleri

Başkanlığına bağlı Kur’an kursları okul öncesi din eğitimi vermeye resmi olarak

başlar. Kurslar, okul öncesi eğitimin sahip olduğu ilkeler doğrultusunda haftada beş

369 Elif Acur, “Öğretici Görüşleri Bağlamında Diyanet İşleri Başkanlığı 4-6 Yaş Kur’an Kurslarındaki

Değerler Eğitimi Uygulamalarının Değerlendirilmesi”, (Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi,

Eğitim Bilimleri Enstitüsü,2019), 28.

370 age,29.

371 Ankara, İstanbul, İzmir, Kayseri, Diyarbakır, Gaziantep, Adana, Samsun, Erzincan ve Rize.

98

gün ve yarım gündür ders vermektedirler. Bu kursların eğitim programı

akademisyenlerin ve din eğitimi görevlileriyle okul öncesi eğitimi uzmanlarının

bulunduğu komisyonca oluşturulur372.

İnsan beden ve ruhtan oluşan bir varlıktır. İnsanın ruh yapısının özelliklerinden en

belirgin olanı bir varlığa inanmaktır. Dünya üzerinde bugüne kadar inanma ihtiyacı

duymamış bir topluluk yoktur. İnanma ihtiyacı ve inanma henüz çocukken

şekillenmeye başladığı için çocuğun inanç anlayışını ve birey olabilmeyi sağlıklı bir

şekilde tamamlayabilmesi için aldığı eğitim çok önemlidir. Milli, manevi, ahlâkî,

kültürel ve insanî değerlere bağlılığını kuvvetlendirmesi, yaşıtlarıyla sosyalleşerek

karakterini şekillendirmesi, sağlıklı ve iyi yetişmiş bir birey olması için çocuğun etkin

ve yeterli bir okul öncesi eğitime ihtiyacı olduğu bilinmektedir373.

Türkiye’de okul öncesi dönem İslam dini eğitimi ile ilgili genel olarak şunu söylemek

mümkündür; 2016 yılı itibariyle Türkiye’de okul öncesi din eğitimi Diyanet İşleri

Başkanlığı’nın Kur’an kurslarında “Kur’an ve din eğitimi” olarak, Milli Eğitim

Bakanlığına bağlı bazı özel anaokullarında ise “değerler eğitimi” adıyla verilmektedir.

Devlet anaokullarında okul öncesi din eğitimi uygulaması henüz mevcut değildir374.

Diyanet İşleri Başkanlığı tarafından uygulanan projenin amaçları kısaca aşağıda

belirtildiği gibidir:

 4-6 yaş aralığındaki çocuğun Allah’ı ve Peygamber Efendimizi sevgi esaslı

tanıması

 Çocuğun İslami değerlerin farkında olması

 İslam’ın esas kaynağı olan Kur’an-ı Kerim’i ses ve şekil olarak tanıması

 Kendi seviyesine uygun olarak sağlıklı bir şekilde din ve ahlak gelişimi

gösterebilmesi375.

Türkiye genelinde 4-6 Yaş Din Eğitimi Projesi tamamen uygulanmadan önce pilot

olarak 2013-2014 eğitim-öğretim yılında 10 ilde başlamıştır. Bu iller; Ankara,

İstanbul, İzmir, Kayseri, Diyarbakır, Gaziantep, Adana, Samsun, Erzincan ve Rize’dir.

Pilot uygulamanın ardından, talebe bağlı kalınarak tüm İl ve İlçe Müftülüklerince

372 age,30.

373 Kur’an Kursları Öğretim Programı (4-6 Yaş Grubu), Diyanet İşleri Başkanlığı, (Ankara 2014): 7.

374 Acur, age,28.

375 Kur’an kursları 4-6 Yaş Din Eğitimi Projesi 17.09.2011 tarih ve 653 sayılı Kanun Hükmünde

Kararnamedeki yaş sınırlandırmasının kaldırılmasının ardından sonra 26 Ocak 2012 tarihinde

başlatmıştır.

99

açılmaya başlamıştır. 2016-2017 eğitim-öğretim döneminde 100.000’e yakın öğrenci

öğrenim görmüştür376. Bu programda hedeflenen, Türk Milli Eğitiminin genel

hedefleri ve temel ilkeleri doğrultusunda çocukların;

1. İslam dininin değerlerini, kendi seviyesinde, insan hayatına anlam kazandıran

unsurlardan biri olarak fark etmelerini,

2. Kazanacağı değerleri gündelik hayatta kullanmalarını,

3. İslam’ın temel kaynağı olan Kur’an-ı Kerim’i içerik ses ve şekil olarak kendi

seviyesinde tanımalarını,

4. Kendi seviyesine uygun olarak Allah’ı sevgi temelinde tanımalarını ve yaratılıştaki

düzeni fark etmelerini,

5. Kendi seviyesinde Peygamber Efendimizin kişiliğini ve karakterini tanımalarını,

sevmelerini ve model almalarını,

6. Sağlıklı bir din ve ahlak gelişimi göstermelerini,

7. Din ve ahlak gelişiminin yanı sıra diğer gelişim alanlarına da katkısı olacak şekilde

bir ortam sağlamaktır377.

Osmanlı Dönemi’nde uzmanlık düzeyinde Kur’an ve Kıraat eğitimleri genel olarak

Darü’l Kur’anlarda verilse de özellikle çocukların Kur’an okumayı esas sıbyan

mekteplerinde öğrendikleri bilinir378.

Esaslar:

1. Kur’an Kursları Öğretim Programı (4-6 Yaş Grubu); iki ayrı öğrenme alanından

oluşmaktadır. Birinci öğrenme alanı Dini Bilgiler 1-2, ikinci öğrenme alanı ise

Kur’an-ı Kerim 1-2’dir.

2. Bu iki öğrenme alanı; “Kur’an Kursları Öğretici Kitabı (4-6 Yaş grubu)’nda Dini

Bilgiler-1/ Kur’an-ı Kerim-1 ve Dini Bilgiler-2/Kur’an-ı Kerim-2 öğrenme

alanları birlikte verilecektir.

3. “Kur’an Kursları Öğretici Kitabı (4-6 Yaş grubu)’nda, Dini Bilgiler-1 ve Kur’anı

Kerimi ve Dini Bilgiler-2 ve Kur’an-ı Kerim-2 öğrenme alanları için de

geçerlidir.

376 Kur’an Kursları Öğretim Programı, age,7.

377 4-6 Yaş grubu Kur’an kurslarının yasal dayanağı ise, yaş sınırlandırmasını kaldıran 17.09.2011

tarih ve 653 sayılı Kanun Hükmündeki Kararnamedir.

378 Mustafa Çağrıcı, “Kur’an Kursu”, “T.D.V. İslam Ansiklopedisi”, c. 26, (Ankara: T.D.V.

Yayınları, 1998): 30- 31.

100

4. Yaz döneminde 135 saatlik, kış döneminde ise 108 saatlik alternatifi uygulayacak

olan öğretici, 162 saatlik hazırlanmış olan kazanımlardan öğrencilerin ilgi ve

ihtiyaçlarına göre kazanım belirleyecek ve belirlediği kazanım için hazırlanmış

olan etkinlikleri uygulayacaktır.

5. Sınıf açılabilmesi için en az 12 öğrencinin kayıtlı olması şarttır. Öğrenci sayısı

toplamının 23 sayısını aşması halinde ikinci sınıf açılır. Ancak Kur’an Kursları

Öğretim programı (4-6 Yaş Grubu)’nun istenilen başarıya ulaşabilmesi için

öngörülen sınıf mevcudu en fazla 15’tir.

6. Kur’an Kursları Öğretim Programı (4-6 Yaş Grubu)’na katılan öğrencilere

katıldığı programı tamamladığı takdirde “Katılım Belgesi” verilecektir.

7. Öğretici uygulamalarını öğretim programında yer alan temel ilke ve esaslara göre

yapacaktır.

8. Öğretici, planlı ve programlı bir şekilde, dokümanlarını dosyalayacak, dosyalarını

gerektiğinde yönetici ve meslektaşlarıyla paylaşacaktır.

9. Öğretici, öğretici kitabında yer alan etkinlikleri derste uygulamadan önce hazırlık

yapacak ve derse hazırlıklı girecektir.

10. Programda görev alacak öğreticiye bir kereye mahsus verilecek olan “Kur’an

Kursları Öğretici Kitabı (4-6 Yaş Grubu) ve “Öğrenci Etkinlik Kitabı” uzun süre

kullanılacak şekilde muhafaza edilecektir.

11. Öğretici, öğrenci kitabında yer alan oyun ve dramaların uygulanmasında bizzat

görev alacak, oyun ve dramalarda çeşitli rollere girme konusunda bir çekince

yaşamayacaktır379.

4.2. Öğretim İlkeleri Hakkında Bilgi

4-6 Yaş Grubu Kur’an Kurslarının dayandığı temel ilkeler şöyledir:

1. Kur’an Kursları Öğretim Programı (4-6 Yaş Grubu) çocukların ihtiyaçlarına ve

bireysel farklılıklarına uygun olmalıdır.

2. Programda çocukların ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla demokratik eğitim

anlayışına uygun eğitim ortamları hazırlanmalıdır.

3. Etkinlikler düzenlenirken çocukların ilgi ve ihtiyaçlarının yanı sıra çevrenin ve

kursun imkânları da göz önünde bulundurulmalıdır.

379 Kur’an Kursları Öğretim Programı (4-6 Yaş Grubu), 7.

101

4. Sınıfa girildiğinde çocuklara gülümseyerek selam verilmelidir.

5. Eğitim sürecinde çocuğun bildiklerinden başlanmalı ve deneyerek öğrenmesine

olanak tanınmalıdır.

6. Programla verilen din eğitimi ile çocukların sevgi, saygı, işbirliği, sorumluluk,

hoşgörü, yardımlaşma, dayanışma, paylaşma vb. duygu ve davranışları

geliştirilmelidir.

7. Program, çocukların kendilerine saygı ve güven duymasını sağlamalı, öz denetim

kazandırmalıdır.

8. Oyun bu yaş grubundaki çocuklar için en uygun öğrenme yöntemidir. Bu sebeple

programın etkinliklerinde oyun mümkün olduğunca kullanılmalıdır.

9. Oyunun bir araç olarak kullanıldığı unutulmamalı, her oyunda din eğitimine

yönelik bir amacın bulunmasına dikkat edilmelidir.

10. Çocuklarla iletişimde, onların kişiliğini zedeleyici şekilde davranılmamalı, bu

yönde baskı ve kısıtlamalara yer verilmemelidir.

11. Çocukların bağımsız davranışlar geliştirmesi desteklenmeli, yardıma gereksinim

duyduklarında yetişkin desteği, rehberliği ve güven verici yakınlığı sağlanmalıdır.

12. Çocukların kendilerinin ve başkalarının duygularını fark etmesi desteklenmelidir.

13. Çocukların hayal güçleri, yaratıcı ve eleştirel düşünme becerileri, iletişim kurma

ve duygularını anlatabilme davranışları geliştirilmelidir.

14. 4-6 Yaş Grubu din eğitimi sürecine çocuğun ve ailenin etkin katılımı

sağlanmalıdır.

15. Harf ve kelimelerin doğru telaffuzuna özen gösterilmeli, ancak mahreç üzerinde

öğrencilere bıkkınlık verecek şekilde ısrar edilmemelidir.

16. Peygamberimiz Hz. Muhammed (SAV) ile ilgili konular işlenirken, onun model

kişiliği ile ilgili bolca örnekler verilmelidir.

17. Öğretici uygulamalarını öğretim programında yer alan temel ilke ve esaslara göre

yapacaktır.

18. Öğretici, planlı ve programlı bir biçimde, dokümanlarını dosyalayacak,

dosyalarını gerektiğinde yönetici ve meslektaşlarıyla paylaşacaktır.

19. Öğretici, öğretici kitabında yer alan etkinlikleri derste uygulamadan önce hazırlık

yapacak ve derse hazırlıklı girmeye özen gösterecektir.

102

20. Öğretici, öğretici kitabında yer alan oyun ve dramaların uygulanmasında bizzat

görev alacak, oyun ve dramalarda çeşitli rollere girme konusunda bir çekince

yaşamayacaktır380.

Çocukların öğretim süreçlerinde; Güvenilirlik ve Doğruluk, İyilik, Sevgi ve

Merhamet, Saygı, Görev ve Sorumluluk, Adalet, Dua, Şükür ve Özür dileme,

Yardımlaşma, Paylaşma ve Sabır gibi değerlerin önemi de öğretilmektedir. Dini

bilgiler olarak; Allah’ı Seviyorum, Peygamberimi Seviyorum, Dinimi Seviyorum,

Kitabımı Seviyorum, Kâinatı Seviyorum, İnsanları Seviyorum, Vatanımızı

Seviyorum, Bayramlarımızı Seviyorum ve Dini Mekânlarımızı Seviyorum konuları da

işlenmektedir.

Ayrıca Kur’an-ı Kerim ile ilgili ders içeriği şu şekildedir:

 ، ث ت، ب، ا Harflerini Tanıma ve Ezber

 ، خ ح، ج Harflerini Tanıma ve Ezber

 ، ز ر، ذ، د Harflerini Tanıma ve Ezber

 ، ص،ض ش، س Harflerini Tanıma ve Ezber

 ، ظ ط Harflerini Tanıma ve Ezber

 ، غ ع Harflerini Tanıma ve Ezber

 ، ل ك، ق، ف Harflerini Tanıma ve Ezber

 ، ى ه، و، ن، م Harflerini Tanıma ve Ezber

 Harfleri Tanıma ve Ezber

 Harekeleri Tanıma ve Ezber

 Cezm İşaretini Tanıma ve Ezber

 Şedde İşaretini Tanıma ve Ezber

 Tenvin İşaretini Tanıma ve Ezber

 Uzatma Harflerini Tanıma ve Ezber

 Ezber ve Kur’an-ı Kerim Okuma

Diyanet İşleri Başkanlığı Eğitim Hizmetleri Genel Müdürlüğü ile M.E. B. Hayat Boyu

Öğrenme Genel Müdürlüğü ortak bir çalışmayla "4-6 Yaş Çocuk Etkinlikleri ve

Eğitimi" ismiyle 296 saatlik sertifikalı eğitim programı hazırlanmış ve İlçe

380 age,8.

103

Müftülükleri ve Halk Eğitim Merkezlerinin koordine olarak, münasip yerlerde

eğitimin verilmesiyle bu kurslarda çalışmak isteyen öğreticilere görev verilmiştir381.

4.3. Kur’an-ı Kerim Öğretim İlke ve Yöntemleri

1. Kur’an-ı Kerim dersleri “sevilen bir Kur’an” anlayışı perspektifinde işlenmelidir.

2. Tüm süreçte Kur’an okuma becerisinin kolayca kazanılabileceğine vurgu

yapılmalı, aksi ifadeler kullanılmamalıdır.

3. Elifba, yüzüne, ezber vb. Kur’an öğretiminde öğrenmenin bireyselliği daima göz

önünde bulundurulmalıdır.

4. Çocukların birbirleri ile rekabet ortamına sokulmasından uzak durulmalıdır.

5. Harflerin doğru bir telaffuzla okunmasına özen gösterilmelidir. Bununla birlikte

çocukların bilişsel ve psiko-motor gelişim düzeyleri dikkate alınarak bıkkınlık

seviyesine getirecek düzeltmelerden kaçınılmalıdır.

6. Elif-Bâ’daki çocukların Kur’an’a geçirilmesinde acele davranmaktan

kaçınılmalıdır. Bunun yerine, usanma ve bıkkınlığa sebep olunmaması için

çocukların seviyesine göre Kur’an öğrenmenin mutluluğunu yaşatacak nitelikte

etkinlik ve motivasyonlarla kuralların yerleşmesi sağlanmalıdır.

7. Kur’an öğretiminde metnin görsel sunumu, örnek okuyuş sunumu, bireysel

okumalar, toplu tekrarlar gibi öğretim teknikleri etkin bir şekilde kullanılmalıdır.

8. Öğretici, ezber konuları başta olmak üzere Kur’an-ı Kerim’den örnek okuyuşlar

sunarak model olmalıdır.

9. Öğretimde daima bilinenden bilinmeyene ve kolaydan zora doğru bir yöntem

izlenmelidir.

10. Çocukların harfleri tanıma, hareke, cezm, şedde vb. konuları kolay öğrenmelerine

yönelik çocuğun seviyesine uygun etkinlikler uygulanmalıdır382.

4.4. 4-6 Yaş Grubu Kur’an Kursu Öğretici Yeterlikleri

4-6 yaş grubu Kur’an kurslarında görev yapan öğreticiler, Kur’an kursu öğreticisinin

temel ve özel yeterliklerini sağlamanın yanında;

38127289 sayılı, Diyanet İşleri Başkanlığı’na ait 29.12.2014 tarihli yazı.

382 Kur’an Kursları Öğretim Programı (4-6 Yaş Grubu), 2018, 30.

104

1. Kur’an Kursları Öğretim Programının (4-6 yaş grubu) temel amaç ve ilkelerini

bilir.

2. Erken çocukluk dönemi bilişsel, sosyal, dil ve psiko-motor gelişimi ile öz bakım

becerileri gelişimsel özelliklerini bilir.

3. Çocukla etkili iletişim kurma becerisine sahiptir.

4. Erken yaş dönemi değerler eğitiminin genel özelliklerini bilir.

5. Eğitim sürecini planlandığı şekliyle uygular.

6. Eğitim ortamını ilgili yaş grubunun özelliklerini göz önünde bulundurarak

düzenler.

7. Programın temel ilkeleri çerçevesinde etkinlikler hazırlayıp uygular.

8. Çocukların hazır bulunuşluk düzeyine göre neyi ne kadar uygulayacağını belirler.

9. Program içeriğine uygun materyal geliştirme becerisine sahiptir.

10. Eğitim sürecine ailenin katılımını sağlar.

11. Alanıyla ilgili paydaşlarla (aile, meslektaş, kurum vb.) olumlu ilişkiler kurma

becerisine sahiptir.

12. Çocukların bireysel farklılıklarını dikkate alarak onların aktif öğrenmesini

destekler.

4.5. Sıbyan Mektebi Bağlamında Bugünkü 4-6 Yaş Grubu Kur’an Kursları ve

Diğer Sıbyan Mekteplerindeki Çalışmalar ve Yapılan Uygulamalar

Okul öncesi eğitim bireyin hayat boyunca devam edecek bir eğitimin serüveninin

aileden sonraki en önemli ikinci basamağıdır. Çocuğa iyi bir gelecek sunmak için ilk

tohumlar burada atılır. Bu eğitimle birlikte çocuğun karakteri de şekillenmeye

başlayacağından alınan eğitim hayati öneme sahiptir. 0-6 yaş döneminde edinilen çoğu

davranış birey yetişkin olduğunda karakteristik bir özellik olarak, inanç ve değer

yargıları noktasında kendisini göstermektedir. Bu nedenle çocukların, hem fiziksel

hem de ruhsal açıdan sağlıklı ve iyi yetiştirilmiş bireyler olabilmeleri için okul öncesi

eğitimlerinin kaliteli olması gerekmektedir.

Çocuk, dini ve ahlaki değerlerini ilk önce ailede öğrenmeye başlar. Çevreyle iletişime

geçebilecek kadar dil gelişimini tamamlayan çocuk, artık mensup olduğu din hakkında

da yavaş yavaş öğrenmeye başlar. Öğrenmek için hazır bulunuşluk noktasında okul

öncesi dönemin önemi tartışılmaz niteliktedir. Bu bağlamda, Diyanet İşleri Başkanlığı

tarafından uygulamaya geçirilen 4-6 yaş grubu Kur’an kursları çocuğun din eğitimi

105

alabilmesi için birçok açısından önem arz etmektedir. Diyanet İşleri Başkanlığınca

desteklenen bu projede verilen eğitimi ve sistemini Osmanlı sıbyan mektepleriyle

birebir aynı olarak değerlendirmek çok doğru olmayacaktır. Fakat bazı uygulamalar

ve ders içeriği noktasında ortak kısımların olduğu görülmektedir. Nitekim çocuğa

verilmesi gereken ahlaki ve dini eğitim noktasında ailelerin yetersiz kalmaları

durumunda bu kurumlarda eğitim alarak daha bilgili ve şuurlu nesiller olmaları

muhtemeldir383. Çalışmada söz edilen 4-6 yaş Kur’an kursları, dini eğitim ve eğitim

verilen yaş gurubu sebebiyle sıbyan mekteplerini hatırlatmaktadır. Bu Kur’an kursları

sıbyan mektepleri ile benzeyen ve ayrılan yönlere sahiptir. Bugün devam etmekte olan

4-6 yaş Kur’an kursları tıpkı sıbyan mektepleri gibi bir eğitim içeriğine sahiptir. Fakat

çağdaş eğitim yöntemleri uygulandığı için bu kısımda sıbyan mekteplerinden farklı

olduğu görülür.

Çocuklara sade bir şekilde dini bilgilerin verildiği aynı zamanda Kur’an-ı Kerim’in

okunuşunun öğretildiği yerler halk tarafından “Sıbyan mektebi” olarak

isimlendirilmektedir. Bu kurumların “sıbyan okulu” olarak adlandırılmasının sebebi

üzerine birkaç cümle söylenebilir. Kurslardaki mevcut dersler, sıbyan mektepleriyle

içerik açısından örtüşmektedir. Ayrıca Osmanlı Dönemi sıbyan mektebinde olduğu

gibi öğretmenler genellikle üç defa “Ya Rabbi kolaylaştır, zorlaştırma, Ya Rabbi

okumamı hayır ile tamamla” manasındaki dua ile derse başlar. Bununla birlikte verilen

eğitim sıbyan mekteplerinde olduğu gibi dini eğitim özelliklerine sahiptir ve Kur’an-ı

Kerim esas derstir. Osmanlı sıbyan mekteplerinde de mevcut olan bazı âdet ve

uygulamalar da bugün bu kurslarda hala mevcuttur. Bu âdetler sayıca az değildir. Tüm

bu sebepler bir arada değerlendirildiğinde bu isimlendirilmenin halk tarafından neden

uygun görüldüğü sorusu cevap bulmaktadır.

Kültür açısından büyük öneme sahip geleneklerin, âdetlerin ve uygulamaların gelecek

nesillere aktarılması için, içinde bulunulan çağda da yaşatılması çok önemli bir

husustur. Toplumları diğer toplumlardan ayırarak onlara ayrıcalık sağlayan bu

gelenekler ancak çocukluk döneminden itibaren şahit olunan güzel hatıralarla

hafızalarda taze kalacak ve uygulanmaya devam edecektir. Bu çalışmada folklorik

olarak incelenen Sıbyan mekteplerindeki uygulamalar ve Bed’-i Besmele töreni bu

bağlamda verilebilecek örneklerdendir.

383 age,9.

106

4-6 yaş grubu Kur’an kurslarının384 ve verilen eğitimin birçok noktada Osmanlı sıbyan

mekteplerinden farkları da bulunmaktadır. Örneğin, farklardan ilki ebeveynlerin

yaklaşımıdır. Ebeveynlerin sahip oldukları dini bilgilerin yetersizliği ya da bu bilgileri

çocuğun anlayabileceği düzeye indirgemek konusunda kendilerini yeterli görmedikleri

ve hatta çocuklarının sorularını yanıtlamakta güçlük çektikleri öğretmenlerle

paylaşılan bilgiler arasındadır. Fakat Osmanlı sıbyan mektepleri zamanında çocuğu

mektebe başlayan ailelerin bu gibi kaygıları olduğu bilgisine araştırmalarımızda

rastlanmamıştır. O dönemde çocukların mektebe başlatılmasındaki amaç hem ilim

yolunda ilk adımı atmaları hem de dini ve ahlaki bir eğitim almalarıdır.

Sıbyan mektebi olarak adlandırılan ve okul öncesi eğitim için proje ile desteklenen bu

kurumlardaki bir diğer fark ise kurum öğretmenlerinin kadın olmalarıdır. Osmanlı

sıbyan mektepleri çatısı altında sadece erkek öğretmenler eğitim verebilirken şu an

kadın öğretmenler de eğitim vermektedirler. Ayrıca öğretmenlerin sahip oldukları

pedagojik bilgi ve öğrenciye yaklaşımları konusunda da kıyaslanamayacak derecede

iyi bir noktada oldukları açıkça görülebilir.

Bunlara ek olarak kurumların binaları fiziki açıdan oldukça yeterlidir ve bilişsel ve

duyuşsal açıdan çocukları destekleyecek materyallerle donatılmıştır. Öğretmenler

daima güler yüzlüdür. Çocuklar yerde değil özenle hazırlanmış sınıftaki kendi

boylarına uygun sandalyelerde oturarak masada ders yapmaktadırlar.

4.6. Dinî Eğitim Verilirken Oynatılan Oyunlara Örnekler

Genellikle oyun, ilk bakışta bir yarar boş vakitleri değerlendirmek ve zevkli kılmak

için yapılan etkinlik olarak tanımlanmaktadır. Tanımın büyüklerin çocuk oyunları

hakkındaki görüşlerini yansıttığı fark edilebilir. Çünkü oyunlar, çocuğu oyalamak ve

eğlendirmek için uygulanırlar. Aksine çocuklar için oyunun varlığı ve işlevi bu sadece

bu kadar değildir. Çocuk için en önemli şeylerden biri olan oyuna çocuğun hayata

gelmesiyle beraber başlanmaktadır385. Çocuğun okul öncesi dönemde tek meşguliyeti

oyundur ve dünyası oyundan ibarettir. Okul çağına gelindiğinde de oyunun çocuk için

önemini hala koruduğu söylenebilir. Çocuğun vaktinin çoğu oyun ile geçmeye devam

etmektedir. Bu durum neden çocuğun bu etkinliğe ihtiyacı olduğunu düşündürebilir.

385 Abbas Çelik,” Çocuk, Oyun Ve Din Eğitimi”, Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi Dergisi, s. 9

(2004): 190.

107

Oyun, bedeni ve ruhu tazelemek, enerjinin fazlasını harcarken haz almak hatta hayata

hazırlanmak için oynanmaktadır386.

Tartışmaya açık olmadığı düşünülen bir konu olan eğitim-öğretimde yaparak ve

yaşayarak öğrenmedir. Bir şey yapılırken insan tarafından daha kolay

öğrenilmektedir. Bu durumda din eğitimi için oyun bir araç olarak

kullanılabilmektedir387. Öğretilmek istenen ahlaki ve dini mefhumların oyunlara dâhil

edilmesinin gerekliliği de bu şekilde açıklanabilir. Oyunda yer alan; ibadet, Allah,

melek, sevap-günah gibi kavramlar ile yardımlaşmak, namaz kılmak, sadaka vermek

gibi öğretilmek istenen durumlar çocuğun ilgisini çekmek için etkili bir araçtır.

Oyunun yanı sıra çocukların öğrenip eşlik edeceği çocuk şarkılarının da aynı düzeyde

etki bırakacağı düşünülebilir. Çocuğun tanıması ve öğrenmesi için bazı maketler ya da

ibadet için kullanılan eşyalar da oyuna dâhil edilebilir. Bazen bir teşbih bazen de bir

Kâbe maketi fayda sağlayabilir. Çocukların yapmaktan büyük zevk duydukları

boyama etkinlikleri içinde de dini motifler kullanılarak öğrenmeye katkı

sağlanabilir388. Bu bağlamda çocuklara günümüz sıbyan mektebi tarzında eğitim veren

kurumlardaki bu tarz oyunlara örnekler vermek mümkündür389.

386 age,191.

387 Nuray Senemoğlu, “Gelişim, Öğrenme ve Öğretim Kuramdan Uygulamaya”, (Ankara: Gazi

Kitabevi, 2001: 133.

388 Çelik, age,195.

389 “Hadis Öğrenme Etkinliği” https://okuloncesidinegitimi.com/besmele-ile-ilgili-hadis-etkinligibismillah-

her-hayrin-basidir/ Bu bağlantı adresinden öğretmenler tarafından çokça istifade edilmektedir

ve araştırma sürecinde tavsiye edilmiştir. Adresteki birçok oyun çocuklarla sınıf etkinliği olarak

oynanmaktadır.

108

Tablo 3: Bismillah Her Hayrın Başıdır Oyunu

Oyun Adı Bismillah Her Hayrın Başıdır

Bu oyunda öncelikle Besmele hakkında bir hadis öğretilir. Diyanet İşleri Başkanlığı

4-6 yaş Kur’an kurslarında Kur’an-ı Kerim ve değerler eğitimi konularını kapsayan

Dua Ünitesinde çocuklara Besmele öğretilmektedir. Manasının kavranması

hususuna dikkat edilir. Ardından Besmelenin söylenmesi gereken durumlardan

bahsedilir ve bu konuda sohbet edilir. Aslında Besmeleye hayatın birçok anında

ihtiyaç duyulduğu üzerinde durulur. “Uyanınca, uyurken, yemek yerken, su içerken,

eve girerken ve evden çıkarken, bir araca binerken, ders çalışırken kıyafetlerimizi

giyip çıkarırken her işin başında” besmele söylemenin gerekliliği anlatılır. Daha

sonra sıra Hadis öğretimine gelir ve Hz. Muhammed (SAV)’in “Bismillah her hayrın

başıdır” sözü çocuklara bir etkinlikle öğretilir. Besmelenin söylendiği zamanlarla

ilgili hazırlanan görseller bir araya getirilir ve küçük bir boyama kitabı oluşturulur.

Dikkat çekici metalik renkli bir kartondan kapak yapılır. Hadis kitabın kapağına

boyanıp yapıştırılır. Bu çalışma 10-12 sayfalık bir kitap haline getirilir. Daha sonra

çocuklar boyadıkları bu resimleri besmele ile başlayıp canlandırarak oyunlar

oynamakta ve öğrenmektedirler.

4-6 yaş Kuran kurslarında ve Okul öncesi din eğitimi veren okullarda Kur’an-ı Kerim

eğitimi verilirken görsel algı ile dil gelişimi göz önünde bulundurulmaktadır.

Öğrenciler, öğrenirken yaş, dil gelişimi ve ilgilerine göre farklı hız ve düzeyde

ilerlemektedirler. Özellikle Kur’an-ı Kerim eğitimi verilirken farkın hissedildiği bilgisi

öğretmenler tarafından paylaşılmaktadır. Ayrıca öğretmenler, çocuk dil gelişimini

tamamlamaya başladıysa Kur’an-ı Kerim’i de öğrenmeye başlamak için uygundur

kanaatindedirler.

109

Tablo 4: Harfini Kaldır Oyunu

Oyun adı Harfini Kaldır

Çocukların görsel algılarını ve zihinsel gelişimlerini destekleyen bu oyun ile

Kur’an harflerini öğretmek amaçlanır. Oyun için yıldız şekli tercih edilir. Renkli

metalik renk özellikli kartonlardan yıldızlar kesilir. Öğrencilerden her biri için

Kur’an harflerini yıldızların üzerine yapıştırılır. Öğrenciler, öğretilen Kur’an

harflerini önlerine koyarlar ve öğretmen bir harf söylediğinde hızlı bir şekilde bu

harfi kaldırmaları istenir. Oyunda başarılı sayılmak için harflerin tümünün doğru

bir şekilde bulunup hızlıca havaya kaldırılması gerekmektedir.

110

5. GÜNÜMÜZ SIBYAN MEKTEBİ UYGULAMALARI

Günümüzde okul öncesi eğitim veren kurumlar arasında Osmanlı Dönemi “sıbyan

mektebi” tarzında eğitim veren ve hatta o dönemi örnek aldığını dile getiren kurumlar

mevcuttur. Bu kurumlarda müfredat o dönem ile farklı içeriğe sahip olsa da

uygulamalar ve değerler eğitimi gibi birçok noktada kesişmektedir. Bu kurumlar Milli

Eğitim Bakanlığı’na, Müftülüklere ya da özel vakıf ile derneklere bağlı

olabilmektedirler. Bazı kurumlar tabelalarında390, sosyal medya hesaplarında, etkinlik

günlerinde ya da broşürlerinde391 açık bir şekilde “sıbyan mektebi”392 ifadesini

kullansa da bazıları bunu tercih etmeyip özel bir isim tercih etmektedirler393. Sözlü

kaynaklar bu kurumların gayri resmi olarak 2013-2014 yıllarından önce de var

olduklarını belirtmiştir.

Değerler eğitimi bağlamında bu okulların izlediği yol hemen hemen aynıdır.

Kullanılan kitaplar, etkinlikler ve öğretmen-veli işbirliği ile yapılan uygulamalar

örtüşmektedir. Saha araştırması yapılırken vakıf ya da derneklere bağlı kurumlardaki

uygulamaların Osmanlı Dönemi sıbyan mektebi ile daha çok bağdaştığı da

görülmektedir. Uygulamalarda bazen yalnızca öğretmen ve çocuklar bulunmazlar.

Aileler, aile dostları, komşular gibi çocuğa yakınlık derecesi bulunan kişiler de

uygulama esnasında orada bulunabilmektedirler. Bunlar; Âmin Alayı, hatim töreni ya

da yılsonu merasimi gibi uygulamalardır.

5.1. Günümüz Sıbyan Mektebi (Kur’an Kursu) Öncesi

Sıbyan mektebi tarzında eğitim-öğretim veren kurumlara devam eden çocuklar için

Osmanlı sıbyan mekteplerinden farklı olarak eğitim-öğretim süreci başlamadan evvel

aile ve yakın çevrenin dâhil olduğu büyük hazırlıklar yoktur. Fakat aileler çocuğa yeni

tanışacakları bu yer hakkında bilgi vermektedirler. Bazen de aileler çocukla birlikte

390 Bkz. Ek. 12

391 Bkz. Ek. 13

392Bkz. Ek. 14. Bu okulların isimlerindeki “Sıbyan mektebi” ibaresinin tabela ya da sosyal medya

hesaplarında “sübyan mektebi”, “sübyan okulu” şeklinde de kullanıldığı görülmektedir.

393Adı geçen okullara bir örnek olarak https://www.gokyuzu.com.tr/maltepe-anaokulu/degerler-egitimi/

[27.0502020 ]

111

kayıt öncesi kurumları ziyaret etmekte ve çocuğun orada biraz vakit geçirip gözlem

yaparak daha istekli bir başlangıç yapmasını sağlamaktadırlar. Çocuklarının bu

kurumlarda eğitim görmesini isteyen aileler genellikle çevrelerindeki veliler

vasıtasıyla kurslardan haberdar olurken bazen de aileler İlçe Müftülüklerine bizzat

giderek ikametlerine en yakın 4-6 yaş grubu Kur’an kursu, Müftülüklere bağlı olan

kurslar ya da Milli Eğitim Bakanlığı’na bağlı dini eğitim veren bu kurumlar hakkında

bilgi almaktadırlar. Öğretmenlerin genellikle Osmanlı Dönemi uygulamalarının belli

başlılarından haberdar oldukları görülür.

Gözlem ve araştırma sürecinde iletişim kurulan öğretmenler; genellikle güler yüzlü,

sıcakkanlı, naif ve bir öğretmenin sahip olması gereken nitelikleri taşıyan kişilerdir.

Çoğu pedagojik eğitime sahiptir. Çocuklarla ve velilerle iletişimleri oldukça güçlüdür.

5.1.1. Bed’-i Besmele Merasimi

Bed’-i Besmele merasimi bugün de birçok aile, sıbyan mektebi ve kurs tarafından tıpkı

Osmanlı Dönemi sıbyan mekteplerinde olduğu gibi evde ve çocuğun eğitim görmekte

olduğu yerde hazırlıklar yapılarak uygulanır. Aileler evlerinde ya da çocukların eğitim

görmekte olduğu yerde ikram etmek üzere yiyecekler hazırlarlar. Bazı aileler erkek

çocuklarının sünnet merasimleri ile bu merasimi birleştirip aynı gün tertip

etmektedirler.

Çocuklara merasim günü giymeleri için özel kıyafetler alınır. Genellikle beyaz renk

tercih edilirken kurstan kursa ya da ailenin tercihine göre kıyafet seçimi değişiklik

gösterebilmektedir394. Amacın o dönem ile aynı olduğu yine kaynak kişiler tarafından

belirtilmiştir. Geçmişten farklı olarak günümüzde öğretmenler bu merasimin önemi

hakkında pedagojik olarak çocuğa nasıl fayda sağlayacağı konusunda daha

bilinçlidirler. Çocuğun güzel ve özenli hem de teşvik edici bir başlangıç yapması

bugün de çok önemsenmektedir. Çocuk toplum içinde yeni bir statü kazanırken aileler

ve öğretmenler için de bu törende bulunmak oldukça mühimdir. Bazen Bed’-i Besmele

merasimi sadece çoğun eğitim gördüğü yerde değil ilçedeki kurslar olarak büyük çaplı

bir organizasyonla yapılmaktadır. Toplu yapılan bu törende çocukların okul

korkusunun giderilmesi, çocuklara okuma isteğinin aşılanması; ayrıca çocukları

beraber eğitim alacakları arkadaşları ile kaynaştırmak gibi hedefler bulunmaktadır.

394 KK2

112

2018 yılında Sakarya Üniversitesi Vakfına ait özel okulların okul öncesi sınıflarına

kayıtlı öğrencileri için “Bed’-i Besmele” isimli bir tören yapılmıştır. Törenin amacı

Kur’an-ı Kerim okumaya başlayacak 4-6 yaş grubu çocuklar için teşvik edici olmaktır.

Ayrıca Diyanet İşleri Başkanı Prof. Dr. Ali Erbaş bu organizasyona katılmış ve

konuşma yapmıştır395.

Bazı kurslar kendi çabalarıyla bazen de belediyelerin veya Müftülüklerin katkılarıyla

bu görkemli merasimi öğrencilerine yaşatmaktadırlar. Başakşehir Müftülüğü Gençlik

Koordinatörlüğü tarafından çocuklara bu merasimi yaşatmak amacıyla, yaz dönemi

kurslarına başlamadan evvel Bed’-i Besmele Töreni düzenlenmiştir396. Merasim

başlangıcı Kur’an-ı Kerim tilavetiyle olurken, Mutlu Yuva Çocuk Evlerinde kalan

çocuklar da törene katılmıştır. Merasimde, Başakşehir ilçesi Kayaşehir merkezde

bulunan Hz. Hüseyin Camisi’nin önünde “Âmin Alayı yürüyüşü” yapılmıştır. Alay

yürüyüşünden sonra öğrenciler yine cami önünde toplanmış ve öğrencilerin huzurunda

cami imam hatibi ve başarılı kurs öğrencisi tarafından Bed’-i Besmele okunmuştur.

Müftülük Şube Müdürünün konuşmasının akabinde balon şöleni yapılmış ve kursa

başlayacak çocuklar ellerindeki balonları ilahilerle havaya bırakmışlardır. Hayırsever

bir vatandaş tarafından da merasimdeki 1.000 çocuk için ikramlar verilmiştir397.

Bununla birlikte; Bağcılar Belediyesi tarafından yine 2018 Haziran ayında 22 bin

öğrenciye eğitim verilecek olan yaz Kuran kurslarının başlangıcı Osmanlı Dönemi’ne

ait bu merasimle olmuştur. Tören başlangıcı yine Kur’an-ı Kerim tilavetiyle yapılırken

merasim Türk bayrakları ve balonlarla süslenmiş Çiftlik Demircan Camisi’nde

yapılmıştır. Çocuklar tarafından “Camide çocuk sesi vatanımın neşesi”, “Camiye

koşalım Kuranla buluşalım” , “Gel bu yaz Kuranı gönlüne yaz” yazıları tören boyunca

açılmıştır. Merasimde çocuklar Müftünün hemen arkasında yer alan sancak ve Kuranı

Kerim taşıyan çocuklara eşlik ederek hep birlikte camide yürüyüş yaptıktan sonra ilk

derslerini almışlardır398.

395 “Bedi’-i Besmele”, “Saü Vakfı Özel Okulları Öğrencileri, Kuran'-ı Kerim'e Geçişlerini “Bedi’-i

Besmele Töreniyle Kutladı. http://sauvakfiokullari.sakarya.edu.tr/tr/duyuru/goster/74770/bed-ibesmele

[25.08.2018]

396 Bkz. Ek. 15

397 “ Bedi’-i Besmele Töreni” Yaz Kur'an Kursları Açılış Programı”

https://istanbul.diyanet.gov.tr/basaksehir/Sayfalar/contentdetail.aspx?ContentId=489&MenuCategory

=Kurumsal [06.28.18]

398“ Bağcılar’da Çocuklar “Bed’-i Besmele” Töreniyle Yaz Kuran Kurslarına Başladı”

http://bagcilar.bel.tr/icerik/472/18219/bagcilarda-cocuklar-bedi-besmele-toreniyle-yaz-kurankurslarina-

basladi.aspx [06.25.18]

113

Bu örneklerde görüldüğü üzere Osmanlı Dönemi “Bed’-i Besmele” merasimi ile

bugünkü merasimler içerik ve uygulama şekli olarak aynı olmasa da hedef noktasında

ortaktır. O dönemden farklı olarak ilahiler çocuklar tarafından okunur fakat onlara

öncülük eden ilahici başı merasimde yer almaz ve törene katılan çocuklara harçlık

verilmezken bazen çocuklara yiyecek ikram edildiği bilinmektedir. Tören planı ve

içerik olarak benzerlikler mevcuttur ancak birebir uygulanmamaktadır.

Bed’-i Besmele merasimi Belediye ve Müftülüklerce yapılan büyük çaplı törenler

şeklinde ya da kurslarda yapılan müstakil küçük merasimler olarak; İstanbul, Bursa,

Kütahya, Elazığ, Konya, Hatay, Manisa, Antalya ve daha birçok ilde hala

düzenlenmektedir. Ayrıca Amerika ve Almanya gibi ülkelerde de Müslüman Türk

aileler ve dernekler tarafından bu merasim yapılmaktadır.399 Konu üzerinde

araştırmalar yapılırken özel okullar ve dernekler tarafından anaokulu ya da ilkokul 1.

sınıfa başlayacak çocuklar için de bu merasimin yapıldığı görülmektedir.

5.1.2. Çocuğa Mürekkep Yalatma

Osmanlı Dönemi’nde çocuğa şekerli mürekkep yalatılarak yapılan bu uygulama,

günümüzde dini eğitim verilen kurumlardan daha çok Osmanlı Dönemi âdet ve

uygulamalarını yaşatmak isteyen ebeveynler tarafından aile içinde yapılan “4yaş 4ay

4gün“ merasimlerinde görülmektedir400. Çoğu insan tarafından kullanılmakta olan

sosyal medya uygulamalarında “4yaş 4ay 4gün” ya da “ Bed’-i Besmele Merasimi”

konulu paylaşımlarda hem çocuğa mürekkep yalatılması hem de diğer âdetlerin

uygulanmalarına ilişkin paylaşımlar fazlaca bulunmaktadır401.

5.2. Okul Dönemi

5.2.1. El İzi, İlk Resim ve İsim Kartı

4-6 yaş Kuran kurslarının bazılarında ve okul öncesi dini eğitim veren çoğu kurumda

“El izi” ve “İlk resim” uygulaması mevcuttur. Öğretmenler ilk hafta öğrencinin uyum

sorunu yaşamaması açısından çok önemli olduğunu dile getirmektedirler. Bazen

çocukların annelerinden ayrı kalma düşüncesinden korkması sebebiyle ilk haftanın

akabinde devam etmek istemediklerini belirtmektedirler. Bu noktada öğretmenler

399 Bkz. Ek. 16

400 Bkz. Ek. 17

401“ 4 Yaş 4 Ay 4 Gün”https://www.instagram.com/explore/tags/4ya%C5%9F4ay4g%C3%BCn/?hl=tr

[17.02.2019]

114

tarafından çocukların adaptasyon sorunu yaşandığı düşünülmektedir. Bu

uygulamaların amacı çocukların; okula, arkadaşlarına ve öğretmenlerine alışmasıdır.

Etkinliklerin çocuklar üzerinde olumlu bir izlenim bıraktığı, akranları ve öğretmenleri

ile daha kolay iletişim kurduğu da paylaşılan bilgiler arasındadır. İlk olarak çocuk

eğitim almaya başlamadan önce dersin yapılacağı sınıf öğretmenler tarafından

hazırlanır ve öğrencileri cezbedecek şekilde süslenir. Daha sonra ilk gün öğrencilerin

boyunlarına asılmak üzere isim kartları hazırlanır. İsim kartlarının amacı öğrencinin

ismini biran evvel öğrenmek ve öğrencide aidiyet duygusunu yaratmaktır. İsim kartları

çocukların boyunlarına asıldıktan sonra çocuklara öğretmen tarafından eğitim

göreceği ya da aktivitelerin yapılacağı yerler tanıtılıp çocukların zihinlerindeki

belirsizliklerin giderilmesi ile hızlı bir şekilde öğretmenine, arkadaşlarına ve ortama

adapte olması hedeflenir. Tanıtımın ardından çocuk kendisi için özel olarak verilen

kâğıda hazırlanmış olan boyaya elini batırmak sureti ile el izini işler. Verilen diğer

kâğıda ise o günkü duygularını ifade eden bir resim yapar. Bu iki kâğıt saklanmak

üzere teslim alınır ya da muhafaza edilmesi ricası ile veliye teslim edilir402.

Öğretmenler: “İlk gün bütün öğrenciler için önemlidir ve hiçbir zaman

unutmayacakları bir gündür.” Şeklinde görüşlerini ifade edeler. Çocuklar, öğretmenin

hazırlayacağı ilk gün etkinlikleri sayesinde bulunduğu ortama daha kolay

alışmaktadır403. Okul öncesi ilk gün etkinlikleri sayesinde çocuklar için okulun ilk

günü daha güzel, daha hatırlanası bir gün haline gelmektedir.

5.2.2. Tanışalım Kaynaşalım

Görüşülen öğretmenlerin tümü okulda ya da kursta ilk gününün çok önemli olduğunu

dile getirmektedirler. Ayrıca öğrencilerin kendini takdim etme ve duygularını dile

getirmek konusunda daha ilk günden cesaretlendirilmesinin hedeflendiği

belirtilmektedir. Bu sebeple, çocukların birbirleriyle iletişim kurmalarına yardımcı

olmak için ilk gün bazı etkinlikler yapılmaktadır. Bu etkinlikler; İp ile boy ölçme ve

birbirini tanıma gibi oyunlardır. Kaynak kişi uygulamadan şöyle bahseder404:

“ İlk gün iplerle çocukların boyu ölçülür ve bu bir oyun halinde yapılır. Her çocuğun ipi kendine

ait dosyası içinde saklanır. Daha sonra ilerleyen zamanlarda bu ip ile boyu tekrar ölçülür ve

büyüdüğünü görüp mutlu olması sağlanır. İkinci oyunda ise arkadaş olma ve birbirini tanıma

402 KK2

403 Bkz. Ek. 18

404 KK2

115

hedeflenir. Çocuklardan birbirlerini gözlemlemeleri istenir daha sonra seçilen kişinin üzeri örtü

ile örtülerek özellikleri söylenip tahmin edilmesi istenir.”

Ayrıca ilk iki haftanın uyum süreci olarak düşünüldüğü ve daha çok iletişim odaklı

oyunların tercih edildiği dile getirilmektedir.

5.2.3. Selamlaşma

Günümüz sıbyan mekteplerinde öğrencilere selam verme ve alma konusunda da eğitim

verilmektedir. Bunun hem inanç hem de âdâb-ı muaşeret için önemli olduğu

öğretmenler tarafından belirtilir. Kaynak kişi bu selamlaşmaya şöyle bir örnek

vermektedir405:

Öğrenciler toplu olarak öğretmeni karşılarlar ve öğretmen ile öğrenciler arasında şu

konuşmalar geçer:

- Selam aleyküm.

- Ve aleyküm selam, bu ne güzel kelam, yaşasın İslam, dost olsun düşman!”

Bu sözlerle selamlaştıktan sonra öğrencilere kollar açılır ve kucaklamak için onların

boyuna inilir. Böylece samimi ve neşeli bir karşılama gerçekleşmektedir.

Selamün aleyküm, “Selâm, esenlik ve güven sizin üzerinize olsun” manasına gelirken

ve aleyküm selâm cevabı ise “Sizin üzerinize de selâm, esenlik ve güven olsun”

demektir. Bu manadan hareketle çocukların bu uygulama ile barış ve güven

duygularını da özümsediği düşünülebilir.

5.2.4. “Rabbi Yessir” Duası İle Derse Başlama

Önemli bir işe başlarken okunan ve “Rabbim işimi kolaylaştır, güçleştirme, Rabbim

bu işi hayırla tamamla” manasına gelen dua, hem Osmanlı Dönemi’nde hem de bugün

birçok sıbyan mektebinde ders öncesinde okutulmaktadır. Osmanlı Dönemi’nde

bilhassa talebenin hocası ile yapacağı ilk derste okutulan bu dua şimdi öğrencilerin

selamlanmasının ardından genellikle her ders okutulur. Bu uygulama şu şekilde

yapılır: Öğretmen sınıfa girer ve öğrencileri güler yüzle selamlar. “Haydi bakalım

duamızı okuyoruz” dedikten sonra üç defa “Rabbi yessir velâ tuassir Rabbi temmim

bi'l-hayr” duasını öğrencilerle birlikte okur406. Duayı öğrenciler ve öğretmen yüksek

405 KK2

406 KK6

116

bir sesle hep bir ağızdan okumaktadırlar. Daha sonra öğretmen o günün dersinin ne

olduğunu anlatır ve ders başlar407.

Uygulama ile çocuğun günlük hayatında karşılaşacağı zorluklarda ya da yapacağı

başlangıçlarda bu duayı okumayı alışkanlık haline getirmesi amaçlanmaktadır.

5.2.5. Haftanın Öğrencisi

Dini ağırlıklı eğitim veren okul öncesi kurumların çoğunda “Haftanın Öğrencisi”

uygulaması mevcuttur. Haftanın Öğrencisi uygulaması farklı şekillerde yapılmaktadır.

Bu uygulamada amaç, öğrenciyi ödüllendirmek ve teşvik etmektir. Bazen öğrenciye

hediye verilip fotoğrafı kursta herkesin görebileceği bir yere asılmaktadır408. Böylece

çocuk kendine verilen değeri hisseder ve öğrenmeye daha çok arzu duyar. Bu

uygulamanın, öğrenci açısından olumlu sonuçlar meydana getirdiği de aktarılanlar

arasındadır.

İkincisi ise her hafta bir öğrenci kendisini ve ailesini tanıtmaktadır409. Bu uygulama

yapılırken fotoğraflar ya da aile ağacı gibi materyaller kullanılabilmektedir. Burada

amaç çocuğun topluluk önünde kendini ifade etme tecrübesini yaşaması ve kendine

olan güveninin desteklenmesidir.

5.2.6. Dersimiz Dışarıda Günü

Hava şartlarının müsait olduğu zamanlarda öğretmenler tarafından okul bahçesi ya da

okula yakın açık bir alanda yapılan uygulamadır. Çocukların o günkü etkinlikleri

birlikte dış mekânda yapabilecekleri şekilde hazırlanır ve bu sayede öğrenciler sınıf

ortamından farklı bir yerde ders yapma imkânı bulabilmektedirler. Bu uygulamanın

amacı; çocuklara daha çok gözlem yapma şansı vermek, doğanın işleyişi hakkında esas

bilgiler vererek bu anlayışı kazandırmak, doğa için pozitif davranış ve duygular

geliştirilmesine yardımcı olmak, araştırma ve çözüm bulma konusunda beceriler

edinmesine yardımcı olmaktır. Ayrıca öğretmenlerin belirttiklerine göre, çocukların

açık alanda daha aktif ve etkinlikler için daha hevesli oldukları gözlemlenmektedir.

Bazen de bu uygulamadan farklı olarak varsa yakında bulunan bir türbe ziyaret

edilerek orada dua edilmektedir410. Bu durum daha çok konumu itibariyle bir mektebin

407 KK6

408 KK3

409 KK4

410 KK6

117

camiye ya da dini olarak kıymetli sayılan bir yere yakın olmasıyla da yakından

ilişkilidir. Türbesi yakında bulunan zat hakkında çocuklara yaşlarına uygun şekilde

bilgi verilirken vefat etmiş kimselerin ardından okunacak Fatiha’nın da öneminden söz

edildiği belirtilmektedir.

5.2.7. Gönül Kumbarası

Gönül Kumbarası, gönülden geçen yardımlaşma hissini temsil eden bir isimdir. Bu

uygulamanın temel amacının çocuklara yardımlaşma ve merhamet duygularını

aşılamak olduğu ayrıca tutumlu olmanın önemine dair bilgi edinmelerinin amaçlandığı

belirtilmektedir. Çocuklar uygulama öncesinde konu hakkında bilgilendirilir ve

zorlamadan gönüllü katılımın olduğunun altı çizilir. Konu hakkında bir hikâye okunur

ya da bir etkinlik belirlenir. Bazen de konu ile ilgili bir hadis öğretilmektedir.

Akabinde sınıfta bir kumbara bulunur ve dileyen çocuklar her pazartesi bu kumbaraya

bir lira atmaktadırlar. Dönem sonu geldiğinde ise yardıma muhtaç bir çocuğa kıyafet

ya da oyuncak alınarak destek olunmaktadır.

Kaynak tarafından bu uygulama sayesinde çocukların merhamet duygularının geliştiği

ve paylaşma ile ilgili etkinliklerde zamanla daha içten bir şekilde katılımda

bulundukları hatta arkadaş ilişkilerinde de bu tutumun yansıdığı belirtilmektedir.

5.2.8. Namaza Başlama ve Merasimi

Namaza başlama merasiminin amacı; çocukları namaz kılmaları için teşvik etmek ve

çocuklarda namaz bilincini oluşturmaktır. Yine sözlü kaynaklardan edinilen bilgilere

göre bu merasim iki türlü yapılır. Birincisi; sadece çocukların eğitim gördükleri kursta

öğretmen tarafından hazırlanan küçük merasimdir. İkincisi ise; İlçe Müftülüğü ve

bazı dernekler tarafından ortaklaşa düzenlenen merasimdir. Büyük sayılabilecek

merasim ilk defa projenin de başlangıç yılı olan 2014 yılında başlasa da hala zaman

zaman yapılmaktadır411. Bu merasimde çocuklar aileleri tarafından seçilen ve

genellikle beyaz, mavi ya da yeşil renklerinde olan kıyafetler giymektedirler.

Kıyafetler kız çocukları için; beyaz çorap, uzun elbise ve başörtüsü şeklindedir. Erkek

çocuklar için ise; mümkünse hilali yaka bir gömlek, pantolon bazen bir yelek ve namaz

şapkasından oluşmaktadır.

411 KK3

118

Yalnızca öğretmen tarafından az sayıda öğrenci ile yapılan merasimden önce el işi

etkinlikler hazırlanarak çocuğun eğlenerek öğrenmesi hedeflenir. Namazın farzları ve

kılınışı hakkında öğrenciler bilgilendirildikten sonra uygulamalı olarak bu ibadetin

nasıl yapıldığı anlatılmaktadır412. Sözlü kaynak ayrıca, çocuklara öğrenebilecekleri

kadar bilginin verildiği farzları fazla ayrıntılı olarak öğretmediklerini dile

getirmektedir. Öğrencilere namazın öğretildiği bu ders bazı ilahilerle işlenmektedir.

Çocuklar tarafından bu ilahilerin çok sevildiği ve öğrenmeyi hızlandırdığı paylaşılan

bilgiler arasında yer almaktadır. Bu ilahilere örnek verilecek olursa şöyledir413:

I

“On ikidir namazın farzı

On ikidir namazın farzı

On ikidir namazın farzı

On ikidir namazın farzı

Dışından olanlar altı

Dışından olanlar altı

İçinden olanlar altı.

İçinden olanlar altı.

Dışındakileri sayalım:

Hadesten taharet,

Necasetten taharet,

Setri avret,

İstikbali kıble,

Vakit, niyet,

İçindekileri sayalım:

İftitah tekbiri,

Kıyam, Kıraat, Rükû,

Sücud, Kadei ahire

İftitah tekbiri,

Kıyam, Kıraat, Rükû,

Sücud, Kadei ahire

Hey

İstikbali kıble,

Vakit, niyet Hey “

II

Üç kere pat pat

Üç kere pıt pıt, yüzünü mesh et

Üç kere pat pat

Üç kere pıt pıt, yüzünü kolları mesh et

Su bulamazsan hiç korkma

Toprak var toprak

Hiç durma, teyemmüme niyet et

412 Bkz. Ek. 19

413 KK2-KK5

119

Allah verir elbet sana afiyet”

Başka bir kaynak ise sınıf içinde öğrencilere nasıl namaz kılındığının öğretildiğini ve

zaman zaman cami ziyaretlerinin de yapıldığını belirtmektedir414. Öğrencilerin bu

uygulama ile çoğu zaman dışarıdan gördükleri camilerin içlerini de görme fırsatı

bulduklarını ve mutluluklarını dile getirdikleri belirtilmektedir.

5.2.9. Abdest Köşesi

Öğretmen tarafından öğrenciye uygulamalı namaz eğitimi öncesi abdest almayı

öğretmek ve onu teşvik etmek amacıyla hazırlanan Abdest Köşesi daha çok namaz

ibadetinin önemi ve kaidelerinin işleneceği dersten evvel hazırlanır. Öğrenciler bu

köşede temsili olarak abdest almayı ve abdestin farzlarını öğrenirler. Abdest köşesi

hemen hemen her kursta yapılan bir uygulamadır415. Öğrenciler için öğrenilen

bilgilerin bu uygulama sayesinde daha kalıcı olduğu sözlü kaynak tarafından

belirtilmiştir. Uygulamanın özelliği öğretmenin imkânları ve yaratıcılığı noktasında

çeşitlilik göstermektedir.

Öğrencilerin bu noktada vakit geçirmekten hoşlandığını belirtilirken abdest alma ve

namaz kılma alışkanlığı için önce bu uygulamanın yapıldığını daha sonra mümkünse

cami ziyaretlerinde bulunulduğunu belirtmiştir416.

5.2.10. Cuma Günü Beyaz Giyilmesi

Hz. Muhammed’in (SAV) hayatının anlatıldığı kaynaklarda hayatının her döneminde

oldukça sade, doğal ve mütevazı bir yaşam biçimini benimsediği anlatılmaktadır. Zor

zamanların yaşandığı Mekke ya da biraz olsun rahatlık ve huzurun bulunduğu Medine

zamanlarında Hz. Muhammed (SAV) kıyafet seçiminde ve davranışlarında daima

tevazu içinde olması dikkat çekicidir. Hz. Muhammed (SAV) giyim kuşamına özen

göstererek her zaman güzel ve temiz giyinmektedir. Bu da toplum nezdinde iyi bir

intiba oluşturur. Tercih ettiği kıyafetlerde özen gösterdiği noktalar gösteriş ve abartı

değildir. Özellikle cuma günleri ve bayramlarda o güne özel kıyafetler tercih eder. Hz.

414 KK5

415 Bkz. Ek. 21

416 KK2

120

Muhammed’in (SAV) en sevdiği renk beyazken; yeşil, siyah, kırmızı, ya da farklı

desenlerden oluşan kıyafetleri de zaman zaman tercih ettiği bilinmektedir417.

Bu bilgiler ışığında öğrencilere önce Hz. Muhammed’in (SAV) ahlakı, giyim tarzı,

yaşadığı sade hayat, kanaat karlığı ve cuma gününün önemine dair bilgiler verilerek

bazı etkinlikler yaptırılır. Daha sonra öğrencilere o hafta içinde bulunan Cuma günü

beyaz renkli kıyafetler tercih etmeleri söylenmektedir. Öğrenciler de bu uygulamaya

uyarak o gün beyaz giyinmektedirler. Uygulamanın içeriği ve sürekliliği değişiklik

gösterebilmektedir. Bazı öğretmenler beyaz ya da yeşil olmak kaydıyla iki rengin de

kullanılabileceğini belirtmektedirler.

Cuma günü öğrencilerin beyaz renk giyinmesinin haricinde başka bir uygulamanın

daha varlığından söz edilmektedir. Kaynaktan aktarılan bilgiye göre Hz.

Muhammed’in (SAV) doğum günü olan Mevlid Kandilinde ise öğrencilere o gün

kırmızı renk giymeleri söylenir418. Kırmızı rengin ise Hz. Muhammed’i (SAV) temsil

eden “Gül” çiçeği sebebiyle tercih edildiği bilinmektedir419.

5.2.11. Kur’an Alfabesini Öğrenen Öğrenciyi Belgelendirme

Arap alfabesinde bulunan 28 harfi öğrenen öğrenci Diyanet İşleri Başkanlığınca

hazırlanan Elifbanın arkasında yer alan belge ile ya da öğretmen tarafından hazırlanan

belgeyle ödüllendirilir. Bu belgenin amacı yine öğrenciyi teşvik ve tebrik etmektir.

Belgede “ … Kuran Harflerini Başarıyla Öğrenmiş ve Bu belgeyi Almaya Hak

Kazanmıştır. Tebrik eder, Başarılarının Devamını Dileriz.” gibi ifadeler yer alır. Sözlü

kaynaklardan alınan bilgiye göre belge, öğrencileri öğrenmeye teşvik etmektedir420.

Bu belge öğrencilere bazen toplu bazen de bireysel olarak takdim edilir. Küçük çaplı

bir merasimle verilen belge için ufak hediyeler ya da ikramlar da hazırlanabilir.

Velinin isteği doğrultusunda bu süreç şekillenir. Sıbyan mekteplerinin bazılarında bu

uygulama bulunurken bazılarında öğretmenler tarafından uygun bulunmamaktadır

yapılmamaktadır.

417 Zehra Baysal, “Hz. Peygamber’in Sözsüz İletişimine Dair Hadislerin Tahric Ve Değerlendirmesi”,

(Yüksek Lisans Tezi, Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2016), 137.

418KK2

419 Yusuf Açıkel,” Hz. Peygamber-Gül İlişkisi Ve İlgili Rivayetlerin Değerlendirilmesi” Süleyman

Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, s. 30 (2018): 74

420 KK4-KK5

121

5.2.12. Kur’an’a Geçme Merasimi

4-6 yaş grubu Kur’an kursu ve sıbyan mekteplerinde öğrenciler tüm kaideleri öğrenip

Kur’an-ı Kerîm okumaya başladıklarında bir törenle tebrik edilirler. Bu tören bazen

toplu olarak yapılırken bazen de her çocuk için ayrı ayrı düzenlenmektedir421.

Törenlerde genellikle Kur’an-ı Kerîm okumayı öğrenen öğrencinin okuduğu Kur’an

dinlenir. Öğrenciye bir Kur’an hediye edilerek ailesi ve öğrenci tebrik edilir. Bazı

veliler tarafından özel pasta yaptırıldığı ve bu merasimde pasta kesildiği

bilinmektedir422. Törenlerde genellikle öğrencilere taç takılmaktadır hatta bu sebeple

merasim “Taç Giyme” olarak da adlandırılmaktadır423. Bu taçların üzerinde genellikle

“Allah” ya da “Muhammed” yazılıdır424. Milli Eğitim Bakanlığı’na bağlı İlk adım

Anaokulu’nda yapılan törenin şeması şöyledir;

 Kur’an’a geçen425 öğrencilerin misafirlere takdimi

 Öğrencilere hediye ile belgelerinin verilmesi ve tebrik edilmesi426

 Fotoğraf çekimi

 İlahilerin okunması

 Öğretmenler tarafından koreografisi hazırlanarak, ilahiler ve çocuk şarkıları

eşliğinde yapılan gösterilerin sunulması427.

 Çocukların içi şeker dolu balonları patlatarak eğlenmeleri şeklindedir428.

Törende okunan çocuk ilahilerine örnek verilecek olursa sözleri şöyledir429:

İlahi I

“Gönüllerde hasretin var

Yürekler aşkınla çarpar

421 Bkz. Ek. 22

422 “4-6 yaş Kur’an kursu öğrencilerinin Kur’an'a geçme merasimi”

http://www.dinihaberler.com.tr/fotogaleri/kuran-kurslari/4-6-yas-kuran-kursu-ogrencilerinin-kuranagecme-

merasimi/150?page=1 [09.09.2019]

423“4-6 Yaş Kur’an Kursunda Taç Giyme Merasimi

“https://gumushane.diyanet.gov.tr/Sayfalar/contentdetail.aspx?MenuCategory=Kurumsal&contentid=

410 [08.09.2019]

424 Kurân-ı Kerîm Okumaya Geçen Çocuklara Taç Takıldı”

http://www.havza25mayis.net/haber/1371/kuran-i-kerim-okumaya-gecen-cocuklara-tac-takildi.html

[10.05.2017]

425 Osmanlı Sıbyan mekteplerinde “Mushaf’a geçmek” olarak adlandırılan çocuğun Kur’an okumaya

başlaması durumu bugünkü sıbyan mekteplerinde “Kur’an’a çıkmak” olarak adlandırılmaktadır.

426 Bkz. Ek. 23

427 Bkz. Ek. 24

428 Bkz. Ek. 25

429 Adı geçen çocuk ilahilerine verilen bağlantı adresi üzerinden de ulaşılabilmektedir. Öğretmenler

tarafından çocuklara dinletilmek ve söyletmek suretiyle öğretildiği bilgisine ulaşılmıştır “Çocuk

İlahileri” https://www.youtube.com/watch?v=NyzU9fH3RzY&t=5s. [06.01.2019]

122

Sensiz dünya bizlere dar

Selam sana ey kutlu yar

Sensin tüm dertlere deva

Göklerden yükselen seda

Canlar sana olsun feda

Son Peygambersin sen Taha

Selam sana ey Mustafa”

İlahi II

“Peygamberi Görmek için

Neler Neler Vermezdim

Harçlığımın Yarısını Yumurtanın Sarısını

Elmaların irisini Hayır Hepsini

En Sevdiğim Oyuncağım

Uçurtmam Yarış Arabam Güzel Bebeğim

Harçlığımın Yarısını Yumurtanın Sarısını

Elmanın irisini Hayır Hepsini

Sana Canım Feda Olsun

Sana Canım Feda Olsun

Gönlümün Sultanı Canım Peygamberimsin

Harçlığımın Yarısını Yumurtanın Sarısını

Elmaların irisini Hayır Hepsini”

İlahi III (Çocuk İlahisi)

“Bir gül aldım elime

Kokladım kokladım

Muhammed diye

Amine anne, Abdullah baba

Dünyaya geldi Mekke’de

Mekke Mekke karanlık

Muhammed’in nuruyla

Aydınlandı insanlık

Dünya dünya karanlık

Muhammed’in nuruyla

Aydınlandı insanlık

Kırkına girince

Cebrail geldi

123

Peygamber oldu

Dünya sevindi

Altmış üç yaşında

Dünyadan göç etti

Kuranla sünneti

Müminlere hediye

Minik bir goncayım ben

Yeni tanıdım seni

Ne çok görmek isterdim”

Bu merasimlerin tören şemaları genellikle birbirine benzese de hazırlıklar noktasında

farklılıklar bulunmaktadır. Araştırma esnasında bu kurslar haricinde bugünkü

toplumda bazı ailelerin evlerinde ya da ev dışında bir mekân ayarlayarak bu gün için

merasim yaptıkları bilgisine erişilmiştir. Özellikle sosyal medya uygulamalarında ve

bazı kişisel internet sayfalarında fazlaca örnek merasim fotoğraflarına rastlamak

mümkündür. Bu bunlara ek olarak kurs öğreticilerinden edinilen bilgiye göre, bazı

veliler bu tören için fazla özen göstermektedir bu sebeple öğretmenlerden bazıları

merasim için hazırlıklar noktasında bazı kural ve sınırlılıklar getirdiklerini

belirtmektedirler430.

5.2.13. Kur’an’a Geçen Öğrencilere Kına Yakılması

Kına Türk kültüründe genellikle, “adamak” niyetiyle kullanılmaktadır. Arzu edilen bir

şeyin gerçek olması niyetiyle ya da gerçekleştikten sonra şükür sebebiyle kullanıldığı

da görülebilir. Ayrıca bireylere toplum içinde veya şahsi olarak kendisine mana

yüklediği, sosyal olarak yeni bir kimliğe sahip olduğu durumların akabinde de kına

yakıldığı bir gerçektir. Askere gitme ve evlenme gibi önemli geçiş dönemlerinde şahit

olunan bu âdet, artık hayatında kutsal kitabımızı okuyabilecek yetiye sahip olan

çocuğun kutlanması ve bu durumdan onur duyması için de kullanılmaktadır. Bu

bağlamda, Diyanet İşleri Başkanlığı’nın “Okul Öncesi Din Eğitimi Projesi”

kapsamında eğitim vermekte olan bazı kurslarda öğrencilere Kur’an’a geçtikten sonra

kına yakıldığı görülmektedir. Kına, genellikle merasim sonunda öğrencilerin avuç

içlerine sürülmek süratiyle yakılmaktadır431. Bu uygulamaya daha çok Doğu Anadolu

430 KK5

431“ Kur’an Öğrenen Miniklere Kına Yakıldı”

124

ve Güney Doğu Anadolu bölgelerinde bulunan kurslarda rastlanmaktadır. Normalde

bu uygulamanın olmadığı fakat bazı anneler tarafından çocuğun Kur’an okumayı

öğrenmesi sebebiyle evde kına yakılarak sonraki gün elleri kınalı olarak sıbyan

mektebine gönderdikleri ulaşılan bilgiler arasındadır432.

5.2.14. Kandil Günlerinde Yapılan Uygulamalar

4-6 yaş grubu Kur’an kursu ve sıbyan okullarında kandil günleri yapılan sınıf içi

etkinliklerle kutlanır. Öğretmenler tarafından günün anlam ve önemi öğrencilere

anlatıldıktan sonra el işi etkinlikleri yapılır ve genellikle sınıfta bu gün için özel bir

köşe hazırlanır. Öğretmenler tarafından öğrencilerin hem bilgilenmesi hem de manevi

havayı teneffüs etmeleri amacıyla farklı etkinlikler de yapıldığı olur. Örneğin,

çocuklar ilahi eşliğinde semazen gibi dönerek ilahiye eşlik ederler433. Bu ilahinin

sözleri şöyledir:

“Mesneviden ders aldım

Oldum Mevlana gibi

Uçsuz ummana daldım

Yüzdüm Mevlana gibi

Sağ elimi kaldırdım

Sol elimi daldırdım

Dilim kalbe indirdim

Döndüm Mevlana gibi

Yüceldim döne, döne

Umudum Hep o güne

Giderken o düğüne

Gülsem

Hayrani der aşk versin

Şems gibi yoldaş versin

Canlar kemale ersin

Ersem Mevlana gibi”

Bazı kurslarda Kandil günleri için özel programların düzenlendiği, ailelerin ve ilgili

Müftülük görevlilerinin de katıldığı bilinmektedir434. Örneğin; Mevlid Kandili için

yapılan bir programda; Selam Duası, İslâm’ın şartları, imanın şartları, Hadis ezberleri,

kısa skeçler, Hz. Muhammed’in (SAV) hayatından bilgiler verilirken ilahilerle kapanış

yapılır. Son olarak yapılan kısa yarışmalara katılan öğrencilere ödülleri takdim edilir

ve ikramlar verilir435.

http://www.elbistaninsesi.com/egitim-kultur/kuran-ogrenen-miniklere-kina-yakildi-h37485.html

432 KK5

433 KK5

434“Nevşehir’de4-6Grubu Miniklerin Kandil Heyecanı”

http://www.fibhaber.com/gundem/nevsehirde-4-6-yas-grubu-miniklerden-kandil-programi

h44362.html [10.12.2018]

435 “Bedir Kız Kur’an Kursunda 4-6 yaş grubu öğrencilere “Mevlid Kandili “programı düzenlendi.”

https://bedirhaber.com/ispartada-4-6-yas-kuran-kursunda-mevlid-kandili-kutlamasi/ [08.15.2019]

125

5.2.15. Millî ve Dinî Bayramlarda Yapılan Uygulamalar

Değerler eğitiminin okul öncesi eğitiminde önemli bir yeri olduğu bilinmektedir.

Çocuğun okul öncesi eğitim alarak topluma ait kültürel değerleri öğrenmesi ve

özümseyerek ayak uydurması hedeflenmektedir. Bunun da ancak eğitim faaliyetleri

dâhilinde değerler eğitimi bulunmasıyla mümkün olabileceği düşünülmektedir.

Ülkemizde bahsedilen eğitim süreci içinde gerekli bilinci sağlamada aile, okul, kreş,

sıbyan mektepleri ve 4-6 yaş Kur’an kursları görev almaktadır436. Bu bağlamda Milli

ve Dini Bayramlarda günün önemine dair dersler yapıldıktan sonra öğrencilerin

önceden hazırlandığı etkinlikler yapılmaktadır. Öğrenciler o gün, şiirler okuyup bazı

el işi etkinlikleri yapmaktadırlar. Bazen Müftülüklere ve anıtlara da ziyaretler

yapılmaktadır437. Bu etkinliklerle vatanına ve dinine bağlı nesiller yetiştirmek

hedeflenmektedir.

5.2.16. Özel Günlerde Yapılan Uygulamalar

4-6 yaş grubu Kur’an kursları ve sıbyan mekteplerinde yalnızca dini günlerde değil

özel gün ve haftalar da kutlanmaktadır. Öğrencilerin toplum hayatının gereklerinden

olan uyum içinde birlikte ve saygıyla yaşama bilincine sahip olabilmesi için yapıldığı

paylaşılan bu etkinlikler aileler tarafından da desteklenmektedir. Bu yaş grubundaki

çocukları, hoşgörülü, üretken ve yaratıcı bireyler olabilmeleri için desteklemek

gerekmektedir. Özellikle, kendilerini anlayabilmeleri, fikirlerini ve hislerini ifade

edebilmeleri, duygudaşlık yeteneği kazanabilmeleri için bu konularda oyunlar oynayıp

sosyal aktiviteler yapmaları gerekmektedir. Bulunduğumuz çağda birçok insanın

hoşgörü sahibi olamadığı düşünülmektedir. Çocuğun, kendinden farklı olana karşı

saygı göstermesi ve özenli olmasını sağlamak amacıyla da bu günlerde yapılan

etkinliklere önem verilmektedir. Örneğin Kızılay Haftası, Engelliler Haftası, Yerli

malı Haftası, Yaşlılar Haftası, Polis Haftası, gibi özel günler sınıf içi etkinliklerle

kutlanır ve öğrenciler bilgilendirilir. Yapılan etkinliklerle duygudaşlık gücü yüksek,

anlayışlı, saygılı ve merhametli bireyler yetiştirmek hedeflenmektedir.

436 Abdullah Koçyiğit, “Okul Öncesi Eğitim Kurumlarındaki Değerler Eğitimine Yönelik Veli

Tutumları (Sivas İli Örneği)”,(Yüksek Lisans Tezi, Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Sosyal Bilimler

Enstitüsü,2019), 35.

437 “4-6 Yaş Kur’an Kursu Öğrencilerinden Anlamlı Ziyaret.”

http://www.alucrahaber.com/haber/4-6-yas-kuran-kursu-ogrencilerinden-anlamli-ziyaret-6269.html

[25.04.2019]

126

Sözlü kaynak tarafından müdürlüğünü yaptığı kurumun onun için evladı kadar

kıymetli olduğu, çocukların görerek ve yaşayarak öğrenmesi için ellerinden geleni

yapmakta oldukları ifade edilir. Ayrıca dünya hayvanları koruma gününde bir

veteriner ile görüşerek kurumlarına davet ettiğini ve öğrencilere o gün hem hayvanları

korumanın öneminden hem de veterinerlik mesleğinden bahsedildiğini dile

getirmektedir. Sadece dini eğitimin verilmediğinin altını çizerken tıpkı Osmanlı

Dönemi’ndeki eğitim tarzını benimsediklerini bu sebeple hem bu dünya hem de ahiret

için öğrenilen her şeyin önemli olduğunun bilince oldukları dile getirilmektedir438.

5.2.17. Hadis Ezberleme Yarışması

Hadisler din eğitimi ve öğretimi sürecindeki ana iki kaynaktan biri sayılmaktadır.

Hadisler aynı zamanda Allah’a ve Hz. Peygamber’e inanmakta olanların yaşamlarını

şekillendirirken başvurdukları rehberlerdir. Yalnızca ibadet hakkında değil, hayatın

tümüne ait emirler ve bilgiler hadislerde bulunmaktadır. Bu sebeplerle, ilk kaynak

Kur’an’dan sonra birey için temel bilgilerin hadislerde olduğu ve din eğitimöğretiminde

çocuk için de ikinci kaynak olarak kullanılması mümkündür439. Hadisler,

bahsedilen konuyu somutlaştırması ve uygulamalı olarak anlatıp öğretilebilmesi

sebebiyle oldukça faydalı bir rehberdir olarak kabul edilir. Bu bilgiler ışığında okul

öncesi dönem çocuklarına din eğitim ve öğretimi verilirken yapılan etkinliklerde Hz.

Peygamber’in söz ve uygulamalarının bulunduğu hadisler önemli bir kaynak

sayılmaktadır.

4-6 yaş Kur’an kurslarında ve günümüz sıbyan mekteplerinde hadis ezberleme

yarışmaları yapılmaktadır. Genellikle bu etkinlik yalnızca Mevlid Kandili vesilesi ile

yapılan bir uygulamadır. Kandil günü öncesinde öğrenciler öğretmenleri ve aileleri

tarafından çalıştırılır ve kandil programında öğrenciler ezberledikleri hadisleri

okuyarak derece almaya hak kazanırlar440. Program sonunda ise ödülleri takdim

edilmektedir. Bu ödüller oyuncak ya da kitaptır441.

438 KK4

439 Zeynep Nezahat Cihandide, “Okul Öncesi Din ve Ahlak Öğretimi”,(İstanbul: Dem Yayınları,

2014), 227

440 “Minikler Arası “Ezbere Hadis Okuma Yarışması” Büyük Bir Heyecanla Son Buldu.”

https://dingorevlileri.com.tr/minikler-arasi-ezbere-hadis-okuma-yarismasi-buyuk-bir-heyecanla-sonbuldu-

h5601.html [30.11.2019]

441 KK2

127

Bazen küçük çapta sınıf içi hadis ezberleme etkinliklerinin yapıldığı ve daha az sayıda

hadisle çalışılarak çocukların tümünün ödüllendirildiği edinilen bilgilerdendir442.

5.2.18. Öğrencilere Karne Verilmesi

Bir yıl süren eğitimin ardından, öğrencilere görmüş oldukları derslerdeki başarılarının

ve kişisel gelişimlerinin değerlendirildiği karneleri verilir443. Karne töreni bazen sınıf

içinde sade bir törenken bazen de özel bir mekânda tertip edilen bir programla yapılır.

Zaman zaman öğrencilere karnelerinin yanı sıra hediye de verilmektedir. Bazı sıbyan

mektebi tarzında eğitim veren anaokullarında karne yerine çocuğun kişisel gelişimini

gösteren dosyaların verildiği görülmektedir. Bu dosyalarda öğrencinin dönem içindeki

çalışmalarından örnekler ve gelişim sürecine dair evraklar yer almaktadır. Karne günü

öğrenciler kuruma özenle hazırlanarak gelmektedirler. Yapılan görüşmeler esnasında

özellikle karne günü kurum bünyesinde görevli olan Pedagog tarafından ailelere

seminer verildiği bilgisi edinilmiştir. Bunun haricinde eğitim-öğretim yılı içinde belirli

aralıklarla pedagog ve psikologlar tarafından seminerler verildiği de bilinmektedir444.

Öğrencilerin karne gününde giydikleri kıyafetler farklılık göstermektedir. Bazen kız

ve erkek öğrenciler için o güne özel seçilmiş renkte ve desende kıyafetler tercih

edilirken bazen de öğrencilerin kep ve cüppe giydikleri görülür. Çocuklar bazen bu

esnada hazırlanan küçük şablon pankartları ellerinde tutarlar. Bu pankartlarda;

“Eğlendik Öğrendik Bir Tatili Hak ettik”, “İlk Karnem İlk Heyecanım”, “Kıpır Kıpır

İçim Karne Aldığım İçin” gibi ifadeler yer alır. Ayrıca karne günü için hazırlanan

programlarda öğrencilerin yıl içinde yaptıkları faaliyetler misafirlere sine vizyon

gösterisi ile izletilmektedir. Şiir ve İlahi dinletisi ile ikramların misafirlere

verilmesinin ardından program sonlanmaktadır. Bazen programın kapanışı da çocuklar

tarafından söylenen ilahi ile olmaktadır445. Kapanışta okunan ilahilere bir örnek

şöyledir:

İlahi I (Çocuk İlahisi)

“Yeri yaratan göğü yaratan nice nimetlerle bizi donatan

Birsin Allahım, birsin Allahım sen en yüce, sen en yüce teksin Allahım

Hz. Âdem bizim babamız, Hz. Havva bizim anamız

Birsin Allah’ım, birsin Allah’ım sen en yüce, sen en yüce teksin Allah’ım

Kıblemiz Kâbe sana döneriz en yüce sensin secde ederiz

442 KK5

443 “4-6 Yaş Kur’an Kurslarında Karne Heyecanı” http://www.cukurovahaber.com.tr/2019/05/23/4-6-

yas-kuran-kurslarinda-karne-heyecani/ [23.05.20199

444 KK4

445 KK4

128

Birsin Allah’ım, birsin Allah’ım sen en yüce, sen en yüce teksin Allah’ım

Bizim sözümüz La ilahe illallah budur özümüz La ilahe illallah

Birsin Allah’ım, birsin Allah’ım sen en yüce, sen en yüce teksin Allah’ım”

İlahi çocuklar tarafından hep bir ağızdan yüksek ses ile söylenmektedir.

5.2.19. Hatim Töreni

Hatim Töreni sıbyan mektebi tarzında eğitim veren anaokullarının tümünde uygulanan

bir merasimdir. Diyanet İşleri Başkanlığı’nın “Okul Öncesi Din Eğitimi Projesi”

kapsamında eğitim gören çocuklardan bazıları Kur’an okumayı öğrendikten sonra

eğitim aldıkları süre zarfında hatim indirmektedirler. Bu öğrenciler genellikle 6 yaş

gurubundadırlar. Öğrenciler hatimlerini tamamladıktan sonra büyük ya da küçük çaplı

merasimler yapılmaktadır446. Tören öncesinde kursta, okulda ya da programın

yapılacağı yerde bazı hazırlıklar yapılır. İkramlıklar ve çocuklara takdim edilecek

hediyeler hazırlanır. Genellikle aile tarafından üzerinde “…..’nin Hatim Töreni” yazılı

bir pasta yaptırılır. Ailelerden bazıları yine özel olarak hazırlanmış üzeri yazılı

kurabiyeler ve hediyelikler de yaptırır. Yine benzer sözlrin yer aldığı renkli kartlar ve

yazılarla bir köşe ve masa hazırlanır. Hatim indiren çocuk için özel, gösterişli

kıyafetler de alınır. Aileler, öğretmenler ve mekânın müsaitlik durumuna göre aile

dostları da bu programa davet edilmektedir. Bu merasim daha çok ailenin isteği

doğrultusunda yapılır.

Sözlü kaynak, Hatim İndirme ve Kurana Geçme merasimlerinin başlangıçta çok sık

yapılmadığını ama çocuklar üzerindeki olumlu etki görüldükten sonra daha fazla

yapıldığını dile getirmektedir. Hatim törenlerinde öğrenciler tarafından okunan bazı

ilahiler mevcuttur. Bu ilahilerden bazıları şöyledir:

İlahi I (Çocuk İlahisi)

“İmanın şartı altıdır altı,

İmanın şartı altıdır altı,

Bir; Allaha inanmak,

İki; meleklere inanmak,

Üç kitaplara inanmak,

Dört; peygamberlere inanmak,

Beş; Ahiret gününe inanmak,

Altı; kaza ve kadere, Hayır ve şerrin Allah’tan Geldiğine inanmak,

İmanın şartı altıdır altı,

İmanın şartı altıdır altı,

Altı, altı, altıdır altı,

Altı, altı, altı altıdır”

446 “4-6 Yaş Kur'an Kursu Hatim Programı”

https://sanliurfa.diyanet.gov.tr/viransehir/sayfalar/contentdetail.aspx?ContentId=281&MenuCategory

=Kurumsal [10.06.2018]

129

İlahi II (Çocuk İlahisi)

Ela çakır gözler için baldan tatlı diller için

Sevgi dolu kalpler için Rabbim sana çok şükür

Kıvır kıvır saçlar için kalem gibi kaşlar için

Ton ton minik eller için Rabbim sana çok şükür

Göz kulak verdin bana şükürler olsun sana

Güzel nimetler için dua ederiz sana

Kıvır kıvır saçlar için kalem gibi kaşlar için

Ton ton minik eller için Rabbim sana çok şükür”

5.2.20. Yılsonu Merasimi

Bir yıl süren eğitim sürecinin akabinde öğretmenler, öğrenciler ve velilerin

çalışmalarıyla yılsonu merasimi hazırlanır447. Bu merasimin içeriği öğretmenler ve

velilerin istişaresiyle farklılık gösterebilir448. Öğretmen ve velilerin ortak kararıyla

yapılacak etkinlikte çocukların giyecekleri kıyafetlere büyük önem verilir. Genellikle

beyaz, kırmızı ve yeşil renkler ağırlıklı olarak kullanılmaktadır449. İkramlıklar aileler

tarafından hazırlanır ya da hazır olarak temin edilir. Bazı kurslarda şiirler okunup kısa

tiyatro gösterileri yapılırken bazılarında ise çocukların yaptığı el işi etkinlikler

sergilenerek yıl boyunca yapılan çalışmalar velilere sunulmakta, ilahi dinletisi ve

ikramların ardından program sonlanmaktadır450. Bu merasim için genellikle eğitim

verilen kurumun bahçesi gibi açık alanlar tercih edildiği görülmektedir. Bazen de

kurum içinde veya bu merasim için tashih edilen küçük bir mekânda yapılırlar. İlçede

bulunan birkaç kursun öğrencileri için toplu olarak bu yılsonu merasimi yapılacaksa

hazırlıklar daha büyük olmaktadır ve bazen ilçe belediyeleri de bu noktada destek

vermektedirler.

Sözlü kaynaktan edinilen bilgilere göre bu merasimde bazen yeni başlayacak dönemin

aday öğrencileri de bulunmaktadır. Veliler bu merasimi hem çocuklarının kursa ve

öğretmene aşinalık kazanması hem de eğlenceli bu güne şahit olarak okul hakkında iyi

447 “Minik Kur’an Öğrencilerine Mezuniyet Töreni” http://www.erzurumyenigun.com/minik-kur-anogrencilerine-

mezuniyet-toreni-58767h.htm

448“Minik Kur’an Öğrencilerine Mezuniyet Töreni”https://www.haberturk.com/agrihaberleri/

69305254-minik-kuran-ogrencilerine-mezuniyet-toreni [24.05.2019]

449 Bkz. Ek. 26

450 “4-6 Yaş Grubu Kuran Kursu Öğrencilerinin Yılsonu Heyecanı” http://www.dinibulten.com/4-6-

yas-grubu-kuran-kursu-ogrencilerinin-yilsonu-heyecani/4-6-yas-grubu-kuran-kursu-ogrencilerininyilsonu-

heyecani/1149 [19.07.2017]

130

bir intiba edinmeleri için bir fırsat olarak görmektedirler. Bu sebeple yakın çevrede

ikamet eden bazı aileler o gün kursu ziyaret ederler451.

451 KK2

131

6. SONUÇ

Birlik beraberlik içinde yaşamaya ihtiyacı olan ve bir arada yaşayan, ayrıca doğduğu

zamandan çocukluk çağına ulaşması en uzun süren canlı varlık insandır. Birey nasıl

bir toplumda doğup büyürse o topluma göre yetişmektedir. İlk durağı aile olan

toplumsallaşma, aşama aşama genişler ve halkları oluşturur. Bu noktada topluma yön

veren önemli unsurlardan biri de kültürdür. Âdet ve uygulamalar ise bir toplumu özgün

kılarak bireyde aidiyet duygusunu geliştirir. Toplumların âdet ve uygulamalarına sahip

olmaları için uzun bir zamana ihtiyaçları vardır. Bu uygulama ve âdetlerin yıllar içinde

değişkenlik göstermeleri ise kolay olmamaktadır. Bir milleti diğerinden farklı kılan,

sahip olunan kültürel değerlerdir. Gelecek nesillerde yaşatılabilen âdet ve uygulamalar

da kültürün korunması ve o milletin sahip olduğu değerleri koruyabilmesi adına

oldukça mühimdir.

Sıbyan mekteplerinin eğitim tarihimiz açısından önemi yukarıda bahsedilen noktalar

göz önünde bulundurulduğunda oldukça büyüktür. Osmanlı Dönemi’nde dini esaslara

bağlı olarak eğitim veren bu kurumlar, bugünkü eğitim sisteminden farklı

uygulamalarla bir eğitim-öğretim sunumu yaparken daha çok ahlaki ve dini değerleri

önemsemektedirler. Mekteplerin bu görüşleri bazı tartışmaları da beraberinde doğurur.

Nitekim Meşrutiyet ve Tanzimat Dönemi’nde bu kurumlar için düzenlemeler

yapılmak istenmiştir. Bir kısım düzenlemeler hayata geçirilirken bazılarının sıbyan

mektepleri sistemine bir etkisi olmamıştır.

Sıbyan mektepleri, sahip oldukları âdet ve uygulamalarla kültürümüzü zenginleştiren

sosyal bir kurum olarak da kabul edilebilir. Osmanlı Dönemi gündelik yaşamına dair

motiflerin çokça görüldüğü bu mektepler, özellikle çocukluk çağına dair hatıralar

barındırdığı için zihinlerde daima taze kalmıştır. Çocuğun evden ilk ayrılışı olarak

nitelendirilebilecek okula başlama dönemi, bireyin hayatındaki geçiş dönemlerinden

biridir. Çocuğun hayatındaki bu köklü değişim başlangıcı ile artık ömür boyu eğitim

ve sosyal hayatında üstleneceği rollere ve kazanacağı alışkanlıklara bir zemin

hazırlanmaktadır. Bu bağlamda, hayatında yeni bir sayfa açılan çocuk mektebe

başlamasına karar verilmesinden itibaren içinde bulunduğu kültüre ait âdet ve

uygulamalarla tanışmaya başlar. Mektep öncesi ve mektep döneminde birçok

132

uygulama yapılır. Bu uygulamaların her biri bize toplumun sahip olduğu değerler

hakkında önemli bilgiler sunar. Bunlar içinde en önemli sayılabilecek uygulamalardan

biri şüphesiz “Âmin Alayı” dır. Bu büyük törenle çocuk yeni kazandığı statüyü sosyal

ortamını paylaştığı herkese göstermiş olur. Bununla birlikte, artık büyüdüğü ve söz

hakkı olduğu da kabul edilmektedir. O dönemde âdet ve uygulamalarında sayıca fazla

olması sebebiyle Osmanlı Dönemi sıbyan mektepleri halk bilimsel açıdan

araştırılmaya değerdir. Çalışmanın gayelerinden biri de bu unsurların hatırlanması ve

gelecek nesillere aktarılmasıdır.

Bu çalışma dört bölümden oluşmaktadır. Her bölümde mümkün olduğunca

tarihimizde iz bırakmış kıymetli isimlerin konu ile ilgili hatıralarına yer verilmiştir.

Birinci bölüm Osmanlı Dönemi çerçevesinde “Mektep Öncesi” başlığıyla ele

alınmıştır. Bu bölümde mektebe başlama zamanıyla birlikte yapılan hazırlıklar ve

“Mektep Öncesi İnanç ve Uygulamalar” a dair halk bilimsel unsurlar ayrı başlıklar

halinde incelenmiştir. İkinci bölümde, “Mektep Dönemi” ne ait bilgiler yer almaktadır.

Önce sıbyan mekteplerinin fiziksel yapısı ve şartları ile sistemi hakkında genel bilgiler

verilmiştir. Ardından, mektebe başlama töreni olan “Âmin Alayı” için yapılan

hazırlıklara ve uygulamalara ayrıntılı bir şekilde yer verilmiştir.

Yukarıda sözü geçen ilk iki bölümde yer alan âdet ve uygulamaların; çocuk, aile ve

toplum üzerinde olumlu etkileri olduğu görülmektedir. Çocuğun mektep yaşına

gelmesi ile Osmanlı Dönemi toplumundaki bireyleri birbirine kenetleyen unsurların

varlığı hemen göze çarpar. Örneğin; okula başlama döneminde mektep hazırlıkları

yapılacak bir yetim veya maddi imkânları yetersiz bir çocuk varsa hali vakti yerinde

olan hayırseverler ile komşuları seferber olmaktadırlar. Mektep öncesi evde hazırlıklar

yapılırken hane halkına daima destek olan komşu, eş-dost ve akrabaların varlığı da o

dönemde toplum içindeki birlik ve beraberliğin ne derece önemli olduğunu kanıtlar

mahiyettedir. Çalışmada bahsedilen âdet ve uygulamaların kültürümüzdeki

ehemmiyetini anlamak için bugünkü yansımalarına bakmak ve yaşatılmaları için

gösterilen çabaya dikkat etmek kâfi olacaktır.

Uygulama ve âdetler söz konusu olduğunda tümünün herkes tarafından büyük bir

heves ve istekle yerine getirilmesi, yaşananlara şahit olan neslin hem milli hem de dini

değerler konusunda hassasiyete sahip olmalarına vesile olmuştur. O günden bugüne

kadar varlığını sürdüren bu değerler gelecek nesillere de aktarıldığı takdirde yüzyıllar

boyu varlığını koruyabilecektir. Bu bağlamda, 21.yy’da aynı fikre sahip ebeveyn ve

133

çocuklar Osmanlı Dönemi mektepleri âdet ve uygulamalarını çağın bizlere sağladığı

pedagojik ve bilimsel bilgilerin ışığında kendi süzgeçlerinden geçirerek uygulamaya

devam etmektedirler. O dönemde çok fark edilmese de günümüzde yapılan

araştırmalar neticesinde uygulamaların büyük bir kısmının sosyolojik ve pedagojik

açıdan oldukça faydalı olduğu anlaşılmıştır.

Büyük bir titizlikle, âdeta bir görev gibi görülen ve heyecanla yerine getirilen bu

âdetlerin ve uygulamaların temelindeki duyguların da varlıklarını sürdürmelerinde

etkili oldukları düşünebilir. Özellikle; Allah inancı, merhamet, şefkat ve güven

duygusu ile yerine getirildiklerinden insani duygular var oldukça herkes tarafından ilgi

görmeye devam edecekleri muhtemeldir. Bir çocuğa hediye vererek sevindirmenin

mutluluğu ya da bir öğretmene teşekkür mahiyetinde sunulan hediyenin manevi değeri

daima aynı kalacaktır. Bunların yanı sıra, Osmanlı Dönemi’nde çocukların genellikle

sadece mektepte değil aile içinde de ahlaki ve dini değerler doğrultusunda

yetiştirilmekte olduğu göze çarpar. Sadece anne ve babanın değil hane içinde

yaşamakta olan yaşça büyük herkese karşı saygı göstermek çok önemlidir. Eş-dost

birbirine destek olurken aile içinde de yardımlaşma oldukça önemlidir. Özellikle aile

büyükleri, çocukla ilgili âdetlerin yerine getirilmesi noktasında ebeveynlere yardım ve

rehberlik ederler. Çocuk tüm âdet ve uygulamalara uyum sağlar ve itiraz

etmemektedir; çünkü o dönemde büyüklerine karşı gelmenin ayıp olduğu kabul

edilirken çocuğa gösterilen ilgi ve şefkat de çocukta kabul etme isteği

uyandırmaktadır. Yine uygulamalarda çocuğa fazlaca kıymet verildiği de görülür.

Öyle ki, çocuğun alaya götürülürken sırtta taşındığı ve bunun sevaba vesile olacağına

dair bir inancın varlığı elde edilen bilgiler arasındadır. Bu uygulamalardan hareketle

Osmanlı Dönemi’nin aile yapısı, çocuklara bakış açısı ya da toplum hayatı hakkında

da bir kanaate varılabilir.

İncelemeler yapılırken hatıralar vesilesiyle göze çarpan çokça âdet mevcuttur.

İkramlıklar, hediyeler ve harçlık verme bu âdetlerden birkaçıdır. Hocaya, kalfaya,

talebelere ve ilahicilere hediyeler ya da para verildiği görülür. Bu âdetlerin hem hürmet

göstermek hem de cömertlik sebebiyle yapıldığı anlaşılmaktadır. Çocuk için okul

hayatının başlangıcı olan bu dönemin her safhasında evde, mektepte ya da hamamda

daima özenle hazırlanmış ve misafirlere ikram edilen yiyecekler söz konusudur. Bu da

toplumun cömert olmak ve paylaşmak kavramlarına ne derece önem verdiğinin bir

göstergesidir.

134

Ayrıca Osmanlı Dönemi’nde yapılan mektep adet ve uygulamaları daha çok

büyüseldir. Bu da Osmanlı Dönem’inde günlük hayatta ya da geçiş dönemi sayılan

vakitlerde büyüsel uygulamaların azımsanmayacak düzeyde olduğuna bir işaret

olabilmektedir. Bunların yanı sıra, sıbyan mektebi uygulamaları yalnızca çocuklar

için gibi görünse de aslında; anne, baba, komşular, mahalle, aile dostları ve akrabaları

da içine alan, onları birbirine kenetleyen ayıca o döneme ait kesin bilgiler

edinebileceğimiz bir kültür mirasıdır. Osmanlı Dönemi’nde çocuğa, ilim öğrenene ve

öğretene fazlaca hürmet edilmektedir. Çocuk aile için çok kıymetlidir.

Günümüz sıbyan mektepleri ile Osmanlı Dönemi sıbyan mektebi uygulamaları

arasında benzerlikler ve farklılıklar bulunmaktadır. Bed’-i Besmele, çocuğa şekerli

mürekkep yalatma, fergab gibi uygulamalar devam etse de; haftanın öğrencisi, abdest

köşesi, namaza başlama merasimi gibi yeni uygulamalar bulunmaktadır. Osmanlı

Dönemi ile günümüz sıbyan mektepleri kıyaslandığında; göze çarpan diğer husus da

kadın öğretmenlerin sayıca hocalık görevini erkeklerden devralmış olmasıdır. Bazı

sıbyan mekteplerinde kız çocuklarının sayısı erkek çocuklardan fazladır. Yine bu da

Osmanlı Dönemi’ne göre farklılık arz etmektedir.

Üçüncü Bölüm, “Sıbyan Mekteplerinin Günümüzdeki Yansımaları ve Diyanet İşleri

Başkanlığı Projesi” başlığı altında incelenmiştir. Bu başlığa ihtiyaç duyulmasının bazı

sebepleri vardır. Öncelikle, projeye dâhil olan kursların halk, veliler ve bazı öğreticiler

tarafından “sıbyan mektebi” olarak isimlendirildiği fark edilmiştir. Aynı zamanda

Osmanlı Dönemi sıbyan mektebindeki âdet ve uygulamaların da bazılarına yer

verildiğin görülmesi üzerinde bu kurslardaki uygulamalar da çalışmaya dâhil

edilmiştir. Bu bölümde, “Programın Genel Amaçları”, “Programın Temel Yaklaşımı”

ve “4-6 Yaş Grubu Kur’an Kursu Öğretici Yeterlikleri” gibi başlıklarda yer alan

konular hakkında resmi bilgiler ve kurslara ilişkin veriler sunulmuştur.

Son olarak Dördüncü Bölümde ise, “Günümüz Sıbyan Mektebi Uygulamaları” başlığı

altında bugünkü uygulamalara yer verilmiştir. Bu uygulama bilgilerini elde etmek için,

şartlar dâhilinde belirlenen pilot bölgeler ziyaret edilmiştir. Ayrıca kurs öğretmenleri

ve velilerle görüşmeler yapılmıştır. Ziyaretler ve görüşmeler esnasında uygulama ve

âdetler noktasında benzerlikler görülürken, bazı kurslarda yeni uygulamaların varlığı

dikkat çekmiştir. Bu uygulamalar başlıklar halinde çalışmada yer almaktadır. Hem

günümüze hem de geçmişimizde büyük öneme sahip bu uygulamalar Halk bilimi

kapsamında değerlendirilip ayrı başlıklar altında incelenmiş ve çalışmaya konu

135

edilmiştir. Yeni uygulamaların bulunmasının ve eski uygulamalardan bazılarının

devam etmeyişinin sebebi olarak günümüz yaşam şartları ve değişen toplum düzeninin

etkili olduğu düşünülebilir.

Görev tanımı, “İslam Dininin inançları, ibadet ve ahlak esasları ile ilgili işleri

yürütmek, din konusunda toplumu aydınlatmak ve ibadet yerlerini yönetmek452” olan

Diyanet İşleri Başkanlığı, buradan hareketle halk içinde bulunan her kesime hitap

ederek yaygın din eğitimi çalışmalarını Kur’an kursları vasıtasıyla da yapmaktadır.

Kur’an kursları için önceden yaş sınırlaması bulunurken artık bu sınırlandırma

kaldırılmıştır. Böylelikle 4-6 (48-72 ay) yaş aralığındaki çocuklar için hem Kur’an

eğitimi almak hem de İslam dinine ait değerlerini öğrenmek bu Kur’an kurslarda

mümkündür. Ayrıca, çocukların edindikleri değerleri yaşamlarının her alanında

kullanabilmeleri de hedefler arasındadır. İnsan hayatındaki en önemli dönemlerden

biri olan okul öncesi dönemde sağlıklı bir din ve ahlak gelişimine sahip olmasını

amaçlayan proje bir ilktir ve 4-6 yaş grubu Kur’an kursları bu açıdan büyük öneme

sahiptir.

Bu çalışma vasıtasıyla, hem 4-6 yaş grubu Kur’an kurslarının hem de Milli Eğitim

Bakanlığı ya da Müftülükler vasıtasıyla dernek yahut vakıflara bağlı okul öncesi

çocuklara dini eğitim vermekte olan kurumların kültür tarihimiz için büyük öneme

sahip olan uygulama ve âdetleri yaşatmak noktasında önemli bir etkiye sahip oldukları

görülmektedir. Genellikle bu eğitim kurumları ya da araştırmaları sonucu Osmanlı

Dönemi sıbyan mektebi âdet ve uygulamalarından haberdar olan birçok anne baba

imkânları dâhilinde bazı merasimleri yapmakta ve âdetleri kendi evlerinde de

uygulamaktadır. Örneğin; çocuk 4 yaş 4 ay 4 günlük olduğunda ailece türbe ziyaretine

gidilip, çocuğa mürekkep yalatılıp rahle üzerinde ilk harfi okutmaktadırlar. Bazen de

aileler kendi çabaları ile çevrelerinde bulunan aynı yaş grubundaki çocuklar için küçük

çaplı merasimler yaparak Kur’an-ı Kerim öğrenmeye başlamalarına vesile olurlar.

Osmanlı Dönemi sıbyan mekteplerinde uygulanan ve günümüzde hala devam eden

adetler yalnızca Türkiye’de ikamet eden ebeyenler tarafından değil; Almanya ve

Amerika gibi farklı ülkelerde yaşamakta olan Müslüman aileler tarafından da

yaşatılmaktadır.

452 Diyanet İşleri Başkanlığı Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanun (6495 S.K.). 2013 Resmi Gazete,

12038, Temmuz.

136

Geleceğimiz olan çocukların, aileleri ve yakın çevrelerinin de dâhil olduğu Bed-i

Besmele ya da Kur’an’a geçme töreni gibi çalışmada sözü geçen çoğu uygulama ve

merasim ile geçmişten günümüze kadar ulaşan bu değerleri tanıyacağı ve bu

zenginliklerin toplum hayatı içerisinde kendilerine yer bularak nesilden nesile

ulaşmaya devam edeceği düşünülmektedir.

Çalışmada sözü geçen ve halk bilimsel açıdan incelenmeye değer olan unsurların daha

ayrıntılı bir şekilde ele alınarak çeşitli akademik çalışmalara konu olması kültürümüze

daha çok sayıda miras kazandıracaktır.

137

KAYNAKÇA

Abdülaziz Bey. Osmanlı Âdet, Merasim ve Tabirleri Toplum Hayatı. İstanbul:

Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, 1995

Acur, Elif. “Öğretici Görüşleri Bağlamında Diyanet İşleri Başkanlığı 4-6 Yaş Kur’an

Kurslarındaki Değerler Eğitimi Uygulamalarının Değerlendirilmesi”. Yüksek

Lisans Tezi. Sakarya Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, 2019.

Açıkel, Yusuf.“Hz. Peygamber-Gül İlişkisi ve İlgili Rivayetlerin Değerlendirilmesi”.

Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. s. 30

(2018): 71-103.

Adıvar, Halide. Mor Salkımlı Ev, İstanbul: Can Yayınları,2013

Ahunbay, Zeynep.”Mektep”. İslam Ansiklopedisi. c. 29. İstanbul: MEB, 2004: 7.

Akagündüz, Seval Yinilmez. “Türkiye’de Ahlak Eğitimi Üzerine Bir İnceleme”.

Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü,2016.

Akgündüz, Hasan. “Sıbyan mektebi”. Yüksek Lisans Tezi. Gazi Üniversitesi Sosyal

Bilimler Enstitüsü, 1986.

Aksoy, Özgönül. ”Osmanlı Devri İstanbul Sıbyan Mektepleri Üzerine Bir İnceleme”.

Doktora Tezi. İTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, 1967.

Akyüz, Yahya. Türk Eğitim Tarihi (Başlangıçtan 1993'e). İstanbul: Kültür Koleji

Yayınları, 1994.

_______. “Osmanlıda Kadın Öğretmenli Ev Sıbyan Mektepleri”. Ankara

Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi. s. 15

(2004): 001-012.

_______. “Tanzimattan Cumhuriyete Eğitimde Ödül ve Günümüz Eğitimi Açısından

Bir Değerlendirme (1839-1923)”. Bilim ve Aklın Aydınlığında Eğitim. s. 49

(2004): 15-20.

_______. Türk Eğitim Tarihi (Başlangıçtan 1982’ye). Ankara: Ankara Üniversitesi

Eğitim Bilimleri Fakültesi, 1982.

_______. Türk Eğitim Tarihi Mö. 1000- Ms. Ankara: Pegem Akademi Yayınları,

2015.

_______. Türk Eğitim Tarihi. Ankara: Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri

Fakültesi Yayınları, 1989.

138

Âli İmran Suresi, 3/38, Kur’an-ı Kerim.

Ali Yıldırım İle Sözlü Tarih Görüşmesi 1. Bölüm.

http://dspace.sozlutarih.org.tr/handle/20.500.11834/3378 [13.11.2018].

Altın, Hamza. “Osmanlı Pedagoglarında Disiplin, Ödül Ve Ceza Fikirlerine Dair

Örnekler”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi.

s.57 (2016): 1869-1884.

Arıbaş, Sebahattin. “Başlangıçtan II. Meşrutiyet’e Kadar Osmanlılarda Sıbyan

Mektepleri”. Yeni Türkiye Dergisi. s. 32 (2000): 711-716.

Arseven, Celal Esat. Sanat ve Siyaset Hatıraları. İstanbul: İletişim Yayınları, 1993.

Ateş, İbrahim. “Vakıflarda Eğitim Hizmetleri ve Vakıf Öğrenci Yurtları”. Vakfılar

Dergisi. s.14 (1982): 29-92.

Aycan, İrfan, Mehmet Mahfuz Söylemez, Fatih Erkoçoğlu, Ramazan Altınay,

Nizamettin Parlak. Emeviler Dönemi Bilim, Kültür ve Sanat Hayatı. Ankara:

Ankara Okulu Yayınları, 2011.

Aydın, Elif. “Tarihimizde Âmin Alayları ve Eğitim Açısından Değerlendirilmesi”.

Yüksek Lisans Tezi. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2008.

Bağcılar’da Çocuklar “Bedi’-i Besmele” Töreniyle Yaz Kuran Kurslarına Başladı

http://bagcilar.bel.tr/icerik/472/18219/bagcilarda-cocuklar-bedi-besmeletoreniyle-

yaz-kuran-kurslarina-basladi.aspx [06.25.18].

Bağdatlı, Mustafa İsmail. “Osmanlı Eğitim Geleneğinde Eğitici Drama”. İ.Ü. İlahiyat

Fakültesi Dergisi. s.24 (2011): 79-102.

Baltacı, Cahit. “Osmanlı Devleti’nde Eğitim ve Öğretim”. Türkler, s.11 (2002): 446-

462.

_______. Osmanlı Dünyayı Nasıl Yönetti: Devlet yönetimi, İktisat, Askeri

Teşkilat, Eğitim Sistemi, Gündelik Hayat. İstanbul: İz Yayınevi, 1999.

_______. “Mektep”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. c. 29. Ankara:

Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2004: 6-7.

Başaran, İbrahim Ethem. Eğitime Giriş. Ankara: Ekinoks Yayınevi, 1994.

Baysal, Zehra. “Hz. Peygamber’in Sözsüz İletişimine Dair Hadislerin Tahric ve

Değerlendirmesi”. Yüksek Lisans Tezi, Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal

Bilimler Enstitüsü, 2016.

Bedi’-i Besmele Töreni Yaz Kur'an Kursları Açılış Programı

https://istanbul.diyanet.gov.tr/basaksehir/Sayfalar/contentdetail.aspx?ContentId

=489&MenuCategory=Kurumsal [06.28.18].

Bedi’-i Besmele, Saü Vakfı Özel Okulları Öğrencileri, Kuran'-ı Kerim'e Geçişlerini

Bedi’-i Besmele Töreniyle Kutladı.

139

http://sauvakfiokullari.sakarya.edu.tr/tr/duyuru/goster/74770/bed-i-besmele

[25.08.2018].

Bedir Kız Kur’an Kursunda 4-6 yaş grubu öğrencilere “Mevlid Kandili“ programı

düzenlendi. https://bedirhaber.com/ispartada-4-6-yas-kuran-kursunda-mevlidkandili-

kutlamasi/ [08.15.2019].

Berki, Ali Himmet. Vakfa Dair Yazılan Eserlerle Vakfiye ve Benzeri Vesikalarda

Geçen İstılah ve Tabirler. Ankara: Doğuş Matbaası, 1966.

Bilgin, Beyza. İslam’da Çocuk. Ankara: Türk Diyanet Vakfı Yayınları, 1987.

Bilim, Cahit Yalçın. Türkiye’de Çağdaş Eğitim Tarihi. Eskişehir: Anadolu

Üniversitesi Yayınevi, 2002.

Birinci, Ali. “Mahalle Mektebine Başlama Merâsimi ve Mektep İlâhileri”. II.

Milletlerarası Türk Folklor Kongresi Bildirileri. Ankara: Gazi Üniversitesi

Basımevi, 1982.

_______. İbrahim Kara. Bir Eğitim Tasavvuru Olarak Mahalle/Sıbyan

Mektepleri. İstanbul: Dergah Yayınları, 2005.

_______. İsmail Kara. Bir Eğitim Tasavvuru Olarak Mahalle/Sıbyan Mektepleri:

Hatıralar-Yorumlar-Tetkikler. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2016.

Boratav, Pertev Naili. Yüz Soruda Türk Folkloru. İstanbul: Gerçek Yayınevi, 1999.

Bozdemir, İbrahim. “Osmanlı Sıbyan Mekteplerinde Eğitim ve Öğretim”. Yüksek

Lisans Tezi. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1991.

Bozkurt, Nebi. “Mektep”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. c. 29.

İstanbul: Türk Diyanet Vakfı Yayınları, 2004: 5.

Cami Külliye Medrese ve Türbeler https://corum.ktb.gov.tr/TR-58710/cami-kulliyemedrese-

ve-turbeler.html [15.12.2018].

Can, Halil. “Dinî Musiki Lûgatı-Mektep ilâhileri”. Musikî Mecmuası, s.218 (1966):

57.

Cevad, Mahmut. İbnü’ş-Şeyh Nâfi, Maârif-i Umûmiye Nezâreti Tarihçe-i Teşkilât

ve İcrââtı. Ankara: MEB, 2002.

Cihandide, Zeynep Nezahat. Okul Öncesi Din ve Ahlak Öğretimi. İstanbul: Dem

Yayınları, 2014.

Cunbur, Müjgan. “I. Abdülhamid Vakfiyesi ve Hamidiye Kütüphanesi”. Ankara

Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi. c. 22 s. 1-2 (1964): 17-

68.

Çadırcı, Musa. Tanzimat Dönemi’nde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik

Yapısı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1997.

140

Çağrıcı, Mustafa. “Kur’an Kursu”. T.D.V. İslam Ansiklopedisi. c. 26. Ankara:

T.D.V. Yayınları, 1998: 30- 31.

Çamdibi, Hasan Mahmud. Şahsiyet Terbiyesi ve Gazâli. İstanbul: Han Neşriyat,

1983.

Çeçen, Halil. Ali bin Hüseyin el-Amasî Tarikü’l-Edeb Metin-Sözlük. Ankara:

Bizim Büro, 2010.

Çelebi, Ahmet. İslam’da Eğitim Öğretim Tarihi. çev. Ali Yardım. İstanbul: Damla

Yayınevi, 1998.

Çelik, Abbas. ”Hatıralarla Sıbyan Mektepleri”. Atatürk Üniversitesi İlâhiyat

Fakültesi Dergisi. s.27 (2007): 125-135.

Çın, Ahmet. “İlk Çocukluk Döneminde Çocuğun Din Eğitimi ve Ailenin Din

Eğitimine Etkisi (Diyarbakır Örneği)”. Doktora Tezi. Dicle Üniversitesi Sosyal

Bilimler Enstitüsü, 2019.

Dağ, Mehmet. Hıfzurrahman R. Öymen. İslam Eğitim Tarihi. Ankara: Milli Eğitim

Basımevi, 1974.

Dâi Mehmed ibn-i Receb. Nevhatü’l Uşşak. İstanbul: Matbaa-ı Amire, 1261.

Danışman, Zuhuri. Koçi Bey Risalesi. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1972.

Demirbağ, Uğur. “Sıbyan Mekteplerinde Verilen Eğitim Programlarının

Değerlendirilmesi”. Türk İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi. s.16

(2018): 408-419.

Develioğlu, Ferit. Osmanlıca-Türkçe Lûgat. Ankara: Doğuş Matbaası, 1978.

Demirtaş, Zülfü. “Osmanlı’da Sıbyan Mektepleri ve İlköğretimin Örgütlenmesi”.

Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. c. 17, s. 1 (2007): 173-183.

“Ekonomi Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde

Kararname İle Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik

Yapılmasına Dair Kanun Hükmünde Kararname (17.09.2011 tarih ve 653 sayılı

Kanun Hükmündeki Kararname)”, Resmi Gazete, 28057, Eylül 2011.

Eliade, Mircea. Ebedi Dönüş Mitosu. çev. Ümit Altuğ. Ankara: İmge Yayınevi, 1994.

Erdem, Ali Rıza. “19. YY. ’da Osmanlı İmparatorluğu’nda Eğitim: II. Mahmut ve

Tanzimat Dönemi’nde İlköğretimde Yapılan Yenilikler ve Değerlendirmesi”.

Yeni Türkiye Dergisi. s. 32, (2000): 754-758.

Erden, Mualla. “Okul Öncesi Eğitime Temel Yaklaşımlar ve Din Eğitimi“. Yüksek

Lisans Tezi. Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,

2016.

Erdentuğ, Nermin. Sosyal Âdet ve Gelenekler. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları,

1977.

141

Ergin, Osman Nuri. Türkiye Maarif Tarihi. İstanbul: Osmanbey Matbaası, 1939.

_______. Türkiye Maarif Tarihi. İstanbul: Eser Matbaası, 1977.

Ergün, Mustafa. “Medreseden Mektebe Osmanlı Eğitim Sistemi”. Yeni Türkiye. s. 32

(2000): 735-753.

Eyice, Semavi. “Beyazıt II Camii ve Külliyesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam

Ansiklopedisi. c. 6. İstanbul: TDV Yayınları,1992: 40-49.

_______. “Hudâvendigâr Külliyesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. c.

28. İstanbul: TDV Yayınları, 1998: 290-295.

Felek, Burhan. Yaşadığımız Günler. İstanbul: Milliyet Basımevi, 1974 (Aktaran:

İsmail Kara, Ali Birinci. Bir Eğitim Tasavvuru Olarak Mahalle Sıbyan

Mektepleri. Dergah Yayınları, 2015.)

Gedük, Serhan. “Osmanlı Saray Kültüründe Buhur ve Gülsuyu Geleneği”. Topkapı

Sarayı Müzesi Yıllık-6. 2013.

Gelişli, Yücel. “Osmanlı Devleti İlköğretim Kurumlarında Sıbyan Mektepleri”.

Türkler Ansiklopedisi. c.15. Ankara: Yeni Türkiye, 2002: 35-43.

Gennep, Arnold V. The Rites of Passege. Chicago: The University of Chicago Press,

1960, (Aktaran: Çobanoğlu, Özkul. Halkbilimi Kuramları ve Araştırma

Yöntemleri Tarihine Giriş. 3.bs Ankara: Akçağ Yayınları, 2005.)

_______. Folklor. (Aktaran: Boratav, Pertev Naili. Ankara: Ulus Basımevi, 1939.)

Gökalp, Ziya. Terbiyenin Sosyal ve Kültürel Temelleri. Ankara: Milli Eğitim

Basımevi, 1992.

Gül, Gülbahar. “Birey Toplum Eğitim ve Öğretmen”. Hasan Ali Yücel Eğitim

Fakültesi Dergisi. s. 1 (2004): 223-236.

Güldal, Fatih. Elifba’dan Muallime Mahalle Mektebi. İstanbul: Aktiv Palet, 2017.

Gündüz, Mustafa. “Son Dönem Osmanlı Eğitiminde Disiplin ve Cezalandırma (1847-

1920)”. Doğu Batı Dergisi. s. 53. (2010): 127-158.

Günyol, Vedat. “Mektep”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. c. 7.

İstanbul: TDV Yayınları, 1972: 658.

Hamarat, Zehra. “Ahmet Rasim’in Eserlerinde İstanbul Folkloru”. Yüksek Lisans

Tezi. İÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2010.

Hızlı, Mefail. “Osmanlı Sıbyan Mekteplerinde Okutulan Dersler (Klasik Bursa

Örneği)”. Osmanlı Dünyasında Bilim ve Eğitim Milletlerarası Kongresi, 12-

15 Nisan 1999. İstanbul: 2000: 2-6.

_______. “Osmanlılarda ilköğretimin Tarihi”. Türkiye Araştırmaları Literatür

Dergisi. c.6. s. 12 (2008): 90

142

_______. “Osmanlılarda İlköğretim Tarihi”. Osmanlı Dünyasında Bilim ve Eğitim

Milletlerarası Kongresi, 12-15 Nisan 1999. İstanbul: 2000: 109-115.

Hitti, Philip Khuri. Siyasi ve Kültürel İslam Tarihi. çev. Salih Tuğ. İstanbul:M.Ü.

İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2011.

Ilgaz, Hasene. Unutulmayan Yıllar. İstanbul: Babıâli Aziz Uçtay Matbaası, 1970.

Işıkdoğan, Davut. “Din Öğretiminde Bireysel Farklılıklar”. Yüksek Lisans Tezi.

Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2001.

İmam Gazâli. Ey Oğul, Hüccet-ül İslâm, Eyyühe’l-Veled. İstanbul: Merve Yayınevi,

1990.

Kale, Nesrin. “Çocuk ve Ceza, Ceza Olgusuna Felsefî Bir Yorum”. Ankara

Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi. c. 28. s. 1. (1995): 49-58.

Kansu, Nafı Atuf. Türkiye Maarif Tarihi Hakkında Bir Deneme. Birinci Kitap.

Ankara: Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi, 1930.

Kara, İsmail, Ali Birinci. Bir Eğitim Tasavvuru Olarak Mahalle Sıbyan

Mektepleri. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2012.

_______. Mahalle Mektebi Hatıraları. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 1997.

Karakartal, Oğuz. “Kıbrıs Eğitim Tarihine Bir Katkı: Lefkoşa Ayasofya Sıbyan

mektebi “Aferin Belgesi (1916)”. Kıbrıs Araştırmaları ve İncelemeleri

Dergisi. s. 3. (2018): 83-85

Kazıcı, Ziya, Halis Ayhan. “Tâlim ve Terbiye”. Türk Diyanet Vakfı İslam

Ansiklopedisi. c. 39 Ankara: Türk Diyanet Vakfı Yayınları, 2010: 516.

_______. Ana Hatlarıyla İslam Eğitim Tarihi. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi

Vakfı Yayınları, 2016.

Kına, Mehmet. “Tanzimat Dönemi’nde Eğitimde Çağdaşlaşma Hamlesi ve Öğretmen

Yetiştirme Sistemi”. Yüksek Lisans Tezi. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi

Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2006.

Koçak, Aynur, İbrahim Şirin, Faruk Yavuz. Memleket Hatıraları. Ankara: Türk

Tarih Kurumu, 2012.

Koçer, Hasan Ali. Türkiye’de Modern Eğitimin Doğuşu. Ankara: Uzman

Yayınları,1987),9

Koçu, Reşat Ekrem. “Sıbyan Mektepleri”. Hayat Tarih Mecmuası. c.1. s. 2. , (1966):

26-30.

Koçyiğit, Abdullah. “Okul Öncesi Eğitim Kurumlarındaki Değerler Eğitimine Yönelik

Veli Tutumları (Sivas İli Örneği)”. Yüksek Lisans Tezi. Tokat Gaziosmanpaşa

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2019.

143

Köprülü, Fuat. Vakıf Müessesesi ve Vakıf Vesikalarının Tarihi Ehemmiyeti.

Ankara: Vakıflar Umum Müdürlüğü, 1938.

Kramer, Samuel. Tarih Sümer’de Başlar. çev. İlmiye Çığ. Ankara: Türk Tarih

Kurumu Yayınları, 1998.

Kur’an Kursları Öğretim Programı (4-6 Yaş Grubu).

https://egitimhizmetleri.diyanet.gov.tr/Documents/Kur'an%20Kurslar%C4%B1

%20%C3%96%C4%9Fretim%20Program%C4%B1%20(4-

6%20Ya%C5%9F%20Grubu)%202018.pdf [17.05.2019].

Kur’an Öğrenen Miniklere Kına Yakıldı http://www.elbistaninsesi.com/egitimkultur/

kuran-ogrenen-miniklere-kina-yakildi-h37485.html [03.11.2019].

Kur'an kurslarında 4-6 yaş öğrenci sayısı yarım milyona yaklaştı

https://www.aa.com.tr/tr/turkiye/kuran-kurslarinda-4-6-yas-ogrenci-sayisiyarim-

milyona-yaklasti/1608323 [10.10.2019].

Kurân-ı Kerîm Okumaya Geçen Çocuklara Taç Takıldı

http://www.havza25mayis.net/haber/1371/kuran-i-kerim-okumaya-gecencocuklara-

tac-takildi.html [10.05.2017].

Kurt, Abdurrahman. Osmanlı Ailesi (1839-1876). Bursa: Uludağ Üniversitesi

Basımevi, 1998.

Kürkçüoğlu, Kemal Edip. Süleymaniye Vakfiyesi. Ankara: Vakıflar Umum

Müdürlüğü, 1962.

Landau, Jacob. “Küttab”. İslam Ansiklopedisi. c. 27. İstanbul: MEB, 2003: 3.

Lewis, Raphaela. Osmanlı Türkiyesinde Gündelik Hayat çev. Mefkure Poroy.

İstanbul: Doğan Kardeş Matbaacılık, 1973.

Minik Kur’an Öğrencilerine Mezuniyet Töreni

http://www.erzurumyenigun.com/minik-kur-an-ogrencilerine-mezuniyettoreni-

58767h.htm [24.05.2019].

Minik Kur’an Öğrencilerine Mezuniyet Töreni https://www.haberturk.com/agrihaberleri/

69305254-minik-kuran-ogrencilerine-mezuniyet-toreni [24.05.2019].

Minikler Arası “Ezbere Hadis Okuma Yarışması” Büyük Bir Heyecanla Son Buldu.

https://dingorevlileri.com.tr/minikler-arasi-ezbere-hadis-okuma-yarismasibuyuk-

bir-heyecanla-son-buldu-h5601.html [30.11.2019].

Muallim Naci. Ömer’in Çocukluğu. Haz. Osman Sevir. İstanbul: Bilge Kültür Sanat

Yayınları, 2005.

Nevşehir’de 4-6 Grubu Miniklerin Kandil Heyecanı

http://www.fibhaber.com/gundem/nevsehirde-4-6-yas-grubu-miniklerdenkandil-

programi-h44362.html [10.12.2018].

Nur, Rıza. Hayat ve Hatıratım. İstanbul: Altındağ Yayınları,1967.

144

Nureddin El-heysemi, Mecmâu`z-Zevâid ve Menbau'l Fevaid. çev. İlker Mermerci.

İstanbul: Ocak Yayınları, 2015.

Ortaylı, İlber. Osmanlı Toplumunda Aile. 3. bs. İstanbul: Pan Yayınları, 2006.

Ozan, Meral. ”Geçiş Ritüelleri ve Halk Masalları”. Millifolklor. s. 91 (2011): 72-84.

Öcal, Mustafa. “Âmin”. İslam Ansiklopedisi. c. 3. İstanbul: MEB, 1973: 63.

Örnek, Sedat Veyis. Türk Halkbilimi. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları 2000.

Özyalvaç , Ali Naci. “Bir Müfettiş Raporunda Erken 20. Yüzyıl İstanbul Sur içi Sıbyan

Mektepleri”. Yüksek Lisans Tezi. YTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, 2010.

Pakalın, Mehmet Zeki. “Âmin Alayı”. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri

Sözlüğü. c. 1. İstanbul: MEB, 1993: 58.

Pay, Salih. “Klasik Dönem Osmanlı Külliyelerinde Personel Sistemi”. Türkler

Ansiklopedisi. c.10. Ankara: Yeni Türkiye, 2002: 491-509.

Perk, Halûk. Eğitim Tarihimizde (1869-1950) Mükâfat Belgeleri. İstanbul:

Bahçeşehir Üniversitesi Yayınları, 2012.

Rasim, Ahmet. Falaka. İstanbul: Çağrı Yayınları, 2006.

Sabit, Selim. Rehnümâ-yı Muallimîn, Sıbyan Mekteplerine Mahsus Usul-i

Tedrisiye. İstanbul: 1290.

Sakaoğlu, Necdet. Osmanlı Eğitim Tarihi. İstanbul: İletişim Yayınları, 1991.

Selçuk, Mualla. Çocuğun Eğitiminde Dini Motifler. Ankara: TDV Yayınları, 2015.

Seyfettin, Ömer. “Falaka”. Yeni Mecmua. s. 2. (1917): 38-40.

Seyhan Müftülüğünde Kreşler Hazır.

https://www.adanahabermerkezi.com/guncel/seyhan-muftulugunde-kreslerhazir-

h16908.html [10.7.2017].

Sıbyan mektebi Tarihçesi. http://www.siyasalvakfi.org/hakkimizda/tarihce/sibyanmektebi

tarihcesi-3.html [ 13.10.2018].

Siyasal Vakfı Tarihçesi. http://www.siyasalvakfi.org/hakkimizda/tarihce/vakiftarihcesi-

4.html [10.1.2019].

Şahin, Zeynep. “Günler İle İlgili Hadisler”. Yüksek Lisans Tezi. Marmara Üniversitesi

Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2007.

Taşkın, Ünal. “Klâsik Dönem Osmanlı Eğitim Kurumları”. Uluslararası Sosyal

Araştırmalar Dergisi. c. 1. s. 3. (2008): 343-366.

Taymaz, Haydar. "Hizmet İçi Eğitim Elemanı Yetiştirme". Eğitim Bilimleri

Sempozyumu, 5-6 Nisan 1984. Ankara: Ankara Üniversitesi,1984. 65-70.

145

Tepeyran, Ebubekir Hâzim. Hatıralar. İstanbul: Pera Yayınları, 1998.

Tezcan, Mahmut. Türk Kişiliği ve Kültür-Kişiliği İlişkileri. Ankara: Kültür

Bakanlığı Yayınları, 1997.

Tokatlı, Buğra, ”Okula Nasıl Başlanırdı”. Popüler Tarih Dergisi. s.61 (2005):54-55.

Tuksavul, Muammer. Doğudan Batıya ve Sonrası. İstanbul: Tifuduruk A.Ş.,1981.

Türker, Ferah, Vildan Koçoğlu Gündoğdu, ”Tıva Türklerinde Geçiş Dönemi

Ritüelleri: Doğum, Düğün, Ölüm”. Türkbilig. s. 32. (2019): 141-154.

Uygun, Azize, ”Yazılı Büyü Olarak Muska: Kenzü’l-Havâs Örneği”. SDÜ İlahiyat

Fakültesi Dergisi. s. 29 (2012):211-236.

Üçok, Hacışeyhoğlu Hasan. Çankırı Tarih ve Halkiyatı. İstanbul: Okuyan Adam

Yayınları, 2002. (Aktaran: Aynur Koçak. Memleket Hatıraları I. Ankara: Türk

Tarih Kurumu, 2012.)

Yediyıldız, Bahaeddin. “Vakıf”. İslam Ansiklopedisi. c. 13. İstanbul: MEB, 1986:

169.

Yeşil, Yılmaz. “Türk Dünyası’nda Geçiş Dönemi Ritüelleri Üzerine Tespitler”. 21.

Yüzyılda Eğitim ve Toplum. c. 3. s. 9. (2014):117-136.

Yücel, Hasan Ali. Geçtiğim Günlerden. İstanbul: İletişim Yayınları, 2007.

Ziya, Yusuf. “Nasır-ı Tusi’nin Terbiye Hakkındaki Fikirleri, Çocuk Terbiyesi”.

Mihrâb. c. 1. s. 5. (1924): 132-137.

Zühdi, İsmail. Konya’nın Eski Mahalle Mektepleri Hayatı. (Aktaran: Kara, İsmail,

Ali Birinci. Bir Eğitim Tasavvuru Olarak Mahalle / Sıbyan Mektepleri. İstanbul:

Dergah Yayınları, 2017.)

4-6 Yaş Grubu Kur’an Kursları. http://egitimhizmetleri.diyanet.gov.tr/detay/466/4-6-

yaş-grubu-kur'an-kursları [10.7.2017].

4-6 Yaş Grubu Kuran Kursu Öğrencilerinin Yılsonu Heyecanı.

http://www.dinibulten.com/4-6-yas-grubu-kuran-kursu-ogrencilerinin-yilsonuheyecani/

4-6-yas-grubu-kuran-kursu-ogrencilerinin-yilsonu-heyecani/1149

[19.07.2017].

4-6 Yaş Ku’an Kursu Öğrencilerinden Anlamlı Ziyaret.

http://www.alucrahaber.com/haber/4-6-yas-kuran-kursu-ogrencilerindenanlamli-

ziyaret-6269.html [25.04.2019].

4-6 Yaş Kur’an Kurslarında Karne Heyecanı

http://www.cukurovahaber.com.tr/2019/05/23/4-6-yas-kuran-kurslarindakarne-

heyecani/ [23.05.2019].

146

4-6 Yaş Kur’an Kursu Öğrencilerinin Kur’an'a Geçme Merasimi

http://www.dinihaberler.com.tr/fotogaleri/kuran-kurslari/4-6-yas-kuran-kursuogrencilerinin-

kurana-gecme-merasimi/150?page=1 [09.09.2019].

4-6 Yaş Kur'an Kursu Hatim Programı

https://sanliurfa.diyanet.gov.tr/viransehir/sayfalar/contentdetail.aspx?ContentId

=281&MenuCategory=Kurumsal [10.06.2018].

147

SÖZLÜ KAYNAKLAR

Kaynak Kişi (KK)-1: Abdulkadir Ozulu, 1941

Kaynak Kişi (KK)-2: M. E., 1988.

Kaynak Kişi (KK)-3: Y. G.,1986.

Kaynak Kişi (KK)-4: A. C. Ç., 1977.

Kaynak Kişi (KK)-5: A. D., 1985.

Kaynak Kişi (KK)-6: H. Y., 1980.

Kaynak Kişi (KK)-7: Şaziye Günaltay, 1913.

148

EKLER

Ek 1. Tanzimat Sonrası Sıbyan mektebinde Ders Dinleyen Öğrenciler

Ek 2. Merasim İçin Hazırlanmış ve Fesine Nazarlık Takılmış Bir Erkek Talebe

Ek 3. Bedi’-i Besmele Merasimi İçin Hazırlanmış, Boynuna Şal Takılmış Bir Kız

Talebe ve Babası

Ek 4. Cüz Kesesi

Ek 5. İhsan Tezel 1910 Selanik

Ek 6. Bedi’-i Besmele Merasimi İçin Hazırlanmış Bir Kız Talebe

Ek 7. Âmin Alayı’nda Rahle ve Minder

Ek 8. Âmin Alayı’nda Ata Bindirilen Çocuk

Ek 9. Sıbyan mektebi Talebeleri ve Hocaları

Ek 10. Kahire Sıbyan mektebinde Ders Dinleyen Talebeler

Ek 11. Zikr-i Cemîl Varakası

Ek 12. Fatih Müftülüğüne Bağlı Bir Mektebe Ait Fotoğtaf

Ek 13. Sümbül Bahçesi Sıbyan mektebi’ne ait bir kayıt broşürü.

Ek 14. Gülzari Mualla Vakfı Fatih’in Nesli Sübyan Mektebi’ne Ait Bir Kayıt Broşürü.

Ek 15. “Bedi’-i Besmele Töreni” Yaz Kur'an Kursları Açılış Programı

Ek 16. Almanya’da Bed’i Besmele Töreni

Ek 17. Evde Yapılan Bedi’-i Besmele Töreni İçin Yapılan Bir Hazırlık

Ek 18. El İzim Uygulaması Kağıt Örneği

Ek 19. Çocuklara Uygulamalı Olarak Namaz Kılmayı Öğretmeden Önce Yapılan

Hazırlık

Ek 20. Tokat İli Sıbyan Mektebi Talebeleri

Ek 21. Abdest Köşesi

149

Ek 22. Kur’an’a Geçen Bir Çocuk İçin Düzenlenen Merasimden Bir Kare

Ek 23. Kur’an’a Geçen Bir Çocuğa Hediyesi Takdim Edilirken.

Ek 24. Özel Gaziosmanpaşa İlkadım Anaokulu’nda Yapılan Bir Tören

Ek 25. Yapılan Bir Törende Çocuklar Balonları Patlatıp İçindeki Şekerleri Toplarken

Ek 26. Yıl Sonu Merasiminden Bir Kare

150

Ek 1. Tanzimat Sonrası Sıbyan mektebinde Ders Dinleyen Öğrenciler, İstanbul'da Bir

Sıbyan mektebinde Öğrenciler (Sakaoğlu N. Osmanlıdan Günümüze Eğitim Tarihi

İstanbul Bilgi Üniversitesi 2003)

151

Ek 2. Merasim İçin Hazırlanmış ve Fesine Nazarlık Takılmış Bir Erkek Talebe (Fatih

Güldal’ın Elifba’dan Muallime Mahalle Mektebi İsimli Eserinden)

152

Ek 3. Bedi’-i Besmele Merasimi İçin Hazırlanmış, Boynuna Şal Takılmış Bir Kız

Talebe ve Babası (Fatih Güldal’ın Elifba’dan Muallime Mahalle Mektebi İsimli

Eserinden)

153

Ek 4. Cüz Kesesi (Fatih Güldal’ın Elifba’dan Muallime Mahalle Mektebi İsimli

Eserinden)

154

Ek 5. İhsan Tezel Çocukluğu 1910 Selanik ( Mehmet Tezel Aile Albümü)

155

Ek 6. Bedi’-i Besmele Merasimi İçin Hazırlanmış Bir Kız Talebe (Fatih Güldal’ın

Elifba’dan Muallime Mahalle Mektebi İsimli Eserinden)

156

Ek 7. Âmin Alayı’nda Rahle ve Minder (Fatih Güldal’ın Elifba’dan Muallime Mahalle

Mektebi İsimli Eserinden)

157

Ek 8. Âmin Alayı’nda Ata Bindirilen Çocuk (Fatih Güldal’ın Elifba’dan Muallime

Mahalle Mektebi İsimli Eserinden)

158

Ek 9. Sıbyan mektebi Talebeleri ve Hocaları (Fatih Güldal’ın Elifba’dan Muallime

Mahalle Mektebi İsimli Eserinden)

159

Ek 10. Kahire Sıbyan mektebinde Ders Dinleyen Talebeler (John Frederick Lewis'in

Kahire'de Türk okulu Adlı Tablosu)

160

Ek 11. Zikr-i Cemîl Varakası (Fatih Güldal’ın Elifba’dan Muallime Mahalle Mektebi

İsimli Eserinden)

161

Ek 12. Fatih Müftülüğüne bağlı Sümbül Bahçesi Sıbyan mektebi’ne ait fotoğraf.

162

Ek 13. Sümbül Bahçesi Sıbyan mektebi’ne Ait Bir Kayıt Broşürü. ( Bu Nüsha Vakıf

İnternet Sitesinden Temin Edilmiştir.) https://www.ihyavakfi.org.tr/iskender-celebisumbul-

4-6-yas-kuran-kursui#.Xnc6kYgzbIU [10.10.2018]

163

Ek 14. Gülzari Mualla Vakfı Fatih’in Nesli Sübyan Mektebi’ne Air Bir Kayıt Broşürü.

(Bu Nüsha Vakıf Sosyal Medya Hesabından Temin Edilmiştir.) [18.09.2018]

164

Ek 15. “Bedi’-i Besmele Töreni” Yaz Kur'an Kursları Açılış Programı

https://istanbul.diyanet.gov.tr/basaksehir/Sayfalar/contentdetail.aspx?ContentId=489

&MenuCategory=Kurumsal [06.8.18]

165

Ek 16. “Almanya’da Bed’i Besmele Töreni” [26.10.2019]

166

Ek 17. “ Bed’i Besmele Töreni Evde Yapılacak Bir Çocuk İçin Kitapçıktan Hareketle

Hazırlanan Malzemeler” [17.02.2019]

167

Ek 18. Genellikle Kullanılan Uygulama Kağıdı Bu Şekildedir.

168

Ek 19. Çocuklara Uygulamalı Olarak Namaz Kılmayı Öğretmeden Önce Yapılan

Hazırlık

169

Ek 20. Tokat İli Sıbyan Mektebi Talebeleri 1890’lı yıllar.

170

Ek 21. Özel Bir Kurumda Görev Yapmış Bir Öğretmen Tarafından Paylaşılan

Görseldir.

171

Ek 22. Kur’an’a Geçen Bir Çocuk İçin Düzenlenen Merasimden Bir Kare.

172

Ek 23. Kur’an’a Geçen Bir Çocuğa Hediyesi Takdim Edilirken.

173

Ek 24. Özel Gaziosmanpaşa İlkadım Anaokulu’nda Yapılan Bir Törende Çocuklar

Öğretmenleri Tarafından Seçilen İlahi Eşliğinde Hazırlanan Koreografilerini

Sunarken.

174

Ek 25. Özel Gaziosmanpaşa İlkadım Anaokulu’nda Yapılan Bir Törende Çocuklar

Balonları Patlatıp İçindeki Şekerleri Toplarken.

175

Ek 26. Yıl Sonu Merasiminden Bir Kare

176